Oxirzamon nishonalari (II- qism) [Chingiz Aytmatov]

Oxirzamon Nishonalari (davom)
Yettinchi bob
Musiqaning ovozi mehmonxonadan ikkinchi qavatga elas-elas eshitilib turardi. Violonchelning nolasi oʻsha kechasi Borkka bir umr oʻz taqdirini uning taqdiri bilan qoʻshgan ayol borligini eslatib turdi. Keyinchalik ularning ruhlari ham bir-birini tanib, shu kechadagi tinimsiz musiqani beadad masofalardan eshitib turishsa ne ajab...
U oʻsha kechasi ham komp'yuter oldida oʻtirib, ertangi gazeta matnining monitordagi elektron satrlarini koʻzdan kechirar ekan, yana ummondagi kitlarning tashvishli ohlarini eshitdi. Ular yana qayon yoʻl olishgan? Yer kurrasining qaysi bir goʻshasida qandaydir bir hodisa yuz berganmikin? Yana odamlar hammayoqni agʻdar-toʻntar qilishdimikin? Toʻlqinlar bir-birlarini ustiga togʻ qulaganday yopirilib, suv quturib, okeanning kuch-qudratini yamlab yutar, yana kuchiga kuch qoʻshar edi, kitlar esa suzishda davom etar edi. Oradan koʻp vaqt oʻtmasdan uning oʻzi ham kitlarga qoʻshilib ketdi. Ummon suvi yuzasi komp'yuter ekranida tun qa’rida milt-milt etib oʻchib turar edi; komp'yuter ekrani esa shu onda uzoq koinotni ham, onalar qornidagi homilalarni ham abadiylikning Bork soʻzida oʻz ifodasini topgan bir butun uzluksiz silsilasida qamrab olganday; u okeanda suzar ekan abadiylikni Dunyoviy ruh siymosida izohlashga harakat qildi, axir Dunyoviy ruh hamma uchun bitta va har bir kishi uchun alohida boʻlib, yerdagi borliqning bir butunligida va uzuq-yuluqligida namoyon-ku... Ekranda satrlar birin-ketin paydo boʻlar ekan, bir butun matnga qovushdi: “Kassandra tamgʻasi oʻzlarining siyosiy maqsadlari yoʻlida kuyib-pishib yurgan qay bir notiqlar aytganchalik sharmandalik va haqorat nishonasi emas, balki bu — baloyi ofat belgisi, kutilmaganda yuz koʻrsatgan, oldinlari odamlarning tushiga ham kirmagan, dunyo miqyosida koʻzga tashlanmaydigan va insoniyat uchun mash’um ijtimoiy-biologik hodisa oʻlaroq favqulodda tadbirlar koʻrishni taqozo qiladigan baloyi kabiramizning jimitdek xabaridir. Filofeyning kashfiyoti shundan darak beradiki, bizning oʻz-oʻzimizni anglashimizga genetik bosqichdayoq shikast yetgan — avloddan avlodga dunyoviy ruh ideallariga zid yashab kelgan odam aybi bilan shikast yetgan. Fojia shundaki, biz kassandra-embrionlarning yashash uchun kurashdan bosh tortishga olib kelgan sabablarini tan olmayotirmiz, oʻzimizni chetga olamiz, chunonchi, saylovoldi majlisida ana shunday boʻldi. Yashashga boʻlgan xohishning soʻnishi jahon sivilizatsiyasining soʻnishidir. Ana shu oxirzamon demakdir. Boshqacha aytganda, oxirzamon oʻzimizda voqedir. Instinktiv sezish qobiliyatiga ega boʻlgan kassandra-embrionlar ana shuni ilgʻab oladi va dunyoni qamrab oladigan komp'yuter ekraniga oʻxshab, homilador ayollar manglayida nishon beradigan Kassandra tamgʻasi orqali hayotdan qoʻrqayotgani haqida xabar qiladi. Kassandra tamgʻasining oʻzidan emas, balki genetika qa’rida ana shu oxir zamon oʻpirilishiga olib keladigan sabablardan qoʻrqmoq kerak. Biz mislsiz xatoga yoʻl qoʻyayotirmiz... Filofey igʻvogar emas, u – samoviy paygʻambar...”
Bork shu onda xuddi kitlarning shovqin koʻtarib okeanda suzayotganini, yoʻlini toʻsgan toʻlqinlarni bor vujudi bilan yorib oʻtayotganini eshitdi va kitlar yoʻlida okean suvi yonganday yogʻdulanayotganini komp'yuter ekranidan koʻrib turdi...

* * *
Qizil maydonda esa tun yarmidan ogʻgan shu kezda mashhur Spas minorasidagi soat millari boyqush vaqtiga — kechasi soat uchga yaqinlashmoqda edi. Boyqush Kreml' kurantlari dunyoning toʻrt tomoniga gʻulgʻula solib uch marta bong uradigan ardoqli paytini kutar edi, shundan soʻng u oʻrnidan qoʻzgʻalib minora tepasidan pastga tik uchib tushadi-yu, chorqirra toshlar terilgan maydon yuzasidan gʻiz etib koʻtariladi-da, Kreml' devori boʻylab uchib nariroqqa oʻtadi va har galgiday Qizil maydon ustida shovqinsiz charx uradi va maqbara ustidan oʻtgach tevarak-atrofga nazar tashlab, yorugʻ dunyoda nimalar boʻlayotganiga ser soladi. Bu safar ham boyqush ikki pakana-xumkalla sharpa bilan uchrashib, ularning oʻzaro suhbatlariga quloq tutishga umid bogʻlar edi. Ularning suhbatlashishlari uchun esa bahona koʻp edi, koʻp boʻlganda qanday? Boisi shundan sal oldin Qizil maydonda qoʻrqinchli voqea roʻy bergan edi. Boyqush shuncha yil yashab bunaqasini koʻrgan emas.
Ikkinchi tomondan, sogʻlom fikrli odamlarning aqli yetmayotgan narsaga arvohlar bilan osh-qatiq boʻlib yurgan qush boʻlib qushmas, ins-jins siyoqli bu parrandaning – Spas minorasining tugʻdi-bitdi boyqushining aqli qanday yetsin.
Buning hammasi kuz kuni peshin paytida hSKni – Harbiy-sanoat kompleksini himoya qilishga bagʻishlangan miting oʻtkazish uchun Qizil maydonga xalq oqib kelayotgan kezda boshlandi. Jurnalistlar yozganlaridek, qayta qurish mudofaa sanoatining tomogʻiga turib qolgan suyak boʻldi. HSKni tiklash bilan davlatimizning oldingi qudratini saqlab qolish mumkin, degan zorlanish ayrim doiralarda allaqachondan beri quloqqa chalinardi. Darhaqiqat, bunday fikrlar endigina tugay boshlagan oʻrmon yongʻinining hidi kabi havoda anqib yurar edi. Mana, yongʻin yana lovullab alanga oldi, milliy hushyor tortish hissini uygʻotganlar – afkor ommani qurol bilan savdo qilishni yana oʻrniga qoʻyishga chorlovchi kuchlar va harbiylashtirilgan davlatchilikning asosi hisoblangan va qayta qurish deb atalmish siyosat oqibatida hamda makkorlik bilan ish koʻrgan Gʻarbning manfaatlarini koʻzlagan radikal-demokratlar dastidan vayron boʻlgan hSKni tiklashga chaqiruvchi kuchlar bunga talay yordam berdi.
Qizil maydonda har tomondan kelgan odamlar yigʻildi. Mitingga toʻplanganlarning koʻpchiligi chetdan – oldinlari “pochta yashiklari” deb atalgan va nomerlab qoʻyilgan “yopiq” shaharlardan kelgan kishilar edi. Konversiya jarayonida maxfiy boʻlmay qolgan “yashik”dan Moskvaning barcha vokzallariga poyezdlarda gurra-gurra odamlar kelishdi va avtomagistrallarni toʻldirib kolonna-kolonna boʻlib shahar markaziga tomon yoʻl olishdi. Ularga Moskva “mudofaachilari”, milliy vatanparvarlar, Stalinni qoʻmsab qolgan pensionerlar va boshqalar ham qoʻshilishdi. Namoyishchilar ogʻir kontuziyadan endigina sogʻaygan, oʻtmishdan qolgan gʻalati nusxalarga oʻxshashar edi; ular qonxoʻr diktatorlarning suratlarini baland koʻtarib borishar edi; holbuki oʻsha hokimlarni yaqin-yaqinlarda ham xuddi mana shu koʻchalarda gʻazab bilan haqorat qilishgan va la’natlashgan edilar.
Namoyishchilar soni koʻpaygandan koʻpayib bordi, hSKning sirli qa’rida oldinlari qancha ishga yaroqli kishilar band boʻlganligini shundan ham bilsa boʻlardi. Dunyoning yarmisini qurollantirishdi. Ishning pachavasi chiqqanini birdan sezib qolishdi – ishlab chiqarish qayta qurilmasa konversiya hSKda ishlab kelganlarni ishsizlikka mahkum etgusidir. Shuning uchun ular gʻimirlab qolishdi... Bu namoyish hammaning koʻz oʻngida xarsanglarni ham, toʻnkalarni ham, tomdan tushgan tunuka-yogʻochlarni ham oqizib ketayotgan toshqin selga oʻxshar va bunga hech kim bas kelolmas edi. Oʻsha kezlarda vahimador chaqiriq va shiorlar ham shahar koʻchalarida oʻz “xarsanglari, toʻnkalari, toʻnka-yogʻochlari”ni agʻdar-toʻntar qilib olib ketayotgan edi. Mana ular – “Konversiya toʻxtatilsin!”, “HKSni barbod qilishga yoʻl qoʻymaymiz!”, “Yashasin shonli HKS”, “Eng muhimi – davlat!” “Davlatga qarshi islohotlar yoʻqolsin!”, “Tank – barqarorlik garovidir!”, “Qurol-yarogʻ sotib valyuta ishlaymiz!”, “Qurol savdosida raqobat qilishimizga xalaqit bermang!”, “Qurollanish poygasi haqidagi safsataga chek qoʻyilsin!”. Tushunmaganlarga bema’niday tuyuladigan shiorlar “Pochta yashiklari qayta tiklansin!”, “Pochta yashiklarida yashayveramiz va ishlayveramiz!”, hatto bundaylari ham bor: “Patsifistlar, bas qiling, vaqt ketmasin!”, “Bizni mahv etish uchun sovuq urushlar munosabatidan mahrum qilishdi!”, “Tankdan togʻora yasashlariga yoʻl qoʻymaymiz!” va, nihoyat, “Kuch va milliy boylik manbai – qurol-yarogʻ ishlab chiqarish yashasin!”, “Ishsizlikka yoʻl qoʻymaymiz, donishmandlarning ketib qolishiga yoʻl bermaymiz!”, “Texnikaviy taraqqiyotning negizi – sovuq munosabatlar urushi yashasin!”, “Sotqin insonparvarlar yoʻqolsin!” va bunga oʻxshash yana talay chaqiriq va shiorlar. Yaxshiyamki, har narsalar yozilgani bilan bir parcha qattiq qogʻoz baribir qogʻozligicha qolaveradi, lekin bu shunday kuch ediki, gangib qolasan kishi.
Davlatning harbiy jihatdan ustun boʻlishi zarurligi haqida jon kuydirgan, oʻzlarini davlatparastlar deb atagan siyosatdonlar xohlashadimi yoki yoʻqmi, xalqaro qurol-yarogʻ yarmarkalarini tashkil etishda ishtirok etganlar xohlashdimi yoki yoʻqmi, qurol-yarogʻimizning tarixda hecham soʻnmagan shon-shuhratini madh etish borasida qizgʻin kampaniya boshlaganlar xohlashdimi yoki yoʻqmi, bulardan birontasi uygʻongan va junbushga kelgan kuchlarni toʻxtatishga qodir emas edi – Hamma-hammasi endi selda oqib ketayotgan payraxalarni eslatardi; axir xalqaro qurol-yarogʻ yarmarkalari savdosida birinchilikni olish millat manfaati yoʻlida qilingan savob ish hisoblanar edi-da, eng muhimi, milliard-milliard dollar sof foyda berardi, bundan yuragi yorilguday xursand boʻlishardi, chunki oʻsha milliard-milliard daromadning uchdan bir qismi bevosita joylardagi qurol-yarogʻ yaratuvchilarning choʻntagiga tushar edi-da!
Qizil maydonda odamlarning boshlari dengizday chayqalmoqda edi. Ming-minglab toʻplanganlar va ularga kelib qoʻshilayotganlar HKSni himoya qilib, butun maydonga sigʻmay ketishdi va hammasi yoppasiga “H-S-K”, “Va-lyu-ta”, “Kreml' – bizniki”, “Kreml' – bizniki” deb bir ovozdan baqirib-chaqirib, osmonni boshiga koʻtarishar edi.
hammasini vertolyotlarda tasvirga olishdi, lekin tepadan turib butun manzaraning otilgan vulqonday ulugʻvorligini koʻrsatib boʻlmas edi! Umumiy miting, soʻzlari mavzoleydan radiokarnaylar orqali kuchaytirib berilayotgan notiqlar barobarinda maydonning u yer-bu yerlarida uyushtirilgan kichik-kichik mitinglarning oʻz shiorlari, rasmlari va chaqiriqlari bor edi. Mashhur Qatlxona tepaligida fidelchilar yigʻilishgan edi, ularning dohiylarining rasmlaridan va koʻtarib olgan shiorlaridan koʻrinib turar edi: “Fidel' – biz sen bilan!”, “Sotsializm yoki oʻlim!”. Bir-birlarining qoʻllaridan ushlab olgan olomon buni koʻrib yanada balandroq ovozda takrorladi: “Sotsializm yoki oʻlim”. Tarix muzeyi yonidagi yoʻlda saddamchilar tiqilishgan. Ana shu oʻpqondan chiqqanday dargʻazab va qahrli xitob yangrar edi: “Saddam – sen bizning birodarimizsan!”, “Sad-dam – sen bizning birodarimizsan!” Mushtumlarini baland koʻtargan bir gala namoyishchilar ovozlari ham ularga joʻr boʻldi. “Kadda-kada-Kaddafi!”, “Kadda-kada-Kaddafi!”.
Uzoq yillar davomida koʻplab qurol-yarogʻlar olib turgan deyarli barcha mamlakatlardan kelganlar ana shunday baqirib-chaqirib yurishdi, muxlislar Xitoy, Eron, Pokiston, hindiston, Shimoliy Koreya va ayniqsa arab mamlakatlari va Afrika mamlakatlaridagi mijozlar sharafiga raqsga tushayotganday qadam tashlab borishdi. Har bir mamlakatning oʻz oʻrni bor: Xitoy koʻlami va aholisi soniga koʻra eng koʻp muxlisga ega edi, ular shoir Maoning “Tovus qoʻshigʻi” she’ridan dohiyona misrani joʻr ovoz bilan dona-dona qilib takrorlab qadam tashlab borishar edi: “Miltiq hokimiyatni keltirib chiqaradi!” Stalinchilar ular bilan apoq-chapoq boʻlib ketishdi; ular “Stalinga shon-sharaf boʻlsin!” deb qattiq joʻrovozlik qilishardi hamda generalissimusning bezab-bejalgan rasmlarini baland koʻtarib borishar edi. Ana shu barcha hayqiriqlarda Kalashnikov avtomati hukmronlik qilar edi: “Kalash – Kreml' nash!” (Kreml' bizniki) degan xitob hamma qiyqiriq-shiorlarni bosib ketdi. Mazkur mavzu doirasida tushuniksiz yangi shiorlar ham paydo boʻlib qoldi: “Oʻq parvozi – osmon olmosi!” Bu shiorni “Raketa uchsa, tepadan olmos yogʻadi”, deb tushunish kerakmikin? Qaniydi, qaniydi shunday boʻlsa! Bularning hammasi soxta shod-xurramlik qozonida vaqirlab qaynar va u har bir kishida kuch-qudrat, zoʻrlik, yelkadoshlik hissini joʻsh urdirar edi... Mana hozir shunday bir hodisa roʻy beradiki, ehtiroslar mushagi alanga oladi, osmon larzaga keladi va u zot yuz koʻrsatadi. U: orzu-umidlarni roʻyobga chiqaruvchidir. Kim ekan oʻzi u. U oʻsha-da! Vassalom! ha! Oʻsha!
Lekin mavzoley minbaridan turib jar solgan bosh notiqlarning soʻzlari oʻz holicha oqilona va ishonchli edi. Qurol ishlab chiqarishning qisqartirilishi iqtisodiyotda hech bir yaxshilikka olib kelmaydi va dunyo bozorini mil-mil boy Amerikaning qoʻliga topshirib qoʻyadi, xolos. Amerika boʻlsa boʻsh kelmaydi – yil boʻyi kechani kecha, kunduzni kunduz demasdan shaqillatib qurol ishlab chiqaraveradi, hammani tish-tirnogʻigacha qurollantiradi va hammaga aytganini qildiradi. Xoʻsh, biz kimdan kammiz? Keyin yana bir vaj topishadi – konversiya boshlab bergan ishsizlik qaqshatqich ijtimoiy portlashga olib keladi va konversiya mamlakatning qudratli intellektual potensialini tag-tomiri bilan xonavayron qiladi deyishadi. Yana qancha-qancha dalil-isbotlar koʻzlangan moʻljalga tegadi. Keltirilgan ana shunday vaj ommaning gʻazabini uygʻotadi.
Lekin bundan boshqa bir kuch ham bor edi. Xuddi shu paytda Manej maydonida, konversiya dushmanlari miting qilayotgan olomondan maxsus xizmat militsionerlari toʻsib turgan qor ustida boshqa bir miting ham boʻlayotgan, u yerda oʻzgacha ehtiroslar qaynayotgan edi.
Bu yerda boʻlak xalq, jamiyatning boʻlak bir qismi – demokratlar, reformistlar, patsifistlar va qayta kurashning boshqa avlodi, qoʻyingki – erkparvarlar va har xil liberallar miting qilishayotgan edi. Bular ham oz emas edi, odamning koʻpligidan maydon chayqalib turganday edi, ularning ham oʻz komil ishonchlari, qat’iylikda, zarbdorlikda ularnikidan aslo qolishmaydigan oʻz chaqiriqlari va shiorlari bor edi. Transparantlaru plakatlar koʻzga tashlanardi: “HKS imtiyoziga barham berilsin!”, “Biz HKS quli boʻlib qolmaylik!”, «HKS – militarizimga qoʻl keladi!», “HKS – byudjet egovidir!”, “Stalinning ochofat devi yoʻqolsin!” va hokazo va hokazo, hatto shundaylari ham yoʻq emasdi: “HKS – ajalning urugʻi”, “HKS – partokratlarning zanjirband koʻppagidir!”, “HKS xalqni qullikka solajak!”.
Bu yerda ham Qizil maydondagi manzara hukmron, faqat ma’no-mazmuni butunlay uning teskarisi edi.
Bu yerda ham namoyishchilar oʻzlarining pirlari-yu rahnamolarining rasmlaridan kuch-quvvat topishni unutishmagan. Ular bu rasmlarni odamlar va xudolari koʻrsin deb boshlari uzra baland koʻtarib olishgan. Qoʻllaridagi apparatlari bilan bir mitingdan ikkinchi mitingga, Qizil maydondan Manej maydoniga boʻzchining mokisiday qatnagan anvoyi muxbirlar bilan reportyorlar uchun bu voqealar tuganmas koʻrgazmali material edi. Ana shunday boʻlishiga qaramasdan pixi qayrilgan reportyorlar boshqalarga hech ham oʻxshamaydigan ikki shiordan koʻz uzmay qolishdi. Ikkita navjuvon – bir yigit bilan bir qiz, koʻrinishlariga qaraganda talaba boʻlsalar kerak, tayoqqa qoqilgan plakatlarni dast koʻtarib borishayotgan edi. Koʻrganlarning keyinchalik hikoya qilib berishlaricha, ikkalasi olomon ichida boʻlsa ham bir-biridan koʻz uzishmas, uzoqlab ketishmas, goʻyo oʻzi bilan oʻzi boʻlib xayolga choʻmganday, boshqalar bilan bahs-munozaraga kirishmas edi. Yigitning qoʻlidagi plakatda qora boʻyoq bilan: “Odam bolasi qurol ishlab chiqarish uchun yorugʻ dunyoga kelmasligi kerak” degan soʻzlar, qiz ushlagan plakatda boʻlsa: “Kreml' qurollanish poygasini yana boshlaydigan boʻlsa, men oʻzimga oʻt qoʻyaman!” degan gʻayrimantiqiy soʻzlar qizil rang bilan bitib qoʻyilgan edi.
Ikkalasi olomon ichra dengizda adashgan qayiqchalar yangligʻ sangʻishar, kimlardir qarab qoʻysa, boshqalar parvo ham qilmas, kimdir bu xil chaqiriqlarning magʻzini chaqsa, boshqasiga bu shiorlar ma’nosi dushvor tuyular edi – buning hech ajablanarli joyi yoʻq, axir rangin bayonotlar, shiorlar, e’tirozlar, ogohlantirishlar, quloqni qomatga keltiradigan joʻshqin nutqlar, chiqishlar har ikki tomonda – Qizil maydonda ham, Manej maydonida ham mitingchilarning boshiga yomgʻirday yogʻar edi-da!
Endi boʻlar ish boʻldi, boʻyogʻi singdi. Odatda shunday boʻladiki, odamlar aql-hushini yigʻib olishguncha kech boʻladi. Har gal jumbushga kirgan olomon boshlab bergan voqea-hodisalar koʻpincha tasodifiyligi va tahlikasi bilan hayratga soladi.
Quyosh Kreml' devorlari ortiga yashirindi, baqirib-chaqirgan olomon uzra ma’sum gʻira-shira choʻka boshladi, qorli maydonlardagi mitinglar hamon na’ra tortar va quturar, reproduktorlardan jaranglagan otashnafas va tahlikali nutqlar yigʻilganlarning butun vujudini alangalatib, eng yuqori nuqtaga chiqa boshladi. Ikkala maydondagi olomon oʻzicha adolatga da’vat etar, hukumatga va xalqqa murojaat qilar, faqat oʻzining haqligini, faqat oʻz nuqtai nazarini isbotlar, butun jahonga faqat oʻzining dalillari va xulosalarini oshkor etar, kuyib-yonar, zudlik bilan harakatga kelishga ishtiyoq sezib oʻzidagi kuch-quvvatni ishga solish uchun junbushga kirgan edi. Har ikki tomon bir vaqtda ehtirosga mingan edi; tomonlar radio karnaylari orqali bir-birlariga ayb qoʻyishar, bir tomon oʻzi yomon koʻrgan ikkinchi tomonni vatan dushmanlarining jirkanch yigʻini deb atar edi. Ana dastlabki mushtlashish ham boshlanib ketdi. “Militaristlar” va “antimilitaristlar” omonchilar qatorlarini yorib oʻtib bir-birlarini shiorlar va rasmlar qoqilgan tayoqlar bilan ura boshlashdi. Xotin-qizlar dod solib chiyillashsa, erkaklar boʻkirib soʻkina ketishdi. Odamlar bir-birlarini mushtlab tepkilashardi. Omonchilarning olomon siquvini toʻxtatish, urishayotganlarni tarqatib yuborish uchun qilgan harakatlari ularni battar gʻazab otiga mindirdi. Oradan koʻp oʻtmasdan, ikki tomon mushtlashib aralashib ketdi. Goʻyo odamlar shuni kutib turishganday, xuddi shuning uchun maydonga yigʻilishganday edi. Ana shunda qimmatli rasmlar va ta’sirchan shiorlar juda ish berdi – qurollar bilan odamlar bir-birlarining kallalariga tushirishardi. Oqayotgan qonlar, koʻz yoshlari, ingragan tovushlar, yuzlab erkaklaru ayollarning, keksalaru yoshlarning yoqalashish manzaralari – orqa va old tomondan, yon tomondan, tepadan vertolyotlardan va yerdagi past-baland nuqtalardan ikir-chikirlarigacha olingan tasvirlar – qoʻyingki hamma-hammasi jahon teleekranlarida namoyish qilindi.
Ana shu paytda oʻsha ikki yosh – yigit va qiz voqealar markazida boʻlib qolishdi. Ularning oʻz shiorlarini avaylab-asraganlari boshlariga balo boʻldi. Qizil maydonda turgan HKSchilar oʻz shiorini baland koʻtarib, gʻazabga mingan vatanparvarlarning burniga tiqib olguday boʻlgan yigitni koʻrib qolishgach konversiyachilarni savalay ketishdi.
— Sen, ablah, kimning burniga tiqib olmoqchisan, kimni ahmoq qilyapsan?! – qichqirdi ulardan biri. — Demak, seningcha biz tugʻilmasligimiz kerakmidi?! Ah yaramas! — Ular shunday deya yigitni doʻpposlay boshlashdi, shiorini yirtib-yirtib oyoqlari bilan ezib tashlashdi. Ana shu paytda odam bolasini xijolatga soladigan va gʻashiga tegadigan transparant koʻtarib, agar Kreml' qurollanish poygasini yana boshlaydigan boʻlsa, men oʻzimga oʻt qoʻyaman deb qasam ichgan qiz yordamga keldi.
Bu qizning mitingga ana shunday dagʻdagʻa bilan kelishi toʻgʻrimidi?! Uni nima majbur qildi bunga? Nega bunday qildi – yoshlik gʻururimi, nodonligimi yoki aksincha, uni komil ishonch va chorasizlik shu yoʻlga boshladimi? Va, nihoyat, nega u oʻsha mash’um shiorni tiqilinchda, mudofaachi – HKSchilar yigitni kaltaklayotgan davraga kirmasdan oldin tashlab yubormadi?! Shu paytda haligi qiz qoʻliga boshqa shior oldi-da, yigitga tashlanib qichqirdi:
— Nima qilyapsizlar? Tegmanglar unga! Sizlarga kim huquq berdi? Qoʻllaringga erk bermanglar! Bas qilinglar!
Nafi boʻlmadi. Yigitni chamasi besh kishi tinimsiz doʻpposlardi. Uni kaltaklab hammayogʻini momataloq qilib qoʻyib yuborishsa ham mayliydi. Lekin bu toʻqnashuvning nima bilan tugashini, oʻziga kuchi yetmagan, aqldan ozgan olomonning nimaga qodir ekanini kim bilibdi deysiz?
Quturgan HKSchilar qizni boʻralab soʻkib kutib olishdi:
— Sen, qanjiq, tuyogʻingni shiqillatib qol, boʻlmasa sen ham nasibangni olasan!
Xuddi shu onda ogʻzidan bodi kirib shodi chiqayotgan bir xotin nishonga urdi:
— Ha, igʻvogar! hali senmiding oʻzingga oʻt qoʻyadigan! hoy, odamlar, meni ushlanglar, qoʻrqaman, hozir mana bu igʻvogar qanjiq yonib ketadi. Keyin koʻz oʻngimizda Kremlimiz agʻanab tushadi! Basharasiga tushuringlar uning, uyini topolmay qolsin!
Qizga hamla qilishib, kamzulini yirtib tashlashdi. Uning yuzidan qon oqa boshladi.
— Tegmanglar! Gazandalar! — baqirar edi u qoʻrqa-pisa yuzidagi qonni artar ekan.
Uning ham shiorini bir zumda parcha-parcha qilib tashlashdi.
— Xoʻsh, qalaysan endi? Lovillab yonasanmi yo tutabmi? Bunaqangi tuturiqsiz gaplarni yozishdan oldin oʻylab koʻrish kerak edi! Nega yonmayapsan?
Bundan keyingi voqealar bir zumda boʻlib oʻtdi.
— Sen menga gugurt chaqib tashla! — beixtiyor baland ovozda dedi qiz zaharxandalik bilan, kulib oʻziga qarab turganlarga.
Shunda kimdir gugurt qutisini qoʻliga olib chaqmoqchi boʻldi...
— Kimda zajigalka bor? Xa-xa-xa! Yaxshisi sen unga zajigalkangni tegiz! — deb taklif qildi kimdir.
— Toʻxta! Yoqma! — deb baqirdi qizning sherigi haligi yigit — kaltaklayotgan odamning changalidan chiqar ekan. Lekin ulgurmay qoldi. Yonib turgan gugurt donasi qizning yelkasidagi sintetik kurtkasiga tushdi-yu u olov ola boshladi.
hamma anqayib qoldi, keyin orqaga tisarilib, chor atrofga qochib qolishdi.
Butun badani alanga olgan qiz qochib qutuladiganday u yoq bu yoqqa chopib, dahshat bilan ayyuhannos sola boshladi. Qizil maydonda hamma-hammasi agʻdar-toʻntar boʻlib ketdi. Olomon sarosimaga tushib qoldi.
Nariroqda kimdir tashlab ketgan bomba portlabdi, kimdir oʻziga tiriklayin oʻt qoʻyibdi, yoki undan ham dahshatlisi – lovullab yonayotgan bittasi mitingda qatnashganlar orasida jonsarak chopib yuribdi degan ovoza yashin tezligida tarqalishi bilan odamlar hammasini unutib shosha-pisha oʻsha tomonga chopa ketishdi. Olomon katta-kichik koʻchalarda bir-birlarini bosib, yiqitib, dod-faryod solib qichqirishar, oʻzlari uchun moʻ’tabar boʻlgan rasmlarni va alangali chaqiriqlarni hech keraksiz narsalarday oyoq osti qilib borar edi. Odamlar aqldan ozganday oʻlguday qoʻrqib chopishar, oʻzligidan qochishar edi.
Nega bunday boʻldi, Kreml' biqinida boʻlib oʻtgan toʻpolonning sababi nima – hech kim javob bera olmas edi. Oʻzimga oʻzim oʻt qoʻyaman deb poʻpisa qilgan qiz yonib ketgandan buyon umum qabul qilingan qonun-qoidalarni buzibmi yoki hazillashibmi, yoki jiddiymi – xullas vaqtning yangi hisobi boshlandi. Yongan qizning baqirib-chaqirib u yoqdan bu yoqqa chopib yurganini hamma koʻrdi. Qiz yerga yiqildi. Uni haligi yigit va u bilan birga boʻlgan bir necha omonchilar quvib yetishdi. Ular qizning kiyimlarini shosha-pisha oʻchirishga urinishdi. Lekin endi kech edi. Yigit tiz choʻkib nima qilarini bilmay boshini changallab qoldi. Xuddi shu daqiqada, boʻshab qolgan maydonga vertolyot kelib qoʻndi, u bungacha televideniye uchun tasvirga olib yurgan boʻlsa kerak. Vertolyotning quloqni batang qilib aylanayotgan parragi tagida shamol va shovqinni nazar-pisand qilmay odamlar chopib chiqishdi, qizning jasadini koʻtarib olishdi, oʻsha yigit bilan ikki omonchini olib vertolet havoga koʻtarildi. Lekin kimdir buning hammasini tasvirga tushurishga ulgurgan edi.
Vertolyot parvoz qilib, Qizil maydon ustidan oʻtdi. Spas minorasining boʻyi baravarli koʻtarilgach, yoʻlini davom ettirdi-da, Toshkoʻprik ustidan oʻtgandan keyin Moskva daryosining sohili boʻylab uchib koʻzdan gʻoyib boʻldi...
Oʻz gʻoyalari yoʻlida jon-jahdi bilan, orqa-oldiga qaramasdan, oʻzlarini qahramonlarcha qurbon qilgan ikki navjuvon talaba fojiasi ham oʻrmonda yoʻqolgan qushday shahar binolari chakalakzorlari orasida vertolyot bilan birga gʻoyib boʻldi. O, yoshlik, xom xayollarning, halokatga mahkum orzularning mangulik hamrohidirsan, sen!
Oʻsha kecha shahar markazi uzoq vaqtgacha tinchlanmadi, kunduzgi voqealarning aks-sadosi bosilmadi. Iztirob koʻplarni koʻchalarga haydadi, odamlarning basharalarida, ovozlarida, yurish-turishlarida asabiylik iz qoldirgan edi. Odamlar toʻp-toʻp boʻlib bahslashar, nimalarnidir taxmin qilishar edi, lekin bir narsaga hech kimning aqli yetmasdi – bor-yoʻgʻi bir gugurt donasi chaqib tashlansa-da oʻchmasa, va qiz bir lahzada alanga olib ketsa? Bu koʻzboyloqchilik emas-ku, sirk emas-ku, axir! Uning kiyimiga qandaydir alanga oladigan modda singdirilganmikin? Oʻlim bilan oʻynashish nechun? Bunday boʻlmasa-chi?! Bu butunlay boshqa narsa, aql bovar qilmaydigan metafizik hodisa – odam oʻz ichida oʻta yuksak kuchlanishdan oʻzi yonib ketgan boʻlsa-chi? Kechasi fosforga oʻxshash yorugʻlik chiqaradigan odamlar boʻladi deyishadi. Kim biladi deysiz, vallohi a’lam!
hash-pash deguncha tun ham chodirini yoydi. Koʻchalarda odam kamaydi. Boyqushga oʻxshab kechasi uyqu bilmaydiganlar gʻimirlab qolishdi, mashinalarda shahar kezar ekan, koʻcha qorovullari va reketchilar haqini ham unutishmas edi. Tungi maishatxonalar eshiklarini ochdi. Shahvat hissini uygʻotadigan xira chiroqlar yondi, elektromusiqa ishga tushdi, koʻkraklar yalangʻochlandi, kulgilar avjiga chiqdi... Hammasini unutish, hech narsani esda qoldirmaslik, oʻzlikdan qochish, xudoga chap berib ketish uchun...
Qizil maydonda oʻsha kechasi sukunat hukm surar edi. Odam bolasi koʻrinmaydi. Bironta zot yoʻq. Kunduzi dah-shatli ehtiroslar, ahmoqlik, ayovsiz kaltakbozlik quturgan joyda hech kimning turgisi kelmasdi. Chiroqlar xira miltil-lar edi. Namoyishchilar kaltaklashayotganda yoki chopib ketayotganda oyoqosti qilingan portretlar, shiorlar, plakatlar jang maydonida tashlab ketilganday hammayoqda ivirsib yotardi.
Bular bilan bandai xudoning ishi yoʻq edi.
Oy Kreml' tepasida yuksalib turardi. Boyqush oʻz soatida yetib keldi. — U katta qanotlarini sassiz qoqib, havoda suzib yurar ekan, soya yangligʻ bir u yerda, bir bu yerda paydo boʻlar, tik boqadigan sehrli dumaloq koʻzlarini yaltiratib, ulkan yapaloq boshini ilgʻab boʻlmas darajada qimillatib borar edi. U dahshat va qoʻrqinch ogʻushida edi. Boyqush mavzoley ustidan ohista aylanib oʻtdi va maqbaraning eshigi oldida tosh haykalday qotib turgan soqchilar yaqinidan zuvillab uchib, pakana-xumkalla sharpalarni qidira ketdi. Va ularni qorongʻi joyda, Kremlning gʻishtin devori tagidan topdi. Yoʻq, bu safar ham ularda hech qanday yangilik yoʻq edi. Ularning chehrasi bu gal ham ma’nisiz va ifodasiz, lekin sehrlab qoʻyilganday edi. Xumkalla-pakana sharpalar bir-biriga qoʻl berishib, turgan joyida raqsga tushib, mitingda eshitgan chaqiriqlaridan ayrimlarini bir ohangda takrorlab-takrorlab qoʻyishar edi: “Sotsializm – yoki oʻlim!” Ular “Sotsializm – yoki oʻlim” shiorini charchoq bilmay, ohista, bir xil ohangda tinimsiz takrorlashdi.
Kubaliklar musiqasiga oʻxshash bunday bir tekis ohang tezda boyqushning joniga tegdi. Bu yerdan uchib Spas darvozasi qarshisida bir tirik jonga – qayerdandir kelib qolgan mast-alast ayolga duch keldi.
Qizil maydonda tentirab yurgan juldur kiyimli bu mast ayol oʻzining qandaydir ayanchli ashulasini choʻzib-choʻzib xirgoyi qilar edi:

Voy alam-ey, nega ham*
Tugʻildim ekan?
Voy enam-ey, nega ham
Tugʻding ekan?
Voy alam-ey, nega ham
Homil boʻlding.
Tugʻding meni, enajon,
Gʻamdan oʻldim.
Voy alam-ey, nega ham
Tugʻildim ekan?
Istamasdim, enajon,
Sen tugʻding bekor.
Voy alam-ey, nega ham
Tugʻildim ekan?
Enajon-ey, nega ham
Tugʻding ekan?
U maydonni qiyasiga kesib oʻtar ekan, gandiraklab, yiqilib-surinib borardi. Koʻp oʻtmay u GUMning savdo rastalari yaqinida koʻzdan gʻoyib boʻldi. Uning gʻamgin ashulasi bir oz vaqtgacha quloqqa chalinib turdi, nihoyat jimib qoldi.
Boyqush esa Kreml' devorlari ustida shuv etib koʻtarildi-da oʻzini dov-daraxtlar ichiga urdi, u yoʻq-bu yoʻq haligi ayolga oʻxshab hoʻngrab yigʻlab yubordi va zor-zor yigʻlar ekan, ogʻir uh tortib qoʻyar edi.
Oy yulduzlar orasida yuksalib turar ekan, Kreml' tepaligidagi gumbazlarga, minora nayzalariga, tomlariga oʻzining abadiy kumush nurini sochar edi, boyqush esa uzoq-uzoqlardan okeanda suzib yurgan kitlarning nafas olganini sezganday boʻldi. Ular qayoqqa va nima uchun oshiqishyapti ekan? Nega ular tinim bilishmaydi. Toʻlqinlar ham tinim bilmaydi.

Sakkizinchi bob
“Tribyun” gazetasiga moʻljallangan maqolaning katta qismi tayyor boʻldi. Endi xotima qismini yozish qolgan edi. Ish yakuni yaqinlashgan sari Bork koʻproq xavotirlana boshladi: Kassandra tamgʻasi fenomenini ilmiy izohlab berishga keragidan ortiqcha berilib ketmadimikin, holbuki koʻpchilik, ehtimol mutlaq koʻpchilik uchun eng muhimi Filofeyning kosmosdagi “gʻalamislik” harakatlaridan nima qilib boʻlsa ham xalos boʻlish edi. Koʻrmasin ham, kuymasin ham, kassandra-embrionlarning signallarini unutsa bas. Uchiga chiqqan siyosatdon Oliver Ordok xuddi ana shuni sezib qoldi va shunga qarab moʻljal oldi hamda muvaffaqiyat qozondi. Soʻz yoʻq, u siyosiy gʻalaba qildi. Asli uning gʻalabasi gʻirromlik bilan qoʻlga kiritilgan edi. Xaloyiqning oʻzini oʻzi aldab qoʻyganini qanday qilib tushuntirsa boʻlarkin?
Bork shuni tushundiki, Ordokka nisbatan unda siyosiy mahorat, siyosiy tajriba yetishmas ekan. Ha, endi ular kutilmaganda umrbod bir-birlariga dushman boʻlib qolishdi. U, Bork, xohlaydimi, yoʻqmi, ularni kurash, kurash boʻlganda ham ayovsiz kurash kutar edi. Xuddi ana shu narsa — prezidentlikka olib boradigan yoʻldagi musobaqa Ordok uchun ayni muddao edi. Shu ma’noda taqdir unga fazoda Filofeyni, yerda Borkni bebaho sovgʻa sifatida taqdim qilgan edi.
Robert Bork shu haqda fikr yuritar ekan, hash-pash deguncha siyqasi chiqqan siyosiy kurashga oʻralashib qolish, qarshilik koʻrsatish hissiyotiga berilib ketish hech gap emas ekan, deb oʻylab qoldi. Unda Ordok bilan yuzma-yuz uchrashish istagi paydo boʻldi. Unga yaqin borib koʻziga tik qarab yuragiga nashtarday sanchiladigan qilib sekingina “Sen borib turgan ablah ekansan!” degisi keldi. Va shundan soʻng hammaga Ordok ablah deb aytadi va bunday nusxani hokimiyatga yaqinlashtirib boʻlmaydi, bu hokimiyatga iblis keldi degan soʻz, xavflisi shundaki, uning iblis ekanligini hech kim bilmaydi, deydi. “Yoʻq, yoʻq, bunday deb boʻlmaydi, bunday deyish mumkin emas, — oʻyladi Bork miyasiga kelgan fikrdan oʻzi qoniqish hosil qilmay. — Prezident boʻladimi, boshqa amaldor boʻladimi, boʻlavermaydimi, faqat mensiz boʻlsa bas! Yoʻq, yoʻq, mening ishim — siyosiy kurash emas; odamlar Kassandra tamgʻalari toʻgʻrisidagi haqiqatdan oʻzlarini chetga olar ekanlar, ular irodasizlik qilgan boʻladilar, muammoni yanada chuqurlashtirgan, oʻz boshlariga tushgan falokatni battar avj oldirgan — mening vazifam odamlarga ana shu haqiqatning yetkazishdir. Lekin haqiqatning dahshatli ekanligiga, biroq koʻrib oʻzini koʻrmaslikka olish mumkin emasligiga, yoʻl topish zarurligiga odamlarni qanday qilib ishontirish mumkin?!
Bork toza havodan nafas olish uchun ayvonga chiqqan edi, tun sovuq, kuz, hammayoq xazonrezgilik — qorongʻida barglar shamoldan shitirlaydi, uni titroq bosdi. Oy ufqdan salgina koʻtarilib, katta yoʻl chetidagi oʻrmonzor tepalikka tegay-tegay deb turganday. Oʻrmon ortida dengiz boʻyidagi qum tepaliklariga oʻxshab ketadigan doʻngliklardagi gol'f oʻynaladigan maydonlarni koʻz oldiga keltirdi, yoshligida bu yerga u toʻp tepish uchun kelib yurardi.
Qiziq, uning koʻrgan tushlaridan biri esiga keldi. Ba’zan odamlar tushida koʻrganini oʻngida koʻradi deyishadi. Bu tushni koʻrganiga koʻp vaqt oʻtgani yoʻq — tushida hammayoq gol'f maydonlari emish, kechasi oy nur sochib turganmish, hamma shodu xurram va erkin his qilarmish oʻzini, lekin koʻngilsizlik roʻy bergan emish: chuqurchaga tushgan koptokni tayoq bilan urib chiqarib boʻlmas emish — koptok oʻrnidan qoʻzgʻalmasmish, Bork qanchalik harakat qilmasin, koptok qimirlamay turavergan emish. Shu on qayoqdandir tepa tarafdan kafedrada birga ishlashgan hamkasabasi marhum professor Maks Frayd kelib qolganmish. U Borkka qarab: “Oyga uchib ketaylik, u yerda xuddi shunday maydonlar bor, gol'f oʻynaymiz, der emish. Bork Maksning soʻzlariga ishonib, uning orqasidan ergashib dalalar ustidan uchib ketarmish. Xotini Jessi boʻlsa, ortidan chopib, “orqaga qayt” deb chaqirarmish. Va nima uchundir u yigʻlarmish. Bu tushning ta’biri nimaykin? Bunisi qiziq boʻldi-ku! Lekin oʻylab koʻrilsa, ajablanarli joyi ham yoʻq. Maks uning dilkash doʻsti edi, har xil boʻlar boʻlmas narsalarga, hatto ilmi nujumga ham qiziqib yurardi. Masalan, gol'f oʻynaganda qanday hisob bilan yutishini yoki yutqizishini yulduzlarga qarab aniqlashga urinar edi. Aytganlari ba’zan toʻgʻri chiqar, lekin koʻp hollarda bashoratlari toʻgʻri chiqmas edi. Ehtimol Maksning arvohi u dunyoda biron narsani oldindan sezgandir va qandaydir koʻngilsiz samoviy hodisaning yaqinlashayotganini payqagandir va shuning uchun doʻstini falokatdan qutqarib qolish uchun Oyga uchib chorlayotgandir. Shuning uchun ham tushiga kirib ogohlantirayotgandir.
ha, Maks hayot boʻlganda mitingda boʻlib oʻtgan voqeadan soʻng yarim kechada boʻlsayam N'yuberiga chopib kelgan boʻlur edi. Ehtimol, buning nafi boʻlmas, lekin mana shuning oʻziyoq Maksning tinib-tinchimas va oʻta darajada sadoqatli doʻst ekanligini isbotlaydi. Ahyon-ahyonda Jessi royalda u qadar murakkab boʻlmagan kuylarni binoyiday chalar edi. U ba’zan masxaromuz hazillardan ham qaytmas edi: “Sening barcha doʻstlaring, Bob, Maksga oʻxshagan oʻlguday gʻalati ziyolilar-da. Aslida senlar rohiblar uyushmasini ochib olishlaring, sen jamoaning boshligʻi, quling oʻrgilsin qattiqqoʻl murabbiysi boʻlib olishing, suxsurday Maks esa sening oʻng qoʻling boʻlishi kerak ekan, ana oʻshanda u hamma-hammasiga ulgurgan boʻlur edi. Ana oʻshanda senlar fanlardagina emas, yana boshqa sohalarda ham bor hunarlaringni namoyon qilgan boʻlurmidilaring?” Bechora Maks, axir uning Jessiga koʻngli bor edi va oʻqtin-oʻqtin buni hazil-mutoyiba bilan shipshitib ham qoʻyardi. U shirakayf paytlarida yuragidagini aytib ham olardi: “Robert, eshit, senga rostini aytsam, mening turmushimga rosa toʻgʻanoq boʻlgansan”.
“Rostdan-a?”
“Sen boʻlmaganingda, Jessiga muhabbat izhor qilgan boʻlur edim”.
“Ehtimol, hozir ham kech emasdir”.
“Yoʻq, sen umuman yorugʻ dunyoga kelmaganingda, ana oʻshandagina men Jessiga nima deyishimni oʻzim bilardim”.
“Unday boʻlsa, qoʻlingdan hech narsa kelmas ekan. Koʻrib turibsan — men yorugʻ dunyoda yashayapman”.
“Ana koʻrdingmi, mening hayotimga rosa xalaqit berganingni endi tushungandirsan”.
“Maks, doʻstginam, sen yashashning juda oson yoʻlini tanlagan ekansan. Men yashayotgan dunyoda baxtingni sinab koʻr, mensiz badastir sharoitda yashashingning qizigʻi yoʻq”.
“Yoʻq, sen bor joyda yayray olmayman. Hecham”.
“Nega edi. Xotin zoti seni desa jonini beradi — savlat desa ot hurkadi, husn desa birovdan qarz olgudek joying yoʻq, mototsiklda uchib yurgan kezlaring hammaning koʻzi senda boʻlardi. Qolaversa, mendan yoshroqsan”.
“Men mototsikl shaydosiman, sen boʻlsang dunyoga mashhur olimsan, mening koʻrgan-bilganim mototsikl, sen esa badavlatsan, kitoblaring uchun katta-katta haq olasan, boylar turadigan N'yuberida dangʻillama hovli-joying bor, xotining Bax, Betxoven deganlarning kuylarini senga violenchelda chalib beradi, men mototsiklda uchaman, sen boʻlsang hamma orzu qilgan N'yuberi-gol'fda koptok oʻynaysan, men mototsiklda uchsam, sen Kremllar, Oq uylarda ma’ruza qilib turasan, men hamon mototsikldaman...”
“Shoshma, shoshma, Maks, oʻzingni qoʻy ogʻzidan choʻp olmagan qilib koʻrsataverma. Sen ilgarilari faqat mototsiklchigina emas eding, hozir ham shunday. Oʻz faningda — siyosiy joʻgʻrofiya sohasida ma’lum va mashhursan, butun sayyora sening qoʻlingda. Gap sayyoradami, sayyora nima boʻpti? Sekinroq gapir, seni erim deb yurgan oʻsha ofati jon polyak ayoli Anna bu gapingni eshitib qolsa boshingda yongʻoq chaqadi. Unda mototsikling ham yordam bermay qoladi! Xotining xom xayollar ogʻushida mast boʻlib yuripti-ya!”
“Ha, Robert, nozik joydan olding. Anna haqidagi gaplaring toʻgʻri, lekin sayyora haqidagi fikringga toʻla qoʻshila olmayman. Siyosiy joʻgʻrofiyada hamma narsani bilish kerak yoki bu fanning yoniga umuman yoʻlamaslik lozim. Bu alohida, yuho fan. Bu ma’lumot-axborotlar omborxonasi, banki desa ham boʻladi. Ha, shu ma’noda meni dunyo bankiri deyish mumkin. Men yigirmanchi asrning Rotshil'diman. Hamma narsani bilaman, hammasidan xabardorman, xoʻsh, bundan ne naf? Aytadilar-ku, Ollo taolo arshi a’loda hamma narsani koʻradi, hamma narsani biladi, hammasini nazorat qiladi, lekin qoʻlidan hech narsa kelmaydi...”
Oʻsha odam endi yoʻq. Avtomobil' halokatida vafot etdi, mashinada oʻqday uchishni yaxshi koʻrardi. Anna tezda qarib qoldi. Oʻgʻillari uylangan, alohida yashashadi. Jessi Anna bilan telefonda gaplashib ba’zan koʻrishib ham turardi. Oxirgi marta Anna shu yozda kelgan edi. Hammasi birgalashib dam olish, tomosha qilish, oʻyin koʻrish uchun gol'f-maydonga borishdi. Kun boʻyi yaxshi dam olishdi, gol'f-klubning restoranida tushlik qilishdi. Nogahon oʻtmishni esga olishdi, Maksni koʻp xotiralashdi... U bu yerlarni juda-juda yaxshi koʻrardi. Qayerda boʻlsa ham yetib kelishga har doim tayyor edi...
Mening shoʻrlik doʻstim Maks Frayd! Odamlarning aql-idroklari-yu dillarida hamma narsa aralash-quralash boʻlib ketgan hozirgi paytda sen boʻlganingda nima degan boʻlar eding. Pinhoniy genetik dovul hammasini agʻdar-toʻntar qilib tashladi. Endi nima qilish kerak: koʻplarga oʻxshab hammasi daf boʻlsin deb tuyaqush singari kallani qumga tiqib turavergan ma’qulmi yoki Xudoning bandalarni ogoh qilishini kutib, Yaratganning koʻziga boqib turaverish durustmi — Tangri qullarini faqat ogoh qiladi, hammasini bari bir inson oʻzi hal etadi. Bu borada Maks Frayd haq edi. Borkning tushiga kirishi bejiz emas. Demak, Maks xavotir olgan, hodisani oldindan sezgan. Falokatdan qutqarib qolish uchun chaqirgan, oydagi gol'f-maydonga taklif qilgan...
Endi buyogʻi nima boʻladi, axir Ordok aslini olganda bir muammo oʻrniga boshqa bir muammoni oʻrtaga tashladi, jamoatchilikka firib berib, diqqatni boshqa tomonga burib yubordi, oʻzini qahramon qilib koʻrsatish uchun esa Borkni siyosiy duelga chaqirdi. Bork boʻlsa tayyorlanishi, bu da’vatni qabul qilishi, Kassandra tamgʻasi haqida oʻz fikrini bildirishi, Filofeyni safsatabozlikdan va siyosiy chayqovchilikdan himoya qilishi lozim. Ordokning xatti-harakatini boshqacha yana qanday baholash mumkin?! Oʻh-hoʻ, kechasi soat birdan oshibdi, dedi Bork esini yigʻib olib, oʻtirib ishlash kerak. Hayallamasdan ishga kirishishga toʻgʻri keladi. Endi orqaga chekinish yoʻq.
Kabinetiga qaytayotib, oynaga qarab toʻxtab qoldi. Uyqusizlikdan koʻzlari qizargan. Bu koʻzlarda qanchadan qancha dardi alam, tashvish jo boʻlgan. Sochlari oqarib ketgan. Yaxshiyamki, boshqalarnikiga oʻxshab toʻkilib ketmagan. Oʻzi Reyn sohilidagi qoyalar kabi keksaygan — yaqindagina nemislar, toʻpolonchi jurnalistlar ana shu qoyalar yonidan suzib oʻtganda Bork bergan interv'yuni ular “Keksa qoya bilan suhbat” deb atashgan edi. Oʻshanda tez orada Bork okean ustidan, Atlantika tepasidan uchib oʻtar ekan, rohib Filofeyning yashinday chaqnab shiddat bilan yer yuziga urilishini, momoqaldiroq yangligʻ guldirashini va dunyoni ostin-ustin qilib hammani sarosimaga solishini, oʻsha shaytonnusxa — Oliver Ordokning koʻzni shamgʻalat qilib sahnada paydo boʻlib qolishini xayoliga ham keltirmagan edi. Nima ham qilsin, solishishga toʻgʻri keladi...
Bork komp'yuter yoniga oʻtirmoqchi boʻlgan ediyam, qadam sharpasi eshitildi. Pastdan Jessi chiqib kelayotgan ekan.
– Xoʻsh, ahvoling qalay? — soʻradi Jessi ostonada turib.
– Bir navi, qimillab turibman, — javob berdi Bork va toʻsatdan esiga kelib qolgan tushini Jessiga aytib bermoqchi boʻldi-yu, lekin oʻzini tutdi. Jessi charchagan edi va shunday boʻlsa ham uning nigohida qandaydir xushxabar soyasi jilvalanar edi.
– Bob, senga xalaqit bermay devdim, lekin men seni bir hayratda qoldirgim keldi.
– Meni nima bilan hayratda qoldirmoqchisan?
– Bir toʻp qogʻoz olib keldim. Bularning senga foydasi tegib qolar.
– Nima ekan?
– Fakslar. Kimdan kelibdi deysanmi? Entoni Yungerdan.
– Entoni Yungerdan? — qayta soʻradi u. — Xoʻsh, nima depti. Nimalarni yozibdi?
– Senga hamma telefonlarni uzib qoʻyaman deb edim-ku, uning bizga telefon qilish uchun qanchalar uringanini tasavvur etish mumkin. Kim bilibdi deysan? Xolldagi faksni oʻchirish xayolimga kelmabdi. Birdan qulogʻimga shik-shiq qilgan shovqin eshitilib qoldi, borib qarasam bir toʻp qogʻoz yotibdi. Mana, oʻzing oʻqib koʻr. Har bir betning tepasida “Xudo haqqi, faksni oʻchira koʻrmanglar!” deb yozib qoʻyilgan. Uning fakslari ketma-ket kelayotir. Unga nima boʻldiykin? Bechora bola. Oʻqi, yana olib kelaman.
Kutilmagan hodisa. Kechasi soat ikki. Kimdir uxlamasdan ketma-ket faks joʻnatayotir. Bork bilan telefonda bor-yoʻgʻi bir marta gaplashgan salgina tanish Entoni Yunger yozayotir. U saylovoldi mitingida Ordokni ogʻzi koʻpirib safsatabozlik qilayotganda tiyib qoʻyish uchun muvaffaqiyatsiz boʻlsa-da yurak yutib urindi va oʻzi Ordokning toʻdasidan boʻla turib hammaning koʻz oldida boshligʻidan aloqani uzib uning siyosiy qurboni boʻlgan kishi tomoniga oʻtdi. Miting tugagandan keyin Yungerning boshiga qanday dashnomlar yogʻilganini tasavvur qilish ham qiyin. Ordokning oʻzi va sodiq doʻstlari Yungerni xoin deb la’natladilar. Ordokning qanoti ostida endi durustroq mavqe-amal haqida gap boʻlishi ham mumkin emas edi. Tanish-bilishlari “bunaqasi hali boʻlgan emas — oʻzining yoʻlini kesib qoʻydi” deb kulishayotgan boʻlsalar kerak. Shundan keyin ham bu birovga yordam qoʻlini choʻzishga — Ordok badnom qilib tashlagan, ommaviy mitingda la’nat yogʻdirilgan odamga koʻmaklashishga jur’at eta oldi. Bork Entoni Yunger oldida oʻzini noqulay sezsa ham yuragiga iliqlik yugurdi. Shu vaqtgacha hech kim rahmi kelib unga gʻamxoʻrlik qilmagan, chunki u har doim mustaqil va oʻziga ishongan edi. Endi boʻlsa zoʻrlik bilan kurash maydoniga tortildi, u yerdan yengilib, hatto deyish mumkinki, basharasi majagʻlanib xalq oldida kalaka-masxara boʻlib sudralib chiqdi. Endi boʻlsa oʻz xohishi bilan tavakkal qilib jangga kirish uchun tishni tishga qoʻyib yana oyoqqa turish maqsadida hozircha tashqi dunyodan yashirinib yotibdi. Ana shuning uchun ham Yunger hammasiga aqli yetganidan faksning har bir betida “Xudo haqqi, faksni oʻchira koʻrmanglar”deb yalinib-yolvorgan edi.
“Mister Bork, Sizning uy telefonlaringiz nega oʻchirib qoʻyilganini yaxshi bilaman, — deb yozgan edi Yunger. — Men hech qachon jonlaringizga tegmoqchi emasdim, lekin ahvolimni tushunishlaringizni soʻrayman. Sizning oldingizda tiz choʻkib turib aytishim zarur boʻlgan fikrimni yoʻq deganda faks orqali hozir bayon etolmasligim men uchun oʻlim bilan baravar. Saylov oldi mitingida roʻy bergan voqeadan soʻng oʻzimni qoʻyishga joy topa olmayman, men hamma-hammasiga, kerak boʻlsa hatto qotillikka ham tayyorman. Meni bu qadar mudhish qadamlarga tayyor boʻlganligim uchun kechirasizlar. Men Ordok bilan boʻlgan xunuk voqea domiga sizni tortganday, oʻsha axloqsiz siyosiy merganning moʻljalga naqadar aniq urishini namoyish qilish uchun Sizni goʻyo nishon qilib qoʻyganday boʻlib qoldim. Sizga hasrat qilmoqchi emasman, kechirasiz, biroq qilgan ishimdan pushaymondaman: men kimga xizmat qilganman, kimga tosh tashlaganman — endi bildim, koʻrligim va oʻtaketgan laqmalagim uchun menga bu jazo ham oz! Lekin bu oʻrinda soʻz mening haqimda ketmayotir, Xudo haqqi, kechiring. Endi gap nima qilish kerakligida. Kassandra tamgʻasi nima boʻladi?! Xohlar edimki...”
Sahifa shu bilan tugaydi, keyingi sahifa yana oʻsha oʻtinchdan boshlanadi: “Xudo haqqi, faksni oʻchirib qoʻymanglar!”
“Shunday qilib, mister Bork, endi nima qilish kerak?
Bu sohada mening rolim bema’ni boʻlsa ham ba’zi bir mulohazalar bildirishga ruxsat etgaysiz. Ehtimol, buning foydasi tegib qolar.
Mister Bork, gapirish ogʻir, lekin aytishga majburman. Men shunday taklif etishga jur’at qilganim uchun oldindan uzr soʻrayman. Lekin men hech narsa yoʻqotmayman. Sizning oldingizda shunchalik gunohkormanki, endi menga bari bir.
Men shuni nazarda tutayotirmanki, Ordokni yolgʻonchilikda ayblash mumkin, chunki u Siz bilan boʻlgan shaxsiy suhbatni roʻkach qiladi. Bu suhbatning hech qanday guvohlari boʻlmagan va boʻlishi ham mumkin emas. Siz u bilan telefon orqali gaplashgansiz. Ehtimol bu haqda gapirgandirsiz, gapirsangiz ham boshqa narsalar toʻgʻrisida gapirgandirsiz. Bu oʻsha Ordokning usuli: Sharmanda qilganni sharmanda qil. Telefon orqali suhbat hech qayerda yozilgan emas. Men buni aniq bilaman. Bunga kafilman. Buyogʻini oʻzingiz hal qiling. Agar Siz shu yoʻlni ma’qul topsangiz, men sensatsiya boʻladigan raddiya uyushtiraman. Bunday xabarlar desa ommaviy axborot vositalari oʻzini tomdan tashlaydi.
Shu bilan bir qatorda kurashning butunlay boshqa yoʻli ham bor. Agar Siz mister Bork, Filofeyning haq ekanligiga ishonsangiz va haqiqat yoʻlida oʻz fikringizda qattiq turadigan boʻlsangiz, men, garchand Sizga yordamchi boʻlsam-da Siz bilan to oxirgi janggacha borishga tayyorman. Men Sizning qurolbardoringiz boʻlishim mumkin. Siz jang oldida turibsiz. Bosh tortmasangiz bas, bu haqda soʻz boʻlishi mumkin emas.
Vaziyat shundayki, hozirgi paytda maydonda yakka oʻzingiz jangchisiz, ehtimol butun yer yuzida samoviy rohibning tomoniga oʻtgan, uning oxirzamon haqidagi konsepsiyasini himoya ostiga olgan yakkayu yagona kishidirsiz. Saylov oldi mitingida boʻlib oʻtgan voqeadan soʻng, bir yoqadan bosh, bir yengdan qoʻl chiqarib Ordokni qoʻllab-quvvatlagan “bir butun xalq fronti”dan soʻng, Filofey kashfiyotlarini himoya qilmoqchi boʻlgan kichik bir guruh kishilar ham betaraf boʻlib, gʻing demay qolishadi. Asosiy omma esa...”
“Xudo haqqi faksni oʻchira koʻrmang! Shunday qilib, mister Bork, mitingda saylovchilarning aks sadolariga qaraganda, aholining asosiy qismi, hatto aytish mumkinki, baxtga qarshi, ehtimol, mamlakatning butun aholisi Kassandra tamgʻasini aniqlash boʻyicha kosmik eksperimentlarga qarshidir. Odamlar kassandra-embrionlar haqida eshitishni ham, bilishni ham xohlamaydi, xotinlar zondaj-nurlar tarafidan nazorat ostiga olinishni istamaydilar. “Al'fa-Beysbol”dagi mitingda boʻlib oʻtgan voqealar haqida barcha axborot agentliklari eshittirish berishdi. Ana shundan keyin Ordokning obroʻsi barcha shtatlarda keskin koʻtarildi. Hozir u iz bosilmasdan bayonot berib aytadiki, inson huquqlarini ogʻishmay himoya qiladi, ayol-onaning azaliy muqaddasligini soʻzsiz qoʻriqlaydi va qayerda boʻlmasin — Yerda boʻladimi yoki kosmosda boʻladimi — barcha toifalardagi filofeychilarning igʻvogarlik kirdikorlariga qarshi kurashadi. Sizning rasmingiz, mister Bork, ayni soatlarda teleekranlarda uzluksiz koʻrsatilib tegishli izohlar berilmoqda. Moskvada Filofeyning fotosuratlari topilib namoyish qilinmoqda.
Siz telefonlarnigina emas, televizorni ham oʻchirib qoʻygan boʻlsangiz kerak deb oʻylab yuqoridagi soʻzlarni aytdim. Mitingning oqibatlari haqida, keyingi voqealar qanday kechayotgani toʻgʻrisida tasavvurga ega boʻlishingiz kerak. Bu jarayon avj oldi va uni nazorat ostiga olib boʻlmay qoladi deb qoʻrqaman...”
“Xudo haqqi, faksni oʻchira koʻrmang!!!
Shunday qilib mister Bork, bu jarayonni nazorat qilib boʻlmaydi, va shuning uchun Siz, nazarimda, eng avval, ana shu sharoitda oʻz mavqeingizni, harakat yoʻlingizni aniqlab olishingiz lozim. Axir, “genofondni nazorat ostiga olish”ga qarshi ommaviy noroziliklar boshlanib ketishi hech gap emas. Agar Siz “Tribyun” gazetasi uchun maqola tayyorlagan boʻlsangiz, redaksiyaga borishingiz kerakmi-yoʻqmi ekanligi haqida yoki materialni faks, teleks bilan joʻnatish yoki birov orqali berib yuborishni oʻylab koʻring, chunki eshitishimga qaraganda, redaksiya eshiklari oldida bir guruh odam toʻplanib olib, qoʻllarida shiorlari bilan baqirib-chaqirib oʻz talablarini aytishmoqda va tahdid ham solishmoqda. Ular gazeta binosini kechayu-kunduz qamal qilib turishlarini e’lon qilishibdi. Bunday hollarda joʻshga kelgan olomonni ushlab turishga politsiya hammavaqt ham qodir emas. Bunday sovuq xabarlar uchun kechirasiz.
Yana takrorlayman: Siz maydonda yolgʻiz jangchisiz. Filofey fazoda, u dushmanlardan yiroqda, ayni vaqtda ittifoqchilari bilan bogʻlanish imkoniyatlaridan mahrum. Siz qanday yoʻl tanlashingizni oʻzingiz hal qiling.
Kelajakka befarq qaraydigan va oʻzini bu dunyoda omonat yashayotganday sezadigan kishilar chuqur oʻylamaganligi uchun tushunmayotgan yoki tushunishni xohlamayotgan narsani siz tushundingiz va qoʻllab-quvvatladingiz. Siz bir kishisiz, va bu aslida bir kishini ishi. Buyuk amaliyot — koʻpincha bir kishining sa’y-harakatidan boʻladi. Nega shunday, bilmadim. Har qanday sharoitda ham men Siz bilan birgaman, Sizga yordamlashishga hozirman, kuchim yetgan hamma narsani qilishga tayyorman, men Sizning oldingizda oʻzimni aybdor deb sezayotganim uchun, ya’ni Ordokka Filofeyning kashfiyoti toʻgʻrisida faqat Siz bilan suhbatlashish kerak deb maslahat berib Sizni malomatga qoldirganim uchungina emas, balki, eng muhimi, Filofeyning gʻoyalariga, Filofey bilan Sizning insoniyat istiqboli haqida tashvish tortayotganlaringizga qoyil qolganim uchun ham ana shunday qarorga kelgan edim. Ehtimol, odam bolasi hozirgacha firibgarlik bilan yashab kelgandir, endilikda esa oʻzi oʻziga — odam boʻlsang durustroq boʻl, yoki qirilib bitgan mamontlarga oʻxshab paleontologik qatlamlar sari yoʻl ol, — deydigan vaqt keldi.
Kechirasiz, yana sahifa tugadi!”
“Xudo haqqi, faksni oʻchira koʻrmanglar. Men hali hamma gaplarimni aytib boʻlganim yoʻq... Mister Bork, kechiring, ish yuzasidan soʻz ochay. Mening nazarimda, ertagi kun boshlandi, demak bugungi kun — koʻp narsani aytib beradigan kun. Endi sensatsiya va mish-mishlar tugay boshladi. Ana shu boʻronda Sizning soʻzga chiqishingiz, Sizning fikringiz, mulohazalaringizning ishonchliligi va isbotliligi yangi bir ohangday yangrashi mumkin. Siz qanday harakat qilmoqchisiz? Matbuot konferensiyasi oʻtkazasizmi? Oʻtkazadigan boʻlsangiz, men uni uyushtirishda ishtirok etishga, Sizga dastyor boʻlishga tayyorman.
Yana N'yuberi shahriga Sizni deb ertalabdan, ehtimol, ogohlantirmasdan reportyorlar bosib kelishar. Siz ular bilan uchrashishni xohlamasangiz, “Men hech kim bilan koʻrishishni xohlamayman, meni xoli qoʻyinglar” deb koʻrinarli joyga e’lon osib qoʻyishni unutmang.
Men N'yuberida, gol'f maydonlarida va shahar atrofidagi istirohat bogʻlarida boʻlganman. Men yashab turgan Ridingdan mashinada oʻttiz daqiqalik yoʻl. Xohlasangiz Siz bilan ishlarni muhokama qilish uchun kelishim mumkin. Ana shu maqsadlarda asqatib qolar deb koordinatalarimni yuboryapman.
Mister Bork, kechasi soat uchdan oshdi. Fakslarimni topib olib oʻqirsiz degan umidda tinmasdan yozayotirman. Men Sizga koʻp narsalarni aytib bermoqchiman! Axir, dunyodagi voqealar, hatto har kuni matbuotda xabar berib turiladigan hodisalar ham sivilizatsiyaning tanazzulga yuz tutayotganidan guvohlik bermoqda. Ana shunday sharoitda goʻdakning yorugʻ dunyoga kelishi minalarga toʻla maydonga yoʻl olish bilan baravar. Xoʻsh, oʻsha minalarni saqlagan maydon qani, hayotning qaysi jabhalarida yashiringan — odamlarning fikr-xayollarida, sa’y-harakatlaridami, jahon ta’limotlaridami, kundalik amaliyotdami — buni barmoq bilan koʻrsatib boʻlmaydi.
Hozirgina televideniye orqali koʻrsatishdi: “Moskvadagi Qizil maydonda (men bu yerda kezib yurishni xush koʻrardim) dahshatli voqea sodir boʻldi. Ikki toifa namoyishchilar: harbiy-sanoat kompleksi tarafdorlari bilan konversiya uchun kurashuvchilar toʻqnashdi. Oqibatda bir qiz oʻz joniga qasd qildi — Hammaning koʻz oldida oʻziga oʻt qoʻyib yonib ketdi. Bu judayam dahshatli manzara boʻldi. Sharhlovchilarning gaplariga qaraganda, oʻsha yonib ketgan qizning hamrohi — bir talaba mitingga koʻtarib kelgan shior ehtiroslarning alanga olishiga sabab boʻlgan. Oʻsha shiorda... Men hozir gapimni davom ettiraman... varaq tugadi.”
“Xudo haqqi, faksni oʻchira koʻrmanglar, men Qizil maydonda boʻlib oʻtgan voqea haqida hikoya qilmoqchiman...
Mister Bork, gap shundaki, oʻsha shiorda “Inson qurol ishlab chiqarish uchun yorugʻ dunyoga kelmasligi kerak!” deb yozib qoʻyilgan ekan. Turgan gap, bunday shiorni Rossiyada “Mudofaachilar” deb nom olgan hamda davlat va jamiyat tomonidan qoʻllab-quvvatlangan kishilar qahr-gʻazab bilan kutib oldilar, chunki gap qoʻrgʻoshin pitradan tortib (“mudofaachilar” dunyodagi har bir kishiga yuztadan ana shunday oʻqchalar gʻamlab qoʻyishgan edi) tovushdan tez uchadigan samolyotlar, okean qa’rida kechayu kunduz navbatchilik qilib turadigan suv osti atom kemalarigacha va birinchi buyruq berilishi bilan parvozga tayyor turgan qit’alararo raketalargacha boʻlgan qirgʻin qurollarni ishlab chiqaradigan harbiy sanoat taqdiri haqida borar edi. Buni behudaga sarflangan mablagʻ va mehnat, deb hisoblar edi oʻsha sogʻlom aqilli talaba. Amerikamizning harbiy-sanoat kompleksiga ham xuddi ana shunday munosabatda boʻlmoq kerak. Bu ham odamlarni qiradigan qurollar ishlab chiqarayotir va oʻz qilmishini mudofaa manfaatlari bilan oqlamoqchi boʻlayotir.
Lekin, ikkinchi tomondan oʻldirilishi kerak boʻlganlar ham farishta emas, ular ham tish-tirnogʻigacha qurollangan va ular ham oʻzlarining oʻta qimmatli gʻoyalari yoʻlida (endi eng ta’sirchan shiorlar millatchilik shiorlaridir), adolat yoʻlida va oʻzlarining iqtisodiy manfaatlari yoʻlida oʻldirish-qirishga chanqoqdirlar.
Noiloj qolganda, pichoq etdan oʻtib suyakka qadalgandan keyin odam bolasi oʻzini oʻtga ham, suvga ham uradi. Bechora talaba ayyuhannos solmay nima qilsin, ehtimol, odamlarning bir-birlari bilan soʻzlashish qobiliyatiga ega boʻlgan zamondan buyon oʻylab kelganlarini, urush bilan qurol aql ustidan tantana qilgan davrdan e’tiboran inson bolasi diliga jo qilgan soʻzlarni plakatga oʻz qoʻli bilan yozmay nima qilsin?! Saxarov Rossiyada vodorod bombasini yaratgandan keyin xuddi ana shu narsani tushunib yetdi va shu yerda toʻxtab, oʻz taqdiriga qarshi bordi.
Yerda qurol koʻpaygandan koʻpayib borayotir, qayerda boʻlmasin hamma qurollanishni xohlaydi. Dunyoda har bir tugʻilayotgan insonga kamida yuzta portlovchi oʻq gʻamlab qoʻyilgan boʻlsa, peshonasiga birovlarni oʻldirasan yoki seni oʻldirishadi deb yozilgan boʻlsa, homilador ayollarning peshonasidagi Kassandra tamgʻasi ana shundan ogoh qilmayaptimikan, kassandra-embrionlar ona qornida turib sassiz ayyuhannos solmayaptimikin? Shunday boʻlgach haligi talaba bu haqda jar solmay tura olarmidi?! Qizil maydonda oʻziga oʻt qoʻygan qizda homiladorlik paytida nishona bergan boʻlsa ham, hech kim sezmagan Kassandra tamgʻasi endi oʻzini namoyon qilmadimikin? Oxirzamonning yaqinlashib kelayotganidan tashvishga tushgan homilaning bergan xabariga kim e’tibor beribdi deysiz?!
Idealistik nuqtai nazardan kurakda turmaydigan boʻlsa ham shunday bir fikr keladi miyaga: agar insoniyat qurol ixtiro qilmasdan va urush nima ekanini bilmasdan rivojlansa nima boʻlardi? Oʻshanda odam hozirgiday mavjudod boʻlarmidi, sivilizatsiyamiz hozirgiday ahvolda yasharmidi yoki yerda butunlay boshqa bir jamiyat hukm surarmidi va inson sifat jihatdan butunlay oʻzgacha boʻlarmidi? Nahotki taraqqiyotning shunday yoʻli azaldan yopiq boʻlsa? Agar chindan ham yopiq boʻlsa, buning tub sababi nimada? Buning ustiga odamda aql — ilohiy xilqat boʻlsa-chi, aql — biologik hodisa emas, yuksakroq hodisa boʻlsa-chi?
Mana Filofey fazoga chiqib olib, dunyo pardasini qiya ochib edi, qandaydir la’nati sir yuz koʻrsatdi, lekin odamlar uni koʻrishni ham, bilishni ham istashmayapti.
Mister Bork, Filofeyning kashfiyotlari nuqul norozilik tugʻdirsa ham oʻsha kashfiyotlarga ishonganim boʻlsin. Zamon oxir boʻlishidan ruhning qiynoqqa tushishining sababini ana shu kashfiyotlarda koʻrayotirman (odamlarning haddan ortiq axloqiy buzuqligi dastidan ruhiy qiynoq battar chuqurlashayotir).
Xudo bandasini nega yaratdi ekan, deb oʻylab qolasan kishi bu bedodliklarni koʻrib. Qarang, Qorabogʻda armanlar bilan ozarbayjonlar oʻrtasida koʻp yillardan beri olib borilayotgan jinoyatkorona urushda dala komandirlari oʻlganlarning jasadlari bilan savdo qilishar ekan. Jangda oʻldirilgan kishining ota-onalari va qarindosh-urugʻlari uning jasadini dafn qilish uchun sotib olishar ekan. Shu yoʻl bilan katta pul ishlashar ekan. Shunday hollar ham boʻlar ekan-ki, oʻz askarini orqasidan oʻzi otib tashlab shu yoʻl bilan aqcha topishar ekan. Gazetada bu xabarni oʻqib gʻalati boʻp ketdim. Ana shu kabi jinoiy harakatlar odamlarning joni-tanlarida aks etmasligi, irsiyatni asta-sekin oʻzgartirmasligi, avlodlarda iz qoldirmasligi mumkinmi?
Tasavvur qilib boʻlmaydigan shavqatsizlikka yana bir misol. Turkiyaning bir shahrida adiblarning Salmon Rushdini qoʻllab-quvvatlashga bagʻishlangan konferensiyasi boʻlib oʻtayotgan mehmonxona yondirib yuborildi. Oʻshanda konferensiya qatnashchilarigina emas, balki mehmonxonada vaqtincha yashab turgan kishilar ham yonib ketishdi. Bularning hammasini telereportyorlar tasvirga tushirishgan: bino lovillab yonayotir, tiriklayin yonayotgan kishilar, baholiqudrat harakat qilayotgan oʻt oʻchiruvchilar, shuning yonginasidagi maydonda mamnunlikdan oʻzida yoʻq xursand bir gala fundamentalist yoshlar. Ana shular yongʻin chiqarganlarga madh aytmoqdalar, shodlikdan sakramoqdalar, raqsga tushmoqdalar, qoʻllarini koʻtarib mushtumlarini silkitmoqdalar, qah-qah otib kulmoqdalar, ana shu dahshatli manzaradan goʻyo shahvoniy lazzat olmoqdalar. Yoshlarning hayajonli va qasoskor qiyofalariga ajal yolqinining soʻlgʻin nuri tushib turibdi. Va televideniyega tasvirga olishayapti. Axir, bu badiiy fil'm emas edi-ku!
Bizlar qayerdamiz, bizlarga nima boʻlgan? Bizlar ana shularning va Germaniyada turk oilalarining tiriklayin yondirib yuborilish sabablarini oʻzimizdan soʻrashimiz kerak emasmikin? Siz bularni gazetalardan oʻqigandirsiz?..
Bunday vahshiyliklarni yana koʻplab keltirish mumkin va ularning biri ikkinchidan dahshatli, bunda aniq qonuniyat koʻzga tashlanadi: turli mamlakatlarda jinoiy harakatlar tobora mudhishroq tus olayotir. Filofey ana shularning hammasi toʻplanib genlarda oʻz aksini topishini isbot qildi.
Ilgarilari aqlni Koinotning oliy ne’mati deb ishonar edim, aslida aql Yovuzlikning abadiy quliga aylangan ekan. Aql qachonlardir qullikdan qutularmikin? Kassandra tamgʻasi xuddi ana shu haqida jar solmayotirmikin, bizlarni shunga da’vat qilmayotirmikin?
Kechirasiz, mister Bork, faks xatchoʻpini shoshilinch almashtirish kerak...”
“Mister Bork, jahlingiz chiqmasin, mening mulohazalarim uzundan uzoq va Siz uchun u qadar qiziq emas deb qoʻrqaman. Lekin shu bugun kechasi dilimning tambasi ochildi. Men Sizning boshingizdan nimalar kechayotganini tushunaman. Siz uchun xavotir olayotirman va jasoratingizga ishonaman.
Mavjud vaziyat haqida bosh qotirar ekanman, shunday fikrga keldim: Filofey orbitada boʻlsa ham Yerda roʻy berayotgan voqealardan chetda qola olmaydi. Agar Siz qarshi boʻlmasangiz shoshilinch suratda u bilan aloqa bogʻlash usulini topish lozim; texnikaviy jihatdan bu favqulodda murakkab, lekin men telekompaniyalardagi doʻstlarim orqali bu ishni amalga oshirishga urinib koʻrgan boʻlur edim. Bunga Siz nima deysiz? Bordiyu rozi boʻlmasangiz meni ogoh qiling va bunday urinishning amalga oshishi qanchalik mumkin ekanligini Sizga xabar qilaman.
Nihoyat, mening nuqtai nazarimda eng muhimi mana shu. Filofey bilan aloqa bogʻlashning nima keragi bor, uni ekranda koʻrib tabriklash uchungina emas-ku? Menimcha, u javob qaytarishi kerak, shubham yoʻq, uning javobi tayyor — u Kassandra tamgʻasini qanday qilib aniqladi, bu holning embrionning kelajak hayotga salbiy munosabatidan boshqa narsa emasligiga qanay dalillar borligini aytib berishi lozim. Uning Rim papasiga yoʻllagan maktubidan buni aniq tushunish qiyin. Ana shu ma’noda chala jihatlarni Siz ham payqagandirsiz. Oʻylaymanki, boshqalar ham, xususan, biolog olimlar unga shunday savol berishlari mumkin. Filofeyning noaniq qolgan narsalarni tushuntirib berishi, savollarga javob qaytarishi muhimdir.
Menga Filofey bilan aloqa bogʻlashni uyushtirishga imkon bering. Men Sizga oʻrgatmoqchi emasman, zudlik bilan zaruriy falsafiy dalillar tayyorlang.
Oliver Ordok olomonning ongiga qilgan ta’sirining oqibatlari bilan toʻqnashishimizga toʻgʻri keladi. Na iloj, buni taqdir deydilar. Va biz gʻalaba qilishimiz kerak. Oʻsha olomon hurmati!
Sizga hurmat bilan Entoni Yunger.
R. S. Bordiyu mening koordinatalarim — uy faksining, telefonimning nomerlari — adresim zarur boʻlib qolsa, shu varaqlardan topasiz. Xizmat koordinatalarim endi Sizga kerak boʻlmaydi — men u yerga boshqa bormayman...”

Toʻqqizinchi bob
Ertalab soat toʻrt yarimlar. Robert Bork yozuv stolida yotgan fakslarga qarab jim oʻtirardi. Jessi ham shu yerda. U ham fakslarni oʻqib chiqdi.
— Tavba, nima boʻlyapti, nima boʻlyapti oʻzi! — deb bir necha bor takrorladi Jessi.
– Sen yotib tin olsang boʻlar edi, — maslahat berdi eri.
– Agar oʻzing yolgʻiz qolishni xohlayotgan boʻlsang, hozir ketaman. Baribir uxlay olmasam kerak. Men oʻzimni gʻalati sezyapman. Bularning juda jiddiy ekanligini tushunar edim, lekin hammasining shu darajada murakkablashib ketishini tasavvur ham qilmovdim. Nima deyishimni ham bilmayman.
– Ha, Jessi. Entoni Yunger haq. Mutlaqo haq, — xayol surib javob berdi Bork. — Uni bizga Xudoning oʻzi yetkazdi. Uning tutgan yoʻli — yangi avlodning yoʻli. Dunyoni idrok etishi butunlay oʻzgacha. Sa’y-harakatlari ham. Darrov seziladi-da. Mening esa maqoladan boshqa biron ish qilishim dargumon edi (maqola juda katta boʻlib ketibdi, gazetaning bir betini oladi-yov!) Biz ikkalamiz boʻlsa uyda qamalib oldik. Boʻlayotgan voqealardan butunlay ajralib boʻlmaydi. Buning ustiga Ordokning gʻalamisliklari...
– Yaxshisi — zanjirdan boʻshatib yuborilgan narsa degin!
– Ha, zanjirdan qoʻyib yuborilgan kuch. Bu nihoyatda dahshatli kuch. Ordok bila turib ommani Filofeyga va menga gijgijlamoqda.
– Yakka oʻzing senga qarshi kayfiyatda boʻlgan shuncha odamning fikrini oʻzgartirib oʻzingga qarata olishingga ishonasanmi?
– Endi orqaga qaytish yoʻq, fikrimni isbotlashga urinaman. Lekin voqea qanday kechadi — bir narsa deyish qiyin. Kassandra-embrion fenomenining kashf qilinishi mavjud tasavvurlarga, turmush tarziga, qolipga tushib qolgan tafakkur taxlitiga qaqshatqich zarba berajak. Kassandra-embrionlarning oxirzamondan xabar berishiga boshdan oyoq hamma narsaga, birinchi galda siyosiy, ijtimoiy tuzumlarga, axloqiy negizlarga shubha koʻzi bilan qarash demakdir. Oʻz-oʻzidan ma’lumki, tarkib topgan barcha andozalarning vayron qilinishi homilador ayoldan tortib Ordok singari nusxalargacha hech kimga yoqmaydi. Ana shuning uchun ham qarshilik koʻrsatishmoqda, hatto tajovuz qilishgacha yetib borishmoqda.
– Axir ular Filofeyning oʻzini tajovuzkor deb bilishadi-ku!
– Ha, ular uni tajovuzkor deb biladilar. Men uchun u paygʻambarday gap, boshqalar uchun — shayton. Odamzot ikki yoʻldan bittasini tanlab olishi lozim: yoki biz, hammamiz aldanib, odatdagiday yashayveramiz, yoki kassandra-embrionlar sonining koʻpayib borish sabablarini tushunib olib, oxirzamon halokatidan kishilarni ogoh qilamiz. Insoniyat uchun boshqacha yoʻl yoʻq.
– Filofeyning oʻzi kashfiyotini odam uchun osmonda ikki quyosh chiqqani kabi kutilmagan voqeadir, deb aytgan edi. Ana shu ikkinchi quyosh insoniyatning asrlar boʻyi tarkib topgan turmush tarzini chilparchin qilishi mumkin! Buning ustiga raqiblarimiz Filofeyni uning eksperimentlari inson huquqlarini poymol qiladi deb ham ayblamoqdalar. Bundan ham kattaroq tuhmat boʻlishi mumkinmi? Bunga sen nima deysan?
– Yoʻq, bu inson huquqlarini poymol qilish emas! Mening nazarimda bunday emas. Men ana shu haqda yozyapman, oʻqib koʻrishing mumkin. Kassandra tamgʻasining sirlarini bilib olish — bizning burchimiz, jamiyatning burchi, har bir shaxsning, birinchi galda homilador ayolning burchidir, bunday ayol oʻz qornidagi pushti oxirzamondan darak beryaptimi — yoʻqmi ekanligini bilishdan manfaatdor boʻlmogʻi, hatto buni tekshirib koʻrmogʻi lozim. Kassandra-embrionlar haqidagi statistik ma’lumotlar vaqt kelib eng muhim sotsiologik koʻrsatkichlardan biri boʻlib qolajak — jamiyatning holati va taraqqiyot darajasini ana shunday ma’lumotlarga qarab bilib oladigan boʻladilar.
– Men sening fikringga qoʻshildim ham deyaylik, Robert. Boshqalar bularning hammasini qabul qilishmasa-chi? Sen hech kimni ishontira olmasang-chi?
– Koʻp narsa sharoitga, umumiy vaziyatga bogʻliq. Entoni Yunger toʻla haq, ha, bu ishga Filofeyning oʻzini jalb qilish kerak. Uning eng muhim dastagi ilmiy kuzatishlaridan olgan ma’lumotlaridir, u kassandra-embrionlardan chiqadigan signallarning zamon oxir boʻlishidan darak berishini ana shu ma’lumotlar asosida aniqladi. U ana shu ma’lumotlarni xalqqa yetkazishi kerak. Bu ma’lumotlardagi biologik omillardan tortib falsafiy xulosalargacha barcha materiallarni, aytaylik, matbuot konferensiyasi oʻtkazib yana bir marta xalq oldida bayon etishi lozim. Efirda Filofeyning bevosita oʻzi boʻlishi shart! Yunger oʻz gʻoyasini amalga oshira olsa, zoʻr boʻlardi. Men uni toʻlaligicha quvvatlayman. Hozir unga men faks orqali oʻz fikrlarimni joʻnataman, uyogʻini koʻramiz, oʻlmagan bandasi koʻraveradi.
Ular ikkalasi ham jim boʻlib qolishdi, har ikkalasining ustida xalat, bir kechada ularni tanib boʻlmay qoldi. Koʻzlari kirtaygan, sochlari hurpaygan. Er-xotin kundalik turmush tashvishlari ustiga qanday dahshatli falokat yaqinlashib kelayotganini sezishganday umrlarida birinchi bor kechani soʻngsiz xavotirlikda oʻtkazishdi. Qarang: kishilarning dardu alamlari va azob-uqubatlari hisobiga Koinot kengaya borar emish.
Tashqari yorishib tong otdi.
havo kechagiga oʻxshab ochiq, kuz boʻlganidan kunduzi qisqa, lekin yorugʻ keladgan koʻrinadi. Uzoq-uzoqlardan qushlarning chugʻurlagan ovozi eshtiladi — kelgindi qushlar issiq oʻlkalarga qaytib ketish uchun yana sahardan toʻplanishgan. Robert Bork qushlarning avval togʻ oʻrmonlariga yetar-etmas, gol'f maydonlari ustida yer bagʻirlab aylanib uchishini, soʻngra uzoq safarga yoʻl olishini, okean sohili boʻylab pastda okeanning oqarib koʻringan qirgʻoq toʻlqinlari ustidan oʻtishini koʻz oldiga keltirdi, uning qushlarga qoʻshilib uchib ketgisi keldi, lekin uning oldida hayotda qoʻqqisdan yuz koʻrsatgan mushkulotni hal qilish zarurati koʻndalang turar edi.
Dunyo ishi ularni xotirjam qoʻymasligi, unutmagani va unutmoqchi ham emasligi ertalabdanoq ma’lum boʻlib qoldi. Hammasiga Chikagodagi qizidan kelgan faks sabab boʻldi. Erika nima ekaniga tushunmay tashvishlanib yozgan edi: “Tun boʻyi telefon qilolmadim. Telefonlaringiz uzib qoʻyilgan, faks band. Dada, nima gap? Nima qilib qoʻydingiz? Butun Chikago oyoqqa qalqigan. Hamma Sizga qarshi. Biz Jon ikkalamiz jinni boʻlib qolay deyapmiz. Oʻtinaman: hamma ishingizni chetga surib qoʻying. Oyi, siz qayoqqa qarayapsiz?!”
Jessining diqqati oshdi:
– Nima qilamiz, Robert? Sen — otasan. Qizimiz iztirobda, uning ogʻiroyoq ekanini bilasan. Kuyovimiz ham xursand boʻlmasa kerak. Men Jonning ahvoliga tushunaman: U direktorlar kengashining a’zosi, uning yurish-turishi boshqalarga namuna boʻlishi kerak. Biz bu haqda oʻylamaslikka haqqimiz yoʻq.
– Toʻgʻri, hammasi toʻgʻri, — Jessining soʻzini ma’qulladi Bork. — Lekin shu topda nima deyishimiz mumkin? Bu ish oila bilangina chegaralanmaydi. Koshki edi shunday boʻlsa!... Oʻzingni tut, Jessi. Men Erikaga xat yozaman, qoʻngʻiroq qilaman, tushuntirishga, taskin berishga urinaman. Lekin yoshlar ham oʻz kallalari bilan oʻylashlari kerak. Ular uchun, ayniqsa, Jon uchun eng keraklisi kompaniya ishining oʻngidan kelishidir. Avtokompaniyadan tashqarida ham hayot bor-ku va bu hayot muammolari hamma uchun va har bir kishi uchun kam ahamiyatga ega emas. Toʻgʻri, ular bir-birini sevishadi, baxtli oila. Oʻzing tushunasan-ku, ijtimoiy xudbinlik ham evi bilan-da!
– Hoy, Robert, seni leksiya oʻqishga qoʻyib bersa. Xoʻp, qoʻling boʻshasa Erikaga faks joʻnatishni unutma, — Jessi shunday deb yelkasiga jun koftasini tashladi-da, yoʻlga tushdi. U Yungerning maslahatiga binoan barvaqtroq turib e’lon osib qoʻyishga qaror qilgan edi — e’londa keluvchilarga murojaat qilib bezovta qilmasliklari soʻralgan edi. Jessi baroq mushugini koʻtarib olib yoʻlga chiqdi, mushukni uyda it-mushuk deyishar edi, bu uy hayvoni mushuk boʻlsa ham xuddi itga oʻxshab ketar edi. Har holda uy egalari shunday deb hisoblashar edi.
Jessi uydan chiqar ekan, yoʻl-yoʻlakay sochini tarar va sherik boʻlib yonida ketayotgan mushukka nimalardir deb borar edi; xotini ketishi bilan Robert Bork kechasi yozib tugatgan maqolani “Tribyun” gazetasiga joʻnatish uchun faksga oʻtirdi — bunda u tahririya xodimlarining kelishlariga maqolaning stol ustida boʻlishiga va oʻsha zahoti bosmaga tushirilishiga umid bogʻlagan edi. Maqolasining tezlik bilan chop etilishiga u shubha qilmas edi. Bork maqola matni muallif taqdim etgan shaklda hech qanday oʻzgarishsiz bosilishi kerak deb qoʻshib qoʻygan edi. Maqolaning bosilishiga shuning uchun ham ishonchi komil ediki, “Tribyun” redaksiyasining boshqa yoʻli yoʻq edi. Gazeta Filofeyning kosmosdan yuborgan maktubini bosishga jur’at etgandan keyin oʻz mavqeidan voz kecha olmas edi — boshqasini qoʻyavering, eng muhimi gazeta oʻz obroʻsini, qiyofasini saqlab qolishi kerak edi. Bu shunday bir mislsiz hodisa ediki, gazetaning “yo hayot, yo mamot” deb ish koʻrishdan boshqa iloji qolmagan edi...
Bundan keyin qanday hodisalar roʻy berishi ayon boʻlib qoldi. Gazeta tevaragida, Filofey tevaragida, endi boʻlsa uning, ya’ni Borkning nomi atrofida boʻladigan jang tong sahardanoq shafqatsiz va ayovsiz boʻlajagi bilinib qoldi. Rostini aytganda hayot-mamot uchun kurash kutilmoqda edi...
Telefaks berilgan matnni sahifama-sahifa yamlab yutmoqda edi. Yaxshiyamki, varaqlarni oʻtkazib ulgurdi. Oradan bir daqiqa oʻtar-oʻtmas Robert Bork koʻchada allambalo hodisa roʻy berayotganini payqadi: oʻzlarining mushugi hovlida oʻlguday oʻzi yomon koʻradigan koʻppak bilan betlashib qolgan shekilli junini hurpaytirgancha yugurib kirib keldi. Hash-pash deguncha Bork oynadan qoʻlida bir toʻp qogʻoz bilan karton ushlagancha Jessining uyga asabiy holda chopib kelayotganini koʻrib qoldi. Uning rangida rang qolmagan, halloslar, goʻyo koʻchada birovlar tutib olib boʻgʻishganu u qoʻldan chiqib qochganday.
– Nima gap, senga nima boʻldi? — xotiniga qarab beixtiyor qichqirib yubordi Bork.
– Robert, bu dahshat, bu vahima! Koʻrib koʻzimga ishonmayman — qandaydir yaramaslar hu anavi yerda, muyulishda mashinalarining oldida gʻoʻdayib turishibdi... qaragin, bir nimalarni yopishtirib tashlashgan.
Jessi gazetalar bilan birga devordan koʻchirib olgan qogʻozlarni stolga tashladi; bu qogʻozlarga haqoratomuz, beandisha soʻzlar har xil buyoqlar bilan yozib tashlangan. Bork bularni koʻrib serrayganicha qotib qoldi. “Bork koʻchamizda turadi — bu biz uchun isnod!” — bu soʻzlarni qoʻshnilardan biri yozgan boʻlsa kerak. Yana: “Xotinbezor, nafs bandasi Bork, bizning N'yuberidan yoʻqolsin!”, “N'yuberi feminist ayollari Borkdan hazar qiladi!” Boshqalari bundan ham oshib tushadi: “Bork — razil”, “Bork — KGB agenti”, “Bork manglayidan otilsin!”, “Koʻchada koʻrinma, naq boʻgʻib oʻldiraman! — Kassandraviy familiyali embrion”.
– Erta sahardan boshlashibdi-da! — poʻngʻilladi sarosimaga tushgan Bork.
– Sahardan! ha, shunday! Buyogʻi qanday boʻladi, Robert?! Nimalar boʻladi? Odamning aqli bovar qilmaydi!
Robert Bork asabiylashib xonada u yoqdan bu yoqqa yura boshladi.
– Biz hamma narsaga tayyor boʻlishimiz kerak, — qichqirib yuborishdan oʻzini tiyib dedi Bork xotiniga. Qon qaynaganda oʻzini ushlash juda qiyin boʻladi. — Boshlanishi shunday boʻlsa, buyogʻiga undan battarini kutish mumkin. Agar kechagi miting boʻlmaganda, bular bari silliq oʻtishi mumkin edi. Ordok endi hodisalarning jilovini qoʻyib yubordi, jin urgur.
– Oʻzing koʻrganingda bormi! — dedi Jessi koʻcha tomonga boshini irgʻar ekan. — Muyulishda turganlarning basharalarini koʻrib qoʻrqib ketasan kishi. Qandaydir sovuq nusxalar. Mashinalarining yonida chekkan kishi boʻlib gʻoʻdayib turishibdi. Haligi yozuvlarni devordan qoʻporib olayotsam menga qarab hushtak chalishdi, xaxolab kulishdi.
– Koʻrinishlari qanday? Shu yerliklarga oʻxshaydimi?
– Qaydam. Odatdagiday jinsi, kurtka kiyib olishgan. Menimcha ularning orasida ayollar ham bor.
– Ha, tushunarli, — gʻuldiradi Bork hech narsani tushunmasa ham.
– Politsiyaga murojaat qilish kerak, Robert. Politsiyaga telefon qil. Chorasini koʻrishsin.
– Shoshmay tur, telefon qilish qochmaydi. Ozgina sabr qilaylik. Biron nima chiqarishadigan boʻlsa, albatta qoʻngʻiroq qilamiz.
– Ha, bu uchiga chiqqan razillik, aqlga sigʻmaydi. Sen boʻlsang, sabr qilaylik deysan, — Jessi stolga suyanib hoʻngrab yubordi.
– Jessi, jonim, qoʻy, nega yigʻlaysan oʻzingni tutsang-chi! — nima qilarini bilmay gʻuldiradi Bork, xotinini yupatib. Jessi esa gapira olmay piq-piq yigʻlarkan:
– Sen bilganingda, oʻz koʻzing bilan koʻrganingda edi!
– hozir senga tinchlantiradigan dori beraman. Men hozir, Jessi, bas qil. Men hozir!
Bork xotiniga tomchi dori olib kelib berish uchun yotoqxonaga tomon shoshilarkan, turtinib eshikka urilib ketdi, shu on burchakda gʻijimlanib tashlangan bir qogʻozga koʻzi tushdi, uni Jessi tashlab yuborganini bildi. Oʻzi aqldan ozay deb qolgan boʻlsa ham erim oʻqib qoʻymasin deb tashlab yuborgan qogʻoz nima ekan? Bork olib oʻqib gʻalati boʻp ketdi. “Bork, orqangni Filofeyga tut, kosmosda uning xotini yoʻqligini bilasan-ku!” Shunga mos surat ham chizilgan. Tagida “Salom, kassandra-embrion”deb yozib qoʻyilgan.
U qanday qilib ichki hovliga, oʻzining toshlar bogʻiga kelib qolganini sezmadi. U hayotda doʻq-poʻpisa bilan qoʻrqitib ish koʻradiganlarning fikrlariga uchmaslikka harakat qilsa ham, koʻr-koʻrona va kaltabinligi bilan bir qilgʻilikni qilib qoʻygan gʻofil kishilarni kechirish kerak degan aqidaga amal qilsa ham, oʻzini ana shunday tubanliklardan yuqori turishiga ishontirib kelgan boʻlsa ham baribir shu topda koʻngli xira tortib ketdi. Mana boʻlari boʻldi; miyasida nogahoniy yuksak fikr-gʻoyalar gʻujgʻon oʻynaydigan, abadiylikning soʻz bilan ifodalab boʻlmaydigan botiniy qiyofalari koʻz oʻngida namoyon boʻladigan xotinining piching aralash kulgilariga qaramasdan qum ustida sirli belgilar ila qandaydir tasvirlar chizib koʻrsatib turadigan joyda endi hayvon qatori tahqirlangan va haqoratlangan bir qiyofada oʻtiribdi. Bu uning aslzodaligi va keksaygandagi oliyjanobligi evaziga taqdirning kinoyasi va tahqiri emasmikin? U tajribasiz ekan, dunyoning naqadar zolim va qasoskor ekanini yaxshi bilmas ekan. Yoshi bir yerga borganda hayosizlikning mevasini totdi.
Ufqdan bosh koʻtargan quyosh ham ahamiyatsiz va keraksizday tuyuldi unga, shu topda hech narsa koʻrgisi ham, eshitgisi ham kelmasdi uning.
U uydan chiqqanda qoʻlida ushlab kelgan gazetani bexosdan ochib qaradi. Bu N'yuberi shahri gazetasining shoshilinch soni edi. Gazetani koʻrdi-yu, oʻzining qurshovda qolgan boʻri ahvoliga tushishini payqadi. Gazetaning birinchi betida Oliver Ordok saylov oldi mitingi tugagandan soʻng oʻtkazgan matbuot konferensiyasi haqidagi hisobot katta sarlavha ostida bosilgan edi. Material Assoshieyted Press agentligidan olingan edi. Ordokning bir necha rasmi katta qilib bosilgan. Uning minbarda dargʻazab boʻlib gapirayotgani rasmdagi imo-ishoralardan koʻrinib turibdi. Ordokning “Bol'sheviklarning genofondni tozalash yoʻlidagi urinishlariga yoʻl qoʻymaymiz!” degan soʻzlari yirik harflarda sahifaning u chetidan bu chetiga yetadigan qilib terilgan.
Qarang, nishonni uzoq olganiga! Filofey rus ekan — demak, u bol'shevik. Bema’nilik, lekin foydali bema’nilik! Varaqlardan birida Borkning KGB agenti deb ataganlarining sababi endi tushunarli boʻlib qoldi. Buning hammasi bir iflos manbadan chiqqan. U bu haqida gapirishni ham, oʻylashni ham xohlamas edi. Dil qiynogʻi — jon azobi.
U yonginasida xotinining ovozini eshitib oʻgirildi. Yigʻlayverib koʻzlari shishib ketgan Jessi oʻzini tutib olishga urindi.
– Hozirgina Entonidan shoshilinch faks keldi, — dedi u erining yoniga oʻtirar ekan.
“Mister Bork, — deb yozgan edi Entoni Yunger. — Biz tezlik bilan telefon orqali gaplashishimiz kerak. Iltimos, telefonlarni ishlatib qoʻyinglar, javob qaytaringlar. Kosmik telealoqani nazarda tutyapman. Agar telealoqa oʻrnata olsak odamlarning koʻzini ochardik. Biz sizning uyingizda texnika oʻrnatish masalasini muhokama qilishimiz kerak. Mister Bork, gir atrofdan Sizga hujum qilishmoqda, lekin umidsiz boʻlmang. Men 10 daqiqadan soʻng qoʻngʻiroq qilaman. Sizga hurmat bilan Entoni Yunger”.
– Mana bu endi boshqa gap. Entoni ishga kirishibdi, — jonlandi Bork. — Endi telefonlarni muttasil ishlatib qoʻyish kerak, Jessi. Qoʻngʻiroq qilaverishsin, biz telefon qoʻngʻiroqlaridan hech qayoqqa qochib qutulmaymiz. Dunyoda boʻlayotgan hodisalardan ajralib oʻtira olmaymiz-ku, axir!
– Sen haqsan. Yana bir maktub keldi, — dedi Jessi. U dorilfunun rektoridan kelgan faks edi. “Mister Bork, Sizning manfaatingizni koʻzlab gapirayotirman, oʻtinib soʻrayman leksiya oʻqish uchun hozircha dorilfununga kela koʻrmang”, deyilardi faksda.
– Hammasi tushunarli — dedi Bork. — Telefonning oldiga boraylik. Entoni Yungerning qoʻngʻirogʻi shu mudhish tongda yorugʻ bir nur kabi taraldi.
– Mister Bork, Sizni eshitganimdan xursandman. Faks yaxshi lekin tirik odamning ovozini eshitish undan ham yaxshi.
– Boʻlmasam-chi! Albatta-da! — deb javob qaytardi Bork oʻziga ishonch bilan. — Mening rafiqam Jessi ham seni qutlayotir, Entoni.
– Juda soz. Jessiga rahmat. Hammamiz bugun koʻrishamiz deb oʻylayman, bu judayam zarur.
– Ixtiyoring, Entoni, uchrashuv joyini tayinla. Sening tungi fakslaring bizni fil suyagidan yasalgan minora qamogʻidan xalos qildi. Jilla qursa oʻz ustimdan oʻzim kulib olay. Xoʻsh, bu yogʻi qanday boʻladi? Biron nimadan umid bor shekilli, a?
– Qilinadigan ishlarning butun bir roʻyxati bor. Eng avvalo ma’lumotingiz uchun aytib qoʻyishim kerak, mister Bork, tahririyaga kelgan maqolangiz, ehtimol, hozirdayoq kosmosga — Filofeyga joʻnatilayotgan boʻlsa kerak, buni men bir necha daqiqadan soʻng bilib olaman. Bu tadbir Filofeyga uning yerdagi birinchi hamfikri — kosmogenetika boʻyicha sherigi ya’ni Siz bilan tanishtirish uchungina qilinayotgani yoʻq. Demak, Filofey shu tobda Sizning matningiz bilan tanishayotgan boʻlsa ajab emas. Biz telealoqa oʻrnatmoqchimiz va matbuot konferensiyasi oʻtkazmoqchimiz, bu konferensiyaga Filofey bilan Siz ishtirok etasizlar.
– Entoni, azizim bu qiziqarli fikr. Lekin buning hammasini qanday amalga oshirish kerakligini tasavvur qilolmayotirman. Buning ustiga vaqt ziq.
– Havotir olmang, mister Bork! Men yolgʻiz emasman. Sodiq doʻstlarim, homiylarim bor, “Tribyun” butunlay biz tomonda va redaksiya oʻz obroʻsini saqlab qolish uchun kuyib-pishmoqda. Eng muhimi — telealoqaning barcha retranslyatorlari butun dunyoni ogʻziga qaratgan ana shu tadbirdan manfaatdordir, bundan tashqari ular muz ustida boʻladigan janglarni butun dunyoga koʻrsatishdan oladigan moʻmay foydalarini hozirdanoq hisob-kitob qilishmoqda. Shuning uchun ham jonlarini jabborga berib ishlashmoqda.
– Aniqrogʻi? Kim muzda uchar ekan?
– Kechirasiz. Ahmoqona oʻxshatish boʻldi shekilli. Ha, biz sirgʻanchiq muz ustidamiz. Lekin hozir bu haqda gapirmaylik. Men gapimni toʻxtatdim. Vaqt oz. Soʻzimni mashinada davom ettiraman. Biz N'yuberiga, uyingizga borayotirmiz. Toʻrt kishimiz. Mendan boshqa uch yigit bor, ular NASAning kosmik aloqani oʻrnatadigan eng zoʻr sozlovchi mutaxassislari. Shunday qilib toʻrt kishi ikki mashinadamiz. Qolgan gaplarni yoʻlda izohlab beramiz. Biz qirq daqiqalardan keyin, ehtimol undan ham oldinroq uyingizda boʻlsak kerak deb moʻljallab turibmiz. Xaritadan aniqlashimcha, uyingiz “Konferans” supermarketidan chamasi yarim mil' narida boʻlsa kerak, shundaymi?
– Ha, toʻgʻri, uch kvartal narida.
– O’key! Shunday qilib, biz yoʻlga chiqyapmiz. Demak, faqat kulmang, men — operatsiya shtabining boshligʻiman, Filofey — kosmos marshali, siz esa...
– Men Jessi huzuridagi kenja polkovnikman, — Hozirjavoblik qildi Bork. — Shoshmay tur, Entoni. Tushunaman, vaqt ziq, sen yoshsan, keyin, keyin bilib qoʻy, mening uyim bilan kosmik aloqa oʻrnatish xarajatlarini oʻz boʻynimga olaman.
– Kechikdingiz, mister Bork. Manfaatdor telekompaniyalar hammasini oʻzlari mablagʻ bilan ta’minlaydi. Ularning ham oʻz fikrlari bor. Bu yogʻidan tashvish tortmang. Undoq desangiz mening ham qoʻlimdan ba’zi ishlar keladi. Otam mashhur advokat oʻtgan, shuning uchun... Ishning u yogʻini oʻylamang. Kassandra-embrionlaru, Filofey haqida oʻylayvering.
– Ordok haqida ham, — qoʻshib qoʻydi Bork.
– Bu-ku birinchi galda-ya. U ham jangovar harakatlar qilib yuribdi. Bu haqda — mashinadan eshitasiz. Ha, mister Bork, uzr, sizning ham, xotiningizning ham uydan tashqariga chiqishingizni maslahat koʻrmayman. Hatto supermarketga borishni ham. Chiqmanglar. Buguncha. Biz hamma narsani oʻzimiz olib boramiz. Yoʻlga chiqayotirmiz.
Oradan sal oʻtmasdan yana telefon jiringladi. Yana Entoni edi. Oradan oʻtgan qisqa vaqt eru xotinga yilday tuyulib ketdi. Ular endi hayotlarining boshqacha sur’at bilan rivojlanishini — vaqt daqiqalar bilan oʻlchanajagini, taqdirlarida hal qiluvchi payt yaqinlashib kelayotganini tushinib yetishdi. Bu sirli, noaniq qismat emas, balki Borklarga yaqinlashib kelgan dushman kuchlarning xohish-istaklariyu sa’y-harakatlari oqibati edi.
– Biz katta yoʻlga ketayotirmiz, — xabar berdi Entoni Yunger. — Koʻchada qatnov koʻngildagidek tiqilinchmas, oʻz vaqtida yetib borsak kerak, hozircha ishdan gaplashaylik.
– Eshityapman, Entoni, nimalar boʻlayotganini bilgim kelayotir. Biz Jessi ikkalamiz boshqalardan ma’lum ma’noda ajralib qolganmiz, bilasan-ku, hatto televizor bilan radioni ham oʻchirib qoʻyganmiz.
– Mister Bork, ahvol juda jiddiy. Siz bilib qoʻyishingiz kerak — Hamma yerda, barcha mamlakatlarda manzara birday — Hamma inkor qilyapti.
– Ha-ha, shunday, mingʻilladi Bork. — Entoni, mening tushunishimcha, odamlar kassandra-embrionlarning bor narsa ekanligini idrok eta olmayotirlar. Ha, albatta, bu ogʻir ruhiy zarba, barcha hayotiy negizlarni qayta koʻrish zaruriyati tugʻiladi. Yaxshisi inkor etish, har qanday shubha ilonining boshini yanchish kerak...
– Xuddi shunday, — javob qaytardi Entoni. — Men buni bir narsaga oʻxshatgim keladi: San-Fransiskodagi qoʻltiq ustiga tushgan koʻprikning qurilishida nuqsonlar borligi aniqlanganu, lekin shunga qaramay undan foydalansa boʻlaveradi deganday gap. Bu haqda oʻylab oʻtirishning nima hojati bor? Koʻprikdan iloji boricha koʻproq va tezroq yuklarni olib oʻtib qolish kerak, koʻprikning nima boʻlishi haqida boshqalar keyin oʻylayverishsin. Lekin, mister Bork yoʻlda hali ozgina vaqtimiz bor — operatorlardan biri rulda, men Siz bilan bemalol gaplashishim mumkin, sizning diqqatingizni oʻsha qiziqarli narsalarga qaratmoqchi edim, xulosalarni esa siz chiqarasiz. Men gazetalarni oʻqib, radio, televideniyeni eshitib, Filofey kashfiyotiga nisbatan ikki xil salbiy-jangari yoʻnalishni tuydim. Oʻta millatchilik ruhida fikr yurituvchilarga juda qattiq tekkan. Masalan, Isroilda bu kashfiyot shu yoʻl bilan isroilliklar genofondini qiyratishga urinish deb baholandi. Zondaj-nurlardan saqlanish usulini topish, Filofey nurlanishini neytrallashtiradigan asbob ixtiro qilish chaqirigʻi e’lon qilingan. Rossiyada norozilik harakati kuchayib namoyishga aylanib ketdi va Filofeyni zudlik bilan kosmosdan tushirishni talab qilishmoqda, u hech qanday rohib emas, eng muhimi — bizga bir qayta qurishning oʻzi yetadi. Gaydar reformalari bas qilinsin, rus xalqini genetik jihatdan qayta qurishga yoʻl qoʻymaymiz. Filofey kosmosdagi Gorbachev! U Amerikaga xizmat qiladi! U Rossiyani tiz choʻktirmoqchi! — kabi ehtirosli shiorlar tashlanmoqda.
– Albatta, bu oʻta achinarli hol, eshitish juda ogʻir, mening ichim achib ketdi. Endi nima qilish kerak? — xavotirga tusha boshladi Robert Bork.
– Bu yogʻini eshiting. Xitoyda xavf tamomila boshqa sohada deb bilmoqdalar — bu xitoyliklarning demografik jihatdan ustunligi ahamiyatiga putur yetkazadigan usul emish. Bu mamlakat shiori: demokratik kul'tivatsiyaga yoʻl qoʻymaymiz! hindistonda boʻlsa Kassandra tamgʻasi ustidan diniy marosimdagiday boʻyoq surkab qoʻyish chaqirigʻi e’lon qilingan.
– Voy-vuy, — dedi hayratda qolib Bork, — nima boʻlyapti oʻzi Entoni!
– Lekin meni koʻproq boshqa narsa lol qoldirmoqda, mister Bork, siz bunga nima deysiz? Gamburgda fohishalar va ularning hisobiga yashaydigan dayuslar jazavaga tushib norozilik bildirishgan. Sitsiliyada mafiyachilar Palermo shahrining dengiz sohilida, aytish mumkinki, umumxalq yurishi uyushtirishgan. Lotin Amerikasida, ayniqsa narkotik moddalar beradigan ekinlarni yashirin yetishtiradigan rayonlarda oʻz-oʻzidan koʻplab kishilarni norozilik shiorlari bilan chiqishlari boʻlib oʻtgan. Hatto pornografiya sanoati ham chetda qolmasdan norozilik bildirmoqda. Ha, terrorchi tashkilotlaru, xilma-xil inqilobchilar — ular ham tish-tirnogʻi bilan qarshi. Filofey qoʻl yetadigan joyda boʻlsa edi, ular uni... Aytgancha, turli mamlakatlarda harbiy doiralar ham oʻta norozi. Kinojangarilarining prodyusserlari nima sababdan ovozini koʻtarishdi — bunisi judayam tushunarli emas.
– Bilasanmi, Entoni, — javob berdi Robert Bork, — men bu yerda turli kasb egalarining birlashmalarga uyushishi oʻzini koʻrsatgan boʻlsa kerak deb oʻylayman. Har bir toʻda yashashni va urchishni xohlaydi. Men shunday degan boʻlur edim. Kassandra tamgʻasi esa ularning yoʻlida katta gʻov, kelajakda ular keraksiz boʻlib qolishi mumkin — jamiyatda ana shu guruhlarning koʻplariga ehtiyoj qolmaydi. Ana shuning uchun oʻz jonini saqlashga intilish instinkti ishga tushadi, chunki toʻda noqulay vaziyatni sezib qolayotir. Men ularni tushunaman. Allo, allo, Entoni, yomon eshitila boshladi.
– Men sizni juda yaxshi eshityapman gapiravering, bu juda qiziqarli fikr.
– Ana shunday gaplar. Ha, endi yaxshi eshitayapman. Demak, gapimni davom ettiraman. Agar Filofey kashfiyotlari ta’sirida insoniyat mentaliteti oʻzgaradigan boʻlsa, agar odam zoti oʻziga boshqa nuqtai nazar bilan qarab, embrionlarning signallariga doimiy quloq solib tursa individning oʻzini oʻzi salbiy sohalarda namoyon qilishga boʻlgan moyilligi keskin darajada kamayadi. Ana oʻshanda kimningdir dayuslik bilan shugʻullanishi amru mahol boʻlib qoladi — jamiyatda ehtiyoj boʻlmagach fohishalar, jumladan Gamburg fohishalari soni kamayadi. Mafiya sohasida ham shunday deyish mumkin, banditizim, jinoyatchilik — Hammasi bir-birlari bilan bogʻliq. Kassandra tamgʻasini isnod emas, balki ogohlantirish deb qaraydigan, eng muhimi — odamlarning oʻzini oʻzi doimiy takomillashtirish omili deb biladigan avlodlarning ogohlantiruvchi tadbirlari oqibatda individning oʻzini oʻzi salbiy sohalarda namoyon qilishga boʻlgan genetik moyilligi yoʻqoladigan boʻlsa, hozirgi tanglikka chidasa boʻladi. Beixtiyor savol tugʻiladi...
– Mister Bork, kosmik telealoqa paytida shu fikrlaringizni yana takrorlagan boʻlurmidingiz?
– Nega takrorlamas ekanman? Masala bunda emas: mening gapimni eshitisharmikan, uqib olisharmikin? Sen tilga olgan norozi kimsalar magʻlubiyatdan qoʻrqadilar, issiq oʻrindan ajralib qolishdan choʻchiydilar. Axir kelajakda tafakkurda tub oʻzgarishlar roʻy bermogʻi kerak, oʻshanda turmushdagi barcha axloqsizliklar, jamiki palidlik inkor etiladiki, kassandra-embrionlarning instinktiv qoʻrqadigani ham ana shu falokatlardir. Bunda oʻzini oʻzi anglashning oʻzgarishi ezgu axloqiy xohish-istaklar tufayli roʻy bermaydi, bu omon qolish va taraqqiyotning birdan-bir real sharti boʻlib qoladi. Hozirgi paytda buni hatto tasavvur qilib boʻlmaydi.
– Aytgancha, mister Bork, turli diniy mazhablarning noroziliklari haqida hozirning oʻzidayoq talay ma’lumotlar bor.
– Shunday boʻlishi kerak edi. Kassandra tamgʻasi oʻz tabiatiga koʻra hammaga va barchaga bir xil darajada taalluqlidir. Shu ma’noda kassandra-embrionning aks sadosi koʻp qirralidir. Insoniyatning turli guruhlarga, bloklarga, oqimlarga, oʻzimiznikilarga va oʻzgalarga boʻlinishidan foydalanadigan va ana shu tabaqalanishlar hamda qarama-qarshiliklardan ma’naviy tekinxoʻrlik yoʻlida manfaat oladigan kuchlarga kassandra-embrionlar umuman kerak emas. Kassandra-embrionlar ular uchun gʻov, fitna va umuman muammo. Bunday kuchlar Filofeyni va uning kashfiyotini barcha tillarda va shevalarda har qanday qilib boʻlsa ham qoralaydi. Bunda mening hayratda qolishimga oʻrin yoʻq.
– Bu borada ham men sizning fikringizga qoʻshilaman, mister Bork, bu suhbatda men yana ham koʻproq narsani bilib oldim. Kechirasiz, bir daqiqa alahsishga ruxsat berasiz. Meni shoshilich suratda kodli telefonga chaqirib qolishdi. Yoʻq, yoʻq, telefon dastasini qoʻymay turing. Nima gap ekanini soʻrab bilaman-da, suhbatimizni davom ettiramiz. (Allo, allo, qanday yangiliklar bor? Shundaymi? Oʻh-hoʻ! Yaxshi boʻlmapti! Xoʻp boʻladi. Tushundim. Birgalikda harakat qilamiz.) Mister Bork, uzr, uzr, ma’lumotlarga qaraganda vaziyat murakkablashmoqda. Men sizdan iltimos qilar edim: mahalliy politsiyaga telefon qilib, supermarket tomondan bir talay namoyishchilar bizning uyimizga tomon kelayotir deb aytsangiz. Turgan gap ular norozilik bildirishadi, oynamiz yonida baqirib-chaqirib toʻpolon qilishadi, deysiz.
– Xoʻp, Entoni, politsiyaga hozir telefon qilaman. Xotinim ham oʻzi anchadan beri qoʻngʻiroq qil deb hiqillardi, men paysalga solib kelardim. Sahardan boshlab devorlarga bizga qarshi turli varaqalar yopishtirib tashlashdi. Politsiyachilarga hozir Jessi oʻzi telefon qiladi.
– Ha, mister Bork, oʻzini ehtiyot qilganni xudo ham ehtiyot qiladi. Yana deng “Tribyun” gazetasining sizning maqolangiz bosilgan shoshilinch soni hozirgina gazetxonlarning qoʻliga yetib boribdi.
– Shundaymi?! — xitob qildi Robert Bork asabiylashib. — Demak, gazetchilar fursatni boy berishmapti.
– Shunday. Siz eng yirik futurologsiz, hozir sizning soʻzingiz oltin bilan barovar. Endi gazeta atrofidagi shov-shuvlarni koʻring. Bu qamal qilingan qal’adan otilgan zambarak oʻqi. Shu bilan birga bu Ordokka qarab uzilgan birinchi oʻq. Ochigʻini aytsam, bu hol mening dilimni siyoh qilayotir. Oʻylaymanki, bizning mavqeimizni ma’qullaydigan odamlar bor, bor boʻlganda ham oz emas. Yangicha fikr yuritadigan zukkolarning kassandra-embrionlar fenomeni haqida oʻylamasliklari mumkin emas. Axir bu oʻz-oʻzimizni tushunishimizda burilish nuqtasi-ku! Bunaqasi tarixda qachon boʻlgan?! Ana shu hodisaning mohiyatiga tushungan har bir jon daraxt tepasida bahor qushi boʻlib sayramogʻi lozim edi. Biroq imonim komil — afsuslar boʻlsinkim, zukkolarning aksari qismi oqizib ketadigan toshqin selga qarshi borishga jur’at etolmaydi. Aql-idrokli zukko inson olomonga qarshi chiqadi deysizmi – yoʻq, u ovozini chiqarmay, muyulishda buxmalab turaberadi. Shuning uchun ham Ordok qoʻliga mash’ala olib chopib chiqdi-da butun dunyo boʻylab odamlarning ongida va dilida yongʻin chiqarib, avomni ogʻziga qarata oldi va safarbar qila bildi. Qayoqqa qaramang qiy-chuv. Barcha junbushga kirgan, olomonga qoʻshilsam deydi. Fohishalarki uyushib mitingga chiqishibdimi, boshqalarni qoʻyavering.
– Entoni, avf etasan, gapingni boʻlaman, yoshim katta boʻlganidan foydalanib qistirib qoʻyay. Sen hali juda yoshsan, fohishalar deganda sening kulging qistaydi, tushunaman. Men esa ogʻir bir xoʻrsinaman. Toʻgʻri, fohishalar qadim zamondan beri oʻz burchini imi-jimida bajarib kelishgan, lekin ular hammaning koʻz oʻngida qatorlashib, norozilik mitingiga toʻplanishsa, meni kechirasan-u, bunaqasini odam bolasi eshitgan emas. Uyat-andishani bir chekkaga yigʻishtirib qoʻyib ish koʻradigan, ayni vaqtda oʻzlarini dalil tutadigan bechora fohishalar bu safar ham sharoitga qarab ish koʻrishga majbur boʻldilar. Axir Kassandra tamgʻasi — genetik gulkosalarda soʻlgan ana shunday gullar marsiyasidir.
– Ularni siyosatdon dayuslar yoʻldan ozdirishgan, boshqalarni ham. Oʻylaymanki, qumgʻondan chiqarib yuborgan jinni hozir Ordokning oʻzi ham eplay olmayotgan boʻlsa kerak. Misol qidirib uzoqqa bormaylik. Yoʻlda mashina qatnoviga nazar tashlab keldim. Qarab turib, shuni tuydimki, gʻizillab yelayotgan koʻpgina mashinalar bizni ortda qoldirib uyingiz tomonga, N'yuberiga qarab ketayotir. Mashinalarda borayotganlarning aksarisi menga oʻxshab ovozi boricha telefonda gaplashib ketyapti. Afti-angorlari sovuq, barcha mashinalarda odam toʻla. Menga aytishlaricha hamma supermarketning yonginasida toʻplanisharmish.
– Ha, Entoni, u yer shunday yigʻinlar uchun qulay.
– Koshki edi faqat oʻsha yerda toʻplanishsa! Uzr, meni yana alahsishga majbur qilishmoqda. (Allo, men eshitayapman, ha, men Entoni Yungerman. Eshitaman. Tushunarli. Ha, ha, gapiravering. Oʻzim ham shunday deb oʻylovdim. Yaxshi, meni har doim xabardor qilib tur. Tushunarli. O’key!) Mister Bork, hozirgina habar qilishdi — N'yu-York koʻchalarida namoyishchilar olomoni. Ayniqsa, BMT binosi oldida xalq koʻpmish. Politsiya zoʻrgʻa ushlab turganmish. Namoyishchilar Filofeyni kosmosdan yoʻqotishga ruxsat berishni talab qilishmoqda ekan. Bu endi xalqaro harakat. Shunisi qiziqki, namoyishchilarning oldingi saflarida keyingi kunlari manglayida Kassandra tamgʻasi paydo boʻlgan homilador ayollar borishmoqda. Bu ayollar peshonasiga buyoq ham surib mana bunday shiorlar koʻtarib olishgan: “Qaranglar, bizga Kassandra tamgʻasini bosishdi. Bizlarni qutqaringlar!” bularga koʻpgina erkaklar va ayollar hamdardlik bildirib ular ham peshonalariga xoch chizib olishgan. Vaziyat ana shunday.
– Ha, Entoni, har holda yaxshi emas.
– Uchrashganda gaplashamiz. Tez orada yetib boramiz. Eng muhimi, Mister Bork, apparaturani oʻrnatish, Filofey bilan aloqa qilish va birgalikda oʻylash kerak.
– Kutaman, Entoni. Uyimizning yonidan qandaydir ovozlar eshitilayotir. Jessi garajni yopish uchun chiqib ketdi. Oynadan koʻrib turibman. Qandaydir nusxalar hovuzga tosh uloqtirib, bezorilik qilishmoqda. Hozir politsiya keladi deb oʻylayman. Kutaman. Aytgancha, Entoni, Filofey bilan aloqa oʻrnatish uchun qancha vaqt kerak boʻladi?
– Yigitlarning aytishlaricha bir soat, ehtimol undan sal koʻproqdir. Ana oʻshanda Filofey bilan yuzma-yuz gaplashib olasiz. U faks orqali maqolangizning bir nusxasini olganmish. Kelajakda va hozirgi kunda qilinadigan ishlarni, matbuot konferensiyasi oʻtkazish masalasini kelishib olish zarur. Qolganini men borgandan keyin gaplashamiz. Hozir boramiz kutib turinglar!
Koʻchada shovqin avj ola bordi. Mashinadan tushganlar ham, supermarket yonida avtomashinalar toʻxtab turadigan joydan piyoda kelganlar ham shoshib-pishib yura boshlashdi. Toʻplanganlar panjara yonida daraxtlar tagida turishib, bir-birlari bilan gʻovur-gʻuvur gaplashishar, naridan-beri boʻyoq chaplab yozilgan shiorlar va chaqiriqlarni hammaga koʻrsatib ushlab turishar edi. Hammaning doʻq poʻpisalari bir kishiga qaritilgan: “Bork — senga shafqat yoʻq!”, “Soxta ta’limot tarqatgan yalmogʻizni yotgan joyida joylaymiz!”, “Professorning manglayiga Kassandra tamgʻasi kuydirib bosilsin!”, “Inson huquqlarini poymol qilgan kishi oʻzi hamma huquqlaridan mahrum boʻladi!”, “Biz fan terroristiga bardosh bera olmaymiz!”, “Bork — shayton dastyori!”, “Filofey bilan Bork bir xariga osilsin!” va hokazo va hokazo.
Bork boʻlsa iztirob bilan oʻylay boshladi: bular kim, oʻsha nusxalar! Ular nimaga va nima maqsadda bir paytda toʻplanishdi? Ular bir-birlarini hech qachon koʻrishmagan, bilishmagan. Pes pesni qorongʻida topadi deyishadi. Ular ogʻiz-burun oʻpishib favqulodda hodisani kutib koʻchada shangʻillashmoqda — oqlar va qoralar, erkaklar va ayollar, yoshlar va keksalar, birovlarining qoʻlida radiokarnay, boshqalarinikida fotoapparatura va kinoapparatura, koʻplar qoʻllarida radiotelefon orqali boshqa joydagi kishilar bilan gaplashishmoqda. Ular ilgarigilari tarixiy tadqiqotlarda, nazariy maqolalarda hikoya qilingan, shuningdek, turli rangtasvirlarda, teatr sahnalarida oʻz aksini topgan, kirdikorlarini oldindan bilib boʻlmaydigan kuchlar ekanligini tushunish qiyin emas edi.
Mana, ular olomon boʻlib toʻplanishdi. Panjara yonida zich boʻlib turishibdi, ularning afti-angori derazalardan aniq koʻrinmoqda. Ular nima qilishmoqchi, nimani istashadi? Oxir-oqibat nimani xohlashadi? Ularning qoʻllarida Varfolomey qirgʻinidan esdalik boʻlib qolgan mash’ala yonib turganday, oyoqlari Rimda isyon koʻtarganlar qoniga boʻyalgan koʻcha toshlariga urilib borayotganday, tepalarida zahar sochishga tayyor arilar oʻz uyasi atrofida gʻuvillab uchib yurganday. Falokat yoki qandaydir shum qudrat ularni koʻrgilik uchun bu yerga haydab kelgan boʻlsa, bu ularning aybimidi? Nima qilmoq kerak, ularga nima desa boʻlarkin? Axir yaqindagina fyurer paydo boʻldi deguncha yuz minglarcha ovoz bilan zavq-shavq va sodiqlik ifodasi sifatida maydonlarda osmonni teshguday baqirib-chaqirgan, fyurer qoʻlini koʻtarib ishora qilsa bas — tizzadan qon kechishga, gʻarbga ham, sharqqa ham, janubga ham, shimolga ham yelishga tayyor turgan olomonni eslatmaydimi ular? Yaqin yillardagina oʻlguday sevikli dohiysining murdasini bir lahza boʻlsa ham koʻrib qolish uchun Stalin tobuti atrofidagi ajal tiqilinchida bir-birlarini bosib oyoq osti qilib ketgan, ustozi bilan birgalikda narigi dunyoga rixlat qilishdan, qatagʻon qurbonlari — otib va osib oʻldirilganlar qit’asi ustidan yuzi qaro arvoh boʻlib parvoz qilishdan qaytmagan olomonga nima desa boʻlarkin? Kechagina Tehron aerodromida intiqomdan boshini olib qochayotgan Eron shahanshohini koʻtarib parvoz qilmoqchi boʻlgan avialaynerni gʻildiragidan ushlab toʻxtatish uchun tun qorongʻisida shovqin-suron koʻtarib samolyotga peshvoz yugurgan olomonga nima deyish mumkin? Oʻshanda savdoyi olomon samolyotlar parvoz qiladigan yoʻlda talay joygacha chopib bordi, samolyot esa qasoskorlarning koʻzini kuydirib tepada ancha vaqtgacha chiroqlarini lipillatib parvoz qilib ketdi, osmoni falakda boʻlsa inson izmiga boʻysunmaydigan yulduzlar telbalarni mazax qilganday jimirlab turar, oʻch ololmaganidan alamga toʻlgan odamlar battar gʻazab otiga minishar, Olloga iltijo qilib oʻsha samolyotni zudlik bilan qaytarib keltirishni soʻrashar edi.
Endi bu yerda, yangi bir makonda, Bork darvozasi oldida olomon.
U deraza oldida turar edi, yonida Jessi. Ularning suhbati havosiz fazoda suzishga oʻxshab ketar edi:
— Eshitayapsanmi, Robert, ular hazillashmayapti.
– Ha-ha!
– Nima qilamiz?
– Men chiqishim, ularning oldiga borishim kerak!
– Nima deyapsan, Robert?! Aqling joyidami?!
– Joyida boʻlganda qanday. Ular meni yashirinib oldi deb oʻylashmasin. Ular isyon koʻtarib genetik inqirozni toʻxtata olmasligini, aksincha, zoʻravonlik oxirzamonni yaqinlashtirajagini bilib qoʻyishsin deyman. Ularga aytib qoʻymoqchimanki, Kassandra tamgʻasi — taqdir taqozosidir. Har bir kassandra-embrion signali barchamizga taalluqlidir. Biz ana shuni tushunsak boʻldi, yoʻl, imkoniyat topildi degan soʻz. Oldimizda nima borligini koʻrish uchun koʻzni kattaroq ochish kerak.
– Bu toʻgʻri, lekin oldin oʻylab koʻr, Robert, buning hammasini kimga tushuntirib bermoqchisan. Bu dorilfununda oʻqiladigan leksiya emas-ku! Senga kim quloq soladi? Ular gaplaringni eshitish uchun kelishgan emas-ku!
– Mening boshqa imkonim yoʻq.
– Bu nima deganing? hozirgina Entoni kosmos bilan aloqa oʻrnatadi, men Filofeyni koʻraman va u bilan hamma narsani gaplashib olaman, kechqurun esa Filofey bilan birgalikda matbuot konferensiyasi oʻtkazamiz, muammoni oʻz nuqtai nazarimizdan tushuntirib beramiz degan eding-ku! Oʻylaymanki, odamlar nihoyat, sizlarning ularga yomonlik ravo koʻrmasdan, yaxshilik qilmoqchi ekanliklaringizni tushunib olishadi.
– Hozircha men sening gaplaringni eshityapman, fikringga qoʻshilaman, Jessi, ha, hozircha. Axir, bu yerda toʻplanganlar matbuot konferensiyasini kutib oʻtirishmaydi-ku! Ular tezda orani ochiq qilishlari kerak. Qaragin, odamlar ustma-ust kelishyapti, odam qancha koʻp toʻplansa, shuncha tajovuzkor boʻladi. Hali vaqt bor, ular bilan ochiqchasiga gaplashib olishim kerak.
– Bilmadim. Oʻzingni tahlikaga solayapsan.
– Demak, men oʻzimni xavfga qoʻyyapmanmi? Men ularga Filofey kashfiyoti haqidagi oʻz fikrimni aytib bermoqchiman.
– Sen bu fikringni oʻz maqolangda aytgansan.
– Bu yetarli emas. Yoki undan qoniqishmagan. Bu odamlar maqola oʻqishmaydi.
– Robert, qara-qara, ular nima qilishyapti — sening suratlaringni yondirishyapti!
– Mening suratlarimnimi? Nima boʻpti, men siyosiy yoʻlboshchimanmi?
– Qara! Bu suratingning kattalashtirilgan nusxalari.
– Nima deya olardim? Esiz, qogʻozlar yonyapti.
– Xoʻsh, politsiya qani?
– Politsiyaning nima keragi bor? Politsiya kelgan. Hoʻ ana, uchtasi muyulishda turibdi. Sen ularni koʻrmadingmi?
– Atigi uchtami? Nega ular jim turishibdi?
– Ularning qoʻlidan nima kelardi? Birovning suratlarini yondirganlari bilan ularning necha pullik ishi bor. Vassalom.
– Bunday holni televizorda koʻp koʻrganman. Mana endi oʻz koʻzim bilan koʻrdim. Goʻyo hindistonda boʻlayotganga oʻxshaydi. Xuddi oʻzi-ya! Tezroq Entoni kelib qolsa edi! Nima uchun ular kelishmayaptikin?
– Bilmayman. Shu paytda koʻchalar tiqilinch boʻladi. Oʻzing bilasan-ku!
Ikkalasi jim boʻlib qolishdi. Shu topda ularning oʻtirgilari ham, turgilari ham, gapirgilari ham, biron nima degilari ham kelmayotgan edi.
Xuddi shu on olomon harakatga kelib buyruq berilganday baravar “Bork javob bersin!”, “Bork javobgarlikka tortilsin!” deya boʻkira boshlashdi.
Keyin bu baqiriq-chaqiriqlar avj olib gʻazabga mina bordi. Endi chidab boʻlmay qoldi. Odamlar Borkning tashqariga chiqishini talab qila boshlashdi. Qayoqdandir manglayini boʻyab olgan bir toʻp ayollar paydo boʻlishdi. Ular “Tribyun” gazetasining yangi sonlarini silkitib “Bork razil! Borkka Kassandra tamgʻasini kuydirib bosish kerak! Kassandra tamgʻasi uchun kaltaklansin! Bork — yaramas!” deb dod sola boshlashdi. Boshqa bir guruh odam “Ordok haq! Ordok haq!” deb hayqirar edi.
Vaziyat joʻshga kirib, olomon hayajonlana boshladi. Tartib oʻrnatmoqchi boʻlgan politsiyachilar butunlay ojizlik qilib qolishdi. Ulardan biri olomondan bir amallab qutulib chiqib mashinasidan qayoqqadir telefon qilib yordam soʻraganga oʻxshaydi.
Olomon koʻchani toʻldirib Borkning uyi tomon yoʻl oldi. Xaloyiq xiyobondagi uzun oʻrindiqlar, fonuslarni uzib sindirib borardi. Kishilar ovozi boricha qiyqirishar, ayollar dod-voy solishar edi.
Erining pidjak kiyayotganini koʻrib Jessi:
– Qayoqqa ketayapsan! Bora koʻrma! — deya qichqirib yubordi.
Lekin u xotinini itarib tashladi. Ana shu lahzadan boshlab dunyo uning bir zumda xiralashgan qorachiqlarida boshqacha aks eta boshladi. Bork bilan Jessi bir-birlarining koʻzlariga boqishar ekan, ularning dillari dard-alamga toʻla edi. Va u qandaydir yiroqdan gapirayotganday:
– Meni toʻxtatma. Men bu gʻam-kulfat toʻla kosani sipqorishim lozim.
Jessining afti chorasizlikdan burishib ketdi:
– Seni ajal haydab ketyapti!
– Bordiyu shunday boʻlganda ham, — boʻgʻiq ovozda dedi Bork, — baribir borishim kerak.
U ilgakdan shlyapasini oldi-da, dadil qadam tashlab uydan chiqa boshladi. Eshikdan chiqishi bilan kutib turgan qaynoq olomon toʻlqini uni domiga oldi. Uni koʻrganda portlagan hayqiriqdan osmon larzaga keldi. Transparantlar bilan plakatlar ishga tushdi, odamlarning oʻz plakatlarini Borkning burniga tiqib oladigan shashti bor edi. U eshigi oldida turar ekan, sarosimaga tushganidan kular, olomonga qarab tursa ham hech kimning yuzini koʻra olmas edi. Birdan boshiga shlyapasini kiydi-yu oʻz qiyofasiga kirdi. Olomon oldida yirik suyaklari turtib chiqqan, yuzi keng, koʻzlarining atroflarini ajin bosgan, lekin boʻyni hali baquvvat, tishlari butun, oq sochli chol turar edi. U Frankfurt jurnalistlari tili bilan aytganda Keksa qoya edi.
Bir zum jimlik choʻkishi bilan Bork hayajondan qal-tiragan ovozda bir necha kalima soʻz talaffuz qila oldi:
— Kassandra-embrionlar — bu bizning musibatimiz hamda jinoyatimizdir. Bu uchun biz javobgarmiz!
Qandaydir bir ayol mushukka oʻxshab bir sakrab uning yoniga keldi:
— Mana buni koʻryapsanmi? — deb peshonasidagi dogʻni koʻrsatdi. — Kosmosdagi iblisning menga solgan tamgʻasini koʻryapsanmi? Mana, oʻqi! Shayton shaytonning tilini tushunadi! — dedi-da Borkning maqolasi bosilgan gazeta bilan uning yuziga savalay boshladi. Gazeta parcha-parcha boʻlinib, shlyapa uchib yerga tushdi, shlyapani shu ondayoq ezib tashlashdi, haligi ayol esa shallaqilik qilib qichqirardi. U shunday sharmandalik qilardiki, aftidan oʻz uyida ham erining boshida mana shunday yongʻoq chaqsa kerak.
— Sening qoʻlingdan hech vaqo kelmaydi. Men oʻsha kosmosingga yetib boraman. Hali oʻsha Filofeyni boʻgʻib oʻldiraman!
— Ur uni! Sol! — oʻsha ayolning jazavasiga sherik boʻlganday hayqirishdi tevarakdagilar. — Uni buyoqqa olib kel! Sudrab kel! — qichqirishdi orqada turganlar musht oʻqtalib. Hamma unga tashlandi. Uni oʻnlarcha zabardast qoʻllar yulib-yulqib olomon qilib yuborishdi. Jessi odamlar orasida siqilib qoldi, uning dod-faryodi-yu koʻz yoshiga kim ham e’tibor berardi deysiz.
Olomon ana shu dahshatli manzarani tasvirga tushirmoqchi boʻlgan teleoperatorlar guruhini ezib-qisib tashladi, ularning asboblari oyoq ostida qoldi. Biron iloj qilmoqchi boʻlib uringan bir necha politsiyachining qoʻlidan hech narsa kelmay, girdobdagi payraha holiga tushib qoldi. Robert Borkni esa qayoqqadir surgalab ketishdi, qayoqqa olib ketishganini xudo biladi. Uni birov boʻgʻzidan ushlab, birov sochidan tortib, birov lunjiga qoʻlini tiqib ogʻzini yirtgan ediki, birpasda bechora cholning aft-basharasini tanib boʻlmay qoldi. Odamlar bir-birini siqib ezib borar, bu esa olomonning gʻazabini battar avj oldirardi. It egasini tanimaydigan ana shu izdihomda bir toʻp quturgan kishilar futurologning toshlar bogʻiga, hovuz yaqiniga borib qolishdi. Dunyoviy ruhning botin sirlariga kirib borishga yoʻl topish uchun Bork qumga qandaydir sirli belgilar chizib yurgan joyda, xuddi ana shu yerda bari nihoyasiga yetdi. Kimdir epchillik qilib gulxonadan sugʻurib olgan temir bilan Borkning kallasiga tushirdi. Bork dodlab boshini ushlagan boʻyi chalqanchasiga yiqildi-da, qonga botib tipirchilay boshladi, shundan keyin ham shoʻrlikni doʻpposlayverishdi.
Shu paytda olomon orasida qandaydir yangi harakat yuz berganday boʻldi, bir necha baquvvat yigit odamlarni uyoq-buyoqqa surib Borkka tomon yurishdi. Bular Entoni Yunger hamda uning kosmos bilan aloqa oʻrnatadigan yordamchilari edi. Ular bir zumda kaltaklanib jon berayotgan Borkning yoniga yetib kelishdi.
— Buni kim qildi?! Kim?! – baqirdi Entoni Yunger hammani turli tarafga itarar va uloqtirar ekan.
Koʻcha ustida paydo boʻlgan politsiyaning vertoleti pasaya boshladi. Parrak ovozi baqiriq-chaqiriqlarni bosib, kuchli shamol koʻtarildi. Bu ovozsiz fil'mdagi sahnani eslatar edi – olomon quturadi-yu, ovozi eshitilmaydi. Vertolyot qoʻndi, undan rezina kaltaklar bilan qurollangan politsiyachilar sakrab tushishdi. Odamlar tum-taraqay qocha boshlashdi. Koʻplar supermarket tomonga, oʻz mashinalariga qarab chopa ketishdi. Koʻpchilik quyon boʻlib qolishdi. Yana bir necha daqiqadan soʻng hech kim qolmadi.
Entoni Yunger ikkita yordamchisi bilan Robert Borkning tilka-pora qilingan jasadini koʻtarib ketishdi, yana bittasi es-hushini yoʻqotib, yiqilib surilayotgan Jessining qoʻltigʻidan ushlab vertolyot yoniga obordi.
Ular hammasi politsiyachilar bilan birga vertolyotga oʻtirishdi, Yungerning yordamchilari esa vertolyotdan tushib kosmik aloqa jihozlari solingan mashinalarga chiqishdi. Vertolyot uy ustidan tik koʻtarilib uchib ketdi. Soʻng hech narsa eshitilmay qoldi.
Atrofda bir jon qolmadi; Borklarning eshik-derazalari urib sindirilgan, uzun oʻrindiqlar, fonuslar majaqlangan, futurologning toshlar bogʻi oyoq osti qilingan edi. Bu qirgʻinbarotdan keyingi manzarani eslatar edi.
Oradan bir daqiqa oʻtgach vertolyot gol'f maydoni ustidan uchib oʻta boshladi, qachonlardir Robert Bork ana shu yerga kelishni xush koʻrar, yorugʻ, yashil va keng ana shu oʻtloqlar yaqin-yaqinda ham uning tushlariga kirgan, marhum doʻsti Maks Fray esa uni tushida oydagi gol'f maydonlariga chaqirgan edi.
Vertolyot shahar gospitaliga qarab yoʻl oldi...
Entoni Yunger Robert Bork jasadi ustiga engashdi. Qon oqishini toʻxtatish uchun koʻylagini yechib Robertning boshiga oʻrab bogʻlab qoʻydi. Entoni Robertning boshini tizzasiga qoʻyib olib, jonidan nishona bormikan deb uning yuziga termildi. Bir lahza futurologning yuzida hayot alomati sezilganday, qovoqlari uchganday, Yungerga tik boqqanday boʻldi. Ha, Yunger bilan Borkning koʻzlari toʻqnashdi. Ehtimol, Bork Yungerni tanigandir. Ular hayotlarida birinchi bor uchrashishdi-yu shu onda vidolashishdi. Abadiylikka, mangulikka vidolashishdi. Robert Borkning boshi shilq etib tushdi.
Yunger oʻkirib yubordi. Jessi erining murdasiga ma’nosiz boqib turardi. Politsiyachilar boshlarini irgʻab unga hamdardlik bildirgan boʻlishdi.
Vertolyot gospital maydoniga kelib qoʻndi, lekin endi vaqt oʻtgan edi...

* * *
Hozir okeanda boʻron oʻynamoqda edi. Meteorologiya xizmati Atlantika sohili boʻylab kuchli boʻron boʻlib toʻlqinlar quturajagini barcha komp'yuter kanallari orqali xabar qilgan. Atlantika okeani ustidan oʻtayotgan samolyotlar kuchli chayqalar, havo kemalarining komandirlari yoʻlovchilardan kamarni bogʻlab olib, oʻrinlaridan turmasliklarini oʻtinar va parvoz mushkulliklari haqida yerdagi xizmat idoralariga xabar berib borar edi. Styuardessalar iljayib boqishga urinar, lekin tabassum qilishning oʻrni emas edi – Atlantika okeani hazillashmayotgan edi...
Va faqat kitlar – koinot radarlari – Har doimgidek oʻzlarining jamiki kechinmalarini, tuygʻularini, Koinotning aks sadosini oʻzida jamlagan edi. Kitlar ana shunday axborotlarni jo qilib, osmondagi turnalarga oʻxshash oʻtkir uchburchak shaklida tizilib borar edi. Okean boʻlsa ularning uchburchak shaklidagi safini buzib orqaga qaytarmoqchi boʻlardi. Lekin ular barcha gʻov-toʻsiqlarga dosh berib olgʻa qarab borar, ba’zan bahaybat toʻlqinlar qa’rida koʻrinmay ketar, yana yuzaga qalqib chiqar edi.
Ularga oziq bergan va olgʻa haydagan kuch qanday qudrat, ular nima uchun va qayerga suzib ketmoqda?
Moskvadagi Qizil maydonda esa yarim kecha. Boyqushning sayr soati yaqinlashmoqda edi. U hali Spas minorasidagi soat tagida tinchgina mudramoqda edi. Boyqush bugun nimadandir xavotir, yuragi notinch. Dunyoda qandaydir voqealar sodir boʻlgan... Ha, qush buni sezdi. Nimadir roʻy bergan...

Oʻninchi bob
Shoshilinch sur’atda e’lon qilingan “Kosmos-Yer” matbuot konferensiyasi tayinlangan kuni, belgilangan soatda boʻlib oʻtdi va barcha yirik kanallar orqali translyatsiya qilindi.
Lekin bundan oldin telekompaniyalar “efir oldi dovuli”ga duch kelishdi. Futurolog Robert Borkning oʻlimi haqida xabar tarqalgach, dunyoning turli burchaklaridan qoʻngʻiroqlar va savollar yogʻilib ketdi, shov-shuvga sabab boʻladigan matbuot konferensiyasini olib koʻrsatishni rejalashtirgan milliy kompaniyalardan, ayniqsa koʻp telefon qilishdi. Hamma fojeaning qanday oqibatlarga sabab boʻlishi, Filofey bilan telealoqa oʻrnatish masalasi, u bilan kimning muloqot qilishi va endi matbuot konferensiyasi umuman boʻladimi degan masalalar haqida aniq bir ma’lumot olishni istar edi.
Yer hamishalik oʻz aylanma yoʻlida olam kezmoqda va oʻsha soat yaqinlashmoqda edi... Buni hamma kutar edi...
Nihoyat, televizorlarning ekranlarida zoriqib kutilgan titrlar paydo boʻldi. Ketidan diktor qiz televideniye bundan oldin olim Robertning oʻldirilishi munosabati bilan dunyoda bayon etilgan fikrlar haqida va ommaviy axborot vositalarining sharhlari toʻgʻrisida ma’lumot berishni oʻz burchi deb biladi, deb e’lon qildi.
Sharhlarda gʻarazgoʻylik sezilib turdi. Sharhlar odatdagiday ta’ziya bildirish, hamdardlik izhor etishdan boshlandi, soʻngra diktor fojiadan xursand boʻlganday bilinar-bilinmas iljayib qoʻydi-da, diagrammani namoyish qildi, ya’ni kassandra-embrionlar toʻgʻrisida Filofey ta’limotining, diktor iborasi bilan aytganda, maddohi ustidan boʻlib oʻtgan olomon yuzasidan oʻtkazilgan shoshilinch soʻroq “natijalari tashvishli va ayni vaqtda hayratomuz, oʻzingiz hukm chiqaring, hurmatli teletomoshabinlar” dedi. Rang-barang ustunchalar shaklidagi diagrammadan aniq koʻrinib turar ediki, soʻroq qilinganlarning 83,7 foizi futurolog ustidan boʻlgan jazoni ma’qullagan, shu bilan birga shu guruhdagi respondentlarning koʻpchiligi, ya’ni 76 foizi oʻsha yerda, N'yuberida boʻlganimizda, shubhasiz oʻzimiz ham fazoviy iblisning ashaddiy sherigi ustidan boʻlgan jazoda albatta shaxsan ishtirok etgan boʻlur edik deb javob berishgan; soʻralganlarning 11 foizi vahshiyona olomonning jinoiy harakatlarini qoralagan va buni jamiyat axloqiy inqirozining mudhish nishonalari deb hisoblagan; respondentlarning qolgan kichik bir qismi roʻy bergan voqealarga butunlay befarq ekanligini bildirgan.
Shundan soʻng teletomoshabinlarga oʻsha toʻs-toʻpolonlarning sotsiologik tahlili natijalari namoyish qilindi. Bunda mamlakatlar, shaharlar, regionlar, demografik, ijtimoiy va boshqa sohalar tilga olingan edi. Bu ma’lumotlar ham shuni koʻrsatar ediki, butun dunyo, aholining barcha tabaqalari samoviy rohibning Kassandra tamgʻasini aniqlash uchun yerga zondaj-nurlarni yuborib turishiga qarshi norozilik bildirgan. Kishilarning kayfiyati va xatti-harakatlarida millatchilik omili muayyan rol' oʻynaganligi koʻzga tashlanardi.
Lekin eng dahshatlisi turmalarda boʻlib oʻtibdi. Ehtimol bu dastlab kassandra-embrion hisoblanganu, lekin tugʻilishga majbur boʻlgan homilalarning shuursiz javobi, yashirincha pishib yetilgan va shiddat bilan namoyon boʻlgan isyonidir – endi ularning dunyoga boʻlgan yashirin nafrati Filofey tomonidan oshkor qilingandir. Boʻlmasa ana shu vahshiyona sahnalar, soqchilar va yordamchi politsiyachilar bilan boʻlgan janglarni qanday tushunish mumkin: ikki taraf boʻlib – birovlar kaskalar kiyib, qalqonlar va kaltaklar bilan tashlansa, boshqalar qurol-yaroqsiz, lekin boʻriday qahr-gʻazab-la kurashib, qirgʻinbarotu yongʻinlar alangasida toʻqnashishar edi. Turli mamlakatlar va shaharlardagi mahbuslar isyonlarining tashqi sababi nima ekanligidan qat’iy nazar, mash’um Kassandra tamgʻasi – jazo muddatini oʻtayotgan jinoyatchilarning gʻashiga tekkan oʻsha mash’um xol asosiy sabab boʻlganligi aniq.
Jurnalistlar oʻsha kuni yanada gʻaroyib xabarlar keltirishdi, masalan, portlarning birida uyushtirilgan reportajda dengizchilar norozilik bildirib safarga chiqishdan bosh tortishgan. Langar tashlangan kemalar oyna-derazalari singan kimsasiz uylarga oʻxshab qaqqayib turar ekan.
Gapirganlarning hammasi bir narsani – samoviy tajovuzkor Filofeyni raketa bilan urib tushirishni, zondaj-nurlarning manbai boʻlmish orbital stansiyani yoʻqotishni talab qilishar edi.
Televizorlarda sayyoraning turli nuqtalaridagi shu kabi voqealar darhol koʻzdan kechirilgandan keyin nihoyat ekranda matbuot konferensiyasi oʻtkaziladigan zal paydo boʻldi. Zalda odam liq toʻla edi. Odamlar devorlarga suyanib tik turishar, yoʻlaklarga oʻtirib olishgan edi. Hammaning koʻzi tegishli asbob-uskunalar bilan jihozlangan sahnada edi – orbitadagi Filofey koʻrsatilishi kerak boʻlgan katta ekran sahnaning yon tomonida zalga qiya turar edi. Har biri talay mikrofonlar qurshovida ikki kishi – Entoni Yunger va telekoʻrsatuvlarni olib boruvchi, ma’lum va mashhur Uolter Shermet sahnadagi stol atrofidan oʻrin olishdi. Zaldagilar hammasi hayajonda – buni sokin va umidvor chehralardan, balqib turgan sergak koʻzlardan, choʻzilgan boʻyinlardan ham koʻrsa boʻlardi. Kerak boʻlsa shaytonni ham suratga ola biladigan koʻpni koʻrgan fotoreportyorlar daryodan suzib oʻtishga majbur boʻlgan echkilarga oʻxshab qoʻrqa-pisa ishga kirishishmoqda edi.
Tepakal, bashang kiyinib olgan soʻzamol Uolter Shermet kasbi-kori taqozosi ila tabassum qilmoqchi boʻldi-yu, uddasidan chiqa olmadi. Hozir uning soʻzamolligiyu artistlarga xos beparvoligi ham ish bermadi. Entoni Yunger esa, aksincha, xayolchanlik bilan ish tutdi. Uning musibatdan dili vayron ekanligidan va iroda kuchi ila oʻzini dadil tutgani bilan kimning ne ishi bor deysiz, axir u Robert Borkning oʻrnini bosishi, million-million teletomoshabinlarning koʻz oʻngida kosmosdagi Filofey bilan muloqotda ishtirok etishi kerak-ku! Buning ustiga kechasi uning qalligʻi Ketti onasi bilan Dublin shahridan kelgan, matbuot konferensiyasi deb ularni aeroportda kutib ololmadi. Bu ham uning dilini gʻash qilar edi. Entoni diqqat-e’tibor bilan ish koʻrar, yonoqlarida gʻurralar boʻrtib chiqqanday edi. Entoni tushunar edi: u oʻz qoʻlida vafot etgan Robert Borkning ishi haq ekanligiga ishongan holda oʻz fikrida mudom turishi yoki Ordok qoʻmondasidan boʻlgan kechagi ogʻaynilarning mazaxlariyu ahmoqona harakatlari, koʻchalardagi hushtakbozliklaru otilgan toshlar dastidan Bork singari nobud boʻlishi uchun taqdir uni voqealar peshsahnasiga olib chiqqan edi.
Shu asnoda qutqudan oʻzini unutgan odamlar orasidagi asabiy vaziyat taranglashib soʻnggi nuqtasiga yetdi. Hamma eng muhim paytni – teleefirda Filofeyning paydo boʻlishini kutar, sharhlovchilardan biri aytganidek, uni koʻplashib dunyoviy nafrat oloviga uloqtirish uchun tayyor turar edi. Bu lahza tobora yaqinlashmoqda. Endi portlatish oldidan boʻlgani kabi sekundlar koʻplikdan ozlik sari teskari yoʻnalishda sanalmogʻi kerak edi.
Kunduzi kuni gospitalda Robert Borkning oʻz ajalidan oʻlmaganligi haqida xulosa chiqarilganda Jessi koʻz yoshlarini zoʻrgʻa tiyib, dedi:
— Entoni, agar seni mening Robertimning qismati kutayotgan boʻlsa, bu yoʻldan qayt. Robert uchun haqiqat hamma narsadan muhim edi, u shu yoʻlda halok boʻldi. Sen oʻzing haqingda oʻyla. Hali yoshsan. Sening oʻn gulingdan bir guling ochilgan emas. Robertga oʻxshab joningni tikishing shartmi?
Shu daqiqada suhbatni davom ettirish oson boʻlmaganidan u qisqagina javob qildi:
— Men sizni tushunyapman, Jessi. Lekin Robert Bork oʻz qismatiga chap berishni xohlamagan ekan, nega men chap berishim kerak?
Ular gospitalning kutish xonasida katta deraza yonida, kasallar bilan shifokorlardan nariroqda turishar edi. Quyosh oyna orqali xonaga shaffof yogʻdusini sochib turar, osmon ham osoyishta va tiniq edi, sal nariroqda zarang daraxtining barglari oftob nurida beozor oltinlanmoqda edi... Futurologning musibatdan ado boʻlgan bevasi birdan keksayib qolgan edi. U daydi darvishga oʻxshab qolgandi. Jessi nima qilishini bilmas edi. Alamini yigʻidan olar edi. Oʻzini tutib olish uchun boʻlsa kerak, nimalarnidir oʻzicha toʻngʻillar, allanimalarnigina oʻylar edi.
— Robert sevgi ikki daryo qoʻshilganday gap deb koʻp aytar edi. Men esa kulardim: oʻzing ana shu azim daryoda choʻkib ketasan, Bob, der edim. Mana endi tushundim – mening daryom yoʻq. Bu daryo toʻxtab, qurib qoldi, men esa boʻm-boʻsh qirgʻoqqa uloqtirildim...
Shu on Jessining ogʻzidan qandaydir gʻalati, sirli ibora chiqib ketdi:
— Oʻ, shoʻrlik kitlar, men violenchel' chalganimda endi senlarni kim eslaydi?
Bu soʻzlardan Entoni hang-mang boʻlib qolib, bu bilan Jessi nima demoqchi boʻlganini soʻramoqchi boʻldi-yu botina olmadi. Ayriliq ne koʻylarga solmaydi odamni deb oʻylab qoldi.
Shundan keyin ular ertagacha xayrlashishdi. Entoni telealoqaga tayyorlanishi kerak edi. Vaqt juda kam qolgan. Jessi Chikagodan qizi bilan kuyovining kelishini kutib gospitalda qoldi. Entonining omadi chopdi, gospitalga Dublinga telefon qilib, safarga otlanayotgan Ketti bilan gaplashdi, u hayajonda edi – axir Kettilar kelishi bilan toʻy masalasini kelishib olish kerak edi-da.
hamma ishlar bir vaqtga toʻgʻri kelib qolishini kim bilibdi deysiz. Ehtimol, uchar yulduzlargina Vaqt va Fazo orqali oʻtib bir-birlari bilan shunday toʻqnashishar.
Ketti bilan suhbatlashishning oʻzi boʻlmadi. Ketti En-tonining qoʻngʻirogʻini kutib turdi va uning yoqimli ovozi bir zum baxtli onlar boʻlib qulogʻiga kirdi. Ketti turgan-bitgani – kiprik qoqishi, nafas olishi-yu qadam tashlashigacha Entoni uchun hech qanday dalil-isbotsiz baxt edi.
— Bormisan, Entoni?! – dedi Ketti. — Telefon qilasan deb rosa kutdim. — Telefondan tanish taft kelganday tuyuldi. — Onam bilan chorak soatdan keyin yoʻlga chiqamiz. Qanday, yaxshi yuribsanmi, Entoni? Kutyapsanmi?
— Uzr, Ketti. Men ham oʻlguday tajang boʻldim, seni koʻrmay qolamanmi deb choʻchidim.
— Hechqisi yoʻq, yaqinda diydor koʻrishamiz. Shunchaki sening ovozingni eshitay degan edim.
— Bilasanmi, bir muammo chiqib qoldi. Hozir tushuntirib oʻtirishga vaqt yoʻq. Keyin hammasini aytib beraman. Mening uchun onangdan kechirim soʻra: men senlarni aeroportda kutib ololmayman. Taksiga oʻtiringlar.
— Nima gap oʻzi, Entoni? Jiddiy bir voqea sodir boʻldimi?
— Ha, boʻlganda qanday. Bu uzoq gap. Qisqacha aytib qoʻyay. Men bugun kechqurun halok boʻlgan futurolog Robert Borkning oʻrniga matbuot konferensiyasida ishtirok etishim kerak.
— Nega endi? Uni dargʻazab namoyishchilar oʻldirishdi deb radioda xabar berishdi. Bunga sening nima daxling bor?
— Bilasanmi, men Filofey bilan oʻrnatiladigan kosmik telealoqaning me’mori edim.
— Filofey bilan? Oʻsha, haligi bilan-a?
— Ha. Oʻsha bilan Robert Bork gaplashishi kerak edi.
— Hech narsa tushunmayapman, Entoni! hech narsa!
— Keyin hammasini aytib beraman. Shunday boʻp qoldiki, Filofey bilan endi men suhbatlashaman, keyin senga va onangga tushuntirib beraman, lekin boshqa iloji yoʻq.
Kettining ovozi pasayib qoldi va uning kafti bilan telefon dastasini toʻsib turganini sezdi:
— Yaxshi, Entoni. Keyin aytib berasan. Men onamga hozircha hech nima demay turaman. U juda hayajonda, dargʻazab – qandaydir esi past kosmosdan turib butun dunyoni algʻov-dalgʻov qilsa-ya, deydi. Har holda xursand emas.
— Men onangning ham, sening ham holingga tushunib turibman, — javob berdi Entoni. — Lekin oʻtinib soʻrayman, Ketti, onang boʻlar-boʻlmasga tashvish tortmasin. Keyin hammasini ipidan ignasigacha gapirib beraman. Men seni kutaverib koʻzim teshildi. Seni sevaman. Aeroportda taksiga oʻtirib toʻgʻri biznikiga boraveringlar. Matbuot konferensiyasi tugadi deguncha, qoʻngʻiroq qilaman va uchrashamiz. Hayallab qolmanglar, samolyotga ulgurish kerak. Hozircha xayr, seni oʻpib, sevgiling Entoni.
— Hozircha xayr, Entoni, hozircha... Hamma ishlaring oʻngidan kelsin... Men doimo sen bilan birgaman.
— Men ham... Kutaman...
Entoni Yunger sahnada oʻtirarkan Ketti onasi bilan Irlandiyadan uchgan samolyot hozir Atlantika sohiliga yaqinlashgan boʻlsa kerak deb oʻyladi.
Zalda esa shu paytda kosmik telealoqa ishlay boshlashiga sanoqli sekundlar qolgan edi. Butun dunyoda insoniyatning tinchini buzgan Filofey ismli bir shaxs jamoat hukmi oldida javob beradi, dakki yeydi.
Bugun kun boʻyi Entoni Yungerga bir fikr tinchlik bermas edi: “Bordi-yu bizning oilamizda ham shunday baxtsizlik roʻy bersa, ya’ni Kettida Kassandra tamgʻasi nishon berib qolsa-chi? Unda nima boʻladi? Oʻshanda nima qilamiz? Axir bundan hech kim qochib qutula olmaydi, bironta ayol ham. Hech kimning oʻz genotipida kassandra-embrionlikdan qoʻrqmasdan iloji yoʻq.”
Shu paytda butun zal kosmosdan beriladigan koʻrsatuvning boshlanishini hayajon bilan kutmoqda edi, translyatsiya signali ovoz berib, ekran yorisha boshlashi bilan koʻplar seskanib tushishdi. Pashsha uchsa ovozi eshitiladigan jimlik boshlandi. Koʻrsatuvni olib boruvchi diktor shosha-pisha xaloyiqqa murojaat qildi:
— Shunday qilib, oʻzini samoviy rohib Filofey deb atagan olimning orbital stansiyadan turib oʻtkazayotgan matbuot konferensiyasini olib koʻrsatamiz. Hammaga ma’lum boʻlgan faktlarni – Filofeyning Rim papasiga yoʻllagan favqulodda murojaatini, shundan soʻng roʻy bergan fojeiy voqealarni eslatib oʻtirmaymiz. Hozir diqqat qilishlaringizni soʻrayman...
Ekranda tasvirlar dastlab yoyilib xira koʻrindi va bir ozdan soʻng hamma narsa ravshan koʻrina boshladi – ekranda hammaga ma’lum va mashhur kishining afti-angori koʻrindi. Hali hech kim ogʻiz ochmasdanoq fotoreportyorlar oʻrinlaridan turib ekrandan Filofeyni suratga ola boshladilar.
Uolter Shermet fotoapparatlarning chaqmoqlariyu sharaq-shuruqlarini yorib oʻtib, norozilik bildirishga majbur boʻldi:
— Tartib saqlashlaringizni iltimos qilaman. Koʻzimizni qamashtirib qoʻymanglar. Biz ish boshlaymiz.
Fotoapparatlarning chaqmoqlari bir oz kamayishi bilan Filofeyning yuz-koʻzi yirik koʻrina boshladi, u kosmosdan xuddi shu yerga yaqin kelib qolganday edi. Hamma hayajonda. Odamlarning koʻz oʻngida Filofey butun borligʻi bilan namoyon boʻldi – bu buyuk paygʻambarmi, aqldan ozgan ulkan olimmi yoki shaytoni lainmi – kim bilsin! Mana, jazava va musibatlarga sabab boʻlgan odam! Mana, osmondan turib xotinlarga zondaj-nurlar yuborib nurlantirgan olim! Mana, Kassandra tamgʻasi haqidagi mudhish ta’limotning muallifi!
Koʻrinishiga qaraganda Filofey ellik yoshdan sal oshgan. Yuzi choʻzinchoq, malla sochlari yelkasiga tushgan. Toʻq sariq siyrak soqoliga oq oralagan. U ekranda yelkasiga yoʻlxalta koʻtarib, qoʻliga hassa ushlab olgan va moʻljalga toʻgʻri ketayaptimi-yoʻqmi ekanligini aniqlash uchun bir lahza toʻxtagan yoʻlovchiga oʻxshar edi. Kech boʻlib qoldi, manzilga yetib olarmikin? Nigohidan tashvish tortgan diqqat-e’tiborli va bir maqsadga intiluvchan odam koʻrinadi. Entoni Yunger uni xuddi shunday tasavvur qilar edi va taxmini toʻgʻri chiqqanidan xursand ham boʻldi. Samoviy rohibning antiqa boʻy-basti orbital stansiyaning ichki bezaklariga yarashib tushgan. Filofey dadil va ishning koʻzini biladigan odam-ov! Yerdan talay uzoqda ekanligi hamda birdan bir ermagiyu ovunchogʻi boʻlib qolgan sevimli ishi tufayli shunday sifat kasb etgandir. Chuqur ajinlar, osilgan qovogʻi, tikilib boqadigan koʻk koʻzlari qandaydir jozibador, ayni vaqtda gʻamgin tuyulardi.
Koʻrsatuvning dastlabki lahzalarida Entoni Yunger Filofey ingliz tilida yaxshiroq gapira oladimi-yoʻqmi deb ham bezovtalangan edi: odam chet tilda savodli yoza bilsa ham, ayniqsa koʻpchilik oldida bemalol gapira olmasligi mumkin-ku! Biroq Filofeyning dastlabki iboralarini eshitiboq Entoni xotirjam boʻldi — rossiyalik samoviy rohib talaffuzini hisobga olmaganda ingliz tilida bemalol gapira olarkan.
Suhbat shitob bilan boshlandi. Uolter Shermet soxta xotirjamlik va jindek mutoyiba bilan dedi;
— Salom, birodarimiz Filofey! Uzr, sizga shunday deb murojaat qilsak boʻlarmikan, a labbay?
— Ha, shunday deyavering, — javob berdi samoviy rohib va qoʻshib qoʻydi: — Xohlagan kishiga men birodarman.
— Bordi-yu hamma ham birodarlashishni xohlashmasa-chi? — qochiriq qildi Uolter Shermet.
— Unday boʻlsa, har kim oʻzi biladi. Hechqisi yoʻq. Lekin meni maqbul koʻrmaganlar uchun ham men oʻzimni birodar deb bilaveraman.
— Nima uchun siz bu haqda ishonch bilan gapirasiz? Bu bilan oʻzingizni bizning gunohkor dunyomizdan ustun qoʻymoqchi emasmisiz?
— Mening vazifam — menga kim qanday munosabatda boʻlmasin har bir kishiga hamdard boʻlishdir.
— Shunday boʻla qolsin. Biroq uchrashuvimizni shu sohada oʻzaro munosabatlarni aniqlashdan boshlamaylik, — dedi Uolter Shermet gapga toʻn kiydirishni davom ettirib. — Bundan ham jiddiyroq, siz tushunsangiz kerak, bundan ham qoʻrqinchliroq narsalar borki, bular bevosita siz bilan, birodar Filofey, Sizning, orbital stansiyadagi ilmiy faoliyatingiz bilan bogʻliqdir. Biz matbuot konferensiyasiga xuddi ana shuning uchun yigʻilganmiz. Ha, lekin ishni boshlash uchun ishtirokchilarni tanishtirib qoʻyay. Zalda – jurnalistlarning eng zoʻrlari yigʻilgan. Bevosita telekoʻrsatuv boʻlayotir. Men konferensiyani boshqaruvchi Uolter Shermetman. Yonimda – Entoni Yunger. U bugun ertalab ommaviy gʻalayonlar vaqtida halok boʻlgan futurolog Robert Bork oʻrniga telealoqada ishtirok etmoqda. Kechirasiz, narsalarni oʻz nomlari bilan aytishga toʻgʻri keladi: ana shu fojeiy voqealarga xuddi siz sababchisiz. Hali, Entoni Yunger oʻzini oʻzi tanishtiradi va oʻz fikrini aytadi.
— Rahmat, Uolter Shermet. Men Entoni Yungerni taniyman, — deb uning soʻzini boʻldi Filofey, Yunger tomonga qarar ekan. — Men Entoni Yungerni teletranslyatsiya qilingan saylovoldi mitingidan boshlab taniyman. Men bexosdan sizning soʻzingizni boʻldim, gapirishga ruxsat etasiz, men bu daqiqani, bu uchrashuvni, siz tilga olgan narsalarni gapirib berish imkoniyatini, odamlarning aql-idroklarida va dillarida alanga olgan yongʻin yolqinlarining kosmosga qanday yetib borganini hikoya qilib berish paytini kutar edim. Ha, bu yongʻinni men alanga oldirdim. Ha, shunday. Lekin men mash’alani bid’atchilarni gulxanda yoqish uchun olib kelgan emasman, men odamlarning dillarini yoritaman deb oʻylagan edim. Boʻlmadi. Hammasi zulmatga aylandi. Endi najot yoʻq deb qoʻrqaman. Mening yoshimda bunday deyish, ehtimol, soddadillikdir, haqiqat gʻalaba qiladi deb oʻylagan edim. Yanglishibman. Dillarning yorishishi oʻrniga hamma joyda algʻov-dalgʻov va gʻulgʻulaga sabab boʻldim. Bularning hammasini televizorimning ekranida koʻrib turibman. Bugun N'yuberida boʻlib oʻtgan hodisani ham koʻrdim. Men Robert Bork bilan televideniye orqali uchrashaman, u bilan soʻzlashaman, deb oʻylagan edim, lekin bu odamning oʻz hovlisida vahshiylarcha oʻldirilishining guvohi boʻldim. Ruslar aytganlaridek, be’mani va shafqatsiz isyon roʻy berdi. Bu ham mening aybim bilan boʻldi! Xudo tomonidan menga yuborilgan hamfikrimning halok qilinishiga kosmosda turib bevosita sababchi boʻldim. Odamlar, men sizlarning oldilaringizda tiz choʻkaman! Lekin mening endi tavba-tazarru qilishim bir pul. Halok boʻlgan Robert Borkni hech nima bilan tiriltirib boʻlmaydi, agar shunday qilishning iloji boʻlsa edi, men oʻzimni hozir qurbon qilishga tayyorman. Qandi endi...
Savollaringizga javob berishdan oldin men yana bunday demoqchi edim. Ehtimol, zalning barcha savollariga javob berib ulgurmasligim mumkin, oldindan kechirim soʻrayman. Men ketaman, sizlar yashaysizlar, yashamoq – savollarga javoblarni oʻzi topish demakdir. Meni tushuninglar, lozim topsangizlar, kechiringlar. Mening pirovardida birdan-bir aytmoqchi boʻlganim: kashfiyotlarimni hammaning mulkiga aylantirgan ekanman, men buni shon-shuhrat uchun ham, nafsoniyat uchun ham, boshqalardan afzal boʻlish uchun ham qilgan emasman, agar men shunday qilmaganimda, bu kashfiyotlar oqibatsiz qolib ketaverishi va dunyo oldingiday baxtli gʻaflatda yashayverishi mumkin edi. Biz doimiy ravishda takomillashib boradigan bilimimiz orqali dunyo sirlarini ocha borish uchun abadiylikning mazmun va mohiyati sifatida yaratilgan emasmikinmiz, aks holda dunyosining nima keragi bor, zaifligimiz va injiqliklarimiz tufayli qulay payt poylab haqiqatdan yuz oʻgiraversak, abadiylik bizga keraksiz va sirli qolaveradigan boʻlsa, abadiylikdan na murod? Biz aqlli mavjudotlarning maqomini yerga urmayapmizmi – axir bizsiz xudolar xudo emas, bizsiz modda hech nima emas-ku! Agar biz “axborot – taraqqiyot yoʻlidir” deydigan boʻlsak, abadiylikning mohiyati yangidan yangi va keng qamrovli uzluksiz axborotlar oqimida emasmikin? Sivilizatsiyaning abadiyligi – bilimlar abadiyligidadir. Lekin biz oʻz manfaatimiz yoʻlida, ya’ni haqiqatga xilof oʻlaroq bilimga chap bersak, biz oʻta ardoqli abadiylikka chap bergan boʻlmasmikinmiz?
Men konferensiyada ishtirok etayotganlardan aslida mutlaq konkret narsalar yuzasidan mavhum mulohaza yuritganim uchun kechirim soʻrayman, lekin biz bugun Robert Borkni oʻldirgan ekanmiz, u bilan abadiyligimizning bir qismini ham nobud qildik. Afv etasiz, men xohlar edimki...
— Ruxsat etasiz, ruxsat etasiz, birodarimiz Filofey! – uning gapini boʻldi Uolter Shermet oʻzini zoʻrgʻa tutib. – Yuksak moddalar haqida mulohaza yuritish durust, albatta, falsafasi maroqli. Lekin biz tugʻilish moʻ’jizasiga bosh suqib qoldik, – men homilador ayollarda Kassandra tamgʻasining paydo boʻlishiga olib keladigan samoviy eksperimentlaringizni nazarda tutayotirman. Siz bizning oʻzligimizga nojoiz tazyiq koʻrsatayotirsiz. Siz bizlarni osmondan turib nazorat ostiga olmoqchisiz. Eslatib qoʻyishga jur’at etaman, bunga Yerda deyarli hech kim rozi boʻlmaydi. Ha, yerda, bizning osiy yerimizda, siz osmoni falakda turib fikr yuritmang, siz dargʻazab odamlardan yiroqdasiz. Ular gʻazab otiga minishga tamomila haqlidirlar. Afv etasiz, men oʻz nuqtai nazarimni ayon qilib qoʻyyapman. Lekin hozirgi holatda taomil haqida, konferensiyani boshqaruvchining odob-axloqi toʻgʻrisida soʻz boʻlishi mumkin emas. Sizning kirdikorlaringizga qarshi norozilik bildirmasdan ilojim yoʻq. Siz har qanday ezgu niyatlarni koʻzlamang, oʻzingizning ilmiy kashfiyotlaringiz bilan, aytgan boʻlur edimki, kalondimogʻligingiz yoʻlida sayyora ahlini yoppasiga iztirobga solishga sizga kim ruxsat etdi, qanday kuch ilhom berdi?! Bu shakkoklik emasmi, ayniqsa rohib, Rossiya ruhoniylari aytganlaridek, soxta rohib boʻlsangiz. Siz Xudoning qudratiga shak keltirmayapsizmi? Injilda oʻzlaringdan koʻpayinglar, uvali-juvali boʻlinglar deyilgan-ku! Bu hech qanday pisandasiz aytilgan. Siz boʻlsangiz hech kim nazorat qila olmaydigan narsani taftish etishga jur’at etdingiz. Siz tugʻilish sirini doʻzaxi kuchlarga qurbon qilmadingizmi? Menimcha, xuddi shunday qildingiz! Agar bu haqda mister Ordok bir siyosatchi sifatida gapirgan boʻlsa, men koʻp millionli auditoriya fikrini ifodalaydigan jurnalist sifatida gapirayotirman.
Birdan zalda shovqin koʻtarildi. Bu qandaydir gʻalati manzarani eslatar edi: jurnalistlar sakrab turib, mikrofonlarga otilar, goʻyo Filofey shu sahnada turganday unga qoʻllari bilan oʻqtalar edilar, Filofey boʻlsa, ekranda lablarini va koʻzlarini qisib, bosiqlik bilan ularning gaplarini bamaylixotir eshitib turar edi.
Uning yuzi asabdan tortishib ketganligi sezildi. Bu uchrashuvni matbuot konferensiyasi deb atashga tiling bormaydi. Ehtiroslarning quturishiga qaraganda konferensiya mitingdan farq qilmas edi. Kimki bir amallab mikrofonga yetib borgan boʻlsa oʻzining ismi-sharifini, gazetasini, axborot agentligini aytib boʻlishi bilanoq samoviy rohibni javobgarlikka tortishni talab qilar edi. Hech qanday falsafaning hojati yoʻq, hayot tajribasidan a’lo narsa bormi? Filofeyni ogʻiz ochishga qoʻyishmadi. Uning mazasi qochdi shekilli ekranda koʻrinmay qoldi. Zalda qiy-chuv koʻtarildi. Ekrandan tasvir yoʻqoldi.
— Qayoqqa ketdingiz? Sizga nima boʻldi, — qichqirdi Uolter Shermet. Shu paytda u yana paydo boʻldi, bu safar uning qoʻlida kosmonavtlarning skafandri bor edi.
Zalda bir zum ovozlar tindi. Hamma hang-mang boʻlib qoldi. Filofey esa indamasdan skafandrni kiya boshladi. Entoni Yunger bu jimlik paytidan foydalandi. U oʻrnidan turib, zalga murojaat qila boshladi:
— Mening soʻzlarimga quloq solishlaringizni soʻrayman, chunki men telealoqani oʻrnatuvchilarning biriman. Shu munosabat bilan mening ham oʻz burchlarim va huquqlarim bor. Birinchi navbatda Uolter Shermetga aytmoqchimanki, matbuot konferensiyasini davom ettirishni menga bersangiz. Siz aytadiganingizni aytib oldingiz, Uolter Shermet. Zalda boʻlayotgan voqea, afsuski, jurnalistlarning kasbiy uchrashuvlariga mutlaqo oʻxshamaydi. Matbuot konferensiyasida savol-javob degan narsalar boʻlardi. Hozircha shu kasbga oid savollar quloqqa chalinmadi. Hissiyot mantiqni bosib ketdi. Men matbuot konferensiyalarida koʻp boʻlganman, lekin bunaqasini koʻrmaganman. Hatto Fors qoʻltigʻida yaqinda boʻlgan urush paytida ham xilma-xil savollar turli mavzularni ifoda etgan edi. Hozir esa hamma joʻr boʻlib ashula aytayotganga oʻxshaydi. Va hamma bir boʻlib bir hukm chiqarishayotir.
— Ruxsat eting, Entoni Yunger, — bardosh bera olmadi Uolter Shermet, — unday boʻlsa nega endi siz butun zaldagilarga, zaldagilargagina emas, balki butun dunyoga oʻz fikringizni oʻtkazmoqchi boʻlasiz. Nima uchun ayni vaqtda uchrashuvning boshqa ishtirokchilarini oʻz nuqtai nazarini bayon etish huquqidan mahrum qilasiz?!
— Muhtaram Uolter Shermet, men tushunib turibman, hozir vaziyat shundayki, koʻz ochib yumguncha katta bir siyosiy kapital jamgʻarish, televideniye orqali xalq ommasiga oʻzining sodiq ekanini izhor qilish, jamiyatning himoyachisi boʻlib chiqish mumkin, shunday emasmi? Lekin bu bilan haqiqat yuzaga chiqmaydi. Vaziyat boshqa. Shuning uchun hali kech emas ekan, siyosatdan, uning vasvasalaridan voz kechishga, agar qoʻlimizdan kelsa, sevikli siyosatimizdan, uning har qanday shaklidan uzoqroq yurishga chaqiraman, aks holda biz muammoning tub mohiyatiga yetib bora olmaymiz. Haqiqatga yetish jasorat va amaliylikni talab qiladi.
— Xoʻsh, sizning haqiqatingiz va jasoratingiz nimada? – zaldan kimdir qichqirdi.
Uolter Shermet qanoat hosil qilganday kallasini qimirlatdi va boshqalarning gʻashiga tegadigan bir tarzda jilmayib qoʻydi. Zal sergak tortib, jimib qoldi.
— Jasoratga kelganda, — dedi Entoni Yunger jimlikdan foydalanib dona-dona soʻzlar ekan, — bu haqda men gapirmay, chunki oʻzimni jasoratli deb hisoblayman. Ishga kelaylik. Mana bizning koʻz oʻngimizda ekranda buyuk ilmiy kashfiyot, aytgan boʻlur edimki, tarixda mislsiz kashfiyot qilgan kishi turibdi. Bu kashfiyot bizga yoqadimi yoʻqmi – bu boshqa masala. Buni fan deydilar. Birodarimiz Filofey – u men uchun ota, ota Filofey – kassandra-embrionlarning insoniyat uchun ahamiyatini tushunish yoʻlida bizning koʻzimizni ochishga harakat qilmoqda. Bugun olomon qoʻlidan vafot etgan bizning yana bir mashhur zamondoshimiz futurolog Robert Bork Filofey kashfiyotini Insoniyat ruhiyati tadrijiy taraqqiyotida yangi qadam deb baholagan edi. U bu haqda matbuotda yozdi. Bu esa uning oxirgi soʻzi, vasiyati boʻlib qoldi. Men bu haqdagi fikrimni yangi bir baho, yangi bir xulosa deyishdan yiroqman, lekin aytadigan gapim shuki, oʻzimizning oʻtkinchi manfaatlarimiz yoʻlida kassandra-embrionlar muammosini inkor etishimiz insofdan emas. Gap ana shu haqda borayotir. Hozir ham oʻz-oʻzimizga va ma’lum sabablarga koʻra Filofey otaning oʻzlariga savol beraylik. Endilikda hamma biladigan oʻsha kassandra-embrionlar shaxsi oldida inson bundan buyon nima qilishi kerak?
— Mister Yunger, — dedi oʻtirgan ayollardan biri, — kechirasiz-u, masalani qoʻyishga siz juda faol chiqib qolmadingizmi? Gap qanday shaxs, xususan embrional shaxs haqida ketayotir, siz professional savollar kutmoqdasiz. Marhamat qilib javob bering-chi, hammaning oʻtakasini yorib ilojsiz-umidsiz bir ahvolga solishda davom etayotganingiz million-million gazetxonlar hamda teletomoshabinlar uchun, matbuot uchun loʻnda qilib aniq qilib javob bering-chi biron jon iltimos qilmagan holda siz Filofey ikkalangiz nima uchun shu halokatli muammoni jamiyatning boʻyniga osmoqchi boʻlayapsanlar?
— Iltimos qilishganda qanday, xonim. Birgina ruh emas, son-sanoqsiz ruhlar soʻrashyapti. Homilalar bizga najot soʻrab murojaat qilishmoqda, bizlarning hammamizni quloq solishga va oʻzlari haqidagina emas, biz bilan siz – Hammamiz haqida oʻylab koʻrishga chorlamoqda, biz boʻlsa ularga ham, oʻzimizga ham javob berishdan bosh tortayotirmiz, irodasizlik qilayotirmiz, har holda yolgʻonni pesh qilib boʻlsa ham shoʻrlik embrionlarga chap berib ketish oson-da! Bunda biz hammamiz, biz bilan siz ham, xonim, oʻtgan ajdodlarimiz bilan birga gunohkormiz. Hammamizga qaratilgan bu ovozlar, takror aytaman, tinglashga, oʻrganishga, tahlil qilinishga muhtojdir, bu buyuk Filofeyning kashfiyotidir. Men bu insonning buyukligini yuziga aytmoqchiman, mana, ekranda koʻz oʻngimizda turibdi, lekin mening boshqa ilojim yoʻq. Ha, u buyuk zot. Siz mendan, oʻz iborangiz bilan aytganda, biz jamiyatning boʻyniga osmoqchi boʻlgan halokatli muammoni tushuntirib berishimni qattiq turib talab qilmoqdasiz. Aytaylik, Eynshteyn nisbiylik nazariyasini majburiy ravishda kashf qila olarmidi? Filofey ham xuddi shunday – bu olim, bu fan, bu iste’dod, bu basho-rat, bu tajribalar va kashfiyotlar, bu aql-zakovat. Men shunday deb tushunaman. Togʻ ortidan quyoshning chiqishiga monelik qilib boʻlmaganiday, bunday kashfiyotga ham qarshilik koʻrsatib boʻlmaydi. Biz odamlar, ya’ni jamiyat oʻz mavqeimizni aniqlab olishimiz kerak – gap ana shu haqda borayotir. Biz oʻz-oʻzimizga aytishimiz kerakki... Insoniyatga bundan buyon hayotning yangi dasturi lozim.
Xuddi shu paytda Uolter Shermet yonidagi telefon dastagini koʻtardi-da, kimgadir qisqa luqma tashladi:
— Kommutator, tayyormisiz? – va telefon dastasini qoʻyar-qoʻymasdan asabiy bir holatda Entoni Yungerga murojaat qildi: — Siz Filofey bilan qilgan safsatangizga xalqaro jamoatchilikning javobini eshitishni xohlaysizmi? Siz ishonch hosil qilmoqchimisiz?
— Siz nimani nazarda tutayotirsiz?
— Matbuot konferensiyasiga boʻlayotgan aks sadoni nazarda tutayotirman. Konferensiyamiz dunyoning turli burchaklaridagi shaharlarning maydonlarida tarjimasi bilan namoyish qilinayotir. Qani hammamiz, birgalikda sayyoramizda nima boʻlayotganini, rohib Filofey bilan uning hamfikrlarining mulohazalariga kishilarning munosabatini oʻz koʻzimiz bilan koʻraylik. Yana bir bor takrorlayman – dunyoning turli nuqtalarida, turli tillarda kishilarning munosabati bilan tanishaylik. Shunday qilib diqqat! – deb komanda berdi telefon dasturiga. – Markaziy monitorni ishlatinglar. Boshladik. Dastlab Tyan'an'men' maydonidan olib koʻrsatinglar, dunyoda aholisi eng koʻp davlatning poytaxti Pekin shahrida nimalar boʻlayotganini koʻraylik.
Sahnaning markazida yogʻdulanib turgan katta ekranda son-sanoqsiz odamlar izgʻib yurgan Tyan'an'men' maydoni. Binoning old tomonida Mao Szedunning ulkan surati koʻzga tashlanadi. Maoning ma’noli nigohi ostida turgan maydondagi dahshatli qiyomat – arosat quturgan odam ummonini eslatardi. Xitoylar yongʻinda qolganday qattiq jazava bilan baqirib-chaqirishmoqda. Sharhlovchining gapiga qaraganda maydonda xuddi shunday voqea 1989 yilda talabalar gʻalayonlarini bostirish paytida boʻlib oʻtgan edi. “Tyan'an'menning joʻr ovoziga quloq osing, — dedi soʻzida davom etar ekan sharhlovchi, — soʻzma-soʻz keltiraman: “Filofeyga oʻlim! Sotsializm dushmani raketa bilan urib tushirilsin!”
Zal Filofeyga, uning ekranda ham koʻzga tashlanadigan boʻzdek oqargan yuziga, mikrofon oldida tosh qotib turgan Entoni Yungerga, Uolter Shermetga boqar edi, Shermet komanda berar edi:
— Endi Moskvani, Qizil maydonni koʻraylik! Diqqat!
Qizil maydonda ham xuddi shunday manzara. Sahar payti. Gulxanlar yonib turibdi. Olomon qichqirmoqda: “Soxta rohib Filofeyga oʻlim!” – “Igʻvogar raketa bilan urib tushirilsin!” Ana shunday olovlangan qiy-chuv olomon ustida boyqushga juda oʻxshab ketadigan tungi qush ekranda lip-lip uchib koʻzga tashlandi. Bu qush oyogʻi tushab qoʻyilganday mavzoley ustida, Kreml' devori boʻylab na’ra tortayotgan olomon ustida u yoqdan bu yoqqa uchar edi.
Uolter Shermet Yer sharining boshqa nuqtalaridan olib koʻrsatish uchun shahd bilan Berlin, Varshava, Monreal', Rio-de-Janeyro deya buyruqlar berar va hamma joyda xuddi shunday holat, xuddi shunday dod-faryod, hayqiriqlar eshitilar va oʻsha “Filofeyga oʻlim”, “Ablah raketa bilan urib tushirilsin!” degan hukmlar yangrardi.
— Yetar, bas! Menga soʻz beringlar! – chap tomondagi ekrandan Filofeyning ovozi eshitildi.
— Ha, qulogʻimiz sizda, birodar Filofey! — dedi Uolter Shermet bamaylixotirlik bilan. Qomatini rostlab “Siz amaldagi demokratiyani koʻrgach, endi nima deysiz?” deganda Shermetning tepakali zafarli yarqiraganday boʻldi.
— Koʻngilimga tugib yurgan narsalarni aytaman, — deb javob berdi Filofey. Uning afti-angoridan qandaydir hodisa oldida ekanligi uning nimagadir jazm qilganligi sezilib turardi. — Men sizdan minnatdorman, mister Uolter Shermet, siz dunyoning turli burchaklaridan reportaj uyushtirdingiz. Endi hech qanday shubhaga oʻrin qolmadi. Manzara mutlaq oydinlashdi — men butunlay magʻlub boʻldim. Men insoniyat diqqatini halokatdan qutilish mumkinligiga va hatto tadrijiy taraqqiyotning yangi bir bosqichida erishish imkoniyatiga qaratmoqchi boʻldim. Buning uchun bitta yoʻl bor — u ham boʻlsa kassandra-embrionlarning oxirzamon haqidagi ishoralariga quloq solish va umuman jamiyatni, jumladan, har biringizni takomillashtirish zarurligi haqida xulosalar chiqarishdir. Mana oqibat — mening urinishlarimdan hech nima chiqmadi. Zamondoshlarning mening chaqiriqlarimga munosabati oxir-oqibatda salbiy boʻlib chiqdi. Tan olaman — men magʻlub boʻldim. Va munozarani davom ettirishga hojat yoʻq. Boʻldi, nuqta qoʻyilsin.
— Birodar Filofey, mana endi siz haqiqiy vaziyatni hisobga olayotirsiz, gap ana shu haqda borayotir: odamlarni xotirjam qilish, jamoatchilikka taskin berishga toʻgʻri keladi, shunday emasmi? — dedi Uolter Shermet.
— Ha, shunday — rozilik bildirdi Filofey. — Robert Borkning oʻldirilishiga olib kelgan mislsiz gʻalayon uchun xudo oldida ham, bandasi oldida ham men gunohkorman. Mana vaqti-soati yetdi — qilmish uchun intiqom payti keldi. Men shunga xursandmanki, umrimning soʻnggi damlarida odamlarning koʻz oʻngida boʻlish imkoniyatiga egaman va ular mening tavba-tazarrumning samimiy ekanligiga ishonch hosil qilishlari mumkin.
— Birodarimiz Filofey, — deb yana burnini suqdi Uolter Shermet, oʻzini butun dunyo koʻrib turganiga va har bir soʻzi oltin barobarida ekanligiga ishonch hosil qilib. — Birodarimiz Filofey, — takrorladi u, — shaxsan sizdan bizga hech narsa kerak emas. Ommaning gʻazabi cheksiz, bu rost gap, lekin bunga oʻzingiz aybdorsiz.
— Ha, ha, haq gap, — javob berdi Filofey. — Yaxshi soʻzlaringiz uchun rahmat, lekin mening qilmishim uncha-munchalardan emas. Men bunga javob bermogʻim darkor. Dunyo mening kashfiyotimni qabul aylagunday boʻlsa, gʻoyalarimni ruhning oʻzini oʻzi yangicha tushunishi deb bilguday boʻlsa, murodimga yetishishimga yoki boʻlmasa, qaqshatqich zarba yeb, oʻz kashfiyotimning qurboni boʻlishimga aqlim yetar edi. Boshqacha boʻlishi mumkin emas edi. Men tavakkal qilgan edim. Soʻnggi soʻzim shu. Men odamlarga yomonlik sogʻinmoqchi emas edim. Lekin amalda boshqacha boʻlib chiqdi. Yaxshi niyat yomonlikka aylanib ketdi. Endi hammamiz ana shu yovuzlik qarshisida ojizmiz. Biroq men kashfiyotning oʻzidan, kassandra-embrionlar fenomenidan, ular dunyoning oxir boʻlishi xabarchisi degan fikrimdan hech qachon voz kechmayman; kishilar bilib qoʻyishsin: oxirzamon oʻzlarimizda yovuzlikning muttasil jamgʻarilib borishidan, oʻzlarimizning qilmish-qidirmishlarimizdan, niyatlarimizu maqsadlarimizdandir; bularning hammasi odamning genetik kodiga ta’sir e’tib, buhronni yaqinlashtiradi. Peshona devorga tekkandan keyin kech boʻladi...
Zalda shovqin koʻtarildi. Qahr-gʻazabga toʻla ovozlar jarangladi. Oʻtirganlardan bittasi mikrofonga kelib jon-jahdi bilan baqira ketdi:
— Doʻq-poʻpisani toʻxtating! Laqillatganingiz yetar! hamma eshitib qoʻysin: bu samoda turib insoniyat ustidan hukmronlik qilmoqchi boʻlib yurgan shaytoni laindir. Ha, ha, oʻtmishning hokimi mutlaqlari ana shunday qudrati mutlaq haqida xayol surganlar, butun dunyoda hukmron boʻlishni orzu qilganlar, inchunin bu oʻsha Gitler, oʻsha Stalin. Ular qon kechib kelib, qon kechib ketganlar. Bu esa samodan turib tovlamachilik qilish bilan dunyoda hukmron boʻlmoqchi. Hozir u xalq nafratidan yiroq, ana shuni bilib turib, insoniyatga zulm oʻtkazmoqda!
Entoni Yunger chidab tura olmay mikrofonga otildi:
— Mister, sizning kim ekanligingizni men bilmayman mikrofonga qarab tomogʻingizni yirtishdan oldin yoʻq deganda oʻzingizni tanishtirsangiz-chi!
— Mening ismim oʻlguday joʻn — Smit, Jon Smit.
— Bu boshqa gap, Jon Smit! Siz bilibmi-bilmasdanmi, ishning mohiyatini notoʻgʻri talqin qilayotirsiz, sizning ozodligingizni-yu huquqingizni hech kim poymol qilmayotir. Siz xohlaganingizday yashayverishingiz mumkin. Biroq kashfiyot qilgan, kishilik tarixida eng buyuk kashfiyot qilgan olim sizning betashvish, bamaylixotir yashashingiz uchungina oʻzining ilmiy tadqiqotlarining natijalarini jamiyatdan yashira olmadi va u buni yashirmasligi shart edi. Filofeyni haqiqatdan, oʻzlikdan voz kechishga majbur qilsa boʻlar, lekin voqea voqeligicha qolaveradi — kassandra-embrionlar yashayveradi. Kassandra tamgʻasi bundan buyon oʻzimizdagi yovuzlik nishonasi boʻlib qolaveradi. Va biz oʻzimizga firib bermasligimiz, bor narsani oʻzimizdan yashirmasligimiz darkor. Aksincha, biz, aniqroq nima desam ekan, harbiylar tili bilan aytganda, oʻqqa koʻkragimizni tutishimiz kerak...
— Nima deyapsiz?! Shunday deb boʻladimi — oʻqqa koʻkrak tutish kerak emish! Kim koʻkrak tutadi? Ayollar ekan-da, — butun zalda xotin-qizlar guv etib dod-voy solishdi. — Siz faqat erkaklarning manfaatini koʻzlaydigan xudbin ekansiz! Xotin-qizlarning ishtirokisiz ish bitirishga erkaklarga kim ruxsat berdi! Bu yerda ham la’nati patriarxat ish berayotir! Men shaxsan oʻqqa koʻkrak tutmayman! Oʻsha jirkanchni, isnodni peshonamga tamgʻa qilib bosib yurmoqchi emasman.
— Kechirim soʻrayman! — ekrandan Filofeyning ovozi chiqdi. — Kechirasiz. Xudo haqi, men sizning soʻzingizni boʻlmoqchi emas edim, lekin aytmasdan tura olmayman: Kassandra alomati — nuqson ham, isnod ham emas. Aslo, men tushuntirib berdim: bu kassandra-embrionning odam bolasida avloddan-avlodga jamgʻarilib borilayotgan yovuzlikka munosabati, bu biz bilan sizni ogoh qilayotir. Dunyo oxir boʻlishining sababi oʻzimizda — Kassandra tamgʻasi ana shunday nishonadir. Iltimos, tinchlaningiz. Shu daqiqada meni eshitib turganlarning hammasidan oʻtinib soʻrayman, oxirgi vidolashuv soʻzimni aytib olishga ruxsat etgaysiz. Soʻnggi bir kechayu kunduzda koʻrganlarim, eshtganlarim mening kashfiyotimning juda barvaqt, bemahal ekanini, bu kashfiyot zamondoshlarimizga tushuniksiz ekanini koʻrsatdi. Va shuning uchun men yoʻqolishga, hayotdan ketishga, yaxshilik bilan, ezgulik bilan, tinchlik bilan foniylikdan boqiylikka rixlat etishga qat’iy qaror qildim, buni men hech kim xalaqit bermaydigan kosmosda qilaman. Ana shu daqiqalarda meni eshitib, koʻrib turgan yoki meni keyinroq bilib oladigan insonlar oldida oʻz aybimga iqror boʻlmoqchiman. Men eng musaffo niyatlar bilan ish koʻrgan boʻlsam ham sizlarni qiynoqqa solib qoʻydim. Endi hayotdan koʻz yumayotirman. Men hozir ochiq fazoga chiqaman. Shunday qilib hayotimga yakun yasayman. Buni taqdir deydilar. Men bunday oʻlimga tayyorman, boshimga shlyom kiysam boʻldi. Men Pushkinning “Oʻsha, bulutdan yuksak hujraga Xudoga qoʻshni boʻlib yashirinsam” degan chaqirigʻiga koʻra intilib samoviy hujramni tark etishdan oldin, ya’ni soʻnggi qadam tashlashimdan ilgari meni koʻrib va eshitib turgan barcha odamlarni ishontirib aytmoqchimanki, sayyoraga zondaj-nurlar tarqatib turgan barcha asbob-uskunalarni oʻz qoʻlim bilan yoʻq qildim. Barcha hisob-kitoblar, tadqiqotlar, tadqiqotlar bilan bogʻliq barcha yozuvlar, Kassandra tamgʻasi fenomeni bilan aloqador jamiki narsalar yoʻq qilindi. Bularning hammasi yoʻqoldi. Bularning hammasi oʻzim bilan birga ketadi. Bundan buyon xotirjam boʻlinglar. Ehtimol, inson tafakkuri qachonlardir bu hodisaga yana qaytajak, lekin bu bizdan keyin boʻladi, bu kelajakning ishi. Hozircha esa hammasi falakning gardishi bilan davom etayotir. Hech qanday izsiz. Mendan keyin kimdir orbital stansiyani koʻzdan kechiradigan boʻlsa, bir narsaga koʻzi tushishi mumkin. U ham boʻlsa mening oʻz hayotim haqidagi yozuvlarim, samoviy rohibning taqdir, vaqt toʻgʻrisidagi, kassandra-embrionlarning qanday qilib va nima uchun menga oshkor boʻlib qolganligi toʻgʻrisidagi memuarlardir. Oʻzimdan qoldirganim faqat shu. Agar, oʻgʻlim Entoni Yunger bordi-yu bular senga ma’qul tuyulsa, ana shu yozuvlarni men senga vasiyat qilib qoldiraman.
Qimmatli Yunger, kechirasan, senga oʻgʻlim deb murojaat qilayotirman, bu mening yurak amrim. Taqdirimdan rozimanki, odamlar oldida seni oʻgʻlim deyayotirman. Mening hayotim shunday kechdiki, farzandsiz qoldim va oxir-oqibatda, soʻnggi lahzalarda Entoni Yunger degan oʻgʻlim bor deb oʻylayman.
Zal jim boʻlib qoldi. Yana Filofeyning ovozi yangradi:
— Meni afv etasizlar, odamlar! Vidolashish paytida hammasini aytolmaysan. Lekin bir narsa haqida indamasdan tura olmayman. Meni koʻpincha soxta rohib, soxta Filofey deb atashgan. Ha, bu toʻgʻri. Hech kim meni rohib boʻlish uchun sochimni qirqqan emas, menga hech kim Filofey deb ism bermagan. Lekin gap cherkov marosimida emas, gap taqvodorlikdadir. Bu sohada meni toʻgʻri tushunishlarini soʻrayman.
Vaqt yetdi. Sizlar bilan vidolashaman. Yer kurrasini ekranlardan birida butunisiga koʻrib turibman — sayyoramiz koinot boʻshligʻida suzib yuribdi, ikkinchi ekranda esa ayrim-ayrim manzaralar yirik qilib koʻrsatilayotir — unda hatto daraxtlar, oʻtlar, toshlar koʻzga tashlanadi. Birdan qandaydir gʻalati, hozircha tushunib boʻlmaydigan manzara paydo boʻldi. Agar orbital monitordagi manzaralarni yerdagilarga olib koʻrsatish texnikaviy jihatdan mumkin boʻlsa edi. Siz oʻsha manzarani oʻz koʻzingiz bilan koʻrgan boʻlar edingiz. Qarang, qarang, mana ekran mening yonimda, oʻng tomonimda turibdi, qarang ekranda dengiz, bu ummon — Atlantika okeani! Qarang, sohil yaqinidagi sayoz qirgʻoqqa qandaydir dahshatli toʻlqinlar yopirilmoqda va nima boʻlayotganini koʻrib turibsizlarmi?! Kitlarni koʻrayapsizmi?! Man shu kitlar, bir gala boʻlib suzib yurishibdi. Ular togʻlarga oʻxshab okeandan suzib chiqishmoqda, qarang, voy-boʻy dahshat. Yopiray, Tangrining qudrati bilan kitlar oʻqday suzib kelib oʻzini qirgʻoqqa otmoqda! Ular nimalar qilyapti? Bular oʻzini oʻzi oʻldiradigan kitlar-ku! Ularga nima boʻlgan? Nima uchun suvdan chiqadi? Nima sababdan halok boʻlishni xohlab qolishadi. Buning boisi nimada? Kitlarni shunday qilishga nima majbur etayotir? Qandaydir yovuz kuch, qandaydir dahshat oʻlimga majbur qilayotirmi? Yoki bu keyingi qilmish-qidirmishlarimiz bilan bogʻliqmikin? Oʻzlarini oʻlimga mahkum qilgan kitlarning nima uchun shunday qilayotganini tushunayotgandayman. Afsuski, bu hodisaning tub sababini chuqurroq oʻrgana olmayman, hayotning ana shu gʻaroyib jumbogʻining sirini bilib olish uchun endi vaqt yoʻq. Robert Bork ham xuddi shu ahvolga tushib qolgan edi. Uning maqolasini oʻqir ekanman, tafakkurining naqadar teran ekanligini tuydim. Shu bilan birga matn ortida aytib ulgurilmagan yana qandaydir fikr bor edi. Men bir-birimizga dilimizni ochamiz va Ruhni yangichasiga tushuna boshlaymiz deb umid qilgan edim. Biroq bu nasib qilmadi. Kitlar ham xuddi shu ahvolga tushib qolgan. Ularning tili boʻlganda edi, koʻp narsalarni bilib olgan boʻlur edik... Lekin men uchun endi kech boʻldi... ularning nolalarini eshitayotganga oʻxshayman. Kitlar meni chaqiryapti. Men kitlarga qoʻshilib ketaman. Men ham oʻzimni qirgʻoqqa uloqtirib oʻldiradigan kitman. Azizim Robert! Men sening oldingda aybliman. Endi oʻzim kitlar bilan birga sening yoningga boraman. Alvido...
Shunday keyin hammaning koʻz oʻngida roʻy bergan voqea tomoshabinlarni hang-mang qilib qoʻydi. Filofey butun dunyoning koʻz oʻngida, teleekranlar roʻparasida oʻtirgan barcha kishilarning qarshisida hayot bilan vidolashdi. Samoviy rohibning har bir harakatlari uning qarori qat’iy ekanligini koʻrsatib turardi. Rohibning oʻzini oʻzi oʻldirayotganini hamma koʻrib turdi. Va hech kim Filofeyni oʻlim boʻsagʻasidan qaytara olmadi...
Zalda vahimali jimlik hukm surar edi. Hech kim qimir etmas, ovozini chiqarmas edi. Barchaning nigohi samoviy rohib hayotining soʻnggi onglari aks etgan ekranga qadalgan edi. Entoni Yunger oʻlim erkinligi ruhning hech nima bilan toʻldirib boʻlmaydigan, hech nima bilan oʻlchab boʻlmaydigan ulkan fojeasi ekanligini payqab qoldi. Shu paytda Filofey boshiga kosmonavtlarning katta shlyomini kiyib uni kombinezon yoqasiga tugmalab qoʻydi. Ana shu daqiqadan boshlab uning chehrasini koʻrib boʻlmay qoldi. Hammasi tayyor boʻldi. Ochiq fazoga chiqish kerak edi. Filofey orqasiga qaradi, bir narsalar deganday boʻldi, lekin soʻzlarini eshitib boʻlmas edi. Qoʻli bilan vidolashar ekan, ochiq kosmosga sakrash uchun tuynuk tomon yurdi. Tuynukning tabaqalari ochildi-yu, Filofey boʻshliqqa qadam tashladi.
U yulduzlararo fazoga chiqib yuqorisi ham, pasti ham, chap tomoni ham, oʻng tomoni ham, ufq ham, chegaralariyu oʻlchovlari ham boʻlmaydigan cheksizlikka indi.
U fazoda bir oz muallaq turib qoldi. Keyin kemadan tobora uzoqlashib intihosi va ibtidosi yoʻq fazoda suzib ketdi.
U vaznsizlik holatida muallaq suzib, koʻp oʻtmasdan koʻzga koʻrinmay qoldi.

Oʻnbirinchi bob
Qirgʻoqqa otilgan kitlar sayozlikda koʻzlarini chaqchaytirib qiynoq va dahshatda jon taslim qilmoqda edi. Kitlarning jasadlari yongʻinda kuyib ketganga oʻxshab u yer-bu yerda dumalab yotar edi.
Yer esa hamon Quyosh atrofida aylanib-oʻrgilmoqda edi.
Keyingi kuni ertalab butun dunyo gazetalari kelishib olganday birinchi sahifalarida “Kosmosda birinchi xudkushlik!”, “Samoviy rohib Filofey insoniyatni Kassandra tamgʻasining ogʻir sinovlaridan ozod qildi!”, “Joyi jannatda boʻlsin!” kabi shiorlar bilan chiqdi, gazetalar, teleekranlar va radiokanallar xilma-xil sensatsiyalarni tarqatdi.
“Tribyun” gazetasida Entoni Yungerning bir necha shoshilinch satrlari bosildi: “Men otalarim Filofey bilan Robert Bork izlaridan boraveraman...”
Shu bilan birga ichiqoralik bilan bayon qilingan tantanavor hayqiriqlar ham bor edi: “Soxta rohib arshi a’loga koʻtarila olmaydi. U hozirdanoq koinotda qorni osmonda boʻlib qolgan!”
Xilma-xil hayratomuz yangiliklar orasida yana oʻsha sirli xabar: “Atlantika okeanining gʻarbiy sohilida katta bir gala kitlar okeandan quruqlikka otilgan. Hammasi nobud boʻlgan”.
Yana bir gʻalati, kurakda turmaydigan xabar Rossiya gazetalaridan koʻchirib bosildi: “Oʻtgan kechasi Qizil maydonda kimdir mavzoleyning ustiga oʻlgan boyqushni uloqtirgan. Qushning tanasida portlovchi qurilma topilmagan”.
Ikki kundan soʻng Robert Bork dafn etildi. Qabristonda shovqin-suron boʻlmadi. Kuz. Osmon musaffo. Dafn oldidan duo oʻqilayotgan paytda Entoni Yunger osmonga boqar ekan, xayolidan shu narsalar kechdi: haqiqat yoʻlini tanlagan har ikkalasi taqdir etilgan oʻz joylarini egallashdi: biri – kosmik fazodan, poyonsizlik oqimidan, ikkinchisi — yer qa’ridan, abadiylik ogʻushidan oʻrin oldi. Va haqiqat ham ular bilan...

Epilog
“Otang kim?” — deb soʻrashsa, “Shamoldan boʻldim”, der emish. “Onang kim?” — deb soʻrashsa, “Tumandan boʻldim”, der emish.Qirgʻiz xalq qoʻshigʻidan.
“Vaqtimning kuyib kulga aylanishiga sanoqli onlar qoldi. Shu bois vidolashuv maktubimni komp'yuterda terishga oshiqyapman. Nihoyat, yana gʻaroyib hodisaning guvohi boʻldim: Yerda tagʻin yangi kun tugʻilishi uchun yorugʻ kunni tun zulmati yamlab yutayotir. Mana sizga mangulikning zohiriy oqimi, mana sizga vaqtning ayoniy poyonsizligi. Biroq orbitadan kuzatayotgan shaxsning qismati bitdi.
Koinot miqyosida inson umri pashshaning umriday gap. Biroq insonga tafakkur ato qilingan, shu narsa uning umrini uzaytiradi. Lekin aksi ham boʻladi — keskin qisqartiradi ham. Kun bilan tunning almashinishi sirini necha martalab beixtiyor kuzatganman, oʻshanda oʻzimga oxirgi nuqtani oʻzim qoʻyaman deb sirayam oʻylamagan edim. Endi mening kunim bitdi, gunohkor hayotimning oxirgi kuni, mening uchun qiyomat kuni yetdi. Har qanday kishining hayoti bilan bogʻliq barcha narsalari kabi, mening qiyomat kunim ham oʻzim bilan birga ketadi. Men qiyomat kunimni oʻzim belgiladim, ayanchli imtiyozim ham, inqirozim ham shunda.
Mana shu satrlarni bitib boʻlgach, nasib qilsa, kosmik matbuot konferensiyasida soʻzga chiqmoqchiman. Shundan soʻng hayot bilan vidolashib oʻz jonimga qasd qilaman. Mening oʻzimga chiqargan hukmim shundoq. Men turmushning qonun-qoidalarini buzdim. Men millionlar nafratiga yoʻliqdim. Robert Borkning oʻlimiga men aybdorman. Men boshi berk koʻchaga kirib qolganman. Men daf boʻlishim, hayotdan koʻz yumishim lozim. Boshqa yoʻl yoʻq.
Oʻlim oldidan nafas olib toʻymaysan deyishadi. Lekin men pirovardida hamma gapni ochiq aytib olmoqchiman. Yerdagi la’nati hayotning, joningga tegib boʻlgan bu dunyoning sendan keyin qanday boʻlishining nima ahamiyati bor? Senga bari bir emasmi? Toʻngʻiz qoʻpmaydimi? Biroq oʻz qoʻlim bilan hozirlagan ajalim oldidan meni vahima bosmoqda — odamlar nima boʻladi, Kassandra tamgʻasi hodisasini ertangi kun kishilarining aql-idroki, qalbi qanday qabul qiladi? Nima boʻlganda ham, la’natlangan haqiqat haqiqat boʻla olmaydi. Bugun inkor etilgan muammo ertaga yana paydo boʻladi, bunday qutilish hecham mumkin emas.
Mening kun-soatim bitdi. Bundan tonib boʻlmaydi. Orqaga yoʻl yoʻq. Odamlar, men sizlarga tavba-tazarrumni qoldirayotirman. Bundan siz keyinchalik oʻzini samoviy rohib deb e’lon qilgan kaminaning kim ekanini, nasl-nasabimni, umrimni qanday oʻtkazganimni, nima ishlar qilganimni mash’um kashfiyotim — Kassandra tamgʻasining sir-asrorini qanday bilib olganimni tushunib yetasiz...
Vidolashar ekanman, yana ikki ogʻiz soʻzim bor. Kosmosdaligimda mening ongimda mislsiz kechinmalar, xayol-fikrlar joʻsh urdi. Nima uchun shunday boʻldi — bilmayman sababini. Har safar kosmosdan bulutlar pardasi orqali yerga boqar ekanman, tahsinlar oʻqiyman: yo Rabbim, qanday buyuk bir samoviy xilqat Yer oʻzi. Quyosh ham insoniyat maskani boʻlmish Yer uchun yaratilgan boʻlsa ajab emas, yoʻqsa bularning hammasi na kerak? Dunyo inson uchun kerak — odam uning asl mohiyatini tushunib olish uchun yaratilgan, shu bois ham dunyo turibdi. Boʻlmasa butun boshli galaktikasi nimaga kerak, aks holda na mazmuni bor, na mundarijasi bor dunyosining? Xudo haqida ham shunday deyish mumkin! U odam uchun zarur, shuning uchun ham u Xudo, shuning uchun ham u barhaq! Lekin inson shu koinotga, dunyoviy qonunlarga munosibmikin? Ana shu ulkan ochunga arzirmikin? Olamning jumbogʻi ana shunda!
Bas, kunpayakun boʻlish fursati yetdi. Sanoqli daqiqalar qoldi. Koʻp oʻtmasdan oʻzimni uloqtirib tashlayman, stansiyadan ochiq fazoga sakrayman. Yerdan uzoqda. Benihoya uzoqda. Va butunlay gum boʻlaman.
Meni afv etinglar.

Filofey”.
Filofeyning xati va uning Tavba-tazarrusining ruscha matni orbital stansiyaga astronavtlar kelishi bilanoq kosmik rohibning xonaqosidan Yerga joʻnatildi. Kosmik kema qoʻmondonining shoshilinch xabarnomasida aytilishicha: shaxsiy komp'yuterning xotirasida Filofeyning vasiyati saqlangan, bu vasiyatda samoviy rohib kosmik stansiyaning boʻlajak xodimlariga murojaat etib, komp'yuter xotirasida terilgan Tavba-tazarruni Entoni Yungerning ixtiyoriga yuborishni iltimos qilgan. “Entoni Yunger mening yozganlarimni nima qilsa oʻzi biladi”.
Matn sarlavhasi: “Sen bilan va sendan keyin koʻrgan-kechirganlarim”.
Soʻngra bunday deyilgan:
“Ilgarilari kosmosdagi orbital stansiyaga kelib qolishni xayolimgayam keltirmagan edim. Meni bu yerga fan yetaklab keldi. Lekin kosmosga faqat ilmiy maqsadlar ilinjidagina kelmaganimni, balki badargʻa qilinganimni, Yerdan tashqariga oʻzimni oʻzim quvgʻin etganimni, keyichalik oʻzimni samoviy rohib deb nomlaganimni hech kim bilmaydi. Oʻtmish davrlarda siyosiy yoki boshqa sabablarga koʻra chet ellardan oʻz vatani — Sovet Ittifoqiga qaytmagan va shu tariqa butun dunyo koʻz oldida buyuk davlatning hokimlariga qarshi chiqqanlarni “oʻz vataniga qaytishdan bosh tortganlar” deb atashgan, meni ham shunday deb atash toʻgʻri boʻlsa kerak.
Yoʻq, bu gal ishlar boshqacharoq. Men badargʻa ham qilingan emasman, oʻz vataniga qaytishdan bosh tortgan kishi ham emasman, osmoni falakka kelib qolishimni tushuntirish qiyin — bu oʻzlikka chekinish, kosmos orqali oʻzlikka chekinishdir. Buni ruhiyatning kosmos bilan uygʻunlashib ketishi desa boʻlar edi, biroq bu oʻta balandparvoz tuyulishi mumkin. Lekin kosmosda boʻlishim butun hayotimning mantiqiy yakuni, taraqqiyotimning eng oliy va soʻnggi nuqtasi boʻldi. Bu azaliy qismat boʻlsa ajab emas. Bunga ishonish qiyin, lekin dunyoda nimalar boʻlmaydi deysiz.
Mening taqdirim ham boshqalarnikidan ayricha. Shu bois ham men umrim boʻyi bu haqda gapirmaslikka, nasl-nasabim, toʻgʻrirogʻi tugʻilishim sirini doimo oshkor qilmaslikka tirishdim.
Meni chaqoloqligimda adyol ustidan qop-matoga oʻrab bolalar uyining eshigi oldiga tashlab ketishgan. Eshik oldidagi soyabonli pillapoya rus tilida “kiril'so” deyiladi. Menga bolalar uyida Kril'sov deb familiya berishganining sababi ham shunda. Otimni Andrey deyishgan, ota ismim Andreevich ham ismimdan olingan. Kril'sov Andrey Andreevich. Bu ayanchli voqea, menga aytib berishlaricha, 1942 yilning oxirlarida subhidamda roʻy bergan. Oʻshanda qor qalin edi. Men esa subhi sodiq paytini es-es bilaman, desam, bunga hech kim ishonmaydi, albatta. Lekin men toʻgʻrisini gapiraman. Oʻshanda qulogʻimga onamning qadamlari ostida qorning gʻarch-gʻurch ovozi eshitilgan. Yodimda, onam oʻsha qish kuni, kallayi saharda shosha-pisha qadam tashlar edi. Esimda, u bezovtalanib meni bagʻriga bosar, dam-badam seskanib choʻchib tushar edi, onam yuragining qoʻrqinch aralash gupillab urganini mening norasta tanam sezar edi. U qadam tashlab borar ekan, harsillar, oʻzicha nimalarnidir gapirib-gapirib qoʻyar, menga qarab nimalarnidir pichirlar, oʻkrab yuborguday boʻlar va koʻz yoshini bazoʻr tiyar edi, onam meni bolalar uyining eshigi oldiga tashlab ketish uchun koʻtarib borayotgan paytda adyolning tirqishidan uning yuziga koʻzim tushdi, qor qoplagan kipriklarini, tepadagi bulutli osmonni, qor uchqunlarini koʻrdim. Boʻralab qor yogʻayotgan edi. Aftidan u mening qulogʻimga shunday pichirladi: “Sen yigʻla, ovozing boricha yigʻla, oʻshanda sening ovozingni tezroq eshitishadi”.
U meni eshik oldida yerga qoʻygandan soʻng bu qilmi-shining sir-asrorini hadeganda tushunavermadim. Men sovuq yeya boshladim va onam qaytib kelib meni koʻtarib olar deb kutdim. Lekin u nariroqda qor bosgan butalar orqasida yashirinib turar va men tomonga kelmas edi. Shundan keyin men yigʻladim, qattiq yigʻladim, shu asnoda eshik ochilib, kimdir keldi-da meni koʻtarib olib ketdi...
Qorni tilga olishimning boisi shuki, keyinchalik eshitishimcha qor uyumlarida onamning izlari qolgan, boshqa hech qanday nishona topilmagan ekan.
Men endi tasavvur qilaman – butalar orasida yashirinib turish va tashlandiq bolasining chinqirigʻini eshitib ham yoniga kelmaslik onamga oson boʻlmagan boʻlsa kerak. Men tez-tez, doimo bir xil tush koʻraman: qalin qor uyumlari uzra qadam tashlayman va onam izlarini axtara ketaman, bu izlar esa qorongʻi oʻrmonga olib boradi: meni vahima bosadi, qor koʻmib tashlaydi, sovqotaman: “Ona! Onajon!” deya faryod solaman-da, uygʻonib ketaman.
Lekin mening onamni oʻsha dahshatli sahar paytida bunday mudhish qilmishga nima majbur etdi ekan? Koshkiydi bilsam! Mening otam kim edi? Buni onamning oʻzi bilganmikin? Shu kabi koʻplab savollar men uchun javobsiz, butun umrim boʻyi jumboq boʻlib qolaverdi.
Bolalar uyida bu haqda menga hech kim ogʻiz ochmadi, oʻzim ham bunga harakat qilmadim. Ochigʻini aytsam, kimgadir yuragimni toʻkib solgim kelar edi. Lekin onamning oʻsha qorli qish kuni tongda meni koʻtarib borganini eslayman, xolos, boshqa hech vaqo yodimda qolmagan. Buning ustiga chaqaloqligimda esimda qolgan voqealarni aytib berganim bilan hech kim ishonmas edi.
Ammo dunyoda nima uchundir mening soʻzlarimga quloq soladigan, aytganlarimni jon qulogʻi bilan eshitadigan ayol bor edi. U Valeriya Valentinovna yoki xizmatdoshlari tili bilan aytganda Valya edi. Biz bolalar ham uni Vava, Vava xola der edik. Bu soʻzda qandaydir iliqlik, qon-qardoshlik ma’nosi borday edi. Tabiiyki, Vava xola bizning eng suyukli tarbiyachimiz edi.
Bizning 157-bolalar uyimiz Ruza shahrining chekkasida, Maleevka posyolkasining yonida Moskvadan taxminan yuz chaqirim narida edi. Bolalar uyi nemis qoʻshinlari Moskva ostonasidan chekingandan soʻng oradan koʻp oʻtmay front yaqinidan keltirilgan bolalar uchun yetimxona sifatida qurilgan edi. Vava oʻsha paytda bu yerga yaqin – Ruza shahridagi oʻrmon-parkda joylashgan kompozitorlarning Ijodiyot uyida ishlar edi. Aslida bu koshona sovet kompozitorlarini yetishtirib beradigan «parvarishxona» edi. Bu yerda turli oʻlkalar va respublikalar kompozitorlari davlat ta’minotidagi parvarishxonada har biri shaxsiy kottejda yashab asrning tantanali muzikasi – barcha zamonlarning eng buyuk dohiysi, xalqlarning otasi oʻrtoq Stalinni sharaflaydigan kantatalar va xorallar ijod qilishar edi... Ba’zida bu yerga yuksak martabali partiya arboblari qadam ranjida qilishib, etikchi oʻgʻlidan XX asr hokimiga aylangan ana shu zotga bagʻishlangan muzikaviy asarlarni birinchi boʻlib eshitib koʻrishar edi. Oʻqtin-oʻqtin bu yerda otaliq konsertlari ham uyushtirilar, bunday konsertlarga biz – bolalar uyining tarbiyalanuvchilari ham kiritilar edik. Vava xola ijodiyot uyining ma’muri edi, buning ustiga bu ayolning oʻzi binoyiday pianinochi ham edi. Shu bois u urushdan keyin bizga muzika rahbari boʻlib kelgan edi.
Qirq birinchi yilning kuzidan to qirq ikkinchi yilning bahoriga qadar Ruza shahri va uning atroflarida nemislarning tank qoʻshinlari turgan edi. Bu voqeaga mening hech qanday daxlim yoʻq edi, albatta, biroq men tugʻilgan vaqt bilan tashlandiq bolalik taqdirim oʻrtasida qandaydir aloqa borga oʻxshaydi, har holda Vava xolaning bu haqda oʻylanib qolganlarini sezganman. Oʻsmirligimda men bilan boʻlgan suhbatlarda bunga shama qilgan paytlari ham bor. Vava xola Ruza deyarli yarim yil davomida nemislar qoʻlida ekanligida shu shaharda yashagan, koʻp narsalarni biladi. Ikkalamiz muzika xonasida xoli qolganimizda u menga nota oʻrgatar edi, ba’zan shunday ham boʻlar ediki, suhbatimiz muzika mashqlaridan yiroq-yiroqlarga ketar edi.
Vava! Vava! Qani endi keksa boʻlsa ham yonimda senga oʻxshagan onam boʻlsa edi, sen oʻz onamday sirdosh, jondoshsan. Tasodifni qarang, hech qachon mening onam boʻlmagan, Vavaning esa – bolalari. Bu ayolning hayotida nega omadi kelmaganikin, uning bola-chaqali boʻlishiga nima xalaqit berdiykin? Ehtimol u soʻqqabosh boʻlganidan yetim bolalarni joniday koʻrar?
— Andryusha, — der edi u menga, — sen tashlandiq ekanligingdan ich-ichingdan zil ketasan, albatta. Men sening ahvolingga tushunaman. Bu haqda oʻylamaslik mumkin emas. Lekin bunday oʻy-xayollardan ne naf? Sen oʻzingga chetdan qarab boq. Butunlay oʻzgacha bir manzarani koʻrasan. Men yanglishmasam, Xudo senga, Andryusha, choʻng iste’dod ato qilgan. Xudo haqqi shunday! Mening soʻzlarim bir kuni boʻlmasa, bir kuni esingga tushar, sening boshing oltin, sen haddan ziyod qobiliyatli bolasan. Hatto muzika sohasida ham sendan binoyidek navozanda chiqishi mumkin. Lekin kim boʻlish oʻzingning ixtiyoringda. Muzikani oʻzing uchun oʻrgansang boʻladi, odamlar uchun esa boshqa sohalarda xizmat qilishing mumkin. Maktabni tugatib oʻqishni davom ettirasan, xohlaganingday hayot qurasan. Sen uchun hamma yoʻllar ochiladi, Andryusha, bunday zehnu qobiliyating bilan hali uzoqqa borasan. Senga xalaqit beradigan narsaning oʻzi yoʻq. Onangning kim ekanligini parvardigordan boshqa hech kim bilmaydi, otangning kim ekanligi ham mutlaqo noma’lum. Onangni kim majbur qildi oʻz jigarporasidan voz kechishga, gʻoyib boʻlishga? Bu haqda biron narsa deyish amrimahol. Mening fikri ojizimcha, sen onangning goʻriga gʻisht qalamasliging kerak. Yoʻq, ona aybdor boʻlsa ham uni afv etish lozim. Sen onangdan minnatdor boʻlishing kerak desam jahling chiqmasin. Ha, minnatdor boʻlishing joiz. Bu gaplar qulogʻingga gʻalati eshitilishi mumkin. Oʻzing bir oʻylab koʻr, Andryusha. Birni koʻrib fikr qil, mingni koʻrib shukr qil. Sendagi favqulodda salohiyat onangdan, ota-onangdan meros, bu iste’dod onangdan, u orqali oʻtgan. Seni tashlab ketish oson boʻlmagandir u mushtiparga. Shunga jur’at qiptiki, seni asrab qolishning boshqa chorasini topolmagan, shoʻrlik. Bunga mening iymonim komil. Tavakkal qilib tahlikaga borgan. Bunday yoʻl tanlashga nima majbur qilgan uni? Bilmayman. Eng muhimi, sen omon qolding. Gap gap bilan, ammo mamlakatimizdagi bolalar uylari chakki emas. Oʻzingga qarab baho beraverishing mumkin. Gap yana onangga borib taqaladi. Sening boʻyi-basting, aqli hushing onangdan meros. Sendagi jismoniy va aqliy iqtidor aksari tabiatdan, demakki onangdan. Mening senga bir maslahatim bor: sening onang noilojlikdan shu yoʻlni tutgan, bu soʻzlarimni qulogʻingga qoʻrgʻoshinday quyib ol. Voyaga yetgach, oq-qorani oʻzing ajratib olarsan.
Yillar oʻtib men shunday xulosaga keldimki, Vava qandaydir favqulodda vaziyatlarni, ochiq muhokama qilib boʻlmaydigan sirlarni nazarda tutgan ekan. Vavaning oʻz fikrlariga naqadar amin ekanligi haqida biron narsa deb boʻlmaydi. Oradan bir necha yil oʻtgach, Moskvada universitetda oʻqib yurgan kezlarimda Vava vafot etdi. Lekin Vavaning gaplari umrim boʻyi qulogʻimda jaranglaydi, ammo kampirning ogʻzidan chiqqan soʻzlarining toʻgʻri-notoʻgʻriligini isbotlaydigan biron dalil yoʻq.
Men toʻqqizinchi sinfda oʻqib yurgan paytlarimda Maleevka posyolkasida katta baxtsizlik roʻy berdi. Bir ayol va uning oʻn yetti yashar qizi oʻz jonlariga qasd qilishibdi. Avval ona, soʻng qizi oʻzini osib qoʻyibdi. Ona yolgʻiz qizi bilan turar ekan. U kompozitorlarning ijodiyot uyida farrosh boʻlib xizmat qilar, qizi esa maktabda oʻqir ekan. Bu ayol nemis qoʻshinlari Moskva ostonasidan chekinib ketgandan soʻng yarim yil oʻtgach tuqqan ekan, qizi nemis soldatidan, ya’ni bosqinchidan, istilochidan, fashistdan tugʻilgani hech kimga sir emas ekan. Qoʻshnilar shoʻrlik ayolga kun berishmas, maktabda esa qizchani koʻz ochirishmas ekan. Oʻsha kuni Vava bu fojiali voqeadan dahshatga tushib ogʻzidan gʻalati soʻzlar chiqib ketdi, men boʻlsam kampirning ilmoqli soʻzlarini qulogʻimga quyib oldim: “Sirayam oʻzimga kelolmayapman, Natal'ya, — dedi u tarbiyachilardan biriga, — qanday dahshat bu! Qanday vahshiyona ajal bu! Onasi ham, qizi ham oʻz joniga qasd qilsa-ya!... Odamlarni ne koʻyga solish mumkin, axir?! Tanangga mundoq oʻylab koʻrsang, nima uchun shu darajaga borishdi? Urush urush-da! Uning vahshiyona qonun-qoidalari bor. Bir-birlari bilan urishishadi, bir-birlarini oʻldirishadi. Lekin odamlarga tokaygacha yomonlik sogʻinish, ta’na toshini otish, malomat qilish mumkin? Xoʻp, boʻlar ish boʻpti, shoʻrlik ayol boshiga balo qilib nemisdan bolalik boʻlibdi, tugʻibdi, oʻz boshiga shoʻrishu gʻavgʻoni sotib olibdi. Nega endi undan oʻch olish kerak ekan! Qanday vahshiylik bu! Qizchaning gunohi nima ekan?! Axir hech kim ota-onasini tanlolmaydi-ku, ota-onang kim boʻlishi Xudodan. Nega endi shoʻrliklarning koʻzini ochirishmaydi? Bordiyu ona oʻz jigarporasini eshik oldiga tashlab ketganda, mushtday farzandning chivinday joni omon qolsin, el qatori unib-oʻssin deb oʻzi ochiq mozorga kirgandek, nom-nishonsiz yoʻqolganda, tirik murda boʻlib yurganda anavilarning qichigʻi qonarmidi?”
Oʻsha paytlardan boshlab vaqt-soati yetib joʻja tuxum poʻchogʻini teshib chiqqani kabi, miyamda bir fikr nish urdi: mening onam ham, xuddi oʻshanaqa boʻlib chiqsa-chi, onam norasidani eshik yoniga tashlaboq dorilbaqoga rixlat qilgan boʻlsa-chi?..
Bunday hodisa nechuk va qanday holatlarda yuz bergan boʻlishini tasavvur etishga urinib koʻrdim. Xayol oti olib qochdi, kallamga nimalar kelmadi deysiz. Hechvaqo yoʻq, kimsasizlik, ma’naviy yolgʻizlik. Dengizda kemadan qolib ketgan kishi xuddi shunday ahvolga tushsa kerak... Ovozing boricha qichqirsang ham kema koʻzdan gʻoyib boʻladi. Tevarak-atrofda tirik jon koʻrinmaydi, qayoqqa qarasang faqat dengizni koʻrasan. Qirgʻoqdan nom-nishon yoʻq... Kimdir uni dengizga tashlab yuborgandir? U kim edi?
hammasini bilish, oʻzimcha bu savolga javob topish istagi tinchlik bermas edi menga. Lekin nega menda shunday istak paydo boʻldi, bundan murod ne edi – bu savollarga javob topa olmas edim. Bundan qanday naf koʻrar edim? hech qanaqa! Bordi-yu mening otam nemis soldati boʻlsa, uning taqdiri ne kechdi ekan – shu kabi savollar tinchimni buzardi mening. Birdan miyamda kurakda turmaydigan gʻalati fikr paydo boʻldi – nega endi u mening padarim boʻlishi kerak ekan, buni kim undan iltimos qildi, butun Yevropani qadamlab kelib, meni dunyoga keltirishni va suvga choʻkkan toshday nom-nishonsiz gʻoyib boʻlishini undan kim oʻtindi? ha, nasl-nasabingni bilishni istaysan, lekin buning uddasidan chiqa olmaysan, tinimsiz oʻylayverasan. Onamning qayerda ekanini bilgim keladi. Ha, yana shuni bilgim keladiki, oʻsha nemis soldati, mening otamga nima boʻldi – u tirik qolganmi yoki oʻlib ketganmi, bordiyu tirik, sogʻ-salomat boʻlib, Germaniyaning qaysidir burchagida istiqomat qilayotgan boʻlsa, dunyoda qirq ikkinchi yilda bolalar uyining eshigi oldiga tashlab ketilgan oʻgʻli borligi tushiga ham kirmayotgandir... Men uning oʻsha oʻgʻliman. Uning esa men bilan sariq chaqalik ishi yoʻq. Moʻ’jiza yuz bersa-yu, xabar topib kelib qolsa-chi? “Mana, men keldim, mening oʻgʻlim qani?” — desa-chi? Shundan soʻng nima boʻladi? Bunday xayolparastlikning nima keragi bor? Bordi-yu, hammasi haqiqatdan ham men oʻylaganday boʻlsa, tupukday esdan chiqqan bu tarix bilan nemisning hemirilik ishi bor deysizmi? Nega endi u bizning gʻamimizni yeyishi kerak?
Bunday bema’ni boshvoqsiz fikrlar gʻujgʻon urar edi menda. Nima haqda oʻylasang, kishilar qismati chorrahasida albatta urush turar edi. Urushda tugʻilgan, ota-onalari hayotning tubsiz jahannamida chirigan bolalarning fojiasi shundoq koʻz oldingizga kelar edi. Sovuqlik, begonalik, nojinslik, jirkanchlik ufurar edi bu jahannamdan. Va mendan farqli oʻlaroq “risoladagiday tugʻilganlar” ahliga nisbatan mening qalbimda ichki dushmanlik hissi paydo boʻlardi, dunyoda osoyishta-xotirjam kelganlarga oʻzimning shak-shubhasiz ustunligimni isbot qilishni, jamiyat mening benazir shaxs ekanligimni koʻrib qoʻyishini, mening daho ekanligimni bilib olishini va bunga tan berishga majbur boʻlishini, kuchga kuch bilan, yovuzlikka yovuzlik bilan javob berishga doimo tayyor turishni xohlar edim...
Ana shunday puch xayollar bilan katta hayot yoʻliga kirdim. Bu dunyoda bir oʻzim ekanligimni, soʻqqaboshligimni bir soniya ham unutmas edim. Mening otam ham, onam ham, aka-ukalarim ham, opa-singillarim ham, amma-xolalarim ham, jiyanlarim ham, amakivachchayu ammavachcha, xolavachchalarim ham, qoʻyingki, hech kimim yoʻq. Men oydan tushgan kishiga oʻxshar edim. Ehtimol, shu narsa menga yordam bergandir... Ha, fanda mislsiz shuhrat qozondim, butun borligʻimni fanga bagʻishladim, bu esa menga oʻzim tanlagan sohada – kamtarlik qilmayman – dohiyona kashfiyotlar qilishimga imkon beradi. Ha, chindan ham shunday. Men fanga xizmat qildim, fan esa menga, mening mashhur boʻlishimga, mening nafsoniyatimga, mening jamiyatdagi oʻrnimga, mening moslashuvchanligimga xizmat qildi...
Bularning hammasi oxir-oqibatda mening taqdirimni belgiladiki, meni kosmosga, orbital stansiyaga olib ketdi, men bu yerda oʻzimni oʻzboshimchalik bilan samoviy rohib deb e’lon qildim. Bu esa shuhratim yulduzining soʻna boshlashidan nishona edi. Endi menga yerda joy yoʻq ekanligiga aqlim yetdi.
Men samoda shu narsani tushunib yetdimki, taqdir koʻrgan-kechirganlarimni, kosmosga kelib qolganimning sabablarini qogʻozga bemalol tushirishdek noyob imkon beribdi. Men oʻzimga oʻzim shunday dedim: sen barcha koʻrgan-kechirganlaringni dadil tan olishing, oʻzingga va boshqalarga iqror boʻlishing shart. Tavba-tazarruning mohiyati shunda – oʻzingga hecham rahm-shafqat qilmaysan. Hamma-hammasini boshidan oxirgacha aytib berasan.
Aslini olganda, keyinchalik koʻp shov-shuvga sabab boʻlgan bu tarix, aytish mumkinki, arzimas narsadan – tibbiyot institutidagi seminardan boshlangan. Oqibatda men homiladorlik moʻ’jizasini va odamning dunyoga kelish sirlarini oʻrganishga mubtalo boʻlib qoldim. Ehtimol, tashlandiqlik sabab alamzada boʻlib qolganim uchun qaltis boʻlgan bu mavzuni odatda hech qachon, hech kim bilan muhokama qilmaganman, boz ustiga yaqin-atrofdagi kishilardan ham tashlandiq degan gap-soʻzlarni hech qachon eshitgan emasman.
Oʻylashimcha, birga ishlashib turganlar uchun men eng avvalo talabchan ilmiy rahbar, qattiqqoʻl boshliq, barcha tan olgan va kattakonlarning doimiy e’tiborida boʻlgan obroʻli kishi edim. Iqror boʻlishim kerakki, mening nazarimda, insoniyat uchun la’nati jumboq boʻlmish intilish – shuhratparastlik va amrifarmonlik balosidan men ham xoli emas edim. Men hamma vaqt mavqeimni mustahkamlashga, oʻz obroʻ-e’tiborimni oshirishga harakat qildim. Orqavarotdan men haqimda “Bizning gendik” deb pichirlashganlari “Bizning general direktorimiz” degan ma’noni emas, balki “Bizning genial diktatorimiz” degan ma’noni anglatar edi. Bundan zarrachayam xijolat tortmas edim. Buni tushuntirib berish qiyin. Lekin hokimiyatga, hukmronlikka boʻlgan zoʻr chanqoqlik chindan ham insoniyatning aql bovar qilmaydigan jumboqlaridan biridir. Va men buyurishga, farmon berishga orzumand edim, hammani tartib-intizomga chaqirar, oʻzimning yopiq laboratoriyam xodimlaridan, direktor boʻlganimdan keyin esa institut xodimlaridan, ham soʻzsiz itoatkorlikni talab qilar edim, iste’dod va tartib-intizom – kadrlarni tanlashda mening andozalarim ana shu edi.
Ana shular tufayli men eksperimentator sifatida biologiyada yangi, kutilmagan yoʻnalishning dadil tashabbuskori sifatida faqat fanda hammaning diqqatini oʻziga qaratgan taniqli namoyandagina emas, shu bilan birga, tashkilotchilik, rahbarlik bobida ham obroʻ-e’tiborga sazovar edim. Ha, mening omadim chopdi, bu sohada manfaatdor tashkilotlarning yordami ham chakki boʻlmadi, lekin bu haqda alohida gapirarmiz, men boʻlsam, muvaffaqiyatlardan ilhomlanganimdan, shiddat bilan kuch toʻplagan qovoq ariga oʻxshab, fan pay-kali ustida parvoz qilar edim: men kashfiyotdan kashfiyotga uchib, oldinlari hech kimga noma’lum boʻlgan fikr-gʻoyalar shovqinidan gangib yurar, ana shu sohada abadiylik sir-asrorining muallifi – Olloh taoloning oʻzini ham orqada qoldirishga tayyor edim. Men ilmiy eksperimentlar doirasida boʻlsa-da, ota-onalar xohlashadimi-yoʻqmi, kimning yorugʻ dunyoga kelishini, qanday tugʻilishi, qanday ota-onalardan tugʻilishini shaxsan oʻzim hal qilar edim, ularning urugʻlaridan nima yarata olishimni bilishsa edi...
Men endi oʻzimga oʻzim deyman: buning ajablanarli joyi yoʻq, oʻzingni “menga yetadigan kishi yoʻq” deb hisoblashingning sababi ham shunda! Nimasini ham aytsam – men inson homiladorligi va tugʻilishini idora qila olganimdan chinakamiga esankirab qolgan edim.
Chorva mollarini sun’iy qochirishga oʻxshash, sun’iy urugʻlantirish yoʻli bilan ota-onalari noma’lum odamlarni yaratish fikri birinchi bor paydo boʻldi. Zootexnika sohasida-ku, bu masala hammavaqt dolzarb muammo. Inson oʻzining xoʻjalik manfaatlariga qarab chorva mollarining zotlarini oʻzgartirib kelgan.
Eksperimental biologiya bu holatdan qanchalar uzoqlashib ketdi. Endi u shunchaki ilmiy-tadqiqot maqsadlaridagina emas, balki odamning tugʻilishini idora qilish, toʻgʻrirogʻi, bu borada sirkdagi nayrangboz kabi, xohlagancha hunar koʻrsatish yoʻli bilan odamni sun’iy yaratish muammolari ila shugʻullanmoqda!..
Ha, fanning qorongʻi kavagida (fanga oʻz mohiyatidan boshqa hamma narsa bir pul) karaxt holda otilib ketganimni anglab yetishga endi harakat qilayotirman, biroq oʻsha paytlarda inson zoti uchun xavfli boʻlgan, axloq doirasidan chetga chiqadigan mashgʻulotlarga oʻylamay-netmay boshim bilan shoʻngʻib ketganim haqida fikr yuritmas, buni xayolimga ham keltirmas edim. Men uchun, yosh olim uchun birdan-bir oʻlchov — ilmiy peshqadamlik edi. Va fan tantanasi yoʻlida men shunday sohaga kirib bordimki, u barcha dinlarda taqiqlangan, oldin biron kishi ham bu jabha sari qadam qoʻyishga jur’at eta olmagan edi, men boʻlsam ilohiy eshikni surbetlarcha tepar edim, holbuki, bu eshik ostonasida Xudoga tiz choʻkish kerak edi.
Mana, sen qayerlarga borib qolding. Kunlardan bir kun seni institut partkomiga chaqirishdi va katta hurmat, xayrixohlik, hatto xushomadgoʻylik bilan kechirim soʻrab bildirib qoʻyishdiki, sening ilmiy ishlaring bundan buyon mutlaqo maxfiy hisoblanadi, “Sening qimmatli tadqiqotlaring haqida ochiq matbuotda, ayniqsa chet ellarda hech narsa bo-silmasligi kerak, oʻshanda ham sen bu gaplarga ahamiyat ber-mading. Holbuki, oʻshanda sening qoʻltigʻingga birinchi bor qoʻl solib koʻrishgan edi. Keyingi buyurtmachilar sendan oʻz-lari uchun tayyor malay yasab oldilar. Sen uchun esa boshqa narsa – «ish qilish, fanni oldinga siljishi» muhim edi.
Tan olish kerakki, sen biologiya jahannamida Mefistofel' eding. Bosiq aql, oʻtkir mushohada – sen olimning hammadan koʻra ham ana shu sifatlarini yuqori qoʻyar eding. Sen oʻz roling uchun vaj qidirmading, ana shu la’nati yoʻlda shu qadar katta kuch-quvvat sarflashga seni nima majbur etganini tushunib yetishga harakat ham qilmading. Tashlandiq bolaning eng avvalo, asrning hech kim oldiga tusha olmaydigan dahosi boʻlish istagida ekanini kim bilibdi deysiz? Sen ilmiy muammolarga butun borligʻing bilan shoʻngʻib ketib, oʻzing sezmagan holda yaxshilik va yomonlikning, ezgulik va yovuzlikning narigi qirgʻogʻiga oʻtib qolding, odamlarni qiynab kelgan masala – oʻzlari yaratgan va oʻzlari choʻqinadigan amri axloqlarini butunlay mensimay qoʻyding. Hayotning mazmun-mundarijasini anglab olish uchun asrlar boʻyi sarson-sargardon yurgan odamlarni nazar-pisand qilmading, sening bundan boshqa ishtiyoqlaring ham oshib-toshib yotar edi. Buyuk faylasuf, sening vatandoshing, zamondoshing Losevning gaplarini payt topib oʻzingdan nariroqqa surib qoʻyding, holbuki olim insoniyat tarixida fanning roli haqida mulohaza yuritar ekan, goʻyo ataylab sening uchun dolzarb fikr bildirgan. Darvoqe, Losev jamiyat va madaniyatning cheksiz taraqqiy etishi toʻgʻrisida yangi yevropacha ta’limotning nigilizmi borasida soʻz yuritar ekan, bunday degan edi: yevropacha paradigmaga koʻra, har qanday davr oʻz oldiga umuman mazmunsiz boʻlgan holda, boshqa davr uchun tayyorgarlik va oʻgʻit, bundan keyingi har qanday davr ham oʻz holicha mazmun-mundarijasiz boʻlgani holda boshqa bir davr uchun, shu bilan birga kelajakda roʻy berishi mumkin boʻlgan barcha davrlar uchun oziq va zamindir, xolos; maqsad esa har doim va muqarrar suratda cheksiz zamonlar sari tobora uzoqlashaveradi; shunday qilib, yangi-yangi jannatlar va’da qilganlarning haq ekanligini hamisha tasdiqlaydi. Sen boʻlsang Losevning ana shu teran fikrini oʻzingga erkinlik yaratmoq, javobgarlikni avlodlar zimmasiga yuklamoq uchun oʻz intilishingga moslab sharhlading. Sen oʻzingni mening vazifam «fanni rivojlantirish», kashfiyotlar qilishdan iborat, bu kashfiyotlarning natijalari nima boʻladi – buni boshqalar hal qilsin deb ishontirding. Sening ishing – inkubator bachadonda homila yetishtirish edi; sun’iy yetishtirilgan odamlarning taqdiri nima boʻladi, buning senga daxli yoʻq edi.
Hozirgi kudalik hayotda «Bu bizning muammolarimiz emas» degan surbetlarcha ibora tarqalgan. Sen boʻlsang oldinlari ham xuddi shu yoʻsinda ish koʻrar eding, sun’iy homilalarning taqdiri haqida gap ketganda oʻz raqiblaringga: bu masala ularning oʻzlarini tashvishga solsin, ularni oʻz muammolarini oʻzlari hal qilishlariga qoʻyib berish kerak, deb javob berar eding. Shu yoʻl bilan tugʻilganlar, ijtimoiy mavqe nuqtai nazaridan boshqalar bilan teng sharoitda boʻlgan ikszurriyotlar oʻzgalar kabi oʻzlari haqida oʻzlari oʻylashlari lozim edi. Sen bularning fan uchun hech qanday daxli yoʻq deb hisoblar eding. Sun’iy bola tugʻdirish texnologiyasidan tashqarida boʻlgan biron narsa seni tashvishlantirmas edi.
Ha, sen shunaqa odam eding. Ehtimol, chindan ham oʻz ilmiy sohangda dunyo ahamiyatiga ega kashfiyotlar qila biladigan, fanning kelajak taraqqiyotini oldindan aytib bera oladigan daho boʻlgandirsan. Lekin sening barcha qilmishlaringni oʻsha tashlandiq bola boshqarib turar edi. Sen boʻlsang buni tan olmading, qachonlardir eshik oldiga tashlab ketilgan xuddi oʻsha tashlandiq bola moʻ’jizalar koʻrsata olishini, oldindan rejalashtirilgan odamlarni tugʻdirishga amr bera bilishini butun dunyoga isbot etish uchun har doim urinar edi. Sen bu taqdirlarni oʻz laboratoriyangda hal qilding, sen hech kim jur’at eta olmagan, hech kim qila bilmagan ishlarni qilding – sen oʻz xohishing va chizma rejangga qarab, sun’iy loyihalashtirilgan odamlarni dunyoga keltirding, sen vasvasaga tushgan eding, sen odamlar ustidan botiniy hokimligingdan mast eding.

* * *
Va har ehtimolga qarshi sen oʻz qilmishlaringni XX asr oxirzamonini oldindan sezganing bilan oqlamoqchi boʻlding, holbuki buni geopolitik miqyosda butun dunyo anglab tashvishga tushgan. Axir termoyadroviy kashfiyotlarining mudhish, tubsiz jahannami yoqasida hech kim fan otining jilovini tortmagan, shu sohada ish olib borayotgan olimlardan birontasi olamning umuman hayotni xavf ostida qoldiradigan sirli negizlariga burun suqmaslik uchun choʻrt orqaga qaytmagan, bunga oʻzini majbur ham qilmagan edi. Fan kashfiyotlarning dohiyonaligi ila yumushlarning jinoyatkorligi orasida beparvolik bilan ish koʻrib, ularni baravarlashtirmoqchi boʻldi, strategik mulohazalarga koʻra maxfiy tutilgan, lekin vaqt oʻtishi bilan atom bombalarining otalari deb e’lon qilingan, umri oxir boʻlgan sari tobora koʻproq vijdon azobini tortgan va coyada qolmasmikinman deb oʻylagan olimlarni fan butun dunyoga ma’lum va mashhur qildi va ularning fani olgʻa boraverdi. Axir fan arboblari uchun hech qayoqqa qaramasdan va hech narsani nazar-pisand qilmasdan atomning ichki dunyosiga kirib borishdan, odam bolasining gʻarib jismi-joniga nisbatan bahaybat ana shu dev kuchini tezroq qoʻlga kiritishdan muhim vazifa yoʻq edi, axir, bu kuch odamlarga butun koinotda cheksiz qudrat egasi boʻlishga da’vo qilishga imkon berar edi-da! Ana shu ilmiy gʻoyalarning gʻirt mutaassibligidan kelib chiqadigan halokatli xavf haqida, yadrochilar kashfiyotlarining muqarrar oqibatlari toʻgʻrisida shuni aytish kerakki, bu tashvishlar avlodlar chekiga tushar edi. Otalarning vasvasaga tushib qilgan kashfiyotlarining mashaqqatlarini shu avlodlar tortishi kerak edi, qanday ish koʻrish lozimligi haqida, tirikchilik qilish uchun qaysi yoʻl bilan moddalarni yanada boshqa holatlarga aylantirish ustida bosh qotirish ham avlodlar zimmasiga qoldirilgan edi. Hozircha hammasining iloji topilayotgan edi. Sen ham shunga umid bogʻlar eding...
Ha, sen ham tabiat inson oldida mas’ul boʻlmagan kabi, olim ham oʻz tadqiqotlarining samaralari uchun javobgar emas, deb astoydil ishonarding. Oʻz burchingning xaloskorligiga boʻlgan ishonchingga hech nima putur yetkazmas, sen hech narsadan xijolat chekmas eding.
Ha, sen nigohdan yashiringan koʻzgu orti ilmiy dunyosida chiqib kelayotgan yulduz eding. Va hatto xotining Yevgeniya birdan vabodan qochganday seni tashlab ketib, viloyat teatrlari boʻylab kezar ekan, azob-uqubatdan boshi chiqmagan kampirlar roliga rozi boʻlib yurganda ham, barcha voqeadan xabar topib, koʻp narsalarni sen bilan birgalikda boshidan kechirgandan soʻng birdan qarib qolganda, hatto sendan qochib ketganda ham oʻzingni yoʻqotmading, iztirobga tushmading, alanglab qarab qolmading, uning ketidan quvib ketmading, eng muhimi, uning koʻziga oʻta dahshatli boʻlib koʻringan narsalarni tanqidiy nuqtai nazardan xayoldan oʻtkazishga ham harakat qilmading. Yevgeniya tadqiqotlaringning ma’nosini chaqishga biron marta ham urinmadi. Eksperimentlaringning mohiyatini biron marta ham tasavvur qila bilmadi. Xotining ilmiy maqsadlardan uzoq edi, oʻzga muhitda yashar edi, lekin u senga qadrdon edi va sen u bilan koʻp yillar bir yostiqqa bosh qoʻygan eding, u sen faqat ish bilan ovora boʻlganingda ham, hatto oʻzing uni tez-tez abort qilib turganingda ham (keyinchalik bu haqida oʻzing achchiq alam aralash afsuslanding, axir bu bilan sen oʻz oilaviy hayotingning ildiziga bolta urgan, risoladagi ayolning qat’iy nafratiga uchragan eding-da) — Hamma-hammasiga chidadi, lekin seni hech narsa toʻxtata olmas edi. Sen fanga fidoiylik bilan kirib ketib boshqalarning, eng avvalo sevikli xotiningning his-tuygʻulari, fikr-mulohazalari bilan hisoblashmasdan toʻgʻri ish qilayotirsanmi-yoʻqmi – bu savolga javob berishga harakat ham qilmading, bu haqda oʻylab ham koʻrmading. Yevgeniya sening nima ishlar qilib yurganlaringdan, yillar oʻtib, nimalarga erishganingdan va bundan qanday maqsadlarni koʻzlayotganingdan xabar topgach, sening oldingda tiz choʻkib yigʻladi, hammasini tashlab, Moskvadan uzoq-uzoqlarga, aytaylik ilmiy markazlarida ishlar toʻlib yotgan, professorlar yuksak qadrlanadigan va Moskvadagidan kam maosh olmaydigan Uzoq Sharqqa ketishni iltimos qildi; xotining oʻsha tomonlarda teatrlardan ish topishini aytib, yangidan turmush boshlashni, nihoyat, bolalik boʻlishni oʻtinib soʻradi, lekin sen rafiqangning tavallolarini inobatga olmading, ayolingning, oʻzing aytganday eksperimentlaringdan soddalarcha qoʻrqishi, injiqliklari senga chivin chaqqancha ham ta’sir etmadi, sen oʻzingga ishonib topshirilgan yumushlardan voz kechishni xohlamading. Buning uchun keyinchalik qanchalar afsuslanmading, qanchalar oʻkinmading, lekin endi kech edi... Hayot echa bir oʻzandan oʻtib, boshqa oʻzanlarda davom etaveradi...
Senga shuhratparastliging tinchlik bermas edi. Yevgeniya ketdi-qoldi, shunga ham kuyib-pishamanmi deb oʻylading – nima, shunga ham ota goʻri qozixonami, oʻzingga boshqasini topib olasan, ishlardan sal qutilgach, razm solasan – atrofda qancha xotinlar bor va albatta oʻzingga, didingga yoqqanini, eng muhimi, pokdomon, sen qilayotgan ishning axloqqa toʻgʻri kelish-kelmasligiga ortiq darajada shubha bilan qaramaydiganini tanlab olasan. Va bu ayolni imtiyozli kishilar uchun ajratilgan «feodallar» xiyobonida, atomchilarning xuddi shunday dangʻillama hovlilari biqinidagi oʻzingning akademiklarga moʻljallangan toq-ravoqingga olib kelasan. Lekin bu rejalaring bemalol roʻyobga chiqadigan boʻlishiga qaramasdan, oʻshondogʻicha qolib ketdi. Yangi voqealar yuz koʻrsatishi bilan uylanishdan boshqa tashvishlaring ham yetib ortar edi, sening keyingi butun hayoting, kosmosga, orbital stansiyaga joʻnab qolishga va oʻzingni samoviy rohib deb e’lon qilishga majbur etgan barcha shart-sharoit mana shu voqealar oqibati boʻldi.
U paytlarda sen akademiklar orasida anchagina mashhur shaxs eding, fanga otalik qiluvchi organlarning alohida diqqat-e’tiborida turarding. Adolat yuzasidan aytganda, KPSS MK bu ma’noda maqtovga sazovor edi. Bunga oʻz tajribangda bir necha marta guvoh boʻlgansan.
Har qanday mablagʻ va imtiyozlarning sening institutingga, eng avvalo, oʻzingning mashhur laboratoriyangga deyarli yugur-yugursiz, tanish-bilishlarsiz osongina berib turilishi MK homiyligi tufayli edi. O, hokimlarning marhamatiga, saroydagilarning mehribonligiga-yu, toʻralarcha hozirjavobligiga odam bolasi naqadar tez koʻnikadi. Endi esa hamma vaqt shunday boʻlib kelganmi, har doim shunday boʻlib qolaveradimi, deb oʻz-oʻzingga savol berasan. Misol keltirish uchun uzoqqa borish shart emas. Fanlar akademiyasining prezidenti, yetakchi atomchi olim shaxsiy suhbatlardami, telefon orqalimi, «Andrey Andreevich, xudo haqqi, hech narsadan oʻzingizni qismang. Dadil boʻling, mamlakat sizning programmangizni jamiki zarur narsalar bilan ta’minlashga tayyor. Chet ellardan keltirilgan asbob-uskunalar boʻladimi, transportmi, qoʻying-chi, nimaiki zarur boʻlsa, aytavering, tortinmang. Siz oʻta muhim ish qilyapsiz», deb qayta-qayta tayinlar edi.
Dunyoning yarimini egallagan butun mamlakat nomidan aytilgan ana shunday maqtovlardan, oliy himmatdan gʻalati boʻlib ketar eding, oʻlja ilinjida aylanib ucha boshlagan yirtqich qushlar yangligʻ partiya xodimlarining sof ilmiy tajribalar bilan tobora koʻproq qiziqa boshlagani sening gʻashingga tegar edi, lekin sen ogʻzingga talqon olib gʻing demay turaverar eding, sen minnatdorchilik ogʻushida xushomadgoʻylik ham qilmading, shu bilan birga oliy rahbariyatning e’tiborini ohangraboday oʻziga tortgan shov-shuvga sabab boʻladigan qandaydir loyihaning boʻyin tovlamas ijrochisi deb qarashlariga qarshilik ham koʻrsatmading, men bunaqalardan emasman deb ham qoʻymading. Ha, oʻzingni vaqtida toʻxtatishing, keyinchalik ma’lum boʻldiki, oʻzingning chindan ham mulohazali ekanligingga amin boʻlish uchun bahona qoldirmasliging kerak edi. Lekin sen ojizmiding, betayinmiding, amalparastmiding, senda hokimiyat egalariga xira pashshaday yopishib olish xususiyati bormidi? Ehtimol, xuddi shuning uchun boʻlsa kerak, niyat-maqsadi oʻta dudmal ilmiy programmani boshqarishni senga taklif qilishdi. U «Jinslarni embrional negizda boshqarish» deb ataladi, biroq bundan maqsad: noma’lum (anonim) ota-onalardan yangi zurriyotlar yaratish metodini ishlab chiqish edi.
Bunaqasi dunyoda boʻlgan emas. Sen daf’atan paydo boʻlgan qaroqchiga oʻxshab bu ishga oʻralashib qolding. «Ikszurriyot» istilohi sening ixtirong emas, uni qisqartmalar desa oʻzini tomdan tashlaydiganlar – fan mutasaddilari oʻylab topganlar, bu ibora tezda qariyb oʻziga xos inqilobiy sirsoʻz (parol') boʻlib qoldi, chunki laboratoriya sharoitida ikszurriyotlar yaratishdan maqsad yangi tipdagi odamlarni, mafkuraning boʻlajak fidokorlarini yetishtirish edi. Ikszurriyotlar XXI asrning fidoyi inqilobchilari boʻlib qolishlari kerak edi. Xuddi ana shu narsa nazarda tutilar edi. Partiya rahbarlari oʻlim toʻshagida yotgan jahon kommunistik mafkurasini tiriltirish va qayta tiklashning yangi usuli ana shunda, deb tushunishar edi. Sen iqror boʻlishing kerak – oradan koʻp oʻtmasdan «ikszurriyot» degan yangi soʻzga qulogʻing oʻrganib ham qoldi, sen qilayotgan ishga yuraging, qalbing odatlanib qoldi – sen oʻzingni oʻzing shu narsaga ishontira oldingki, sening eksperimentlaring bor-yoʻgʻi fandir, tajribalardan nimalar kelib chiqishi esa sening ishing emas.
Toʻxta! Oshiqma! Bu yerda hamma narsani ipidan ignasigacha gaplashib olishga toʻgʻri keladi. Ha, «ikszurriyot» atamasini yuqoridan taklif etishgani tushunarli, bunda insoniyatning yangi zotini yaratishning uzoq muddatli programmasi koʻzda tutilgan edi. Lekin ishning eng boshida strategik maqsadlar tilga olinganda, sen e’tiroz bildirmading, undan voz kechmading, oʻzingni chetga olishga harakat ham qilmading. Va seni yangi Darvin deb koʻkka koʻtarganlarida ham, sivilizatsiya tarixidagi bu mislsiz programma sening nazariy va amaliy ishlaringdan, bu boradagi bashoratlaringdan kelib chiqdi, deganlarida xijolat ham tortmading. Seni ilmiy rahbarlikka taklif qilganlarida goʻyo shunday boʻlishi tabiiyday, oʻsha zahoti rozilik bildirmagan boʻlsang ham, oʻylab koʻraman, deding, lekin butunlay voz kechmading. Ha, voz kechish kerakmi, shunday qilish mumkinmidi? Yolgʻiz otning changi chiqmas. Oʻsha paytga kelib, rasmiy doiralar da’vatiga shunday uchgan edingki, xoʻjayinlarning bironta iltimosiga yoʻq demasding.

* * *
Bu gap toʻgʻri boʻlib chiqdi. Fanlar Akademiyasi prezidentining taklifiga javoban «oʻylab koʻraman» degan kuningoq sen Eski maydonga, Siyosiy byuro a’zosi, KPSS MKning mafkuraviy masalalar va xalqaro kommunistik harakat boʻyicha sekretari Konyuxanov Vadim Petrovich huzuriga taklif qilinding.
Eski maydonga sen deyarli oʻz uyingga kelganday yetib kelding, tez-tez boʻlmasa ham turli masalalar yuzasidan yiliga bir necha marta bu yerga kelib ketar eding-da. Bu safar ham oʻzingning derektorlik qora «Volga»ngda kelding, Moskva koʻchalarida izgʻib yurgan mashinalarga, chumoliday qaynab yotgan yoʻlovchilar oqimiga alang-jalang qarab qoʻyar eding. Sening qayoqqa va qanday maqsad bilan ketayotganingni bilganida bormi, olomon koʻchani toʻsib olib mashinangning dabdalasini chiqarib tashlagan, oʻzingni esa toshboʻron qilgan boʻlar edi. Buni vahshiylik deyolmasding, ularning bu shafqatsizliklarini Parvardigor afv etgan boʻlur edi.
Har doimgiday, tushdan keyin Moskva, ayniqsa, shahar markazi odam dengiziga aylangan edi. Odamlar bu haqda fikr qilib koʻrishdimi-yoʻqmi, lekin xuddi shu soatda ular uchun turmushning jamiki muammolari biron narsani qidirib topish haqida bosh qotirishdan va qoʻlga kiritish, sotib olish, shu niyatda itday izgʻib yurishdan iborat edi desa boʻladi. Lekin ulardan birontasi ham sal nariroqda kimningdir Tabiatga, Tarixga, Xudoga, odamlarga – Hamma-hammasiga qarshi qandaydir ish qilish niyatida ekani, shundan soʻng dunyoning qaytadan yaratilganday oʻzgarib ketishi haqida bir lahza boʻlsa ham oʻylab koʻrmas edi.
Darvoqe, ana shu rejani amalga oshirish imkoniyatiga ega boʻlgan kishi ularning yonginasida koʻzni kuydirib salobatli avtomobilida suzib ketayotgan edi va tabiiyki, xuddi shu onda bu kishining oila, nasl-nasab, avlodlarning vorisiyligi tushunchalari oʻtmishning sarqitlari boʻlib qoladigan zamon kelishi uchun ishlayotganini, oqibatda har kim ibtido va intiho boʻlib qolishi mumkin ekanligini, kishilar kimlardan paydo boʻlgani va kimlarni dunyoga keltirgani haqida zigʻirchayam tasavvurga ega boʻlmay qolishini ulardan birontasi xayoligayam keltirmas edi... Bu vazifalarni oila oʻrniga Ota-Davlat bajarishi kerak edi.
Ammo bu sening shaxsiy jahonshumul programmang emas edi, albatta. Mafkuraviy gʻoya lop etib sening miyangga kelgani yoʻq, bu boshqalarning fikri, shunday boʻla qolsin, lekin bunga shaxsan sen va sening ilming xizmat qildi, tajribalaring totalitar davlatning qora kuchlariga ulardan oʻz maqsadlarida foydalanish yoʻlini shipshitib qoʻydi. B haqda sen endi, boʻlari boʻlgandan keyin gapiryapsan. Biroq sen oʻsha kezlarda ham kashfiyotingdan qanday amaliy xulosalar chiqarish mumkinligiga fahming yetar edi, ammo sen bu narsaning bevosita menga aloqasi yoʻq deb hisoblading va bu haqda oʻylamaslikka intilarding. Shunday boʻlib chiqdiki, ulkan reja, kirdikor moʻljallangan, bu hech ham xomxayolik emas ekan, sen shugʻullanayotgan kori-amal endi xoʻjayinlarning erkatoyi boʻlmish tadqiqotchining ilmiy mashqlarigina emas edi. MKga kelganingdan keyin bunga amin boʻlding.
Bu safar eshik oldida seni Konyuxanovning kotibi kutib oldi va maxsus liftda barcha nazorat postlarining yonidan oʻtib, yettinchi qavatiga olib chiqdi. Konyuxanov seni kutib turgan edi. U eshikni oʻzi ochib, seni kabinetiga taklif qildi.
— Andrey Andreevich, sizni koʻrganimdan xursandman! – U koʻzoynagini yaltiratib salomlashdi sen bilan. Uning iltifotida soxtalik sezilmasdi. – Biz siz bilan tez-tez koʻrishib ham turolmaymiz. Keling, biroz gaplashaylik, yuragimizni boʻshataylik. Sizni kutib oʻtiribman, buning uchun har kungi yumushlarni bir chekkaga surib qoʻydim, qurib ketsin bu ishlar! ha, siz haqsiz, har holda tez-tez muloqot qilib turgan ma’qul, Andrey Andreevich. Lekin hammasiga vaqt kerak, vaqt, vaqt! Marhamat. — Va kotibani ogohlantirdi: — Hech kim bezovta qilmasin. Men yoʻqman.
Bu pisanda uchrashuv favqulodda ahamiyatga ega ekanligini bildirar edi. Oqibatda xuddi shunday boʻlib ham chiqdi.
Konyuxanov oʻzini tuta bilar, suhbatdoshini oʻziga rom qila olar edi. Odobli edi, andisha bilan quloq solar, oʻylab gapirar edi. Taomili bilan kiyingan edi: sipo kostyum, shu rangdagi galstuk, sifatli poyabzal. Ovqatni koʻp yemasa, suyuqni koʻp ichmasa, qaddi-qomatiga ahamiyat bersa kerak. Favqulodda yaltiroq koʻzoynagi uning turmush lazzatlaridan voz kechgan kishilarnikiga oʻxshash choʻzinchoq yuziga yarashib tushgan edi. «Takaning soqolini yopishtirib qoʻysa, Dzerjinskiyning oʻzi boʻladi-qoladi», deb oʻylagansan sen oʻshanda nima uchundir.
MKning bu kotibi haqida fikr yomon emas edi, aksincha, koʻplar uni keng fikrlaydigan odam deb hisoblardi. Siyosiy byuro a’zolari orasida u eng yoshlaridan biri edi. U ellikka yaqinlashib qolgan va eng ishchan kotib deb tan olinar edi. Diplomatiya sohasida martabaga erishdi, bizlar uchun siyosiy jihatdan ayricha ahamiyatli boʻlgan mamlakatlarda bagʻoyat puxtalik bilan, aniq maqsadni koʻzlab ish koʻrardi. Shimoliy Koreyada, V'etnamda, Kubada va Xitoyda maslahatchi, soʻngra elchi boʻldi, uning xizmatlari yuksak baholandi va oʻsha yerdan, oʻsha qaynoq chiziqdan mas’ul ishga koʻtarishdi, shuni aytish kerakki, umumiy fikrga qaraganda, juda munosib va odilona ish boʻlgan. Keyinroq esa, xalqaro Olimpga – BMTga Doimiy vakil boʻlib joʻnab ketishdan sal oldin – Konyuxanov birdan partiya organlariga, ularning oliy pogʻonalariga ishga olindi va shundan buyon xalqaro kommunistik harakatlar sohasida barcha mafkuraviy va tashqi siyosiy ishlarni boshqaradi.
Sen Konyuxanovni bilar eding va mana, kezi kelib uni boshqacharoq nuqtai nazardan koʻryapsan.
Umumiy gaplardan keyin, muddaoga koʻchishdan oldin u qistirib qoʻydi – Andrey Andreevich, gapni uzoqroqdan boshlayman. Meni toʻgʻri tushunsangiz kerak, demoqchimanki, insoniyatning tarixi bir lahzada, aytaylik, kimningdir miyasiga qandaydir fikr yashin yangligʻ kelib qolganda voqe boʻladi. Ma’lumki, hayotda hamma narsa muayyan vaqtgacha tadrijiy rivojlanadi. Lekin ba’zan birdan, aytish mumkinki, inqilobiy vaziyat paydo boʻladi, kolliziya roʻy beradiki, qandaydir gʻoya chindan ham hamma narsani birvarakayiga agʻdar-toʻntar qila oladi. Va hozir xuddi ana shunday paytdir. Faqat, xudo haqqi, bu gʻoyaning muallifi kaminai kamtarin deb oʻylamang. Men bu oʻrinda bor-yoʻgʻi galaga qoʻshilib uchadigan qushday boshqalarga hamrohman, xolos.
— Unda men qanaqa qushman? — suhbatdoshning nima demoqchi ekanligini tushinib olishga harakat qilib luqma tashlading sen oʻzingni tutolmay.
— Ozgina sabr qiling. Bu shunchaki, gapning xamirturishi, muqaddimasi, boʻlmasa, ishning mohiyatiga yaqinlashish amrimahol. Demak, muqaddimani davom ettiraman. Men nazarda tutgan narsa – inqilobiy xarakterdagi tarixiy qadam. Unda Fransiya inqilobining uchquni, bizning Oktabr' inqilobimizning yolqini mujassam, men shunday deb bilaman. Bu tafakkurning mutlaq erkinligi, siyqasi chiqqan zamonlar Aflotun nazarda tutgan fikrning oʻzginasidir: gʻoyaning moddaga ta’siri va moddaning oʻzgarib ijtimoiy-siyosiy idealga aylanishi. Men tushunib turibman, Andrey Andreevich, siz hozir bu gaplarning nima keragi bor, bu qanday leksiya oʻzi, deb hang-mang boʻlib qoldingiz. Lekin meni afv eting, bu masala sizga, sizning faningizga bevosita aloqador! ha, ha! Ajablanmang, shunday!
Ikkovlaring guruh-guruh odamlarni yigʻib oʻtkaziladigan kengashlar uchun moʻljallangan katta stol atrofida oʻtirdinglar, kotiba jimjimador gulli nafis finjonlarda choy keltirdi. Sen bu yerga oʻta muhim yumush yuzasidan taklif qilinganligingni tushunding, aks holda uzundan-uzoq debocha kimga kerak edi. Va sen oʻzingning oʻta ayricha ilmiy eksperimentlaringning amaliy ahamiyati partiya Markaziy Komitetining e’tiborini nimasi bilan tortganini fahmlab olishga urinib koʻrding. Asta-sekin manzara oydinlasha bordi, bu ish seni oʻz miqyosi bilan hayratda qoldirib, sergaklikka chaqirar va ayni vaqtda oʻzining shiddati bilan oʻziga rom etar edi.
— Mana sizga, Andrey Andreevich, ochigʻini aytganda, suhbatimizning mundarijasi, — davom etdi Konyuxanov. U chekib boʻlgan papiros qoldigʻini billur kuldonga qoʻli bilan xomush ezib oʻtirar ekan, birdan boshini koʻtardi. — Masalani keragidan ortiq darajada chigallashtiryapman shekilli, — kulib qoʻydi u. — Shunaqa muqaddimalarga koʻnikib qolganman. Siz esa oʻzimizniki. Shuning uchun imkon qadar samimiy va qisqa gaplashaman. Mana shunisi qiyinroq. Faqatgina... Birinchisi, eng muhimi, partiya sizga ishonadi, Andrey Andreevich. Ishonadi. Va tarix sizning oldingizga qoʻygan vazifa – Hammamizning umumiy vazifamiz. Ha, tushunaman, fan bilan partiya – ayrim-ayrim narsalar, biroq hamma sohada va hamma joyda sinfiy yondashish muqarrardir. Biz markschi-leninchilar shunga asoslanamiz va bizning tarixiy afzalligimiz, shubhasiz, ana shunda. Mana shu masalada sizning kashfiyotlaringiz, ta’bir joiz boʻlsa, qoʻlbola biologiyaning kashfiyotlari – bu odam tabiatiga chuqur kirib borish, aslida inson shaxsini qayta qurish, shaxsning kelib chiqishini, jamiyatdagi oʻrni va rolini qayta qurish, keyinchalik esa sun’iy tugʻiladiganlar matritsasiga asosan butun insoniyatni qayta qurish imkoniyati demakdir. Faqat boshlab yuborish qiyin, xolos. Mana, XX asr aravasi qayerlargacha bordi!
Men sizga aql oʻrgatmoqchi emasman, lekin shu ma’noda men Fan boʻlimimizning fikriga toʻla qoʻshilaman – dunyo yaratilgandan beri bunaqasi boʻlgan emas. Sizning siymongizda fan chindan ham misli koʻrilmagan qudratga ega boʻldi. Darhaqiqat, siz tahsinga loyiqsiz. Idora qilib boʻlmaydigan homiladorlik va tugʻilish hodisasi boshqariladigan jarayon boʻlib qolayotir. Endi shunday fikr tugʻildi: buni ommaviy tartibda joriy qilishga urinib koʻrilsa, qanday boʻlarkin? Bu inqilob, faqat nomi yoʻq, biologik tur sifatida odamni qayta ishlab chiqarishdagi chinakam inqilob. Shunday ekan, bu jarayon boshqariladigan va nazorat qilinadigan ekan va jamiyat hayotida yangi omil ekan, tarixning yangi dastagi ekan, demak, siz ham tan oling, bu endi siyosatning ishi. Va bu asnoda biz siz bilan, Andrey Andreevich, endi sheriklar, partnyorlar sifatida uchrashyapmiz. Biz shunga asoslanamizki, partiya chetda qolmasligi, qandaydir kuzatuvchi boʻlib turmasligi kerak, aksincha, vaqtni qoʻldan boy bermasdan, bu jarayonning boshida turmogʻi, jamiyatimiz, mafkuramiz maqsadlari va vazifalarini koʻzlab uni tegishli yoʻnalishga burishi lozim. Xudo haqqi, meni kechiring, Andrey Andreevich, men tuzalmaydigan sergapman. Lekin siz gap nimada ekanligini tushunasiz. Siz hamma narsani oldindan bilib turasiz, siz — daho kishisiz. Va men bir narsani qoʻshimcha qilmoqchiman. Gap nima haqida ketmasin – kosmosdagi kashfiyotlardan tortib ekspremental biologiyadagi kashfiyotlargacha – biz oʻzimizning pirovard maqsadimizni, jahonshumul rolimizni unutishimiz mumkin emas. Mana sizga eng muhimi. Afsuski, hatto bizning MKda, apparat doiralarida ham ma’lum revizionistik kayfiyatlar bor. Men sizdan hech narsani yashirmayman, siz oʻzimiznikisiz. Ba’zi bir oʻrtoqlar alohida mamlakatda sotsializm sharoitida tinchgina yashashni xohlaydilar. Ular bizning butun dunyo mehnatkashlari haqida qaygʻurishimizni unutib qoʻyadilar. Kapitalizm bilan musobaqada biz gʻalaba qilishimiz lozim. Va jahon inqilobi shiori hozir ochiq aytilmayotgan boʻlsa ham sayyorada kommunizm gʻalaba qilajak! Bu – bizning asl maqsadimiz va uni har qanaqa yoʻl bilan, jamiki vositalarni ishga solib yaqinlashtirmogʻimiz darkor. Inchunin faqat ilm bilan andarmon boʻlib, eksperimental biologiya sohasidagi sizning noyob yutuqlaringiz insoniyat hayotida qandaydir jahonshumul voqea boʻlajagidan bashorat qilayotganiga shubha qilmasangiz kerak. Ha, shunday! Men buni jiddiy aytayapman. Sirtdan qaraganda, buni tasavvur qilish ham qiyin – axir hamma narsa bor-yoʻgʻi laboratoriyada undirilgan embriondan, aytaylik, probirkada dunyoga kelgan urugʻdan boshlanadi-da! hamma gap shundaki, buning oqibatida tugʻilgan odam – uni ikszurriyot deb ataylik – noma’lum shaxs. Bu – ota-onasi noma’lum, sun’iy yetishtirilgan sub’ekt, men shunday tushunaman. Sizga kunday ma’lum boʻlgan narsalarni nima uchun men tushuntirib berishga urinyapman? Gap shundaki, bu siz uchun qiziqarli laboratoriya eksperimentlari ob’ekti boʻlsa, biz uchun ikszurriyot – yangi tipdagi odam. Va bizning taxminlarimizga koʻra, mehnatkash sinflarni eski dunyodan xalos qilish uchun, uni agʻdar-toʻntar qiladigan ham xuddi ana shu ikszurriyotdir! hamma gap ana shunda. Vaqt kelib, tarixiy jarayonda harakat qiluvchi bosh shaxs ham ana shu ikszurriyot boʻlishi mumkin!
Ehtimol, meni hissiyotga berilib, joʻshib ketyapti, deb oʻylarsiz, Buning sababi bor. Axir ikszurriyotlar fenomeni siyosiy jihatdan hayron qolarli darajada istiqboli porloq. Bu shunday oʻtkir kuch boʻladiki, bu kuch bizdan farqli oʻlaroq, orqa-oldiga qaramasdan, qoʻrqinch va shubha nima ekanini bilmasdan butun dunyoda kommunizm gʻalabasi uchun kurashadi. Oila va qarindoshlik aloqalarini eski, zoʻravonlik dunyosining qoldiqlari sifatida huddi ana shu ikszurriyotlar tarix axlatxonasiga uloqtiradi. Shaxs va ruhiyatning misli koʻrilmagan ozodligini oʻzida mujassamlashtirgan ikszurriyotlar odamzodning inqilobiy ta’limimiz allaqachon oldindan koʻra bilgan yangi davriga yoʻl ochib berajak. Ikszurriyot oʻz umrini oʻtagan eski dunyoni kelajakda qoʻporib tashlash barobarinda yangi dunyoni bunyod etajak. Aminmanki, ikszurriyotlar muhitida buyuk kishilar, daholar odatdagi eskirib qolgan muhitdagiga qaraganda koʻproq paydo boʻladi. Oʻzingiz tushunib turibsiz – bunda oilaviy va boshqa eskirgan kishanlar va tashvishlardan butunlay ozod boʻlinadi. Bolalar sun’iy yoʻl bilan, ota-onalarsiz bunyod etiladi, tegishlicha tarbiya qilinadi. Aytmoqchi, boʻlimdagi ayrim oʻrtoqlar ota-onasi noma’lum boʻlgan bolalarni kelib chiqishi noaniq boʻlgan qimmatli togʻ jinsi parchasiga oʻxshatib “sbakitlar” deb atashni taklif qilmoqdalar, lekin mening nazarimda “ikszurriyot” yaxshiroq, aniqroq.
Hozircha biz faqat nazariyabozlik qilayotirmiz, faqat bizni qiziqtirgan mavzu yuzasidan fikr yuritmoqdamiz, mislsiz yangi olam hodisasi nimalarga olib kelishini oldinroq koʻrishga harakat qilayotirmiz, lekin buni oldinroq aytib bera olish zarur. Hozirgi zamon sivilizatsiyasi voqealarni, muammolarni qatorlashtirib qoʻyayotgan ekan, qoʻl qovushtirib turish mumkin emas. Tarix buni kechirmagan boʻlur edi. Shu munosabat bilan aytadigan gapim shuki, kelajak koʻp jihatdan dunyoviy kurashda birinchilikni qoʻlga ola bilgan kishiga bogʻliq boʻladi. Yangi odamlarga — ikszurriyotlarga jamiyat eshigini ochib qoʻygan kishi gʻolib chiqadi, ikszurriyotlarning shubhasiz afzalliklari shundaki, ana shu ota-onasiz, qon-qarindoshsiz tugʻilgan zotlar oiladan, har xil qon-qarindoshlik va urugʻ-aymoqlik rishtalaridan, patriarxal hamda oʻzga aloqalardan mutlaqo erkin boʻladi, bu esa eskirgan axloqning asriy yukidan qutqaradi. Siyosiy jihatdan esa mislsiz yutuq. Ikszurriyotlar kollektivizm va baynalmilallik etaloni boʻlib qoladi. Ular kommunistik baynalmilalning zarbdor kuchi boʻlib qoladi va xuddi shu odamlar Gʻarbga hal qiluvchi zarba berajak!
Bularning hammasi, sezib turganingizday, istiqbolda boʻladi, lekin umumiy konsepsiya ishlab chiqilishi kerak va ishga tushirilishi lozim. Va partiya siz kabi olimning, Andrey Andreevich, mazkur masala yuzasidan bizning mavqeimizga sherik boʻlishdan oʻta manfaatdor. Aslini olganda ikkovimizning uchrashuvimizdan murod ham shu. Va men oʻylaymanki, til topisha olamiz. Axir, amalda, Andrey Andreevich, asosiy narsa sizga bogʻliq, siz – ikszurriyotlar yetishtirish texnologiyasining ijodkorisiz. Biz esa shunchaki sheriklarmiz: mafkura – yelkanga urilgan kuchli shamol, yelkanning emas, balki harakatning shamolidir... Shunday emasmi? Aytganday, vakolatli organlar sizning ishingizga katta qiziqish bilan qaramoqdalar, bu borada ularning muayyan takliflari ham bor.
Suhbat davom etar edi. MK kotibining oʻz ogʻzidan eshitgan gaplardan hang-mang boʻlib, shu paytda meni tashvishga solgan va qiynagan narsalarni yashirishga intildim. Suhbat davomida aytgan mulohazalarim va bildirgan e’tirozlarim haqida bu oʻrinda gapirib oʻtirmayman. Fikrlarim shu ma’noda unchalik muhim emaski, ularda MKning mavqeidan farq qiladigan yoki aytaylik, Konyuxanovning fikriga e’tiroz bildiradigan gaplar yoʻq edi, nari borsa mening mulohazalarim suhbatdoshning ehtiyotkorlik bilan bildirgan mulohazalariga oʻxshaydi.
Nega oʻsha suhbatni endi eslab, vahimaga tushyapman?! Va endi kosmosdan turib oradan ancha vaqt oʻtgandan keyin xitob qilayotirman: ikszurriyotlar atrofida nima ishlar qilina boshlagan, nimalar rejalashtirilgan, nimalarga tayyorgarlik koʻrila boshlagan. Esda qolgan oʻsha uchrashuvni xolisanlillah tasvirlashga harakat qilar ekanman, hamma narsani qanday boʻlgan boʻlsa shundayligicha, oʻzimni ham oʻsha soatda qanday ahvolga tushib qolgan boʻlsam oʻshandogʻicha tasvirlayman. Mening oʻsha paytda oʻzimni qanday tutganim obroʻyimga obroʻ qoʻshmaydi. Lekin oʻsha kezda Eski maydonda oʻzimni boshqacha tutishim mumkin ham emas edi, men oʻzimni oqlamoqchi emasman, men qahramon emasman, qahramon boʻlmoqchi ham emasman, lekin vijdon hurmati, aytib qoʻyishim kerak: oʻzimni boshqacha tutishim amri mahol edi; aks holda kelajakda meni siqib qoʻyishar, oʻzimning asosiy mavzuimni tadqiq qilishdan asta-sekin chetlashtirib, partiyaning sodiq askarlari boʻlmish oʻz xodimlarim bu mavzuni oʻziniki qilib olishgan boʻlur edi – Fanlar akademiyasi tarixida bunday misollar toʻlib-toshib yotibdi. Koʻpincha rahbarlikni va ta’sirni boy berish fandagi oʻrinni yoʻqotishdan koʻra ham dahshatliroq halokatga sabab boʻlar edi. Nimasini aytasiz, men borib turgan aqidaparast, hokimiyatning malayi boʻlib ish tutdim, axir oʻsha davrdagi ziyolilarning koʻpchiligi urushdan soʻng qiliching bilan tezak chop deganlariday, oʻzlari haqida endi nimalar deyishmasin, xuddi menga oʻxshab kun koʻrishgan.
Yana ahamiyatiga koʻra boshqalardan qolishmaydigan, oʻsha holatda menga xalaqit bergan bir jihat, shaxsiy masala... Tushunib turibman, oʻzimni oqlash uchun aytayotganim yoʻq, shunday boʻlsa ham... Organizmga har doim fermentlar berib turadigan me’da osti bezi kabi oʻzimning ota-onam noma’lumligi haqida Konyuxanov nima deb oʻylayapti ekan degan alamli fikr meni toʻxtovsiz siquvga olar va tinchlik bermas edi. Bu fikr menga oʻzimni odamday his qilishimga imkon bermas edi. U buni bilar edimi yoki yoʻqmi, yo boʻlmasa, oʻzining fikr-xulosalari hamda gʻoyalariga mahliyo boʻlib, mening kim ekanligimni, nasl-nasabimni butunlay unutib qoʻydimikin yoki aksincha, tarjimai holimdagi ana shu faktdan – bir vaqtlar Ruza bolalar uyining eshigi yonida qanor matoga oʻrab tashlab ketilgan bolaning tarjimai holi voqeasidan atayin foydalanayo-tirmikin? Aslida men ham ikszurriyotman, tabiiy holda tugʻilgan boʻlsam ham, nasl-nasabsiz, urugʻ-aymoqsiz oʻshanday odamman, bagʻritoshlik bilan boʻlmasa ham sabot-matonat bilan, pinagini buzmasdan ish koʻradigan, oʻz ishining qattiqqoʻl mutaxassisi, oʻz layoqati hamda vaqtini maqsadni aniq koʻzlagan faoliyatidan boshqa narsalarga sarflamaydigan xodim deb nom chiqarganman. Hamma narsa shuni koʻrsatdiki, partiya mafkurachilarini xuddi shu xususiyat qoniqtirar edi ular, ikszurriyotlarning xuddi ana shunday boʻlishlarini xohlar edilar. Men taqdir taqozosi bilan ikszurriyot boʻldim-qoldim. Bu haqda oshkora gapirilmasa ham, men istar-istamas jonli misol, ma’lum darajada timsol boʻlib qoldim... Buni tushunar edim... Ehtimol, Eski maydondagi eng nufuzli xosxonalardan birida gʻalati his-tuygʻular shuning uchun ham oʻsha kuni mening yuragimga gʻulgʻula solgandir.
Men oʻzimni boʻshang, beqaror sezdim: jonim qiynoqda edi. Shunday boʻlib chiqdiki, shu xonada, oʻzimning ishtirokimda menga qarshi fitna uyushtirildi. Ilmiy tajribalar bilan jinoyat oʻrtasidagi chegara qayerdan oʻtadi, ana shu omonat chiziqni kim koʻrsata oladi?! Qalbimni shubha kemirar edi: agar bu narsa insoniyatning uzoq davrlardan buyon davom etayotgan avlodlar silsilasida mashaqqatlar chekkan asriy armonlariga qarshi, qoʻrqinchli va bema’ni hayot bilan yashayotgan boʻlsa ham, avloddan-avlodga takomillashishga chanqoq insoniyatga qarshi – oʻzlariga nasib qilmagan boʻlsa-da bolalari, nevaralari baxtga erishadilar deb astoydil ishongan ajdodlarning orzu-umidlaridan kelib chiqib, moʻ’jiza roʻy berib, xayoliy gʻoyalarning amalga oshishiga insoniyatga qarshi fitna boʻlsa-chi? Ikszurriyotlar bu yorugʻ dunyoda hamma uchun va har bir kishi uchun avlodlar tajribasining davomi boʻlmish tarix gʻildiragining harakatini toʻxtatishi, Otalikka, Onalikka chek qoʻyishi, hamma narsaga barham berishi kerak edi... Asrlar osha koʻz koʻrib quloq eshitmagan va aqlga sigʻmaydigan holat: Odam Ato bilan Momo havodan soʻng ikkinchi marta dunyodan Ota bilan Ona quvgʻin qilindi, quvgʻin qilinganda ham yashirincha, osmoni falakni larzaga keltiradigan momoqaldiroq yangligʻ nafrat guldiroslarisiz, barcha davrlarda boʻlganiday nafrat-la’natlarsiz quvgʻin qilindi – ota-onalik burchlarini yoʻqqa chiqarish yoʻli bilan, makkorlik va sekin-astalik bilan homilalarga “hunar koʻrsatish” orqali quvgʻin qilindi, shu bilan bir qatorda yoʻqlikka quvgʻin qilindi.
Bu voqealarning barchasida bosh qahramon, Otalik va Onalikning ta’qibchisi va koʻzga koʻrinmas jallodi sifatida men turar edim.
Shu bilan bir vaqtda tushunar edimki, endi mening rolim, ahamiyatim tobora oshar, zamon quyoshi ostida mening oʻrnim tobora muhim boʻla borar edi. Ulkan ishni amalga oshirishda dunyo hokimlari menga muhtoj-mute boʻlishardi.
Men tashlandiqligimning mevasiga toʻyib boʻldim. Ehtimol, bu taqdir taqozosidir – oldindan tayyorlangan qandaydir dahshatli ssenariy asosida xuddi ana shu aqlga sigʻmaydigan usul bilan dunyodan oʻch olish uchun meni atayin ragʻbatlantirishayotgandir – ikszurriyot boʻlib tugʻilganim sababli oʻzim ishlab chiqqan texnologiya asosida ota-onasi noma’lum boʻlgan ikszurriyotlar avlodini yaratish mening zimmamga tushgandir. Voqealarning shunday kechishi kimgadir juda qoʻl kelgandir – shu paytda lop etib men chiqib qolgandirman.
Eshik oldida xayrlashar ekan, Konyuxanov bunday dedi:
— Andrey Andreevich, sizni bilmayman-u, bu uchrashuvdan men juda katta qoniqish oldim...
Men ham unga taxminan xuddi shunday lutf bilan javob qaytardim. U yana gapni davom ettirdi:
— Bilasizmi, Andrey Andreevich, men bir jihatni tushuntirib qoʻymoqchiman. Sizga organlardan oʻrtoqlar murojaat qilishadi, ular haligi masala yuzasidan... – u gapini oxiriga yetkazmadi va davom etdi: – sizga yordam berish uchun ularning oʻz takliflari boʻladi. Bular endi tashkiliy masalalar, albatta, xavotir olmasangiz boʻladi. Darvoqe, ularda, har qachongiday, hamma narsa oʻylab, hisob-kitob qilib qoʻyilgan va bu safar ham, aytgan boʻlur edimki, ishning koʻzini bilib...
Rostini aytsam, bunday axborot meni tashvishga soldi:
— Vadim Petrovich, — murojaat qildim men Konyuxanovga. — Modomiki oʻzingiz bu haqda gap ochdingiz, buning uchun men sizdan minnatdorman, tilga olingan oʻrtoqlarning koʻmagi nimalardan iborat boʻlishini shaxsan oʻzingizdan eshitsam yaxshi boʻlarmidi? Aytaylik, tegishli muloqotlarga tayyor boʻlib turish uchun.
— Xoʻp boʻladi, – mening fikrimni oʻqiganday kulib qoʻydi Konyuxanov. — Siz bilan, Andrey Andreevich, fikrlashishga tayyorman va shunda toʻgʻri boʻladi, roziman. Menda sizning boʻlimingizdan ma’lumotlar bor. Qolganlarini bevosita ish jarayonida bilib olasiz.
Keyinchalik eshitib-bilganlarimiz, sof xizmat yuzasidan olganda, chindan ham maqsadga juda-juda muvofiq boʻlib chiqdi. Oʻrtoqlar nima istashlarini yaxshi bilishar va hamma narsani oʻylab, pishitib qoʻyishgan edi.
Mashinada ketayotib ham shu haqda oʻylardim. Moskvaning gavjum koʻchalariga yana nazar tashlar ekanman, Konyuxanov bilan boʻlgan suhbatni ikir-chikirlarigacha esga oldim, mening laboratoriya mashqlarim qanday qilib birdan davlat ahamiyatiga ega boʻlgan oʻta maxfiy programmaga aylanganidan hayratda qolib borardim.
Nufuzli organlarning loyihalariga qaraganda ikszurriyotlarni ikki bosqichda yetishtirish koʻzda tutilgan edi. Birinchi bosqich – embrional – inkubatsion bosqich – toʻlaligicha va butunlayin, mening institutimga, mening mas’uliyatimga yuklatilgan edi, buning uchun men tegishli huquq va mablagʻlar olar edim. Bu bosqichda eng qiyini laboratoriyada undirilgan noma’lum urugʻni inkubaning, ya’ni embrionni koʻtarib yurish uchun, aniqrogʻi, toʻqqiz oylik odatdagiday homiladorlik uchun oʻz organizmini laboratoriya ixtiyoriga topshirgan ayolning bachadoniga implantatsiya qilish (koʻchirib oʻtkazish) bilan bogʻliqdir. Bola tugʻilgandan keyin ikkinchi bosqich boshlanadi, buni shartli ravishda emizik bosqichi deb atash mumkin. Bu qismning bizga aloqasi yoʻq edi, ikszurriyotlarni tarbiyalash bilan maxsus internatlar shugʻullanishlari kerak edi. Ikszurriyotlar “sanoati” haqidagi vakolatli organlarning umumiy tasavvuri taxminan ana shunday edi.
Muammolar-chi? Barcha sohalardagi kabi bunda ham oʻziga xos muammolar paydo boʻlgandi. Hayron qolarlisi shundaki, bu texnologiyada urugʻni donor ayolning qorniga joylashtirish ham, homilani undirish ham emas, balki inkubalar deb ataladigan ana shu ayollarning ruhiyati bilan bogʻliq axloq-etikaga borib taqaladigan sof insoniy omillar masalaning eng nozik jihati boʻlib chiqdi. Laboratoriyada sun’iy undirilgan ikszurriyotning inkuba boʻlmish ayolga genetik jihatdan hech aloqasi yoʻq edi. Oʻzini bilgan har qanday ayol ham ana shunday “ijara”ga, oʻz onalik pushtini soxta onalik uchun topshirib turishga rozilik beravermas edi. Buni aytib oʻtirishning hojati ham yoʻq. Ana shu muammo tevaragida jamiyatda janjal boshlanib ketishi hech gap emas edi. Chet ellarda ham shov-shuvlar koʻtarilib, BMTgacha va muhimroq ishlarga tuzoq qoʻyib oʻtirgan boshqa insonparvar tashkilotlargacha yetib borgan boʻlur edi. Mana bu oʻrinda bizning hamma narsadan voqif “uch harfligimiz” — DXK (Davlat Xafsilik Komiteti)ning ziyrakligi va tadbirkorligiga qoyil qolish kerak. Konyuxanov eshik oldida meni kuzatib qoʻyayotib vakolatli organlarning tashkiliy gʻoyalarini tushuntirib berganda men gʻorga kirib qolgan qush uchun faqat bitta yoʻl borligini, bizning laboratoriyamizni, institutimizni va mening oʻzimni vakolatli organlar allaqachondan buyon bedorlik bilan kuzatayotganini – muammoning mohiyatiga naqadar aniq tushunishganini anglab olgan edim. DXK xodimlari vazifani hal qilishda oʻz usuli va koʻmagini taklif qilgan edilar. Taklif bunday edi: inkubalar jazo muddatini oʻtayotgan mahkumalar orasidan maxfiy yoʻl bilan tanlab olinadi. Bunday mahkumalar esa mamlakatda keragidan ortiq darajada. Turli jinoyatlar uchun turlicha moddalar bilan kesilgan oʻn minglab va yuz minglab mahkumalar koʻpdan-koʻp ayollar koloniyalari va badargʻaxonalarda toʻlib-toshib yotibdi. Ana shu ma’noda mahkumalar orasidan inkubalarni xohlagan miqdorda tanlab olish mumkin. Mening roziligim kerak boʻlib qoldi. Men oʻylab koʻraman, dedim.
Keyinroq vakolatli organlar takliflari bilan ikir-chikirlarigacha tanishdim va ularning topqirligidan, rejalashtirilgan vazifalarning aniqligidan bu safar ham ogʻzim ochilib qoldi. Inkubalikka 10 yildan 25 yilgacha muddatga ozodlikdan mahrum etilgan mahkumalardan nomzodlar tanlab olinishi kerak edi. Tegishlicha tibbiy yordam koʻrsatilgandan soʻng mahkumaga quyidagi shartlar asosida inkubalik rolini bajarish taklif qilinardi: a) bir ikszurriyot tugʻilishi qamoq muddatining yarmisini qisqartirar, ikkinchi ikszurriyotning tugʻilishi butunlay ozod boʻlish huquqini berardi; b) mahkuma-inkuba ikszurriyot-chaqaloqni uch oyga toʻlguncha emizib turishga, shundan soʻng uni davlat tarbiyasiga soʻzsiz topshirishga majbur; v) bola tugʻilgandan keyingi ta’til davri tugagandan soʻng mahkuma-inkuba oʻta uzoq rayonlardagi lagerga yoki badargʻaxonaga joʻnatiladi; g) mahkuma-inkuba oʻzining roli, manzili haqidagi, xizmat qiluvchi xodimlarning shaxsi haqidagi ma’lumotlarni sir saqlash toʻgʻrisida tilxat beradi, tilxatda koʻrsatilgan shartlar buzilgan taqdirda ikkinchi marta jazoga tortilardi.
Mahkumalar orasidan inkubalar tanlash loyihasi umumiy tarzda ana shunday edi. Men uzoq oʻyladim. Bu loyihani qoyil qolib qarshi oldim deya olmayman, lekin boshqa yoʻlini topa olmadim va tavakkaliga rozilik berdim.
Vakolatli organlarning bir xodimi bilan suhbatlashganim esimda. U suhbat uchun institutga keldi. Xiyla aqlli odam ekan. Inkubalarni qamalganlar orasidan tanlab olishning axloqiy jihatiga shubha qilganimda u hozircha boshqa yoʻli yoʻq, vaqt kelib mahkumalardan foydalanish zaruriyati qolmaydi – inkubalarning xizmatlari, aytaylik, fohishalarning hizmatlari kabi pullik boʻladi deb javob berdi. Va ehtimol, otalari noma’lum boʻlgan bolalarni qornida koʻtarib yurish ma’lum doiradagi ayollar uchun kasb, boʻlganda ham talaygina serdaromad kasb boʻlib qolajak.
Mutlaqo oshkora, ochiq gaplashdik.
— Shunday vaqtlar keladiki, — deb isbotlamoqchi boʻldi u: — Inkubatorlik oshkor boʻlibgina qolmasdan, balki bolalarni dunyoga keltirishning bu yoʻli eng afzal yoʻl boʻlib qoladi. Va ana oʻshanda “Ona”, “Ota” tushunchalari choʻpchakka aylanadi yoki faqat shartli ahamiyat kasb etadi.
Shu tariqa vakolatli organlarning rejalari hali ishga solinmagan jihatlari va uzoqni koʻzlagan gʻarazlari bilan tobora oshkora tus ola bordi, yangi tipdagi ildizsiz odamni yaratish ustidan nazorat qilishdan ayricha manfaatdor ekanligi qadam-baqadam ravshanlasha bordi. Birmuncha vaqtdan soʻng bu ishni keng yoʻlga qoʻyish moʻljallangandi. Yana koʻzda tutilgan ediki, tugʻishni oʻziga kasb qilib olgan ayollar vositasida otalari noma’lum ana shunday bolalarni dunyoga keltirishni tobora keng joriy qilish, ikszurriyotlarni tashkiliy suratda internatlarda tarbiyalash, oqibatda bola tugʻib oʻstirish zaruratidan butunlay ozod boʻlgan aholi oʻzini, hayotini unumli mehnatga, boshqa dolzarb vazifalarga va eng avvalo, albatta, hujumkor jahon inqilobi ishiga butunlay bagʻishlash imkoniyatiga ega boʻlar edi. Kommunistlar bu maqsaddan hech ham voz kechmoqchi emas edilar. Ikszurriyotlar jahon tarixiga nuqta qoʻyishadi va yangicha yil hisobi – taqvimi boshlanajak...
“Ikszurriyotlar uzil-kesil nuqta qoʻyishadi, — takallufsiz soʻzlar edi mening suhbatdoshim, boshligʻim, – bu nuqta allaqachondan beri zarur edi. Barcha shovqin-suronlar, butun dunyoda tinchlik uchun kurash va boshqa soxta goʻzal iboralar – hissiyotni koʻzlab aytilgan safsatalardir. Modomiki, hal qiluvchi soʻz atom zarbasida ekan, bu ishni xuddi ana shu ikszurriyot amalga oshiradi. U nimaniyam yoʻqotardi, uni biron kishi bilan bogʻlab turgan hech narsa yoʻq, uning hech kimi yoʻq, u ham hech kimniki emas, uning Vatani – probirkada unga hayot bergan sistemadan boshqa narsa emas. Knopkani bosish kerak boʻlganda uning qoʻli qaltiramaydi ham. Hamma gap kim birinchi boʻlishida, kim tomonidan voyaga yetkazilgan ikszurriyot birinchi boʻlib yadro zarbasini berishidadir”.

* * *
Moskva ostonalaridagi oʻrmonlar orasida joylashgan va oldin kasaba uyushmalariga qarashli boʻlgan chogʻroq sanatoriy oradan koʻp oʻtmay bizga ilmiy-tadqiqot bazasi qilib berildi. Kabinetlar, palatalar, qorovulxonalar va boshqa xonalarni ta’mirlab jihozlashga yarim yilcha vaqt ketdi.
Men unchalik shoshib-pishmadim. Lekin baribir ishga kirishish vaqti keldi. Boshida aytib qoʻymoqchimanki, bu ishga xotirjam boʻlib kirishmadim va ehtimol shuning uchun inkubalikka nomzodlarning shaxsiyatlari bilan ularning hujjatlaridagidan boshqa ma’lumotlarga mutlaqo qiziqmadim. Ular bilan rasmiy muomala qilar, roʻyxush bermay, qisqa-qisqa soʻzlashardim. Ularni klinikaga yopiq mashinada bitta-bittadan belgilangan soatda oddiy kiyimda olib kelishar, ular esa men uchun bor-yoʻgʻi iksembrionning boʻlajak inplantatsiya ob’ektlari edi. Men ularga ismi familiyasini tilga olmasdan “juvon” deb murojaat qilar edim: “Salom, juvon. Ahvolingiz qalay, juvon, sizni koʻrib qoʻyishim kerak, qimirlamang”. Faqat shu. Shuningdek, menga ham “professor” debgina murojaat qilish mumkin edi. Hech qanaqa ortiqcha gap boʻlmasligi shart edi, barcha inkubalar ijaraga olingan muvaqqat onalar sifatidagina muhim edi. Men ularning birontasini yuzidan tanimas edim, chunki ish uchun buning keragi yoʻq edi... Faqat bittasigina bundan mustasno edi. Lekin bu haqda keyinroq... oʻsha haqda keyinroq gapirilsa boʻladi...
Mana sen qirgʻoqqa kelding, nariroqda esa boshqa Daryo...
Sen unga bogʻliq xotiralarni orqaga surish, kechiktirish uchun oʻzingni qiynaysan, bahona qidirasan. Xoʻsh, oqibat nima boʻldi? Oʻzlikdan qochishga urinishning bema’niligiga, xomxayolligiga har gal ishonch hosil qilmaysanmi? Oʻlish mumkin, lekin oʻzlikdan qayoqqa qochasan? Shu ma’noda odam oʻlimga mahkum boʻlsa ham umrboqiydir.
Yo tavba, nega sen tushuntirish mushkul boʻlgan narsalarni tushuntirishga urinasan, soʻz bilan, yoʻq deganda sening soʻzing bilan ifodalab boʻlmaydigan narsalar haqida hikoya qilib berish uchun qalbingning qa’riga nazar tashlaysan.
Axir sen oʻzingni oʻta kuchli shaxs deb bilar eding, doʻppi tor kelganda, zaruriy maqsad yoʻlida oʻzingga oʻzingning kuching yetmas ekan, bu gʻalati bir holdir. Lekin bu safar sen oʻzligingni yenga olmading... Boshqa dumli yulduzga kelib urilgan uchar yulduz yangligʻ nima bilan toʻqnashishingni bilmasding. Hammasi bir maromda borayotgan edi-ku.
Bu voqea keyingi yili bahor paytida boʻlib oʻtdi – mahkuma-inkubalarning birinchi guruhiga embrionlar implantatsiya qilingan va bu guruh tegishlicha tibbiy kuzatishdan oʻtkazilmoqda edi.
Bu ayolni oʻsha kuni boshqalar kabi “fel'dsher” hamrohligida tekshirish uchun olib kelishdi (biz inkubalar soqchisini eskichasiga ana shunday atar edik). Assistent bilan hamshira uni mening huzurimga kiritishgandan soʻng uning dastlabki tibbiy koʻrigi haqidagi ma’lumotlarni apil-tapil koʻzdan kechirdim. Hamma narsasi: umumiy jismoniy koʻrsatkichlari ham, ginekologiyasi ham joyida ekan, meni faqat shu narsa – mijozning homilani koʻtarib yurish uchun yaroqliligi qiziqtirar, qolgan jihatlari maxsus xizmatlarning ishi boʻlib, bu haqda ular bosh qotirishlari kerak edi. Shu ma’noda ish yaxshi yoʻlga qoʻyilgan, hech qanchay muammo yoʻq edi. Boshqacha boʻlishi mumkin ham emas edi. Chunki nomzodlarni turmalardagi malakali xodimlar tanlab olishgan, mahkumalarning koʻzlangan maqsadga loyiqligini sinchiklab tekshirishgan edi; homilani boʻyida olib yurishga rozi boʻlgan mahkumalar hammasidanam jazo muddatini qisqartirishdek favqulodda imkoniyatni puchga chiqaradigan biron-bir voqea roʻy berib qolmasligidan koʻproq manfaatdor edi: homilani oy-kuniga yetkazib tugʻib berish bilan bir necha yillik hibsdan ozod boʻlish mumkin edi. Bunday narsa avvallari birontasining tushiga ham kirmagan. Mahkumalarning bu yerga kelganlarida qoʻrqinch va umiddan titrab-qaltirab turishlari, oʻzlarining dahshatli yoʻlda duch kelgan inoyatdan mahrum boʻlib qolmaslikni falakdan iltijo qilishlari ravshan edi. Tekshirishning oxirgi bosqichida sendan inkuba chiqmaydi deb yaroqsizlar qatoriga qoʻshib qoʻyishlari hech gap emas edi. Ayollarning hayajonga tushishlari tabiiy edi.
Kabinetga boshlab kelingan yangi mahkumani eshik oldidagi kursida qoldirib ketishdi. Qisqa salom-alikdan soʻng men hujjatlarni – mahkumaning shaxsiy nomeri va hibsxona indeksini yana koʻzdan kechirdim, familiyasiga yana bir bor qarab qoʻydim-u, oʻsha zahotiyoq esdan chiqardim. Lopatina boʻlsa kerak. Familiyalar odatda esda turmaydi – yoki juda murakkab yo boʻlmasa oʻlguday joʻn. Biroq juvonning ismi menga juda gʻalati eshitildi – Runa, bunisi qanaqa ism boʻldiykin, bu ism qandaydir sirliday tuyuldi, oʻzimdan-oʻzim kulimsirab, boshimni koʻtardim. Esimda qolgan birinchi narsa shu boʻldiki, juvon koʻzoynak taqqan edi. Demak, inkubalar orasida koʻzoynaklisiyam paydo boʻpdi. Koʻrinishidan ziyoliga oʻxshar ekan, bu ayolga zonada oson boʻlmasa kerak, degan fikr xayolimdan oʻtdi, axir u yerlarda boloxonador qilib soʻkinish, yoqalashish-mushtlashish, sochlarni yulish va boshqalar odatiy hol. Oʻzi kelishgangina, qamalmasdan oldin yana ham chiroyliroq, ehtimol goʻzal boʻlgandir. Uning koʻz qarashlari ham mahkumalarnikiga oʻxshamaydi – aybdorlar singari zoʻrma-zoʻraki kulib ham qoʻymaydi, nigohida iltifotdan darak ham yoʻq. Qoʻy koʻzlaridagi sinchkovlikni koʻzoynak yashirib turganday. Qamoqqa tushmasdan oldin oʻziga qarab yurgani, qoshlarini terib, kipriklarini boʻyab, oyna oldida oʻziga zeb bergani shundoq bilinib turibdi... Bularning hammasi shunchaki omadi gaplar, aslida u jiddiy jinoyatga qoʻl urgan, uning oʻn yilga hukm qilingani, mahkuma boʻlgani bejiz emas, albatta... Endi boʻlsa qamoq muddatini qisqartirish uchun ikszurriyot tugʻib berishga jur’at qilgan.
— Xoʻsh, endi, juvon, — dedim men, — tekshirish analizlarini tagʻin bir marta takrorlashga toʻgʻri keladi. Shundan soʻng yana nimalar qilish kerakligi aniq boʻladi.
U indamadi.
— Shikoyatlar bormi?
— Siz nimani nazarda tutyapsiz? — dedi u.
— Sogʻligingizni. Boshqa hech narsani emas.
— Yoʻq, hozircha yoʻq.
— Tayyorgarlik davri koʻrsatmalarining hamma-hamma-siga qat’iy amal qilish kerak. Nima qilish lozimligini senga aytishadi. Hamma narsa koʻngildagidek chiqsa, kelgusi haftaning boshlarida, seshanba yoki chorshanba kuni implantatsiya qilishadi. Demak, biroz kutishga toʻgʻri keladi.
— Men shoshilmayman. Bularning hammasi men uchun bir pul.
Uning qoʻrs javobidan hayratda qoldim. Munaqasi umuman uchramagan. Koʻzoynaklik ayolga diqqat bilan nigoh tashlab, stoldan turdim-da, yoniga keldim. U ham oʻrnidan turdi. Shunda men bunday qoʻpol muomala qilmaslik kerakligini aytib qattiq ogohlantirdim:
— Agar sen shoshmayotgan boʻlsang va buning senga bir pullik ahamiyati boʻlmasa, huda-behuda ishlarning nima keragi bor edi? Sen bu yerga qanday niyat bilan kelding, sen qayerga va nima uchun borayotganingni bilarmiding?
— Bilardim. Bilganda qanday.
— Shundaymi? Juvon, men sendan soʻrayapman. Sen bu yerga nima maqsadda kelding?
— Nima maqsad bilan? Sizni koʻrish uchun, professor va bularning hammasi bolalarning choʻpchaklari emas ekanligiga ishonch hosil qilish uchun.
— Bor-yoʻgʻi shuning uchunmi?
— Ishoning – bor-yoʻgʻi shuning uchun. Sizni koʻrish uchun, butun haqiqatni yuzingizga aytish uchun.
— Ha, shunaqami?! — beixtiyor ogʻzimdan chiqib ketdi. Shundan soʻng men loʻnda qilib uzil-kesil gapirdim:
— Sen yozma tarzda rozilik berganmiding?
— Ha.
— Sen tushunasanmi-yoʻqmi — bu qiliq bilan tilxatni buzgan hisoblanasan va sening muddating yana choʻziladi.
— Tushunaman.
— Shunday qilishing shartmi?
— Shart. Bu siz uchun zarur.
— Men uchun? Nima, biz sen bilan qandaydir muammoni hal qilayotirmizmi?
— Ha. Odamlar tabiat va Xudo aytganday urchishadimi yoki bu muammo shaytoni la’inning vasvasasi bilan hal qilinadimi?
Men shiddat bilan devorga kelib urilganday jim qoldim. Shundan soʻng gʻazabimni zoʻrgʻa tiyib, dedim:
— Bunga oʻzimning ham aqlim yetadi, xonim. Sen bilan vidolashishga toʻgʻri keladi. Afsus, sen muddatingni qisqartirolmaysan, aksincha yanada choʻzar ekansan. Endi oʻzingdan koʻr.
— Men aytadigan gaplarimni aytib oldim.
— Sen haddingdan oshmayapsanmi? Me’yor degan narsani bilasanmi oʻzi?
— Men mahkumaman, Andrey Andreevich, — u kutilmaganda menga rasmiy ohangda murojaat qildi va har kuni boshqalardan yuz martalab eshitgan bu soʻzlar uning ogʻzidan chiqqani gʻalati tuyuldi. — Men mahkumaman, vassalom, — takrorladi u. — Nimaga buyoqqa kelayotganimni bilardim. Bu burchni qoʻlimdan kelganicha bajardim. Bu suhbat, ehtimol, sizda qandaydir his uygʻotar, oʻylab koʻrishga majbur qilar. Boshqa gapim yoʻq.
— Sen menga aql oʻrgatma! — gʻazabnok javob berdim, inkubalar bilan ishlashda roʻy bergan bu koʻngilsizlikning qachonlardir yuz berishi muqarrar ekanini yaxshi tushuna turib. — Sening oʻrningga oʻnlarcha talabgorlar chiqadi!
— Eng dahshatlisi mana shu-da, — ta’kidladi u. — Buning uchun ham siz aybdorsiz, bu ham sizning vijdoningizga havola. Boshdan-oyoq sizning vijdoningizga.
— Vijdon bilan vijdonning farqi bor, — kesib gapirdim men.
— Bunaqangisini birinchi bor eshityapman.
— Falsafiy munozarani vaqti bemalol boʻlganlarga qoldiraylik. Seni bu yerga safsata sotish uchun olib kelishmagan. Kelgan joyingga qarab tuyogʻingni shiqillatib qol. Sen bilan gaplashadigan gap qolmadi.
Men tugmachani bosdim. Uni olib ketish uchun kelishdi.
— Xayr, — dedi u ketayotib.
Indamadim.
Eshik yopildi. Men yozuv stolimga qaytib keldim. Boshqa ishlar, boshqa tashvishlar bilan oʻralashib qoldim.
Lekin oʻsha koʻngilsiz hodisa hech ham miyamdan chiqmas edi. Oʻsha “haqiqatparvar”ni kelgan joyiga, zonasiga (Kostroma atroflari shekilli) joʻnatib yuborish haqida koʻrsatma kerak edi, u oʻsha yerda oʻzini kim deb bilsa, bilavermaydimi. Lekin bu ishni keyinga qoldirdim. Ishlar, qoʻngʻiroqlar, suhbatlar orasida oʻsha mahkuma yodimga tushaverar, uni unutishga oʻzimni hech ham majbur qila olmas edim, lekin hech kimga hamkasblardan birontasiga, hatto ancha yaqin boʻlgan xodimga ham mening jahlimni chiqargan va hamon dilimni achitayotgan voqea haqida bir ogʻiz soʻz ochganim yoʻq.
Juda gʻalati ahvolga tushib qoldim, oʻzimni-oʻzim tanimay qoldim. Men nima uchundir uning ishi bilan yaxshiroq, batafsilroq tanishishga qaror qildim. Bunaqasi qayerdan chiqdi? U asli kim? Nima uchun qamalgan? Qaysi modda bilan ayblangan? Miyasi mundayroqlarni zonalarda ushlab oʻtirishmasa kerak. Bu bebosh juvon kim oʻzi? Uni qanday umidsizlik shamoli haydab kelgan, uning miyasida qanday fikrlar va soʻzlar joʻsh urmoqda? Erk berib qoʻysang bormi, seni vijdon azobiga solish, koʻnglingga alagʻdalik urugʻini sochish uchun, azob-uqubatdan qon yutib emaklab qolishing uchun hali koʻp vaysashi mumkin edi.
Vijdonlilik da’vosini qilganlarning qat’iy nuqtai nazaridan boshqa hech vaqosi boʻlmasligi mumkin va ularning hujumkorligi shundan. Biroq vijdon, eng avvalo, ichki mustaqillikni talab qiladi, aks holda uni eski-tuski narsalar kabi bozorda sotish va sotib olish mumkin boʻlardi. Sirasini aytganda dunyoda vijdon tushunchasidan ham koʻra siyqasi chiqqan narsa boʻlmasa kerak. Oʻsha mahkuma bu yerga Amerikani qaytadan kashf qilish uchun kelganmidi? Jinoyatchiga, hukm qilingan xiyonatkorga vijdon haqida gapirishni kim qoʻyibdi.?!
Shunday deb oʻylar edimu baribir oʻzimdan nafratlanardim. Sen oʻzingni oqlamoqchisan, kimning oldida va nima uchun oqlamoqchi boʻlasan?! Sen ojiz ekansan. Boʻlmasa nima uchun hamon oʻsha juvonni oʻylayapsan?
Men uning hujjatlarini yana bir bor varaqladim. Lopatina Runa Fedulovna, sovetlarga qarshi materiallarni saqlagani va tarqatgani uchun 158-moddaga binoan hukm qilingan. A-ha, mana endi tushunarli, qanday parranda ekanligi parvozidan ma’lum ediku? Albatta, albatta, bundaylar hech qachon tinib-tinchimaydi, toʻymaydi, oʻzining kim ekanini bildirib qoʻyish uchun ular har doim norozilik bildirishlari kerak, bu gal qayerga bosh suqishni topganga oʻxshaydi… Eri yoʻq, ajrashgan. Bunday palid ayol bilan kim ham yashardi. Ajablanishga oʻrin yoʻq ekan.
Keyin boshqa ishlar bilan chalgʻib ketdim va faqat xizmat hujjatlari uchun moʻljallangan poʻlat sandiqlarda saqlanishi kerak boʻlgan qogʻozlarni uyga olib ketmaslik uchun ishdan qoldim. Runa Lopatinaga oid barcha qogʻozlarni boshdan-oyoq oʻqib chiqdim. Umuman olganda qandaydir boshqacha, hayotga oʻz nuqtai nazari bilan qaraydigan juvon ekan, bunday shaxslar, odatda, keskin chora-tadbirlar tarafdorlari boʻlgan guruhlarda, ma’naviy, siyosiy doiralarda, hukumatga qarshi muxolifatchilar orasida hamma zamonlarda boʻlib kelgan. Bundaylar orasida har xil odamlar boʻlishi mumkin. Oʻzlarini xaloskorlar deb biladigan va gʻoya yoʻlida oʻz muxlislarining barchasini qurbon qilishga tayyor turadiganlari ham boʻladi. Lekin Runaning bunga nima aloqasi bor? Barcha ma’lumotlarga qaraganda, u soʻqqabosh idealist. Yanayam kim biladi deysiz. Uni bir marta koʻrib, undan bor-yoʻgʻi bir necha soʻz eshitibgina qanday xulosa chiqarishim mumkin? ha, albatta, u oddiy odam emas, ayniqsa, uning qismati qiyin kechgan, oʻqituvchilik qilgan, keyin kinohujjatchilik bilan shugʻullangan –sovet maktabi haqida hujjatli kinossenariylar yozgan, bizda esa maktab muammolari ijtimoiy jihatdan har doim keskin boʻlib kelgan.
Birdan qimmatli Vava, Valeriya Valentinovna esimga tushib qoldi. Koshki u oʻzining daho shogirdi endilikda nima ishlar bilan shugʻullanayotganini bilsa! Lekin bu shunchaki gap edi. Runaga kelganda shuni aytish kerakki, bu ayol, barcha ma’lumotlarga qaraganda, oʻzining ukasi Lopatin Igor' Fedulovich kasriga qolgan. Xuddi oʻsha kishi professional kinochi boʻlgan ekan, mashhur Kinematografiya institutini bitirgach, ehtimol, akasining ta’siri va yordamida Runa maktab haqida kinosyujetlar bilan shugʻullangan. Keyingi materiallarda qayd qilinishicha, sobiq oʻqituvchi Runa Lopatina Gor'kiy nomidagi kinostudiya qoshidagi havaskorlar seksiyasida ishlab, kino havaskorlari orasida gʻoyaviy jihatdan shubhali fikrlar tarqalishiga koʻmaklashgan, ba’zi bir guvohlar bu juvon, Runa san’atda muayyan bir gʻarazli yoʻnalish uchun, sovet kishilarini va ularning hayotini salbiy tomondan tasvirlaydigan hujjatli lavhalar tayyorlash uchun kurashgan deb isbotlaganlar. Bular qoralov muqaddimasi edi.
Ish yuzasidan bosh aybdor juvonning ukasi Igor' Lopatin edi. U “shtatdagi” kinooperator boʻla turib, davlat apparatlari va vositalaridan jinoiy jazoga loyiq faoliyat yoʻlida foydalangan, sovet voqeligini buzib koʻrsatadigan, sovet ijtimoiy va davlat tuzumini badnom qiladigan, boshdan-oyoq tuhmatdan iborat hujjatli lentalarni suratga olgan va shu yoʻl bilan gʻarb jamoatchiligini yolgʻon ma’lumotlar bilan chalgʻitmoqchi boʻlgan”. Yana shu narsa qayd qilinganki, “sudlanuvchi mazkur jinoiy ish bilan begʻaraz shugʻullanish u yoqda tursin, aksincha, sovet davlatini badnom qiladigan kinomateriallarni Gʻarbga valyuta hisobiga sotib yurgan. Xuddi oʻsha yerda, chet ellarda materiallar kinozallarda va televideniye kanallari orqali namoyish qilinayotganda bizning maxsus xizmat tashkilotlarimiz bu kinolentalar-ning qayerdan kelganini aniqlagan”.
Bunday hollarda qanday tanish qoʻshiqlar, qanday tanish qilmishlar deyishganidek, aslida shunday boʻlganmi-yoʻqmi – kim biladi deysiz, har qalay Runa ana shu gaplar bilan ayblangan. Runa ukasi bilan bevosita hamkorlik qilganda ayblangan – ukasi opasiga “ruxsatsiz suratga olingan lentalarni bergan, opasi bu lentalarni yaqin dugonasinikida saqlagan”. Bu ishlar tekshiruvda aniqlangan. Kimdir iziga tushgan. Igor' qamoqqa olingach, Runa ogohlantirish uchun shoshilib dugonasinikiga kelsa, bu yerda tegishli xizmat xodimlari uni kutib turishgan ekan. Shunday qilib, Runa jinoyat ustida ushlangan. Shundan soʻng kutilmagan voqea sodir boʻladi – protsess jarayonida Runa ukasining qismatini qanday qilib boʻlsa ham yengillashtirish uchun bor kuchi bilan urinib koʻradi. U sovet kishilarining hayoti va turmush sahnalarini kinoga olish mendan chiqqan gʻoya edi, nimalarni va qanday qilib kinoga olish kerakligi toʻgʻrisida ukamga men koʻrsatma bergan edim, suratga olingan lentalarni xorijiy muxbirlarga valyuta hisobiga shaxsan men bergan edim, ukam mendan chiqqan gʻoyalarni ijro etgan xolos, deb, asosiy aybni oʻz gardaniga olgan edi.
Mana shunday gaplar. Bu oʻrinda yana bir tafsilotni aytib oʻtishga toʻgʻri keladi: sudda Runani amerikalik jurnalist bilan oshiq-ma’shuqalikda ayblashadi – jurnalist Amerikasiga qaytib kelgandan keyin maqola yozgan emish. “Bu maqolada oʻynashi haqida maqtovli fikr aytgan, sovet jamiyatiga esa, aksincha, oʻta dushmanlik munosabatda boʻlgan” emish, bu esa qamoqqa tushib qolgan jinoyatchi juvon uchun oʻch olish usuli emish. Runa boʻlsa amerikalik jurnalist oʻynashi boʻlganini tan olmagan, mehmonga rus tilini oʻrgatib yurganman, xolos deb koʻrsatma bergan. Xullas, kalavaning uchini topolmaysan. Ularning nima ishlar qilganini kim biladi deysiz, nima boʻlganda ham, bularning hammasi Runaning boshiga balo boʻldi.
Oʻsha kuni ishdan kech qaytdim. Boshqa yumushlarim bor edi, shu bilan birga Runa Lopatinaning oʻtmishi bilan yaxshiroq tanishishga boʻlgan ishtiyoq ham meni ancha ushlab qoldi.
Odatdagiday darvoza oldida soqchiga ishora qilib qoʻyib, xiyobon boʻylab Uspenskiy koʻchasiga kirganimda gʻira-shira boʻlib qolgan edi. Moskvaga oshiqayotgan mashinalar oqimiga qoʻshildim.
Bu yerlarda oʻrmonlar va tepaliklar oppoq qorga burkangan qish paytida ham tushdagiday koʻrkam, yashillik olami gulga bezangan yoz faslida ham tengsiz goʻzal, ana shu paytda oʻrmondan oʻtgandan soʻng birdan Moskva daryosining nurafshon muyulishi bir necha lahza kishini maftun qilib qoʻyadi. Bu suv, osmon, oʻrmon moʻ’jizasidir, men har doim shu yerga kelganda oyna orqali boqib, mashinada olgʻa qarab yelib borar ekanman, ortda qolgan manzarani mumkin qadar koʻproq xotirada saqlashga odatlanganman.
Bu tafsilotlarga toʻxtalib oʻtirishim bejiz emas. Bu yerlarda har ikki tomonga qarab necha martalab mashinada gʻizillab oʻtganman, lekin hayotimning ana shu yoʻl yoqasidagi goʻshalar bilan chambarchas bogʻlanib ketishi yetti uxlab tushimga ham kirmagan. Vaqti kelib bu yerlardan oʻtishga yuragim dov bermay, aylanma yoʻldan yura boshlar ekanman...
Bu gal Moskvaga yaqinlashar ekanman, oʻsha inkubalikka nomzod qaysar juvon Runa Lopatinani keyingi kuni yana klinikaga keltirish kerakmi deb oʻyladim. Ha, keltirish toʻgʻrisida koʻrsatma berdim. Nega bunday qildim? Unga nimalar deyman? U inkubalikka rozilik berganda butkul boshqa maqsadni koʻzlaganligi aniq emasmidi. Ehtimol, oʻsha Runa savdoyidir, unda soxta odillilik, oʻta vijdonlilik kabi boshqa bir xislatlar vasvasa qilayotgan boʻlsa-chi? U bilan pachakilashib oʻtirishim shartmi?! Uni uzoq-uzoqlarga haydab yuborish kerak, zonada harom oʻlsin. Izza qilish uchun odamini topibdi, oʻzi kim boʻpti?! – “Sen oʻzing-chi? Senchi? – dedim oʻzimga oʻsha zahotiyoq. — Oʻzinga nishon, moʻljalni rosa topibsan! Jazoga hukm qilingan, haq-huquqdan mahrum mahkuma boʻlsa-yu, sen u bilan olishib yuribsan! Barakalla azamat, gap yoʻq, zoʻrsan!”
Yoʻl muyulishlarida ikki marta tormozni qattiq bosib yuboribman, yoʻlovchilar tum-taraqay qochib qolishdi – rulda oʻtirib xayol surib ketibman, xira fikrlar hamon ta’qib qilardi. Men oʻsha Runasini bor-yoʻgʻi bir marta koʻrdim, uning nimasi rom qilgan edi meni? Boʻlgan voqeani xotirladim – stoldan turdim, unga yaqinlashdim, u ham turdi. Mana, mening yonimda turibdi – mahkuma, shahar chekkasidagi klinikaga professorga koʻrsatish uchun maxsus kiyimda olib kelishgan, egnida xudo bilsin qayerdadir tikilgan kulrang kofta, halpillagan keng yubka, dagʻal botinka. Kiyim-bosh koʻrkiga koʻrk, husniga husn qoʻshgan paytlarda u goʻzal boʻlgan, albatta. Men uning menga hayajon bilan, dadil va mardona boqqan koʻzlarini esladim. Koʻzni odatda qalb koʻzgusi deyishadi, lekin bu toʻgʻri emas, koʻz dilning oʻzi, uning jonli ifodasidir. Oʻgʻil bolalarnikiga oʻxshash yelka suyaklari turtib chiqqan, nimjon kiftlari beixtiyor junjikkan, nozik, ingichka qoʻllarini qovushtirib turar edi. Qaddini rostlab gʻoz qadam tashlasa, tortinmasdan emin-erkin yursa, yayrab qahqaha otsa, ola-bula olomon orasida koʻchada yallo qilib yursa yarashmasmidi? Murtadlik uchun va umuman bu zamon uchun yaratilgan emas u. Unga oʻtgan asrning liboslarini kiyintirib qoʻysa bormi?! Axir hamma vaqt shunday boʻlib kelgan, kishi qayerga bormasin oʻz vijdonini pesh qiladi, nima boʻlmasin, nima roʻy bermasin – unga bu vijdondan yoki vijdondan emas deb javob ber. Har bir kishi qoʻltigʻida oʻzi bilganday vijdonini koʻtarib yuradi. Odam bolasi borki, oʻz vijdoni bilan maqtanadi. Odam bolasi borki, vijdonni tilga olganda Xudo nomidan gapiradi... Lekin birgina vijdon bilan uzoqqa borib boʻlmaydi. Ollohga qarshi, u hammamizga ato qilgan va bizlarni jilovlab turadigan vijdonga qarshi chiqish hammaning ham qoʻlidan kelavermaydi, har doim faqat Olloh taoloning kor-u amali boʻlib kelgan ishlarni, aytaylik, odamning dunyoga kelishi jarayonini oʻz qoʻliga olish, kerak boʻlib qolganda “mana men” deyishga qodir odamlar ham koʻp emas. Xudoning oʻlim ustidan yakka hukmronligi yetar, bu kasbni hech kim undan tortib ololmaydi. Tugʻilish masalasiga kelganda shuni aytish kerakki, men bu oʻrinda u bilan bellashaman va mening vijdon bilan hemirilik ishim yoʻq... Buni Runa tushunarmidi – u tushunmasa kerak. Shu boisdan ham u vijdon deya na’ra tortib, oʻzini qahramon qilib koʻrsatdi... Undan koʻra oʻzi haqida oʻylasa boʻlmasmidi, endi u qayerga boradi va nimalar qiladi?
Oʻsha kechani men akademiklar uchun moʻljallangan dangʻillama hovlimda oʻzimni qayoqqa qoʻyishni bilmay oʻtkazdim. Bu hovli Stalin oʻzining atom bombalar yasaydigan komandasiga tortiq qilgan uylardan biri edi. Devorlari nihoyatda qalin, derazalari katta, shiplari juda baland uylar. Xoʻsh, qanday qilib men bu yerga kelib qoldim? Umuman men bu yerga nimaga keldim va nima uchun bu yerda yashayapman? Oʻsha kechasi tashlandiq ekanligim yana esimga tushdi. Men ortiqchaman, mening oʻzim ikszurriyotman, men insoniyat orasida “qora tuynukman”. Dunyoda mendan kim baxt koʻrdi, kim? Qaysi ayol men bilan uchrashganida hayotdan mamnun boʻlganini izhor qildi? Orqa-oldiga qaramasdan qochib qolgan Yevgeniyami? U, oʻsha ajoyib aktrisa men bilan yashab nima koʻrdi? Iltifotsizlik, e’tiborsizlik, shafqatsizlik, oʻz erining qoʻli bilan qilingan abortlarnimi? hayot yoʻlida chaqmoqday toʻqnashib gʻoyib boʻlgan ayollar ham men bilan uchrashuvlarini nogohoniy baxt onlari deb eslamagan boʻlsalar kerak. Mening butun koʻrgan-kechirganlarim boʻm-boʻsh, gʻamnok tuyuldi...
Birdan xayol oti meni yana oʻsha ayol, bugungi oʻsha mahkuma Runa, runik davrlardan qolgan ismli juvon sari eltdi. Nega men oʻsha ayol haqida oʻylayapman? Shu soatda u nimalarni boshidan kechiryapti ekan? Qiynalayotgan boʻlishi mumkin. Ehtimol, oʻzini qiynoqqa solayotgan, miyasida gʻujgʻon oʻynayotgan yovuz fikrlardan xoli boʻlish uchun sochini tarab yoyayotgandir. Qamalmasdan oldin u sochini boshqacha tarab yurgan boʻlsa kerak, uning sochlari quyuq va jingalak boʻlgan, zonadagiday yelkasiga siqib turmaklab yurmagan. Professorning “koʻzini ochib” qoʻyaman deb, oʻzini yana qiyin ahvolga soldi, oʻzining hayotini yanada mushkullashtirdi. Nahotki, u hammasini bila turib qilgan boʻlsa? U bugungi uchrashuvimiz haqida nimalarni oʻylayaptikin? Ehtimol u qaysi bir masalalarda haqdir, lekin birgina vijdon bilan, ezgu niyatlar bilan dunyoni toʻldirib boʻlmaydi-ku! Quyosh tagida tobora koʻproq joy olish uchun orzumand boʻlgan insonning vahshiyona nafsini qondirib, oʻzgartirib boʻlmaydi, agar odamlarning ishtahasi shunday boʻlaversa bormi, koʻp oʻtmasdan odamlarga quyosh ham ozlik qiladi, lekin yana ham xavflisi shuki, u, ya’ni inson boshqa kishilar ustidan tagʻin-da koʻproq va tagʻin-da kuchliroq hukmronlik qilish kasaliga mubtalo boʻladi. Shuning uchun ham yangi odamlar – ikszurriyotlar kerak... u ayol boʻlsa ularning yoʻliga qarshi chiqmoqchi, ularning hayotga, hokimiyatga, urushga kirib kelishiga monelik qilmoqchi boʻladi. Buni tushunish mumkin, lekin bu qudratni yengadigan hech qanday kuch yoʻq...

* * *
Keyinchalik men behuda boʻlsa ham tez-tez oʻz-oʻzimga savol berardim: nima uchun oʻsha kechasi butunlay oʻzim bilan oʻzim boʻlib qoldim? Boshqa kunlari tinchlik bermaydigan bironta majlis ham, yigʻin ham, uchrashuv ham va boshqa siyosiy voqea yoki kundalik toʻs-toʻpolon ham boʻlmadi...
Men oʻsha kechasi qiynalib chiqdim va hech ham oʻzimga kela olmadim. Meni oʻsha mahkuma Runa dovdiratib qoʻydi va gʻaflatda qoldirdi – axir tevaragimizdagi bironta kishi ishimizga shubhalangan emas yoki menga shunday tuyuldimikin?..
Lekin u oʻzini ham ayamadi, oʻzini namoyishkorona qurbon qildi! Shunday qilib boʻladimi? Nima uchun u meni mirshab va prokuror rolida nojoʻya harakatlar qilishimga majbur etadi? Nahotki u mening aybimni yuzimga aytish uchungina oʻzini yana bir necha yil ozodlikdan mahrum etishga jur’at qilgan boʻlsa?! Toʻgʻri, uni ham tushunsa boʻladi, oʻz mavqeini, koʻnglidagi haqiqatni aytib olishni maqsad qilib qoʻygan ekan, shundan boshqa yoʻl yoʻq edi-da. U buni koʻchada, majlisda, ayniqsa, xorijiy muxbirlarga ochiqchasiga hammaning oldida oshkora aytish imkoniyatiga ega emas. U zonaga mixlab tashlangan... Endi boʻlsa uni yangi jazo xavfi kutmoqda. Yaxshiyamki, ikkalamizning oramizda nima gap oʻtganini hech kim bilmaydi, yaxshiyamki, men bu haqda biron tirik jonga lom-mim degan emasman, yaxshiyamki, uni takror chaqirish haqida koʻrsatma berdim. Ha, ertaga, kunduz soat ikkida uni olib kelishadi. Hali hamma narsa boy berilgani yoʻq, hamma koʻpriklar kul qilib kuydirilganicha yoʻq. Ehtimol, uni yana sudlanishdan qutqarib qolish mumkin boʻlar.
Miyamda ana shu fikr borgan sari qat’iylashar, menda uni himoya qilish, jazodan qutqarib qolish istagi tobora kuchliroq avj ola bordi va oʻzimni boshqacha his eta boshladim, oʻzimni oʻzim kashf qilar ekanman, oʻzimni tanimay qoldim. Menga nima boʻldi oʻzi? Juvonni tushunish va himoya qilishga intilar ekanman, asta-sekin shunday fikrga keldimki, Runa Lopatina menga da’vo qilib oʻzini qiynoqqa solar ekan, bu xudoning xohishi emasmikin? ...Ilgarilari men Rahmoni Rahim degani nima, bu nimalarda va qanday namoyon boʻladi – bu haqda oʻylamagan ham edim va endigina birdan seza boshladim: men oʻz kuchiga mahliyo boʻlib, odam urugʻini ming koʻyga solib hunar koʻrsatgan boʻlsam, bu asnoda Xudoning koʻkragidan itarib qoʻygan boʻlsam, mahkuma Runa Akram ul-akraminning elchisi, ifodachisi emasmikin? Bu mendagi Ezgulikni sinab koʻrish yoʻli emasmikin?
Ana shunday achchiq va shirin xayollar ogʻushiga gʻarq boʻlardim. Menda oʻsha juvonga, oʻsha mahkumaga nisbatan koʻzimni ochishga, oʻzimga shubha bilan qarashga, oʻzimning takabburligimni va dimogʻdorligimni tushunib yetishimga majbur qilgani uchun minnatdorchilik hissi paydo boʻldi. Men uning oldida endi oʻzimni boshqacharoq tutishim kerak ekan. Afsus, Runaga, uni vaqtincha saqlab turgan xos izolyatorga oʻsha zahoti telefon qilib boʻlmas edi. Unga koʻp narsani gapirib bergan, javobiga undan koʻp narsa eshitgan boʻlardim. Qani endi iloji boʻlsa-yu, mashinamga oʻtirib tun qorongʻusida oʻsha izolyator tomon yoʻl olsam-da, uni topib gaplashsam! Lekin bu ham amalga oshmaydigan orzu edi, xolos. Qoʻlimdan keladigani ertangi uchrashuvni kutish edi. Runani kabinetimga olib kelib, suhbat qilish uchun tashlab ketganlaridan soʻng unga yaqin kelib, qoʻl olib koʻrishaman. “Meni afv eting, Runaxonim, biz oʻsha suhbatimizni davom ettiramiz. Men sizning mulohazalaringizni jiddiy e’tibor bilan eshitishga tayyorman, sizning ham xuddi shunday yoʻl tutishingizni iltimos qilaman. “Mening ham vajlarimga quloq tuting”, – “Juda yaxshi!” – deb javob beradi u va samimiy iqror boʻladi: — Men boʻlsam sizni hech qachon koʻrmayman deb oʻylovdim, professor. Eski hammom, eski tos deganlaridek, men la’natini ertalabdan oʻz joyimga, zonamga, haydab borishadi, meni yangidan sud qilishadi va yana ham uzoqroqqa, Sibirgami, Oltoygami olib borib tashlashadi deb oʻylabman, birdan deng, navbatchi nazoratchi kelib qoldi, meni yana professor Kril'sov Andrey Andreevich chaqiryapti, deb qolsa boʻladimi. Mana, men keldim...”
“Odil hakam Xudoyim! Qanaqangi noma’qulchiliklarni yogʻdirasan menga? – pichirladim chorasizlikdan. — Qanaqangi bolalik bu oʻzi, meni toʻxtat, goʻdakligim tutib ketibdi!”
Chindan ham, buyuklik bilan bachkanalik orasi atigi bir qadam ekan, mayli men bachkana boʻla qolay, hamma narsa men oʻsha kechasi shirin hayolga botganim kabi boʻla qolsa jon derdim. Diling tubidagi bema’nilikka ishonishning oʻzi ham bir baxt!
Dilimni birdaniga yalangʻochlab tashlagan ana shu barcha joʻshqinliklardan soʻng ufqdan koʻtarilgan qora bulut kabi mening uchun eng ogʻir shubha paydo boʻla boshladi – men inkubalar qornida ikszurriyotlar yetishtirishga ma’naviy huquqqa egamidim? Mening ishlarimni qaysi yuksak maqsadlar bilan oqlab boʻladi? Ikkiyuzlamachilik qilmayman, bunday shubhalar dilim tubida har doim mavj urar edi, lekin na men, na mening hamkasblarimdan birontasi hech qachon bu haqda gʻing degan emasmiz. Fan yutuqlari bizning obroʻyimizni oʻz koʻz oʻngimizdagina emas, balki jamiyat nazarida ham yuksaklikka koʻtargan edi. Biroq, fan bilan vijdonning bir-biriga qanchalik mos kelmasligiga, koʻpgina hollarda fan bilan jinoyat bir-biri bilan bogʻlanib ketganligiga misollar topish uchun XX asrda uzoqqa borish shart emas.
Mana, mening vijdonim, turma mahkumasi uygʻotgan vijdonim tilga kirdi. Betayin ota-onalardan noma’lum bolalar yetishtirishning, ularni inkubalar yordamida dunyoga keltirishning insoniyatga qarshi harakat ekanligini tan olish – Runa meni ana shunga undadi.
Uni menga nima olib keldi, ajal ostonasigacha bizlarni nima bogʻlab qoʻygan ekan, uyogʻini taqdir biladi... Hukmni men chiqarmay...
Oʻsha kechasi hammasi oʻzgarib ketdi. Mislsiz fidokorligi, aqlga sigʻmaydigan qilmishlari meni rom etgan ayoldan kechirim soʻrashga tayyor edim. Men inson zotiga qilgan yovuzligimdan voz kechish yoʻlida oʻsha ayol oldida tiz choʻkishga tayyor edim. Bordi-yu u mening muhabbatimni qabul qilsa va oʻz navbatida menga muhabbat izhor qilsa, men unga uylangan boʻlardim... Ha, ha shunday!
Bunga qanday erishish mumkinligini tasavvur ham qila olmayman, axir koʻp yillarga hukm qilingan, u “mayli” deydigan boʻlsa, men u bilan oʻrmongami, toqqami, dengiz ortigami – qayerga boʻlmasin, faqat birga yashash uchun bosh oqqan tomonga qochib ketishga tayyor edim... Hayotni yangidan boshlash uchun darbadarlikka ham roziman, bu bilan men mash’um oʻtmishimning gunohlarini yuvgan boʻlardim...
Bu haqda bir marta xayol surdim-u, oʻzimni toʻxtata bilmadim. Mening xayollarim cheksiz-chegarasiz edi. Men oʻzimda toʻntarish yasadim. Xayollar ogʻushida qoldim. Mening yangi hayotim ertadan, Runani olib kelishgan va ikkalamiz xoli qolgan soatdan boshlanishi kerak. Menda qanday oʻzgarishlar roʻy berganini tushuntirib, ruhan yengil tortganimni hikoya qilib berishga va oʻzimning hamma narsaga tayyor ekanligimga uni ishontirishga harakat qilaman. U faqat “xoʻp” desa bas, u meni sevgilim deb tan olsa boʻldi. U faqat mening samimiy ekanimga ishonsa, bizning birga boʻlishimizga amin boʻlsa kifoya.
Men divanda notinch va sergak uyquga ketganimda tun yarmidan oshgan edi. Tong saharda momoqaldiroq guldiradi. Tom ustida gumbirlagan ovoz eshitildi, deraza ortida jala quydi. Tabiat hodisalariga nazar tashlar ekanman, bu momoqaldiroqni xuddi oʻzim gumbirlatayotganday boʻldim, osmonning yarmisini egallab chaqmoqlar chaqqanini, chelaklab quyayotgan yomgʻir qasirgʻasidan shox-shabbalarning yerga tekkunday yukunganlarini, qushlar galasining momoqaldiroq quchogʻida hurkib bezovtalanib boshpana ilinjida uyoqdan-buyoqqa oʻzini urganini koʻrdim...
Oʻzim ham momoqaldiroq qoʻynida parvoz qildim. Men darcha orqali derazadan uchib chiqdim, tomlar ustida, koʻchalar va xiyobon ustida qanot qoqdim. Yashin hamda bulutlar orasida tusmollab va chamalab parvoz qilardim – axir qayerdadir turma bor, oʻsha joyda u, inkuba boʻlishdan bosh tortgan juvon ham momoqaldiroq ovozini eshitdi. “Runa, Runa! – deb qichqirdim men. — Bu menman! Men seni qidirib yuribman!”. Momaqaldiroq gumbirlayotgan, men osmoni falakdan bor ovozim bilan unga murojaat qilayotgan shu onlarda u nimalar haqida oʻylayaptiykin?..
Keyingi kuni oʻzimni tutishga, klinikamizdagi barcha xizmatchilarning har doimgiday puxta ishlashi uchun men oʻzimni ishlayotganday qilib koʻrsatishga qancha kuch sarf qildim. Hamma narsa odatdagiday edi. Xodimlardan birontasi ham mening boshqa odam boʻlib qolganimni sezmadi...
Men oʻz vaqt-soatimni kutar edim. Vaqt esa mashaqqat bilan sekin oʻtayotganday tuyular edi menga...
Men hammaning koʻz oʻngida edim, har doimgiday oʻz burchlarimni ado etar edim. Lekin bu endi men emas edim...
Vaqt esa men uchun mashaqqat bilan sekin oʻtayotganday edi...
Tayin qilingan soat yaqinlashmoqda. Runa hademay kelib qoladi. Mana, mana... Lekin hamon olib kelishmadi...
Yana chorak soat oʻtdi. Lekin hanuz yoʻq. Men qoʻngʻiroq qilishni va mashinaning qachon yoʻlga chiqqanini aniqlashni buyurdim. Kotiba telefonda gaplashibdi, unga mashina oʻz vaqtida joʻnab ketgan deyishibdi.
Men xavotirga tusha boshladim. Nima boʻldiykin? Toʻsatdan yoʻlda halokatga uchragan boʻlsa-ya?
Soat uchga yaqinlashmoqda edi. Qachon keladi? Men oʻzim qoʻngʻiroq qila boshladim. Menga mashinaga bir narsa boʻlgan deb javob berishdi. Shu paytda kotiba yugurib kirib keldi. Rangi oʻchib ketgan.
– Nima boʻldi oʻzi? — deb qichqiraman.
– Mijozimiz vafot etibdi!
– Qanday vafot etibdi? Qaysi mijoz ekan?
– Biz kutayotgan ayol. Hozirgina qoʻngʻiroq qilishdi.
– Halokatga uchrabdimi?
– Yoʻq. U qochgan ekan.
– Qochgan ekan? Keyin nima boʻpti?
– Uni oʻldirishibdi.
– hozir borib, hammasini aytib beramiz deyishyapti.
– Ha, tunov kuni men bergan yoʻllanmaga koʻra mahkuma R. F. Lopatinani tayin qilingan vaqtda klinikaga yetkazib kelish uchun A-6-87 nomerli mashinada olib ketishgan.
Shahardan chiqqandan keyin Moskva daryosi qirgʻogʻi yaqinidagi oʻrmon orasidan oʻtayotganda mahkuma koʻnglim ayniyapti, boshqa yurishga majolim qolmadi deb zorlanadi, mashinani toʻxtatib tushishga imkon berishlarini soʻraydi, talab qiladi va qayt qila boshlaydi...
Toʻxtashga toʻgʻri keladi. Mahkuma mashinadan tushadi, yoʻldan bir necha qadam nariga boradi-da, yugurib oʻrmon ichiga kirib ketadi. Soqchi ayol uning orqasidan quva boshlaydi. Mahkumaga “toʻxta” deb buyruq beradi. Lekin u toʻxtamaydi. Soqchi “otib tashlayman” deb ogohlantirib, osmonga qaratib ikki marta oʻq uzadi. Har qanday qilib boʻlsa ham tirik tutib olish uchun quvaveradi. Birdan Moskva daryosining muyulishida tik qirgʻoq chiqib qoladi, mahkuma chopgan boʻyicha jarlikdan oʻzini suvga tashlaydi. Soqchining otishdan boshqa iloji qolmaydi. Mahkuma halok boʻladi. Jasadini suvdan tortib olishadi...
Keyinchalik oʻz-oʻzimga: “U nima uchun shunday qildi?” – deb savol berdim. Nega shunday qildi? Nima uchun? Bu nima oʻzi? Noilojlik oqibatimi? Qoʻrqoqlikdanmi? Nafratlanishdanmi? Dushmanlikdanmi? Yoki bu norozilikning bir koʻrinishi edimi?
Bu savollarga hech kim javob bera olmaydi... Keldi-yu ketdi... U biz olib borgan eksperementlarning birinchi qurboni boʻldi.
To kech kirgunga qadar xonamdan tashqariga chiqmadim. Ichkaridan qulflab olib oʻtirdim. Mening vujudimda nimalar boʻlayotganini hech bir jon tasavvur ham qilolmasdi. U shunday dahshat bilan mening rejalarimga xalaqit bermaganda edi! hayfki, u halok boʻldi, afsuski, u abadiylikka ketdi, ketganda ham mening gaplarimni eshitmay ketdi, u chindan haq edi, fan har qanday yuksaklikka koʻtarilmasin, uning yutuqlari oʻtkinchi, fan cheksiz taraqqiy qilishi mumkin, lekin fan taraqqiyoti vijdon oldida hech nima emas. Mangulikning mazmuni va rivojini oʻzida mujassamlashtirgan Ruh oldidan hamma narsa oʻtaversin.
Xonamda oʻtirib hoʻngrab yigʻladim. Atigi bir marta uchratgan ayolni eslab zor-zor yigʻladim... Usiz qolgan umrim baxtsiz oʻtishini koʻz oldimga keltirib yigʻladim...
Kechqurun yoʻlga chiqdim, bu dahshatli hodisa boʻlib oʻtgan joyga, Moskva daryosining oʻrmon ortidagi muyulishiga yaqinlashganimda toʻxtadim-da, orqaga qaytdim. Bu yer u halok boʻlgan joy edi, u xuddi ana shu oʻrmondan qochib oʻtib oʻzini daryoga otgan... Boshqa yoʻldan ketdim.
Dunyoda biron oʻlchov bormidiki, mening uyga kelgandan keyin butkul ojizligim, ilojsizligimni oʻlchab berolsa! Bu menga yuborilgan jazo emasmikin? Uyimda kechasi bilan ovozim boricha dod solib, hoʻngrab yigʻlab chiqdim. U endi yoʻq. Mening unga nima demoqchi boʻlganimni u endi hech qachon bilmaydi. U umrining to oxirgi onlarigacha meni oʻz ilmiy kashfiyotlaridan ikszurriyotlar yaratish yoʻlida foydalangan razil odam deb bilardi... Viski ham yordam bermadi, shishani koʻtarib ichsam ham boʻlmadi. Musiqa yordam berarmikin, degan xayolga bordim, lekin bunday musiqa yoʻq edi...
Ana shunday musiqani oradan yillar oʻtgandan soʻng eshitdim, bu navo mening dilimda umr boʻyi mudrab yotgan boʻlsa ajab emas. Yapon dengizida paroxodda ketyapman. Kechki payt edi. Yulduzli osmon tagida qotib turgan qoramtir orollar sirli jismlar yangligʻ Vaqt bilan Moddaning mevasi oʻlaroq dengiz tubidan boqib turganday. Hamma yoqda sokinlik, salqinlik... Koʻz ilgʻamas toʻlqinlarning pichirlashi quloqqa chalinadi. Bizlar Nagoya shahriga konferensiyaga kelgan bir necha sovet olimi edik. Sheriklarim bilan tarjimonlar mayxonada qolishdi. Men boʻlsam kimsasiz sirli orollarga toʻyib-toʻyib boqish uchun kema sahnida uyoqdan-buyoqqa odimlardim. Qirgʻoqdagi chiroqlar elas-elas koʻrinardi. Biz ana shu chiroqlar tomon borayotgan edik. Paroxodda tinimsiz gumburlagan rok-muzikadan kishi seskanib sakrab tushganini oʻzi ham sezmay qolardi... birdan rok tinib qoldi. Dilkash qoʻshiq boshlandi. Bu yaponcha enka- lirika, sevgilini qoʻmsash, afsun va anglashilmovchilik, intizorlik hamda vidolashuv qoʻshigʻi edi. Birdan oʻsha juvon xayolimga keldi. U mening yonimda, ehtimol, sal nariroqda, hu anavi orolchada turganday va shu ashulani eshitayotganday, mening u haqda oʻylayotganimni sezib turganday.
Shundan soʻng men hammadan va butun borliqdan uzoqlashishim kerakligini tushundim...
Qayta qurish yillarida ikszurriyotlar yetishtirish masalasiga chek qoʻyildi. Gorbachev huzurida boʻldim. Yarim yildan soʻng kosmosga, orbital stansiyaga yoʻl oldim. Ana shu yerda samoviy rohib Filofey boʻlib oldim. Chetdan qaraganda bu jinnilikday tuyulishi mumkin. Lekin hech ham unaqa emas.
Mening oʻtmishim menga tinchlik bermaydi, tinmay ta’qib qiladi. Tugʻilib boʻlgan va endi voyaga yetib kelayotgan, ota-onasi noma’lum ikszurriyotlar endi nima boʻladi degan va hal qilib boʻlmaydigan savol tomoqqa tiqilib qolgan soʻngakday hech kimga tinchlik bermaydi. Ularning kimlardan boʻlganligi sir saqlanganidan buni hech kim bilmaydi. Toʻgʻrirogʻi, bir necha kishi – mening sobiq hamkasabalarimgina bilishadi. Ana oʻshalar men haqimda: murtad, kosmosga qochib qoldi deb oʻylashlari mumkin. Lekin meni qiynayotgan, meni ranjitayotgan narsa ularning menga boʻlgan munosabati emas. Mening oʻzimga la’nat oʻqiyotganimni, oʻzimni razil mazoxist deb, itvachcha deb atayotganimni hech kim bilmaydi! Men Yerga tushsam-u bizning laboratoriyamizda oʻtkazilgan tajribalar natijasida dunyoga kelgan goʻdaklarning koʻzlariga bir boqsam!... Nega endi bu haqda yozyapman. Chunki biz qilgan xatoni tuzatib boʻlmaydi. Davlat mulki boʻlib tugʻilgan odamlar nima boʻladi oxiri? Ular ertasiga oʻzlarining kim ekanliklarini tushunib olishadi. Ular jamiyatdan qanday qilib oʻch olishadi? Vaqti-soati kelib ikszurriyotlarda insoniyatdan oʻch olish, toʻngʻiz qoʻpqir dunyosiga oʻt qoʻyishdek qat’iy istak paydo boʻlmasmikin? Men bu yerda, kosmosdaman, ular, ikszurriyotlar esa oʻsha joylarda voyaga yetishyapti – shuning oʻzi dahshatli. Boshqacha soʻz topib boʻlmaydi. Men ularning kelajagi uchun mas’uliyatni oʻz gardanimga olgan emasman, faqat ularning tugʻilishi bilan bogʻliq muammolarni hal qilganman, xolos deb aytishim mumkin edi. Lekin bu vaj boʻloladimi?! Ular aybdorlarni, qilgʻilikni qilib, hamma narsaning pachavasi chiqqandan soʻng qochib qolganlarni qayerdan topishsin. Hatto DXK ham xonavayron boʻldi. Ehtimol, xonavayron boʻlmagandir... Oʻlib ketmaydimi...”
Filofeyning Tavba-tazarrusi shu yerda uzilib qolgan.

* * *
Tavba-tazarruning matni Entoni Yungerning qoʻliga qishning boshlarida tegdi. Bu Filofeydan kelgan oxirgi xabar edi.
U qish kuni erta tongda rulga oʻtirib yogʻayotgan oppoq qor parchalariga boqar ekan, “Favqulodda voqea, hech kimning xayoliga ham kelmagan hodisa”, deb oʻyladi achinib. Yunger Filofey Tavba-tazarrusining kechasi oʻqilgan matni ta’sirida edi.
Shunisi gʻalatiki, deb oʻylaydi u, hech kim bunday vafot etgan emas. Hozir sayyoramizdan tashqarida oʻz joniga qasd qilgan yagona odam – goʻyo koinotda moʻmiyolanganday Filofey dunyomiz tepasida uchib yuribdi. Nihoyat sukunatda dunyo bilan murosaga keldi. Va mana, u yana oʻzi haqida xabar berayotir...
Bu qismatning saboq boʻlib qolishida qandaydir ilohiy mazmun bordir deb oʻylash mumkin. Lekin bu saboq naqadar qimmatga tushdi!
Biroq bunday yoʻldan borish har doim juda qimmatga tushadi. Bir zamonlar abadiylikka daxldor saboq boʻlib oʻtgan – Golgof tepaligida Iyso alayhissalomning chormixga tortilishi insoniyatga qimmatga tushgan. Har narsaning bahosi oʻzgacha. U oʻz bahosini kosmosda hisob-kitob qildi.
Nahotki, u kosmosda ham oʻzining chaqaloqligida bolalar uyining eshigi tomon olib ketayotgan onasining qor ustida bosgan oyoq tovushining gʻichirlashlarini eshitayotgan boʻlsa? Nahotki u kosmosda ham oʻzini oxirgi marta koʻkragiga bosib koʻtarib borayotgan onasi yuragining dukillab urayotganini eshitayotgan boʻlsa?..

«Oxirzamon Nishonalari» Romanidagi Ayrim Soʻzlar Izohi
Aparteid – irqiy kamsitishning eng ashaddiy shakli.
Aura (yunon tilida “shabada” demakdir) – odam tanasidan va har qanday jonli organizmdan uzluksiz chiqib, oʻzgarib va rivojlanib turadigan bilinar-bilinmas nur. Aura inson dunyoga kelib, birinchi nafas olishi va nafas chiqarishi bilan paydo boʻlib, hayotida oxirgi marta nafas olishi va nafas chiqarishi bilan soʻnadi. Shunday qilib aura organizmning kosmik energiya bilan oʻzaro ta’siri mahsuloti – odam organizmida qayta ishlangan va aks etgan kosmik energiya boʻlib odamning butun badanini qamrab olgan.
Har bir odamning aurasi shakli, zichligi va rangiga hamda boshqa xususiyatlariga koʻra oʻzgalarnikidan farh hiladi. Oʻta sezgir odamlarda, aqliy va ma’naviy jihatdan yetuk kishilarda, bashoratchilarda, ekstrasenslarda aura zichroq va hajman kattaroq boʻlib, u qadar rang-barang boʻlmas ekan. Koʻzi bogʻlab qoʻyilganda ham tevarak-atrofdagi narsalarni bemalol koʻra oladigan aura “koʻzli” odamlar boʻladi. Kishining aqliy va jismoniy imkoniyatlariga koʻra, tashqaridan qaraganda aura nurining shakli turlicha koʻrinar ekan. Mutaxassislar fotografiya va komp'yuter yordamida aurani plyonkaga olib, mohiyatini aniqlamoqdalar.
Yumaloq shakldagi aura eng yaxshi hisoblanar ekan. har jihatdan barkamol, yetuk kishilarning aurasi yumaloq shaklda koʻrinar ekan. Boshqalar homiyligida boʻlgan yoki oʻzi birovlarni himoya qila oladigan odamlar aurasi uchburchak shaklida, ekstrasenslar deb ataladigan oʻta sezgir kishilarning aurasi yulduz shaklida boʻlar ekan.
Auraning qanday rangda ekanligi ham katta ahamiyatga ega. Auraning koʻk (havo rang) boʻlishi sogʻliq belgisi, toʻq sariq aura kishining dilkash va koʻngli ochiq ekanligi, och qizil samimiylik va jismonan baquvvatlilik, toʻq qizil rang manmanlik va ochkoʻzlik, och sariq aqllilik, och yashil rang yashovchanglik va sogʻlomlik, och kulrang salomatlikning yaxshi emasligi alomatlaridar va b.
Genotip – organizmning tuzilishi (konstitutsiyasi), undagi genlar majmui.
Genofond – insoniyat yoki hayvonot dunyosidagi individlarning genlar majmui.
Yekklesiast – Injil aqidalarini targʻib qilgan, tafsirlagan olim.
Ikszurriyot – laboratoriyada undirilgan urugʻdan yetishtirilgan, ota-onasi noma’lum bola [lotincha – iks “noma’lum”, arabcha zurriyot (birligi – zurriy) – “farzandlar, avlod”].
Kassandra – yunon mifologiyasida: Troya podshosining qizi, sohibbashorat, folbin boʻlgan ekan.
Kolliziya – qarama-qarshi fikrlar, niyatlar, manfaatlarning toʻqnashishi.
Mazoxizm – jinsiy buzuqlik: jinsiy aloqada boʻlgan ikkinchi shaxsning azob-qiynoqlar, axloqiy xoʻrlik-tahqirlari ta’sirida shahvoniy lazzat olish. Ana shunday buzuqliklarni tasvirlab yozgan avstriyalik yozuvchi L. Zaxoder-Mazox (1836 – 95) nomi bilan atalgan.
Mutatsiya – organizmning genetik materiali: xromosomalar va genlardagi qayta qurilish va buzilishlar oqibatida organizmning irsiy xususiyatlarida roʻy bergan tabiiy yoki sun’iy oʻzgarishlar.
Nekrofil – murda bilan jinsiy aloqa qilishga moyil kishi.
Nigilist – umumqabul qilingan qadriyatlar: ideallar, axloqiy hamda madaniy normalarni va ijtimoiy hayotning boshqa shakllarini inkor etuvchi shaxs.
Paradigma – isbotlash, taqqoslash uchun tarixdan olingan misol.
Paroksizm – qandaydir ruhiy hayajon, hissiyotning xuruj qilishi.
Patsifistlar – har qanday urushni qoralaydigan, bu yoʻlda harakat qiladigan shaxslar.
Periskop – yashirin joyda (masalan okopda) turib tevarak-atrofni kuzatishga imkon beradigan asbob.
Substansiya – ob’ektiv reallik, oʻz-oʻzidan mavjud boʻlgan xilqat.
Substrat – barcha jarayonlar va hodisalarning umumiy moddiy negizi.
Transsendental qobiliyat – tajribadan kelib chiqmagan, balki azaldan mavjud es-hush, idrok.
Feministkalar – erkak bilan teng huquqlik uchun kurashadigan ayollar.
Fenomen – nodir yoki favqulodda siyrak uchraydigan hodisa-voqea; biron sohada boshqalardan tubdan ajralib turadigan oʻta iste’dodli odam.
Flyuid – odamdan chiqadigan psixik (ruhiy) tok.
Futurolog – jamiyat taraqqiyoti haqida bashorat qiluvchi mutaxassis.
Futurologiya – jamiyat taraqqiyotining kelajagi haqidagi ta’limot.
Xarizma – yunoncha “xudoning tuhfasi, marhamati” demakdir. Qadimgi yunonlar barcha sohalarda katta yutuqlarga erishadigan, obroʻli, xudoning sevgan bandalarini shunday atashgan. Bunday odamlar oʻz oldilariga qoʻygan maqsadlarining foydali va toʻgʻri ekanligiga uzil-kesil ishonch hosil qilgach katta ilhom bilan ish koʻradilar va boshqalarni oʻzlariga mahliyo qilib qoʻyadilar, bunday shaxslardan mislsiz sarkardalar, ajoyib davlat arboblari, buyuk artistlar yetishib chiqqan.
Xarizmalik xususiyatini ohangraboga – magnitga oʻxshatish mumkin: kuchli magnitlar magnit maydoni yordamida bir necha tonna yukni koʻtara oladi. Zaiflari esa kichik bir gaykani ham torta olmaydi.
Xarizmalik xususiyati hammada boʻlar ekan – birovlarda kamroq, boshqalarda esa odamlarni hang-mang qilib qoʻyadigan darajada kuchli boʻlar ekan.
Ish harakatlari, gap-soʻzlari, muomalalari bilan boshqalarni ogʻziga qaratib qoʻyadigan, rom qiladigan, oʻz kasbini sevadigan, zavq-shavq bilan ishlaydigan samimiy kishilar – taksist boʻladimi, sotuvchi boʻladimi, artist boʻladimi, yozuvchi boʻladimi – ana shunday xarizmatik insonlardir.
Har bir inson oʻzining xarizmatik mahoratini bosqichma-bosqich oshirib borsa boʻlar ekan.
Embrion – pusht, homila.

AvvalgiII- qism Keyingi

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Alvido, ey Gulsari (qissa) [Chingiz Aytmatov] 2856
2	Алвидо, эй Гулсари (қисса) [Chingiz Aytmatov] 591
3	Baydamtol sohillarida (hikoya) [Chingiz Aytmatov] 833
4	Birinchi muallim (qissa) [Chingiz Aytmatov] 7040
5	Boʻtakoʻz (qissa) [Chingiz Aytmatov] 1260
6	Байдамтол соҳилларида (ҳикоя) [Chingiz Aytmatov] 559
7	Биринчи муаллим (қисса) [Chingiz Aytmatov] 750
8	Бўтакўз (қисса) [Chingiz Aytmatov] 533
9	Erta qaytgan turnalar (qissa) [Chingiz Aytmatov] 2209
10	Эрта қайтган турналар (қисса) [Chingiz Aytmatov] 666
11	Hayot-mamot (taqriz) [Chingiz Aytmatov] 1776
12	Ҳаёт-мамот (тақриз) [Chingiz Aytmatov] 618
13	Jamila (qissa) [Chingiz Aytmatov] 2129
14	Жамила (қисса) [Chingiz Aytmatov] 668
15	Oq yomgʻir (hikoya) [Chingiz Aytmatov] 1115
16	Oqkema (qissa) [Chingiz Aytmatov] 5353
17	Oxirzamon nishonalari (I- qism) [Chingiz Aytmatov] 2493
18	Охирзамон нишоналари (I- қисм) [Chingiz Aytmatov] 802
19	Охирзамон нишоналари (II- қисм) [Chingiz Aytmatov] 857
20	Оқ ёмғир (ҳикоя) [Chingiz Aytmatov] 561
21	Оқкема (қисса) [Chingiz Aytmatov] 717
22	Плач перелетной птицы [Chingiz Aytmatov] 513
23	Qizil olma (hikoya) [Chingiz Aytmatov] 1022
24	Қизил олма (ҳикоя) [Chingiz Aytmatov] 503
25	Raqiblar (hikoya) [Chingiz Aytmatov] 844
26	Рақиблар (ҳикоя) [Chingiz Aytmatov] 506
27	Sarvqomat dilbarim (qissa) [Chingiz Aytmatov] 4322
28	Sohil yoqalab chopayotgan Olapar (... [Chingiz Aytmatov] 1744
29	Somon yoʻli (qissa) [Chingiz Aytmatov] 1332
30	Сарвқомат дилбарим (қисса) [Chingiz Aytmatov] 708
31	Сомон йўли (қисса) [Chingiz Aytmatov] 688
32	Соҳил ёқалаб чопаётган Олапар (қисса) [Chingiz Aytmatov] 761
33	Oʻtar Qush Nolasi [Chingiz Aytmatov] 996
34	Ўтар Қуш Ноласи [Chingiz Aytmatov] 721
35	Chingizxonning oq buluti (qissa) [Chingiz Aytmatov] 3829
36	Choʻqqida qolgan o... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov] 2766
37	Choʻqqida qolgan o... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov] 1755
38	Choʻqqida qolgan o... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov] 2732
39	Чингизхоннинг оқ булути (қисса) [Chingiz Aytmatov] 734
40	Чўққида қолган овч... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov] 831
41	Чўққида қолган овч... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov] 786
42	Чўққида қолган овч... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov] 975

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60882
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 44706
3	Gʻazallar [Nodira] 38721
4	Guliston [Sa’diy] 33870
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 21246
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20604
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16425
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 16298
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13445
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13134