Gʻaroyib bolalar (roman) [Aziz Nesin]

Birinchi xat
Anqara, 12-noyabr, 1963-yil.
Doʻstim Ahmad!
Bir-birimiz bilan tez-tez xat yozishib turamiz, deb va’dalashgan edik. Negadir oʻshanda menga unchalik ishonqiramovding... Zaynab, sen Anqarada oʻzingga yangi oʻrtoqlar topgach, bizlarni esdan chiqarib yuborasan, degan eding.
Mana, soʻzimning ustidan chiqyapman. Demak, sizlarni unutmabman.
Anqaraga koʻchib kelganimizga bir hafta boʻldi. Yangi uyga joylashib ham oldik. Senga ilgariroq xat yozishning iloji boʻlmadi.
Chunki yangi maktabga endi qatnay boshladim. Yangi adresimizni ham kuni kecha dadamdan bilib oldim. Xat yozishni sendan boshlayapman.
Toʻgʻrisini aytganda, oʻqishlar avji qizib turganida maktabni tashlab, Istanbuldan chiqib ketishga hecham koʻnglim boʻlmovdi, ham sinfdosh oʻrtoqlarimga oʻrganib qolgan edim. Axir toʻrt yildan koʻp birga oʻqidik-da. Ammo ilojim qancha, dadam Anqaraga yangi ishga oʻtdi. Uy ichi bilan koʻchib keldik. Yaqin ogʻaynilari dadamga Anqaradan yaxshiroq ish topib berishdi, bu haqda senga Istanbulda ham aytgan edim. Dadam uchta sinfdosh oʻrtogʻi bilan hozir bir firmada ishlayapti. Uchovi ham oilasi bilan bir binoda turisharkan. Ular dadamga ham ish, ham shu binodan boʻsh uy topib qoʻyishibdi. Dadamning oʻrtoqlari ham bola-chaqali ekan. Bir binoda toʻqqiz bola boʻlib qoldik. Yoshlarimiz har xil. Beshtamiz bitta maktabga qatnaymiz. Oʻzim tengi bir bola bilan bir sinfda oʻqiyapman. Ukam Metin yangi maktabdan, yangi oʻrtoqlaridan yotsirab yuribdi. Men boʻlsam hammasiga darrov koʻnikib ketdim.
Hayotda roʻy beradigan muhim voqealar haqida yozib turishga kelishib olgan edik. Yangi uy, yangi maktab, yangi oʻrtoqlar — bular mening hayotimda muhim gap boʻldi. Hammasi shu, boiak yangiliklar yoʻq.
Istanbuldagi sinfdosh oʻrtoqlarimni juda tez sogʻinib qoldim. Sizlar bilan qachon va qayerda koʻrishamiz endi?
Menga oʻxshab sen ham bergan soʻzingning ustidan chiqasan, deb ishonaman. Oʻrtoqlarning hammasiga mendan salom aytib qoʻy. Hammangizga muvaffaqiyat tilayman.

Sinfdoshing Zaynab Yolqir.
Amerikani qurgan me’mor
Istanbul, 15-noyabr, 1963-yil.
Qadrdon doʻstim Zaynab!
Xatingni olib, juda xursand boʻldim. Yashavor. Ochigʻini aysam, Anqaraga borgandan keyin bizni esdan chiqarib yuborasan, deb oʻylagandim. Xatingni sinfdagi hamma bolalarga oʻqib berdim. Toza xursand boʻlishdi. Hammalari senga salom aytishdi.
Men ham soʻzimning ustidan chiqaman. Bu yerda yuz beradigan muhim voqealar haqida senga albatta yozib turaman.
Sen Anqaraga koʻchib ketganingdan keyin men qiziq bir hodisaning guvohi boʻldim. Hozir senga shuni hikoya qilib beraman.
Oʻqituvchimiz bir kuni ertalab sinfga hovliqib kirib keldi-da, bizni tekshirgani inspektor kelayotganmish, dedi. Oʻqituvchining rang-roʻyini koʻrib bizni battar qaltiroq bosdi.
Oʻsha kuni eshitsak, inspektor qoʻshni maktablarda ham boʻlgan ekan. U yerda nima ishlar qilganini darrov tanish bolalardan surishtirib, bilib oldik. Ma’lum boʻlishicha, u toʻgʻri sinfga kirib borarkan-da, oʻqituvchiga doskaga biror masala yozib, oʻquvchilarga yechtirishni buyurarkan. Shundan keyin oʻqituvchiga aytib, bolalardan diktant oldirarkan. Dik-tantlarni yigʻishtirib, shaxsan oʻzi tekshirib chiqarkan. Oxiri u savol-javobga oʻtarkan. Nima savol berishini ham bilib oldik. Soʻraydigan narsalari shu ekan: «Amerika qachon kashf etilgan?», «Eng sevgan odaming kim?», «Istanbulni kirn zabt qilgan?», «Sulaymoniya machitini kim qurgan?».
Oʻqituvchimiz bizga yangi daftar tutishni buyurdi. Shundan keyin u doskga qiyin bir masalani yozib, shu yerning oʻzidayoq uni oʻzi yechdi-da:
— Mana endi buni yaxshilab koʻchirib olinglar, — dedi.
Masalani yechimi bilan boplab koʻchirib oldik. Oʻqituvchimiz uni oʻchirib, oʻrniga she’r yozdi.
— Buniyam aynan koʻchirib olinglar!
Yana aytganini qildik. Shundan keyin u hammaning daftarini koʻrib berdi. Xatolari boʻlsa, tuzatib chiqdi.
— Bolalar, janob inspektor sinfimizga kirsa, men sizlarga mana shu masalani berib, shu she’rni diktantga yozdiraman, — dedi u oxiri.
Buyogʻidan koʻngli xotirjam boʻlgach, oʻqituvchimiz masalaning ikkinchi tomoniga oʻtdi.
— Endi ba’zi savollarga beriladigan javoblar bilan tanishib chiqamiz. Inspektor janoblari nimani soʻrab qolsa, shuni sharillatib javob berishingiz kerak.
Biz savol-javoblarni yodlashga oʻtdik.
— Amerika qachon kashf etilgan? Butun sinf baravariga guvillaydi:
— 1492 yilda.
— Sen uchun eng aziz odam kim?
Bu savolga har kim har xil javob bergani uchun sinfda qiy-chuv koʻtarildi. Ba’zilar Otaturkning nomini aytishsa, qolganlari oyisi bilan dadasini tilga oladi.
Oʻqituvchimiz keyingi savolga oʻtadi:
— Istanbulni kim zabt qilgan? Darhol javobni yopishtiramiz:
— Sulton Mehmed Fotih!
— Sulaymoniya machitini kim qurgan?
Hali u soʻrab ulgurmasdanoq, sharillatib javob beramiz:
— Me’mor Sinon.
Savol-javoblarni yodlashga ikki kun vaqtimiz ketdi. Oʻqituvchimiz har ikki gapning birida: «Javoblarga ehtiyot boiinglar, tagʻin adashib-netib oʻtirmanglar», deb ogohlantirib qoʻyardi.
Hammasini qoyillatib yodlab oldim. Javoblarni bir safga tizib, oʻzimcha qaytaraman: «1942. Dadam. Sulton Mehmed Fotih. Me’mor Sinon. 1492. Dadam. Sulton Mehmed Fotih. Me’mor sinon. 1492. Dadam...»
Azbaroyi bular miyamga qattiq oʻrnashib qol-ganidan yurgan yoʻlimda pichirlab gapiradigan odat chiqaribman.
— Ha, oʻgʻlim, tobing yoʻqmi? — soʻrab qoldi oyim bir kuni ertalab.
— Yoʻq, tuzukman.
— Hayronman. Tuni bilan «1942, dadam, sulton Mehmed Fotih, me’mor Sinon...» deb alahlab chiqding.
Biz kutgan inspektor oʻsha kuni erta bilan sinfga kirib keldi. Oʻzing bilasan-ku, menda hovliqish odati yoʻq. Lekin oʻsha kuni nimagadir ichimdan titroq kelib, yuragim hapriqib ketaverdi. Balki oʻqituvchimizning ahvolini koʻrib, shunday boʻlgandirman. Boyoqishni qaltiroq bosib, qoʻli titrayotganini birinchi marta oʻshanda koʻrdim.
— Qani, oʻquvchilarga diktant yozdiring-chi! — dedi inspektor.
Oʻqituvchimiz bizga ma’lum boʻlgan she’rni diktant qila boshladi. Bolalar uning aytganini yozayotgandek boʻlib, ruchkalarini joʻrttaga qitirlatib qoʻyishardi. Vaholanki, bu diktant daftarimizga allaqachon bexato koʻchirib qoʻyilgan edi.
Diktant tugagach, inspektor daftarlarimizni birma-bir tekshirib chiqdi. Birortamizdan ham zarracha xato topolmadi.
— Oʻquvchilarga yaxshi saboq beribsiz, tashakkur!— dedi u boshi osmonga yetib.
Inspektor chap qatorda oʻtirgan Chingizning daftarini koʻrishni unutganmi, bir payt: «Qani, senikiniyam bir koʻraychi!» deb qoldi. Chingiz unga daftarini uzatdi.
— Bu nimasi? — tutaqib ketdi inspektor.
— Diktant, afandim.
— Qanaqa diktant bu?
Inspektorning figʻoni falakka chiqdi. Chingiz oʻtirgan tomonga sekin oʻgirilib qaragan edim, voqea ma’lum boʻldi: bola bechora qoʻrqib ketganidan daftarining tayyor masala yozilgan betini ochib yuboribdi.
— Hozir yozgan diktanting qani?
Chingiz sal boʻlmasa diktantni ochib koʻrsatay devdi, yaxshiyamki, oʻqituvchimiz inspektorning orqasida turgan ekan. Chingizga har xil imo-ishoralar qilib, zinhor diktantni koʻrsatmaslik kerakligini tushuntirdi.
— Diktantni yozolmadim, afandim.
Inspektor Chingizga sirli ishoralar qilayotgan oʻqi-tuvchiga oʻgirildi:
— Doskaga masala yozing, yechib berishsin.
Oʻqituvchimiz lavlagidek qizarib ketdi.
Aslida biz inspektor oldin masala berib, keyin diktant oʻtkazadi, deb oʻylagan edik. Qoʻshni maktab bolalari shundoq deyishgandi. Chingizning esankirab qolishiga sabab ham shu tartibning oʻzgarishi boʻldi.
Chingizning daftari hamon inspektorda edi, shunga koʻra oʻqituvchi doskaga boshqa bir masalani yozishga majbur boʻldi. Oʻzing yaxshi bilasan, arifmetikadan nuqul a’lo olaman. Lekin hamma qatori men ham rosa esankirab qolgan ekanman, masalani sirayam yecholmadim. Daftarlarimizni koʻrib, inspektorning qovogʻi uyuldi. Oʻqituvchimiz qanchalik xijolat boʻlganini aytmaysanmi?! «Inspektor mendan soʻraydiganini soʻrasinu oʻqituvchimizning yuzini yorugʻ qilay», deyman oʻzimga-oʻzim. Keyin asta pichirlayman: «1492. Dadam. Sulton Mehmed Fotih, Me’mor Sinon. 1492...»
Inspektor mening holatimni sezgan ekanmi, toʻsatdan:
— Qani, oʻrningdan turchi, — deb qoldi.
Xursand boʻlib ketdim. Darrov dik etib oʻrnimdan turdim. Nima boʻlganini bolalar keyin gapirib berishdi. Inspektor oldiniga:
— Yoshing nachada? — deb soʻrabdi.
Azbaroyi yuragim tipirchilab turganidan savoli qulogʻimga boshqacha eshitilibdi. Mendan Amerika qachon kashf etilganini soʻrayapti, deb oʻyladim.
— 1492, afandim, — dedim ovozni baralla qoʻyib. Inspektorning koʻzi ola-kula boʻlib ketdi.
— Nima-a-a? Necha yoshdasan?
Nazarimda, javobni doʻndirib qoʻyganman. Shuning uchun yana tomoqqa kuch berdim:
— 1492, afandim.
— Istanbulni fath etgan kim?
Beriladigan javoblarni tartib bilan yodlab olgan-man. Shunga koʻra navbatdagi javobni aytdim:
— Dadam.
Inspektor nimani oldin, nimani keyin soʻrashi ma’lum edi. Endi bizga qolganda bu tartibni buzishini men qayoqdan bilay?!
Mehmon polni gursillatib bir tepdi:
— Sendan Istanbulni kim fath etgan, deb soʻrayapman.
— Dadam-da, afandim.
— Dadang kim oʻzi?
— Me’mor Sinon.
— Nima deb valdirayapsan, oʻgʻlim? Dadangni soʻrasam, me’mor Sinon deysan.
Ish pachava boʻlganini shundagina tushundim. Ammo rosa esankirab qolgan ekanman, buning ustiga inspektor boʻkirib turibdi, es-hushimni yigʻib ololmadim.
— Xoʻsh, me’mor Sinon nima qilgan?
Kutilmagan savol meni battar chalgʻitib yubordi.
— Istanbulni fath etgan, afandim, — dedim jonholatda.
— Kim fath etgan?
— Kim boʻlardi, me’mor Sulaymon-da, — dedim hozirgina yoʻl qoʻygan xatoyimni tuzatmoqchi boʻlib.
— Undoq boʻlsa Sulaymoniya machitini kim qur-gan?
— Sulton Sinon Fotih.
Javoblar bir-biriga qorishib ketganini oʻzim ham sezib turibman-u, lekin noilojman: karaxt boʻlgan odamga oʻxshayman.
Inspektorning gʻazabi qaynab ketdi. Jahl ustida nima deganini oʻzi ham bilmay qoldi.
— Oʻgʻlim, Amerikani qurgan odam me’mor sulton Mehmed boʻladi. Sulaymoniya machitini esa Fotih Sinon kashf etgan.
Bolalar piqirlashib qoldi. Inspektor notoʻgʻri gapirib qoʻyganini sezdi.
— Ya’ni aytmoqchimanki, Sinoniya machitini me’mor Sulaymon qurgan. Fotihni me’mor sulton Mehmed fath etgan.
Yana qovun tushirib qoʻydi.
— Meni ham yoʻldan urding, bolakay, — dedi u oxiri oʻzini oqlamoqchi boʻlib.
Inspektor boshini tebrata-tebrata jahl bilan tashqariga chiqib ketdi.
Sinf suv quygandek jim boʻldi.
— Ming afsus!— deb yubordi oʻqituvchimiz anchadan keyin oʻziga kelib.
Bu gapni u menga qaratib aytdimi, inspektorgami yoki oʻzigami — yaxshi tushunolmadim.
Oʻsha kuni rosa yuzim shuvut boʻldi. Buni senga ta’riflab berishga ojizman. Shu voqea esimga tushsa hali-hali azob chekaman. Holbuki, niyatim xolis edi. Men inspektorning soʻragan narsalariga sharillatib javob bermoqchi va bu bilan oʻqituvchimizning obroʻyini saqlab qolmoqchi boʻlgan edim.
Sen ham va’daga vafo qil. Yangiliklardan yozib tur. Xoʻpmi? Xatingni kutaman. Sengayam muvaffaqiyat tilayman, doʻstim.

Sinfdoshing Ahmad Tarbay.
Dadalar a’lochi boʻladi
Anqara, 19-noyabr, 1963-yil.
Qadrli doʻstim Ahmad!
Javob xating uchun katta rahmat. Menga yozgan xating hamisha shunaqa bir quloch boʻlsin. Bu yerda nima voqea roʻy bersa, men ham batafsil yozib turaman. Xatingni oʻqib turganimda seni koʻz oldimda bir zum tasavvur qildim. Shunda inspektor ikkoving qar-shimda namoyon boʻldinglar. Kulaverib ichagim uzildi...
Endi senga uyimizni ta’riflab bersam. Biz toʻrt qavatli binoda turibmiz. Har bir qavatda ikkitadan kvartira bor. Biz ikkinchi qavatdamiz. Dadamning uchala oʻrtogʻi ham shu binoda oilasi bilan yashaydi. Bu haqda senga oldingi xatimda yozgan edim.
Uyning orqasi maydon. Katta boʻlsa ham huvillab yotadi. Kechqurunlari hammamiz shu yerda oʻynaymiz.
Tunov kuniyam qiy-chuv koʻtarib oʻynab yurgan edik, dadalarimizdan gap chiqib ketdi. Har kim oʻzining dadasini maqtayverdi. Mayda bolalar ayniqsa toʻpolon koʻtarib yuborishdi. Metin degan ukam bor. Hozir uchinchi sinfda oʻqiydi. Hammadan shu ukam oshib tushdi. «Mening dadam zoʻrla, mening dadam bilagʻonla», deyaverdi koʻkragini kerib.
Aslida haq gap bu. Dadamiz maktabda nuqul a’lo baholar bilan oʻqigan ekanlar. Buni oʻz ogʻizlaridan eshitganmiz.
Ikki oʻrtada bahs qizib ketdi.
— Mening dadam sizlarnikidan zoʻr oʻqiganlar. Sinfdan sinfga nuqul a’lo baholar bilan oʻtganlar. Ha, mana shunaqa, — derdi Metin boʻsh kelmay.
Dadam bilan birga oʻqigan oʻrtogʻining oʻgʻli:
— Ho, rosa olib qochding-ku! — dedi Metinni kalaka qilib.
— Bu gapni kimdan eshitding oʻzi? — soʻradi boshqa bir bola.
— Dadamning oʻzlari aytganlar, — dedi Metin kerilib. Keyin qoʻshib qoʻydi:
— Kim ishonmasa, borib dadasidan soʻrasin. Hammamizning dadamiz birga oʻqishgan ekan. Rost gapni aytib berishadi.
Kattaroq bolalar dahanaki jangga qoʻshilmay turgan edi, men bilan bir sinfda oʻqiydigan qoʻshni qiz:
— Yolgʻon gapirgani uyalmaysanmi, a’lochi deb mening dadamni aysa boʻladi,— deb ukamni koyib berdi.
— Oʻzing ham aldoqchi ekansan. Mening dadam sinfda hecham qolmaganlar. Nuqul a’lo oʻqiganlar. Tushundingmi?— dedi boshqa bir bola boʻynini choʻzib.
— Gʻirt yolgʻon bu. Dadang seni aldayapti. A’lochi deb mening dadamni aysa boʻladi.
— Dadam hecham aldamaydilar.
Katta bolalar ham bunga qoʻshilganini koʻrib, xunobim oshdi. Bahs tobora qizib boryapti.
— Toʻgʻrimi, opa? Dadam a’lochi boʻlganlar-a? Oʻzing ayt, bular eshitishsin, — dedi ukam meni madadga chaqirib.
— Ha, toʻgʻri, shundoq boʻlgan, — dedim. Qiy-chuv yana avjga mindi.
— Qoʻy, xafa boʻlma, kim nima desa deyaversin. Baribir foydasi yoʻq, — dedim ukamni yupatib.
Yoshi bizdan ancha katta bir bola:
— Hammang notoʻgʻri gapiryapsan, — dedi mahmadanalik qilib. — Hech kimning dadasi a’lochi boʻlmagan. Toʻgʻrisini aysam, ularning orasida faqat mening dadam yaxshi oʻqiganlar.
— Ol-a! — dedi Metin qizishib.
— Ishonmasang, borib dadangdan soʻrashing mumkin.
— Dadang laqillatipti seni!
— Seni!
Metin oʻziga ikkita keladigan bu bolaga kalla qil-moqchi boʻlgan edi, arang ushlab qoldim. Uyga ketyapmiz-u Metin hadeb:
— Aldoqchilar... Maktabda faqat mening dadam a’lochi boʻlgan! — deb hoʻng-hoʻng yigʻladi.
Uyga kira solib, u oyimning oldiga yugurdi.
— Dadam a’lochi boʻlmaganmish. Dadam aldoqchi emish.
Oyimning jahli qoʻzib, jerkib berdi:
— Oʻchir ovozingni! Bu nima qiliq? Yana qaytarsang, tilingni kesib olaman.
Ukam darhol jim boʻldi.
— Nimaga achchiq qilasan, Metin, — dedim uni yupatish uchun.— Ayb oʻzimizda boʻlishi ham mumkin. Dadamiz ularning dadalari bilan bir maktabda oʻqimagandir balki.
— Oʻzlari doim birga oʻqiganmiz, deyishadi-ku.
— Boʻpti, kechqurun dadamning oʻzlaridan soʻraymiz. Bor gapni aytadilar.
Gʻulgʻulaga tushib qoldim. Bu masala meni ham qiziqtira boshladi. Kechqurun ovqatlanib oʻtirgan edik, dadamdan boyagi gapni soʻradim.
— Ha, birga oʻqiganmiz, toʻgʻri. Aslida toʻrttalamiz ham bir sinfda oʻqiganmiz. Men ulardan biri bilan uch yil, qolgan ikkitasi bilan besh yil bir sinfda oʻqiganman.
Kunduzi oyimning Metinga qilgan poʻpisasi esimga tushib, boshqa narsa soʻrashga yuragim betlamadi.
Ertasi kuni maktabga borganimda yonimdagi par-tada oʻtiradigan qizdan dadasi maktabda qanday oʻqiganini soʻradim.
— Mening dadam nuqul a’lo baho bilan oʻqigan,— dedi u.
Bu gapni orqamizdagi bola eshitib qoldi.
— Mening dadam ham a’lochi boʻlgan ekanlar, — dedi u kerilib.
Xullas, bu masala butun sinfning ogʻziga tushdi. Atigi uch bola dadasi yoshligida qanday oʻqiganligini bilmas ekan. Qolgan hamma oʻquvchilarning dadasi a’lochi boʻlib chiqdi.
Ahmad, xatimni olganingdan keyin sen ham dadangdan soʻrab koʻr — u kishiyam maktabda a’lo baholar bilan oʻqigan ekanlarmi? Lekin a’lochi boʻlganlariga hozirdanoq ishonaman. Chunki kimni olib qarama, hammaning dadasi negadir a’lochi boʻlib chiqyapti.
Oradan ikki kun oʻtmagan ham ediki, bir payt Metinning oʻqituvchisi oyimni maktabga ayttirib yubordi. Ma’lum boʻlishicha, ukamning oʻqishi pasayib ketibdi. Ishdan qaytgach, bu gap dadamning qulogʻiga yetdi. Dadam Metinni ancha koyib berdilar, keyin esa uni oldilariga oʻtqazib, yotigʻi bilan nasihat qildilar.
— Axir mendan ibrat olsang boʻlmaydimi, oʻgʻlim? Men sendek paytimda hamma fanlardan a’lo baho olib oʻqirdim. Biror marta ham past baho olmaganman. Sinfda mening oldimga tushadigan bola yoʻq edi. Xo sh, sen-chi? Uyat emasmi, axir! Nimaga oʻqishingning mazasi yoʻq? Bola degan dadasiga oʻxshashi, undan ibrat olishi kerak-da, axir.
Dadam ancha hovuridan tushgan edi, fursatni qoʻldan bergim kelmadi:
— Qoʻyavering, dada,— dedim.— Metin ham katta boʻlganida bolalariga maktabda zoʻr oʻqiganman, deb aytishi mumkin-ku.
Ilmoqli gapimni oyim fahmlab qolib, darrov tanbehga oʻtdilar:
— Bu nima beadablik, qizi tushmagur? Endi sening tilingni kesib olaymi? Oʻzingdan katta gapirayotganda tek oʻtirsang boʻlmaydimi?!
Buyogʻiga indamay qoʻya qoldim. Dadam boshqa churq etib ogʻiz ochmadilar.
Xullas, Anqaraga koʻchib kelganimizdan beri bundan boʻlak yirikroq voqea yuz bergani yoʻq.
Mendan hamma sinfdosh oʻrtoqlarga salom ayt. Senga ham muvaffaqiyatlar tilayman.

Sinfdoshing Zaynab Yolqir.
Darslar yangidan boshlandi
Istanbul, 23-noyabr, 1963-yil.
Doʻstim Zaynab!
19-noyabrda yozgan xatingni olib, qanchalik quvonganimni ta’riflab berolmayman.
Xunuk bir yangilik bor: oʻqituvchimiz maktabdan ketdi. Boshqa viloyatga ishga oʻtganmish. Unga qattiq oʻrganib qolgan ekanmiz, eshitib juda xafa boʻldik. Oxirgi darsida biz bilan xayrlashdi, shunda ba’zilar koʻzyoshi toʻkib olishdi. Oʻpkam toʻlib, oʻzimni arang bosib oʻtirgan edim, sinfdan chiqayotib boshimni silashi bilan men ham chidab turolmadim. Hoʻngrab yigʻlab yubordim.
Aslida oʻqituvchimiz hoʻv oʻsha inspektor kelgan kundagi voqeadan keyin menga unchalik roʻyxush bermay yurgan edi. Shu xayrlashuv kuni bizga bir-ikki ogʻiz shirin gap aytib, hammamizga muvaffaqiyat tiladi.
— Yana koʻrishguncha xayr, bolalar!
Shunday dedi-yu, eshikka qarab yurdi. Yonimdan oʻtib ketayotganida esa boshimni asta silab qoʻydi.
Yangisi ham erkak oʻqituvchi. Birinchi darsiga kirishi bilanoq nimalarni oʻtganimizni surishtira ketdi. Har qaysimizni birma-bir turgʻizib, ketma-ket savollar berdi. Javoblarimizdan sira qoniqmadi.
— Afsus... Ming afsus... Hech nimani bilmas ekansizlar! — dedi u oxiri boshini chayqab.
Damir bor-ku, Damir, sinfimizning a’lochisi. Hatto shu Damirning javoblaridan ham koʻngli toʻlmadi-ya. Navbat menga keldi. Bilganimni gapirib berdim. U boʻlsa nuqul «esiz, esiz» deb tizzasini shapatilab oʻtirdi. Menga qolsa, soʻragan narsalariga toʻgʻri javob berdim.
Bolalar birin-ketin darslarni gapirib berishyapti-yu, u boʻlsa dam-badam:
— Shuncha yil oʻqib, hech nima oʻrganmabsiz-da? Bekorga kelib-ketib yuraveribsizlar-da? Esiz vaqt, esiz... Oʻqish emas, uqish kerak edi, uqish, — deb noliydi boshini chayqab.
— Nima, soʻragan narsangizga toʻgʻri javob ber-madimmi? — dedi bir payt Mine oʻpkasi toʻlib.
— Yoʻq, javobing toʻgʻri boʻldi, — dedi yangi oʻqituvchimiz. Keyin qoʻshimcha qildi: — Ha, toʻgʻri javob berding. Lekin yuzaki, sayoz. Hammalaring shunaqa, bilimlaring sayoz ekan.
Uning bu gapidan qattiq ranjigan boʻlsak ham indamadik. Eski oʻqituvchimizning darslaridan yomon baho olib yurgan uch-toʻrt bola buni eshitib gʻimirlab qoldi. Yangi oʻqituvchining gapi ularga moydek yoqqan edi.
— Eski oʻqituvchimiz yaxshi dars berardi, yomon oʻqimasdik, — dedi Damir oʻzini tutolmay.
— Ha, javoblaringizdan bilinib turibdi, — piching qildi yangisi.
Shundan keyin u stol atrofida birpas aylanib yur-gach, muloyimiik bilan gap boshladi:
— Bolalar! Mana endi kelishib olaylik. Ilgari oʻqigan narsalaringizni endi unutasiz. Mutlaqo esdan chiqaringlar. Hamma darslarni yangidan boshlaymiz. Tushunarlimi?
Damir qoʻl koʻtarib soʻradi:
— Axir biz kitobda nima yozilgan boʻlsa, shuni oʻqigan edik-ku?
— Men sizlarga endi hammasini esdan chiqaring, deb aytyapman!
Yangi oʻqituvchining birinchi darsi shunday oʻtdi. Tanaffusda bolalar tarafma-taraf boʻlib ketishdi. Ba’zilar eski oʻqituvchining yonini olgan boʻlsa, boshqalar yangisini himoya qilishdi. Ochigʻini aysam, hech kimga qoʻshilmay betaraf qoldim.
Bir payt qoʻshni 5-sinf oʻquvchilari bilan gaplashib qoldik. Ma’lum boʻlishicha, ularga ham oʻquv yilining boshida yangi oʻqituvchi kelgan ekan. Xuddi biznikiga oʻxshagan voqea yuz beribdi. Ularning yangi oʻqituvchisi ham darsga birinchi kirgan kuniyoq: «Ilgari nima oʻtgan boʻlsangiz, hammasini esdan chiqaringlar!» — deb buyuribdi.
Yangi oʻqituvchimizning bu uslubi ayrim bolalarga juda qoʻl kelib qoldi. Oʻqituvchining biror savoliga notoʻgʻri javob berib, dakki eshitadigan boʻlishsa, darhol:
— Oldingi oʻqituvchimiz bizga shundoq degan edilar, afandim, — deyishadi.
Oʻqituvchimizning esa battar figʻoni falakka chiqadi:
— Ming marta aytdim-ku senlarga, ilgari oʻtilgan narsalarni esdan chiqaringlar deb!
Miyaga oʻrnashib qolgan darslarni unutish qiyin boʻlarkan. Bu ish faqat Damirning qoʻlidan keldi, xolos.
Bir kuni darsga maktab direktori kirib qoldi.
Tarix darsi edi. Direktor darslarni qanday oʻzlashtirayotganimizni bilmoqchi boʻldi shekilli, Damirni oʻrnidan turgʻizib, qator savollar berdi:
— Oʻrta asr madaniyati nima?
Damir indamadi. Direktor boshqa savolga oʻtdi:
— Kitob bosishni kim kashf etgan?
Damirdan sado chiqmadi. Direktor uning aiochiligini bilardi, shuning uchun hayron boʻldi:
— Ha, nima boʻldi, nega indamaysan?
— Hammasini unutdim, — dedi Damir.
— Boʻlmasa Amerika qanday kashf etilganini soʻzlab ber.
— Unutdim, afandim.
— Uygʻonish davri deb nimaga aytiladi?
— Esdan chiqardim, afandim.
— Bu qandoq gap, hech narsa esingda qolmapti, — xunobi oshib dedi direktor. — Xoʻsh, nimani bilasan oʻzi, shuni gapirib ber.
— Hozir hech narsa bilmayman. Bilganlarimni esdan chiqarib yubordim.
— Ha, nechuk?
— Yangi oʻqituvchimiz shundoq dedilar, eski oʻqituvchingiz nimani oʻtgan boʻlsa, endi hammasini unutib yuboringlar, deb aytdilar.
Direktor meni chaqirdi.
— Hindistonga dengiz yoʻlini birinchi boʻlib kim ochgan?
Ana xolos! Aksiga olib, shu topda kashfiyotchining ismini unutib qoʻyibman. Aslida tilimning uchida turibdi-yu, lekin hecham eslayolmadim. Damir boya joʻrttaga aytgan boʻlsa, men rostakamiga unutgan edim.
— Esimda yoʻq, afandim, — dedim oxiri noiloj. Direktor koʻzoynagining ustidan oʻqituvchiga bir qarab qoʻydi-da, indamay sinfdan chiqib ketdi. Goʻyo hech nima boʻlmaganday, oʻqituvchi darsni kelgan joyidan boshlab yubordi:
— Xoʻsh, yovuz Salim sultonga kelsak...
Tanaffusda bolalar Damir ikkovimizni oʻrab olib, tasanno aytishdi. Aslida esa Hindistonga dengiz orqali boradigan yoʻlni kim kashf etgani mutlaqo yodimdan koʻtarilgan edi.
Mendagi bu parishonxotirlik kasali boshimga yana koʻp savdolar soldi. Mana, yana bir shingilini eshit. Juda sharmanda boʻldim.
Voqea bunday boʻldi. Oʻzing bilasan, maktabda ota-onalar kengashi, oila-maktab ittifoqi degan narsa bor. Bir kuni ota-onalar majlisidan keyin qoʻlbola konsert qoʻyib berishga ahd qildik. Menga deklamatsiya qismini topshirishdi.
Ilgarigi oʻqituvchimiz bir darsda qoʻyni juda maq-tab gapirgan edi. Qoʻy gʻoyat foydali jonivor, sut beradi, yogʻ qiladi, goʻshti lazzatli boʻladi, junidan matolar toʻqiladi, terisidan issiq poʻstin chiqadi, suyaklarida ilik boʻladi, uning qiyi oʻgʻitning zoʻri hisoblanadi, deb aytgan edi.
Oʻsha kuni darsdan chiqiboq bitta she’r yozib tashlagan edim. Mana oʻsha she’rim:

Qoʻy

Dumbasi borjiqqa moy,
Yelini-chi, sutga kon.
Mayingina juni bor,
Kiyimbop ekan obdan.
Sop chiqadi shoxidan,
Go ’shti — lazzat uyasi,
Terisi po ’stin berar,
Oʻgʻitman, der qiyisi.
Koʻklam kelsa qoʻzilar,
Suyakka ilik toʻplar.
Yozgan she’rim eski oʻqituvchimizga juda ma’qul boʻldi. U, ota-onalar majlisidan keyin konsert boʻladi, oʻshanda albatta oʻqib berasan, deb tayinladi.
Oʻzimda yoʻq suyunib ketdim. Shundan keyin she’rni puxta yodlab olmoqchi boʻldim. Besh-olti kungacha shu ish bilan ovora boʻldim. Maqsad — oʻzim yozgan she’rni konsert paytida sharillatib oʻqib berish edi. Ammo omadim kelmadi — meni konsertga chiqarmoqchi boʻlgan oʻqituvchimiz lop etib bosh-qa maktabga ishga oʻtib ketdi. Uning oʻrniga kelgan yangi oʻqituvchi mening tayyorgarligimdan xabar topgan ekan, she’rni oʻz qulogʻi bilan eshitmoqchi boʻldi. Oʻqib berdim.
— Bu she’ring mutlaqo yaramaydi, — dedi u. — Ilgari oʻqigan narsalarni miyadan chiqarib tashlanglar, deb aytgan edim-ku, axir. Boshqa she’r beraman, konsertda shuni deklamatsiya qilasan.
U menga oʻqish kitobini ochib «Vatanim» degan she’rni koʻrsatdi:
— Mana shuni yodlab ol. Konsertda yaxshilab deklamatsiya qilasan!
Ammo yodlashga vaqt qani! Majlis ertaga belgilangan. Bir kunda uni yodlab boʻladimi. «Vatanim» she’rini sen bilsang kerak. Oʻqish kitoblarimiz bir xil boʻlsa, oʻsha sahifani ochgin, koʻrasan. Topolmasang, mana oʻqib koʻr:

Vatanim

Ey, zarrin liboslarga zap oʻralib olgan,
Ey, boʻliq boshoqlar-u bogʻ-rogʻlarga toʻlgan
Va osmon boʻyi doston bitgan vatanim, hey!
Ey, oʻsha buyuk insonni bergan onaning,
Ey, jabr-u jafo, kurash, imon hamda nolaning
Va Sinon bitgan choʻng qubbaning vatani, hey!
Xullas, «ey» bilan boshlanib, «hey» bilan tugaydigan oddiy bir she’r! Ammo qanchalik harakat qilmay, vaqt juda oz boʻlgani uchun uni yaxshi yodlab ololmadim.
Ertasiga maktabga kelishim bilan oʻqituvchimiz:
— Qani, konsertdan oldin bir repetitsiya qilib koʻraylik-chi. Oʻqi she’rni, eshitamiz, — deb qoldi.
Oʻzim bilganimcha oʻqib bergan edim, unga ma’qul boʻlmadi:
— Yaramaydi. She’r degan bunday deklamatsiya qilinmaydi, — dedi u norozi boʻlib.
Yana qaytarib deklamatsiya qildim. Baribir unga yoqmadi.
— She’rni she’rdek oʻqish kerak, boʻtam. Bu senga koʻchada oʻtgan-ketgandan adres soʻrash degan gap emas. Joyiga qarab ovoz yangrab chiqishi yoki mayin boʻlishi lozim. Ba’zan pardani titratib bos. Lozim boʻlsa ovozing ipakdek mayin boʻlsin, keragida esa arslondek na’ra tort. Shuni ham aytib qoʻyayki, she’r oʻqiyotganingda chap qoʻlni belga tirab, oʻng qoʻlni toʻgʻriga uzatib tur. Innaykeyin, «hey» degan undov kelganida oyogʻing bilan polni qattiq doʻpillatib ur. Mana, hozir senga koʻrsataman, koʻrib qoʻy. She’r deklamatsiya qilish mana bunaqa boʻladi.
Oʻqituvchimiz she’rni oʻzi aytganidek qilib oʻqib berdi. «Hey» degan joyga kelganida oʻng oyogʻini dast koʻtarib, polni zarb bilan bir tepdi.
— Gap degan bundoq boʻpti. Gʻanimlarning boshini yanchib, yer bilan yakson qilmoqchi boʻlgan odamdek, bor kuching bilan polni tepishing kerak.
Aytganini qildim. Ammo xayol oyoqqa ketib, she’rning ba’zi misralarini unutib qoʻya boshladim. Aslida-ku oʻz bilganimcha deklamatsiya qilaverganimda hecham yanglishmasdim-a...
She’rni aytgan usulida boplab oʻqib berdim-u, ammo tepinishlarim unga yoqmadi. Har gal polni dukillatib tepganimda: «Qattiqroq, qattiqroq tep! Poshna bilan, poshna bilan!» deb turdi.
Koʻp urinib koʻrdim, baribir koʻngli toʻlmadi. Oxi-ri sabri chidamadi:
— Mana, qarab tur, yana bir marta koʻrsatib beraman!
Oʻqituvchi «hey» deb oʻkirganicha polni gursillatib bir tepgan edi, sinfning deraza oynalari sharaqlab ketdi.
— Ana, koʻrdingmi endi. Turk oʻgʻloni depsinganida yer mana shunday larzaga kelmogʻi kerak. Ha, shundoq boʻlsin.
— Sizday qilolmayman, oʻqituvchi. Chunki siz eng kamida yuz kilo kelasiz, men boʻlsam bor-yoʻgʻi qirq ikki kiloman, — javob berdim unga oʻzimni oqlash uchun.
Mehnati zoye ketdi, aytganini hecham eplolmadim. Qattiq dargʻazab boʻldi. Yana bir gal: «Va osmon boʻyi doston bitgan diyorim, hey!» deganicha jahl bilan oyogʻini koʻtarib polga bir urgan edi, qattiq dodlab yubordi.
Oʻzing yaxshi bilasan, sinfimizning pollari chirib ketgan. Shu chirigan taxtalardan bid sinib, oyogʻi kirib qolipti. Darhol yordamga keldim. Ikkovlashib oyogʻini kovakdan zoʻrgʻa tortib oldik. Shovqinni eshitib, boshqa oʻqituvchilar ham chopib kelishdi. Hamma: «Nima boʻldi, tinchlikmi?» deb soʻraydi.
— Endi koʻrdingmi, boʻtam, — dedi oʻqituvchi bir oyogʻini sudrab tashqari chiqar ekan. — Oyoq har gal yerga tekkanida hammayoq larzaga kelsin, xuddi yer qimirlaganga oʻxshab chayqalib kesin.
Oʻqituvchi chiqib ketganidan keyin bundoq oyogʻimga razm solib qarasam, ishning pachavasi chiqipti, hadeb heylayverib tovonni shishirib qoʻyibman.
Konsert naq ikki soat davom etdi.
Men oʻzim yozgan «Qoʻy» she’rimni salkam bir oy yod olib yurgan edim. Shuning uchun ham uning satrlari miyamga qattiq oʻrnashib qolgan ekan, hadeb esimga tushaveradi. «Vatanim» she’rini yodlab yurganimda ham beixtiyor oʻzimning satrlarim koʻz oldimda turdi. Bu yangi she’rni bir amallab yodlab oldim-u, lekin hadeb oyoq koʻtaraverganim uchun satrlarini adashtira boshladim. Aftidan, oyoqqa zoʻr berib, miyani ishdan chiqarib qoʻyganga oʻxshayman.
— Navbating keldi! Tez boʻl, sahnaga chiq! — deb bolalar meni orqamdan turtib sahnaga chiqarishdi.
Zal ota-onalar bilan liq toʻla ekan. Oʻqituvchimiz sahna ortida bizga suflyorlik qilishi kerak.
Men sahnaga chiqdim. Mehmonlarga boshimni silkib, salom berdim. Ammo boshimni qimirlatishim bilanoq deklamatsiyaning sarlavhasi xayoldan qochdi. Bu qanday bedavolikki, Zaynab, shu topda miyamga oʻzimning «Qoʻy» she’rim kelsa boʻladimi! Men tushmagur ilgari yodlab olgan narsalarimni unutish oʻr-niga, yangi oʻrgangan she’rimni esdan chiqarib oʻtiribman-a.
Qanchalik mushkul ahvolda qolganimni oʻzing bir tasavvur qilib koʻr. Men sahnadan turib zalda oʻtir-ganlarga termulaman, ular esa menga. Xullas, ancha vaqtgacha bir-birimiz bilan koʻz urishtirib turaverdik.
Xayriyat, oʻqituvchimiz jonimga ora kirdi — orqadan she’rning nomini pichirlab aytdi. Darhol ovozimning boricha «Vatanim!» deb qichqirdim. Uyogʻi yana esda yoʻq. Nima qilish kerak? Indamay turgan bilan boʻlmaydi. Sarlavhani yana bir qaytaray, zora ungacha buyogʻi esga tushib qolsa, degan maqsadda yana bir marta «Vatanim!» deb hayqirdim Yana jim boʻldim. Zalda qarsaklar yangradi. Hayron boʻldim. «Vatanim!» deganimda nimaga chapak chalishganiga tushunolmadim. Shu payt yana oʻqituv-chimizning nim ovozi eshitildi. Kelgan joyidan boshlab yubordim. Ammo oldingi gal tomoqqa qattiq kuch berib qoʻygan ekanman shekilli, ovoz chiqmay qoldi, xirillab, zoʻrgʻa «Ey!» deyoldim, xolos. Yana cha-pakvozlik boʻldi. Ochigʻi, gangib qoldim. Miyamda satrlar bir-biriga qorishib ketdi. Zoʻrgʻa oʻzimni qoiga olib, deklamatsiyani boshlab yubordim. Bolalar keyin gapirib berishicha, bu ajoyib she’rni shundoq deb boshlabman:

Vatanim!

Ey, zarrin liboslarga zap oʻralib olgan,
Ey, boʻliq boshoqlaru bogʻ-rogʻlarga toʻlgan
Va doston boʻyi osmon bitgan vatanim, hey!
«Hey»ni aytgan zahoti polni zarb bilan bir tepgan edim, turgan joyimda bir gaz osmonga sakratib yubordi. Bilasanmi, nimaga? Boya oʻqituvchi bilan repetitsiya qilayotganimizda poshnadagi mix joyidan koʻchgan ekan, bilmabman. Oʻsha mix shu topda shart etib tovonga kirib kesa boʻladimi?! Koʻzimdan oʻt chaqnab ketdi. Tovonimga birov bigiz qadab, oʻpkamni teshib yuborgandek boʻldi.
Azobning zoʻrligidan yod boʻlib qolgan satrlarni ham paqqos unutdim-qoʻydim. Men nima ahvoldaman-u tomoshabinlar qiyqirib kulishadi. Oʻqituvchidan madad kelar, degan umidda oʻqtin-oʻqtin orqaga oʻgirilib qarab qoʻyaman. Oʻqituvchi holimni sezdi, shivirlab aysa baribir qulogʻimga kirmasligini fahmlab, ovozini bemalol qoʻyib yubordi:
«Ey, o ’sha buyuk insonni bergan onaning».
Darhol ilib ketdim.
— Ey, oʻsha buyuk insonni bergan onaning... Onaning... Onaning...
Keyin nima keladi, eslayolmayman... Zora lop etib esimga tushsa, degan xayol bilan yana ikki-uch marta shuni qaytarib aytdim. Boʻlmadi. «Onaning» deyman-u ignasi yurmay qolgan plastinkaga oʻxshab u yogʻiga oʻtolmayman. Vujudimni qaltiroq bosdi. «Onaning... Onaning...» deb yigiamoqdan beri boʻlib turgan edim, qoʻqqisdan oʻzim yozgan satrlar miyamga kelib qoldi. Tavakkal qilib buyogʻini ulab ketdim:

Onaning... Onaning... Onaning...
Dumbasi borjiqqa moy,
Yelini-chi sutga kon,
Mayingina juni bor...
Oʻqituvchimiz ham satrlarni ketma-ket yetkazib turibdi. Oldin undan eshitganimni qaytaraman-da, keyin oʻzimnikini tirkab yuboraman.

Ey, jabr-ujafo, kurash...
Sop chiqadi shoxidan,
Goʻshti — lazzat uyasi,
Ogʻitman, der qiyisi, he-ey!
Deklamatsiyani tugatdim-u oʻzimni ichkariga urdim. Gulduros qarsaklardan maktabimiz chayqalib ketdi.
— Nima qilib qoʻyding axir, Ahmad? — dedi oʻqituvchimiz siniq ovoz bilan.
— Ilojim qancha, afandim, — dedim unga qarab.— Odamzod bilgan narsasini darrov unutib yubora olmas ekan, juda qiyin boʻlarkan.
Yana bir nima deydigan boʻlsam, alamimdan yigʻlab yuboraman. Oʻpkam toʻlib turibdi. Oʻqituvchi ikkovimiz choʻloqlanib yoʻlga tushdik. Yana mix kirib ketishidan qoʻrqib, zoʻrgʻa oyoq bosaman.
— Katta iste’doding bor ekan-ku, oʻgʻlim, — dedi uyga qaytgach dadam. — Kuldiraverib hammaning ichagini uzding-ku.
Oyim uning gapiga qoʻshildi:
— Koʻzda yoshim qolmadi kulaverib. Naq jinni boʻlayozgandim-a...
She’rlarni yanglishib aralash-quralash qilib yubor-ganimni hech kim sezmabdi. Hamma joʻrtaga qilyapti, deb oʻylabdi.
Xullis, Zaynab, keyingi kunlarda shunaqa mashmashalar boʻldi.
Sening dadang ham maktabda nuqul a’lo olib oʻqiganmi, deb soʻrabsan. Yoʻq, dadam, afsuski, a’lochi boʻlmagan. Nega desang, u oʻqimagan. Agar maktabga qatnagan boʻlganida menga a’lo baholar bilan oʻqiganman, deb aytgan boʻlardi, albatta.
Men zavq bilan oʻqiydigan xatlaringni kutaman. Sogʻ boʻl.

Sobiq sinfdoshing Ahmad Tarbay.
Ishlagan — tishlaydi
Anqara, 26-noyabr, 1963-yil.
Doʻstim Ahmad!
Menga hamisha shunaqa uzundan uzoq xatlar yozaver. Xoʻpmi? Uzundan uzoq deganimni koʻnglingga olma, aslida uni bir zumdayoq oʻqib chiqdim. Sinfda bir-ikki bolaga ham oʻqib bergan edim, toza miriqib kulishdi.
Bu tomonlarda salqin tushib qoldi. Endi oldimizdagi maydonda oʻynamay qoʻydik. Maktabdan kelib, darslarimni tayyorlayman, oyimga qarashib yuboraman. Opamning bunaqa ishlarga hushi yoʻq. Supurgini koʻrsa oʻtakasi yoriladi. Uning eng yaxshi koʻrgʻan ishi — oshxonaga kirib olib, pirojniy yoki keks pishirish. Ammo opam oshxonaga kirsa, oyim yurak oʻynogʻida yuradi. Nega deganda, opam bir kun oshxonaga kirgudek boʻlsa, oyim bir haftagacha qiynaladi — hamma narsa ostin-ustin boʻlib ketgani uchun qoʻygan buyumini joyidan topolmaydi.
Shu opamni uzatmoqchi boʻlib yurishuvdi, fotihasi buzildi. Keyingi paytlarda uyimizda hammaning ogʻzida shu toʻy masalasi edi. Ukam Metinning bir ogʻiz soʻzi opamning fotihasini buzdi-qoʻydi...
Ba’zan kechqurunlari dadamning oʻrtoqlari biznikiga toʻplanishadi yoki biz ularnikiga chiqamiz. Xullas, haftada kamida ikki kun mehmondorchilik boʻladi. Toʻrt ogʻayni bir joyga yigʻildi deguncha, darrov Zaynalbeydan gap ochiladi. Zaynalbey deganlari — bu dadamlar ishlaydigan idoraning xoʻjayini.
— Jonimga tegdi shu gap. Nuqul Zaynalbey, Zaynalbey deysizlar. Boshqa gap qurib qolganmi axir, — deydi oyim norozi boʻlib.
Shundan keyin gap boshqa mavzuga koʻchadi. Lekin oradan sal oʻtmay yana Zaynalbey tilga tushib qoladi. Hammalari uni yomonlab ketishadi.
Zaynalbeyning yana ikki-uch joyda idorasi bor ekan. Oʻzi juda badavlat emish. Buning ustiga mol-dunyosi kun sayin ortib borayotganmish. Zaynalbey aslida ishlamaydigan, qovoqbosh bir odam ekan. Boshlangʻich maktabni zoʻrgʻa amal-taqal qilib bitirgan ekan.
Dadamning oshnalaridan biri Zaynalbeyga elat boʻlarkan. Oʻsha bir voqeani gapirib berdi.
— Zaynalbey aslida bizdan oʻn yosh katta, — dedi u. — U uchinchi sinfda oʻqib yurganida, men endigina maktabga qatnay boshlagan edim. Demak, bir sinfda necha yildan oʻtirib chiqqanini xomchoʻt qilib chiqish mumkin. Men boshlangʻich maktabni bitirganimda u hamon toʻrtinchi sinfda oʻqirdi. «Oʻgʻling shu yerning oʻzidan domla-imom boʻlib chiqadi», deb odamlar uning otasini kalaka qilishardi. Oʻsha kezlari Zaynalning soqol-moʻylovi sabza urib, yigitcha boʻlib qolgan edi. Bir kuni deng, maktabga inspektor kelib qoldi. Toʻgʻri Zaynal oʻqiydigan sinfga kiribdi. Oʻqituvchisi yoshgina yigit ekan. Inspektor bundoq qarasa, moʻylovli Zaynal oʻtiribdi-yu, yoshgina yigit tik turibdi. «Nega oʻrningdan turding, oʻgʻlim, oʻqituvching hech nima demadi-ku», — debdi inspektor oʻqituvchi yigitga. U oʻsal boʻlib, qip-qizarib ketibdi. Zaynalday befarosat, qovoqbosh bolani koʻrmaganman.
— Nima, hozir oʻzgarib qolganmi? Ilgarigidan beshbattar miyasi suyulib ketgan-ku, — deydi dadam.
«Kunduzi chiroq yoqib topib boʻlmaydigan ovsar», «Tentaklar ichida dunyo chempioni...» Va hokazo, va hokazo.
— Sendan oʻqib odam chiqmaydiganga oʻxshaydi, yaxshisi, koʻzim tirikligida yonimda yur, savdo-sotiqni oʻrgan, — deb otasi uni maktabda qaytarib olibdi. Shu-shu Zaynal savdo ishlariga shoʻngʻib ketibdi. Tez fursatda katta boylik orttiribdi.
Ularning gapiga qaraganda, Zaynalbey oʻtaketgan dangasa, alifni kaltak deyolmaydigan qovoqbosh odam boʻlsayam, uning zoʻr bir qobiliyati bor ekan — u odam ishlatishni qiyvorarkan. Zaynalbeyning qoʻsha-qoʻsha idora va shirkatlarida bir talay me’mor, injener, advokat, vrachlar ishlarkan.
— Oʻqimagan ham ma’qul ekan. Xoʻsh, bizlar oʻqib nima boʻldik? Oxiri shu savodsiz Zaynalbeyga kelib yalindik-da. Mana endi unga ishlayapmiz, — deydi shunda dadam chuqur uh tortib.
Zaynalbeyning kaltabinligi hammaning ogʻziga tushgan ekan. Bir payt u yonida odamlari bilan Felemenkka safar qilgan ekan. Bu yerda u ancha turib qolibdi.
Keyin joʻnab ketishayotgan ekan, sheriklariga qarab:
— Felemenk degani ham yaxshi mamlakat ekan, menga juda yoqdi. Endi Gollandiyani bir borib koʻrish kerak, ajoyib joy deyishadi, — debdi.
Polshada ham xuddi shu voqea roʻy bergan ekan.
— Men Polshaga keldik, desam, bu yer Lahiston ekan-da. Endi shuning jazosiga Polshani ham bir koʻrib kelmasam boʻlmaydi, — deb toza kulgi boʻlgan ekan.
Tunov kuni biznikida yana Zaynalbeyning ustidan kulib oʻtirishgan edi, Metin toʻsatdan:
— Bu odam shu qadar ahmoq, ishyoqmas, kaltabin ekan, qandoq qilib boy boʻlgan boʻlmasa? — deb gap qotib qoldi.
— Kattalarning ishiga yosh bolalar aralashmaydi, ayb boʻladi, — dedi oyim Metinga tanbeh berib.
— Sen hali yoshsan, bunaqa narsalarga tushun-maysan, — ochigʻini ayta qoldi dadam.
Opamni mana shu Zaynalbeyning oʻgʻliga unash-tirib quyishdi. Toʻgʻrirogʻi, ikkala tomon quda boʻlish haqida kelishib oldi.
Opamni hech koʻrganmisan? Menga sirayam oʻxshamaydi. Ya’ni men unga oʻxshamayman. Juda barno qiz.
Bu haqda bizlarga birov ogʻiz ochgani ham yoʻq. Opamning oʻziyam churq etmadi. Ammo chala-chulpa gaplarni eshitib yuribmiz. Uydagilar gʻimirlab qolganini dastlab Metin sezdi. Oyim biror yumush qil-sayam ogʻzidan ashula tushmaydigan boʻlib qoldi.
Opamning boʻlsa boshi osmonda. Buni bizdan yashirmoqchi boʻladi-yu, lekin xatti-harakati bilan sirni oshkor qilib qoʻyadi.
— Eshitdingmi, opamizni yaqinda unashtirisharmish, — deb qoldi bir kuni Metin.
— Yaxshi gap, unashtirisbaverishsin.
— Kimgaligini bilasanmi?
— Kimga ekan? — oʻzimni goʻllikka solib soʻradim.
— Zaynalbeyning oʻgliga.
Indamagan edim, xafa boʻldi.
— Ha, eshityapsanmi? Zaynalbeyning oʻgʻliga berisharmish.
— Xoʻsh, nima qipti? Nega achchigʻing kelyapti?
— Nima qipti emish-a! Bundan chiqdi, sen ham ularning tomonida ekansan-da?
— Toʻyi bilan mening nima ishim bor.
Metin uyda hammadan koʻra koʻproq mening gapimga ishonardi. Shuning uchun battar tutaqib ketdi.
— Nimaga ishing boʻlmaydi? Men xohlamayman. Boʻlmagan gap bu!
Yana koʻpirib ketmasligi uchun indamay qoʻya qoldim. Ukam ichidagi gaplarni toʻkib soldi:
— Zaynalbeyni oʻzlari nuqul hoʻkizga oʻxshagan odam, kallasi yoʻq, deb aytishardi-ku! Nima, opamni kelib-kelib shu hoʻkizning oʻgiiga berishadimi?
— Oʻgiining yoʻrigʻi boshqa.
— Ho! Nega boshqa boʻlarkan? Hatto litseyni ham tugatolmapti-ku. Otasi uyiga oʻqituvchi yollab, pulning koʻchi bilan zoʻrgʻa guvohnoma olib bergan ekan. Keyin oʻgliga endi oʻqishni yigʻishtir, oʻglim, boʻlmasa miyang suyulib, savdo ishiga yaramay qolasan, debdi. Xoʻsh, yolgʻonmi shu? Dadamning oʻrtoqlari aytishdi, oʻz qulogʻim bilan eshitganman.
— Bu gapni zinhor oyimga ayta koʻrma, Metin. Harholda kattalar bizdan koʻra koʻproq narsani bilishadi, — dedim uni bir oz sovitish uchun.
— Ha, bilaman, sen ham shularning yonini olasan, — dedi Metin zarda qilib. — Ammo dadamga hayronman.
— Nega?
— Nega emish! Bu qandoq gap oʻzi — ham Zaynalbeyni yomonotliq qilishadi, ham oʻshaning idorasida ishlashadi.
Metin shartta oʻgirilib chiqib ketdi. Koʻzyoshini koʻrsatgisi kelmadi, chamamda. Chunki oxirgi jumlani gapirganida oʻpkasi toʻlib turgan edi.
Oʻsha kundan boshlab Metin tamoman oʻzgarib qoldi. Ilgarigidan ham bebosh, qoʻrs va badjahl bolaga aylandi. Biror kun yoʻqki oʻqituvchilari undan shikoyat qilishmasin. Oʻtaketgan toʻpolonchi, yalqov bola, degan ta’nalar yogʻilib ketdi. Oʻqishi juda pasayib ketibdi. Dadam qattiq tashvishga tushib qoldi. Metinga yaxshilikcha nasihat qilib koʻrdi, bir-ikki marta savalagan ham boʻldi, baribir foydasi tegmadi. Buning ustiga Metin maktabdan qochadigan odat ham chiqardi. Oyim uni ertalab maktabga eltib qoʻyadi. Metin boʻlsa u ketishi bilan juftakni rostlaydi. Dadam ming shirin muomala qilgani bilan u churq etmay yer chizib turaveradi.
Bir kuni uni gapga solib, koʻnglidagilarni bilib olmoqchi boʻlgan edim:
— Bunaqa ishlarga sen aralashma, hali yoshlik qilasan, — deb jerkib berdi.
Metinni deb uyimizdan halovat yoʻqoldi. Oyim tez-tez koʻzyoshi qilib oladigan, dadam esa qovogʻini solib yuradigan boʻlib qoldi.
Bir kuni kechqurun Metin uyga kelmadi. Qosh qorayib, kech boʻldi hamki, undan darak yoʻq. Hammamiz uni qidirishga tushdik. Surishtirmagan joyimiz qolmadi. Noiloj uyga qaytdik. Dadamning oʻrtoqlari ham xavotir olib, biznikiga kelishdi. Oyim «endi nima qilaman», deb yum-yum yigiaydi. Erkaklar Metinni yana qayerdan surishtirish mumkinligini oʻylab oʻtirishibdi. Toʻsatdan qoʻngʻiroq chalindi. Hamma duv etib eshikka yugurdi. Eshikni ochsak, Metin ekan. Undan xavotirlanib, hama yuragini hovuchlab oʻtiribdi-ku, Metinning boʻlsa parvoyi palak. Oʻrtoqlari: «Kelganida hozir urishma, qoʻy», deyishgani uchun dadam noiloj indamadi. Hamma oʻz ishi bilan ovora boʻlib oʻtiraverdi.
Birpasdan keyin dadam Metinni yoniga chaqirib, unga nasihat qildi.
— Maktabdan qochadigan, darslarini qilmaydigan bolaning oxiri voy boʻladi, oʻgiim, — dedi dadam muloyimlik bilan. — Kimki mehnatsevar boʻlsa, oʻsha odam koʻp pul topadi, keyin uning rohatini koʻradi. Sen yosh paytingda koʻp ishlashing, ya’ni oʻqishing kerak, toki katta boʻlganingda rohat-farogʻatda yashagin.
Dadamning gapi hamisha shu. Oʻrtoqlari ham uni quvvatlab gapirishdi.
— Mehnatning tagi rohat, jiyan. Ishlagan — tishlaydi.
— Ha, omadning kaliti ham mehnatda.
Qovogʻini uyub, yerga qarab turgan Metin birdan hushyor tortdi:
— Mehnat qilinsa, qancha pul ishlab topsa boʻladi?
— Kim koʻp ter toʻksa, oʻsha koʻp pul topadi.
— Xoʻp, koʻp ter toʻkkan kishi Zaynalbeychalik badavlat boʻla oladimi?
Hamma jim boʻldi. Metin bu bilan nima demoqchi boʻlgani ravshan edi.
— Bizlar ham bir payt senga oʻxshagan bola boʻlganmiz, — dedi dadam saldan keyin noqulay jimlikni buzib. — Bizlar ham bolalik nimaligini tushunamiz. Ammo biz bolalik paytimizda...
Metin gapni choʻrt kesdi:
— Ter toʻkib dars qilmagan odam koʻp pul topadi.
Dadam tutaqib ketib, oʻshqirib berdi:
— Ha, endi dadang senga yolgʻonchi boʻlib qoldimi?
Metin hoʻngrab yigʻlab yubordi.
— Yoʻq, unaqa demoqchi emasman, — dedi u piqillab. — Axir oʻzingiz har kuni Zaynalbey ishyoqmas, Zaynalbey ahmoq, Zaynalbey ovsar deysiz-ku. Boʻlmasa nega uning qoʻsha-qoʻsha fabrikasi, shirkati, idora va magazinlari bor? Mashinasiyam koʻp, uylariyam koʻp. Oʻgʻliyam oʻziga oʻxshagan, yomon oʻqigan.
Yigʻi zoʻraygan sari Metin avjga chiqdi:
— Endi maktabga bormayman. Zaynalbeyga oʻxshab boy boʻlaman. Qoʻl ostimda unikidan ham koʻp odam boʻladi. Hammasini ishlataman. Sergʻayrat, oʻqimishli odamlarni men ham idoramga ishga olaman.
Metin joyiga kirib ketdi. Gapining oxirini oʻsha yerdan eshitdik.
Dadamning koʻngli buzildi.
— Mayli, oʻgʻlim, bilganingni qil. Oʻqiging kelmayotgan boʻlsa, mayli, oʻqima.
Hozircha xoʻp deyaylik, degan ma’noda oʻrtoqlariga koʻzini qisib qoʻydi.
Oyim Metinni yuz-qoʻlini yuvishga olib ketdi.
— Hamma ayb oʻzimizda,— dedi dadamning oʻrtogʻi.— Bola-chaqaning oldida andisha qilmay gapiraveramiz. Bular bor joyda hamma gapni ham gapirib boʻlavermaydi.
Shu yerda oʻtirgan xotini unga koʻzi bilan meni imo qilib koʻrsatdi.
Yana biri luqma tashladi:
— Jiyanning gapida jon borga oʻxshaydi. Chindan ham shuncha yil oʻqib, biz nima boʻldik... Zaynal beyga yollandik, xolos.
Metinning xulqi nega oʻzgarib qolganini oyim ouan dadam yaxshi bilishardi. Hammasiga Zaynalbeyning oʻgʻli, ya’ni opamning boʻlajak qalligʻi sabab boʻldi. Shu voqeadan keyin oradan bir necha kun oʻtgach, fotihani buzishdi. Opam ishga kirdi. Hozir binoyidek ishlab turibdi. Oʻziyam bolgʻusi kuyov bolaga koʻngli yoʻqroq ekanmi, harholda hozirgi mus-taqil hayotidan mamnun ekanligini koʻrib yuribman.
Metin ichidagi gaplarni toʻkib solgan kunining ertasidan boshlab oʻqishga ketdi. Hozir u ipakdek muloyim boʻlib qolgan. Toʻyni barbod qilgani uchun yuragi biroz gʻashlandi shekilli, uyda qoʻydek beozor yuradi. Darslaridan ham yetishib oldi. Uy ichidagilarning hammasi bilan murosani tikladi-yu, lekin menga hamon ola qarab yuribdi. Ha, qattiq xafa boʻlganga oʻxshaydi. Nega deganda, oʻsha paytda uni qoʻllab-quvvatlamadimda. Aslida-ku men ham xuddi shu fikrda edim-a, ammo uning qoʻllagan usuli menga toʻgʻri kelmasa nima qilay. Hay, mayli, tez kunlarda yarashib ketarmiz. Shunga umid qilib yuribman.
Xatni kechki ovqatdan keyin yozyapman. Endi uyqu kelyapti, yota qolay. Ertaga dam olish kuni. Oyim Metin ikkovimizni bolalar teatriga olib boraman degan
Oʻrtoqlarimning hech qaysisini unutganim yoʻq. Hammangizni sogʻindim. Ba’zan birga tushgan rasmlarimizni koʻrib, sizlarni bir-bir eslab oʻtiraman. Hamma oʻrtoqlarga salom ayt. Oʻzingga ham katta muvaffaqiyatlar tilayman.

Oʻrtogʻing Zaynab Yolqir.
Fidoyi bolalar
Istanbul, 30-noyabr, 1963-yil.
Qadrli Zaynab!
Xatingni olganimga ikki kun boʻldi. Oʻsha kuniyoq javob yozgim bor edi-yu, lekin oʻqituvchi uyga koʻp vazifa berib yuborgani uchun ulgurolmadim. Shunga koʻra endi javob yozyapman.
Yangi oʻqituvchi menga ma’qul boʻlib boryapti. Direktor sinfimizga kirib qolganda, Damir nima hunar koʻrsatganini senga aytib bergan edim. Oʻshanda hammamiz Damirning shoʻri quridi, deb oʻylagan edik. Yoʻq, oʻqituvchi unga hech qanday chora koʻrmadi. Oʻzimning ham oʻtakam yorilib yurgan edi. Aksi boʻlib chiqdi. Hozir u men bilan juda yaxshi munosabatda.
Soʻnggi paytlarda fidoyilik mavzusi oʻqituvchi-mizning ogʻzidan tushmy qoldi. Fidoyilik haqida eshitgan-bilgan gaplarini aytib beradi-da, keyin:
— Xoʻsh, buni qandoq tushundinglar? Bu haqda nima deysiz? Qissadan hissa nima? — deb bizdan fikr soʻraydi.
Oʻqituvchimizga men nega ma’qul kelib qolganimning sirini aytaymi? Men hamisha uning koʻnglidagi gapni topib aytaman — qissadan chiqadigan hissani topib gapiraman. U hikoyasini boshlashi bilanoq koʻzlangan muddaoni sezib olaman-da, soʻraganda darrov javobni yopishtiraman. Bundan u juda mamnun. Har safar javobidan keyin: «Ofarin, Ahmad!» deb qoʻyadi, soʻngra:
— Sizlar ham hayotda mana shunday fidoyi boʻlinglar, bolalar! — deb butun sinfga oʻgit beradi.
Kunlardan birida shu mavzuda qattiq tortishib qoldik.
Oʻqituvchining koʻngliga qarab javob beraverish meni nihoyatda zeriktirib yubordi. Bir hikoya aytib bergan edi, shuni oʻz bilganimcha ta’riflamoqchi, bu haqda oʻzimning fikrimni bildirmoqchi boʻldim.
Bunisi ham fidoyilik haqida edi. Men senga uning qisqacha mazmunini gapirib beray.
Urush payti. Qishloq maktabi. Qishloqda bizning askarlarimiz turibdi. Bizlar tengi bir bola dushmanni koʻrishi bilan askarlarimizga xabar qilishi kerak. U shu haqda topshiriq oladi. Bola bir daraxtga chiqib olib, kuzatib turadi. Uzoqdan dushman koʻrinadi. Bolakay shosha-pisha yerga tushib, qishloq tomonga yuguradi. Yoʻlda oʻq yeb yaralanadi. Ammo shunga qaramay chopib ketaveradi. Qishloqqa yetib olgach, komandirga dushman kelayotganini aytadi va yiqiladi. Shu yerning oʻzida joni uziladi.
— Qani, Ahmad, tur oʻrningdan, — dedi oʻqituvchi odati boʻyicha. — Xoʻsh, bu hikoyaning biz uchun qanday tarbiyaviy ahamiyati bor?
— Oldin bitta savolim bor, afandim, — dedim oʻrnimdan turib. — Shu voqea chindan ham boʻlganmi oʻzi yoki fidoyilikka namuna sifatida uni kattalar ichidan toʻqiganmi?
Oʻqituvchi mendan buni kutmagan edi. Shuning uchun ancha dovdirab qoldi. Nima deyishni bilmay biroz oʻylanib turgach:
— Bu bilan nima demoqchisan?— dedi jahl aralash. — Birov buni ichidan toʻqiganmi yoki boʻlgan voqeami — senga buning nima daxli bor?
— Agar shu boʻlgan voqea boʻlsa ishonish qiyin.
— Nimaga?
— Dushmanni kuzatib turish — bu muhim topshiriq. Kelib-kelib oʻn bir yashar bolaga shu ish topshiriladimi? Nima, boshqa odam yoʻqmidi? Men shunisiga hayron boʻlib turibman. Qolaversa, bolalarning kelajagi uchun hayot-mamot jangi ketayotgan bir paytda yosh bolaga harbiy topshiriq berib, uni...
— Bu shunchaki badiiy bir hikoya, albatta, — dedi oʻqituvchi soʻzimni boʻlib. Keyin butun sinfga murojaat qildi: — Xoʻsh, Ahmadning gapi toʻgʻrimi? Sizlar nima deysiz?
Qiy-chuv koʻtarildi. «Notoʻgʻri, notoʻgʻri», degan ovozlar eshitildi.
Chingiz degan bola dik etib oʻrnidan turdi.
— Bizlar ham fidokor boʻlmogʻimiz kerak, afandim. Hikoya bizni shunga oʻrgatadi.
Xuddi aqlli gap aytganday kerilib menga qarab qoʻydi.
Mening yonimni olgan yolgʻiz Damir boʻldi.
— Men ham Ahmadning fikriga qoʻshilaman, afandim.
Oʻqituvchi yana butun sinfga yuzlandi:
— Qani, aytinglar-chi, nima uchun Ahmad bilan Damirning fikri boshqa?
Chingiz yana sapchib turib, chiyillab ketdi:
— Ularga tekkan kasal bu, afandim. Doim oʻzlarini koʻrsatmoqchi boʻlishadi.
Shu payt tanaffusga qoʻngʻiroq chalinib qoldi.
— Bu haqda tanaffusdan keyin yana gaplashamiz - dedi oʻqituvchimiz chiqa turib.
Zaynab, rostini aysam, shu topda qoʻngʻiroq chalinib qolganiga juda suyundim. Aks holda qizishib ketib, oʻqituvchimizga biror ogʻir gap aytib qoʻyishim ham mumkin edi.
Darsdan chiqdik. «Ha, bilagʻon, qalaysan endi!» — dedi Chingiz kesatib. «Bedavo kasalga yoʻliqqan!» — deb Salima yana yaramga tuz sepdi. Kim biladi, balki chindan ham katta ketvorgandirman. Ammo hikoyaning oʻzi menga yoqmagan boʻlsa nima qilay axir...
Fidoyilik haqida juda ta’sirchan qilib yozilgan edi u aslida. Hikoya hammamizga shu qadar singib ketibdiki, katta tanaffusda hovliga chiqib «urush-urush» oʻynadik. Bolalar daraxtlarning tepasiga chiqib olishdi. Oʻsha yerdan turib dushmanga qarata pulemyotlardan tarillatib oʻt ochildi. Hovlidagi daraxtlar bizga kamlik qilib qoldi. Ba’zilarimizga kuzatish nuqtasi yetmadi. Men derazadagi panjaraga osilib, devorga chiqdim. Keyin vodoprovod quvuridan yurib, yoʻgʻon xodaning ustiga minib oldim. Tanlagan joyimdan mamnun boʻldim. Bundoq qarasam, roʻparamdagi akatsiya daraxtining ustida Chingiz bilan Husayn joy talashyapti. Ikkovi adi-badi aytishib turishibdi. «Topshiriq senga emas, menga berildi!» — deb baqiradi Husayn.
Birdan Husaynning dodlagan ovozi eshitilb qoldi. Hammamiz yerga tushib yugurdik. Oʻqituvchilar ham chopib kelishdi.
— Daraxtda nima qilib yuruvding oʻzi? — oʻshqirib berdi ikkinchi sinf oʻqituvchisi.
— Dushman askarlaridan koʻz-quloq boʻlib turgan edim.
Bu gapni eshitib, u rosa hayron boʻldi.
— Esing joyidami? Bu yerda dushman nima qiladi?
Haytovur, Husayn yengil yiqilgan ekan, yarasini bogʻlab qoʻyishdi. Chingiz boyoqish qoʻrqib ketganidan qoʻl-oyogʻi qaltiraydi. Ayb Chingizda ekanini hammamiz bilib turibmiz. Ammo Husayn mard bola ekan, uni sotmadi. Oʻqituvchi: «Nega yiqilding, kim itarib yubordi?» — deb soʻroqqa tutgan edi, Husayn: «Ayb oʻzimda, oyogʻim toyib, yiqilib tushdim», — deb turib oldi.
Husaynning bu harakati meni jiddiy oʻylantirib qoʻydi. Tanaffusdan keyin yana darsga kirdik. Fikr-xayolim hamon Husaynda edi, oʻqituvchi tagʻin boy-agi gapni soʻrab qoldi.
— Biror kishi boshqalarga oʻzini koʻrsatib qoʻyish yoki nom chiqarish uchun fidoyilik qiladigan boʻlsa buni chin ma’noda fidoyilik deb boʻlmaydi, — dedim shartta oʻrnimdan turib.
Men bu bilan Husaynning chinakam mardligini nazarda tutgan edim.
Ertasi kuni oʻqituvchimiz shu xususda boshqa bir hikoyani gapirib berdi. Bir kambagʻal bola boʻlarkan. Bolaning onasi yotib qoladi. Unga dori kerak, uyda esa pul yoʻq. Bola dori sotib olish uchun oʻgʻrilik qiladi, uni tutib olishadi. Oʻrtogʻi esa butun aybni oʻz boʻyniga oladi. U qutulib ketadi.
Yana bilagʻonlik qilyapti, deb oʻylamasliklari uchun bu gal indamay qoʻya qoladim, fikrimni aytmadim. Vaholanki, ushbu hikoyada gʻirt tentaklikning nomi fidoyilik deb koʻrsatilgan edi.
Oʻqituvchilarimiz kelishib olishibdi. Bizning sinf bian 5-«B» sinfi oʻquvchilari oʻrtasida eng yaxshi insho uchun konkurs oʻtkaziladigan boʻldi. Inshoning mavzusi — fidoyilik. Bu konkurs maktabda katta shov-shuv koʻtarib yubordi. Hamma kim gʻolib chiqishini bilgisi keladi. Oʻqituvchimizga qolsa, konkursda men yutib chiqishim kerak. Bunga uning imoni komil. Men shu inshoda fidoyilik haqida oʻz bilganlarimni yozishga jazm qildim. Oʻziniyam naq uch kun yozdim. Tayyor boʻlgach, uydagilarga oʻqib berdim. Yozganlarim hamisha dadamga ma’qul boʻlardi, lekin bunisi unga yoqmadi. Amakimga ham oʻqib beruvdim, ensasi qotdi.
Aslida yozgan inshomning mazmuni bunday. Bir bolaning ukasi ogʻir betob boʻlib qoladi. Bola bundan qattiq ezilib yuradi. Ukasining ogʻirini yengil qilmoqchi boʻladi, lekin ilojini topolmaydi. Oxiri oʻylab-oʻylab bir yoʻl topadi. Har kuni oʻringa yotar chogʻida: «E xudo, ukamni oʻz panohingda asra. Dardini menga bera qol, roziman», deb pichirlaydigan boʻladi. Kunlardan birida kechasi u tush koʻradi. Bahaybat bir dev: «Mana, qilgan duoing ijobat boʻldi. Qani, joningni menga taslim qil!» — deb turgan emish. «Men ukamga fidoyilik qilmoqchi boʻluvdim, jonimni olma!» — deb bola qichqirib yuboradi. Onasi uygʻonib ketadi. Koʻrpang ochilib qolibdi, yotnon tush koʻrgan boʻlsang kerak, oʻgiim, deb uning ustini yopib qoʻyadi. Bola yana uxlab qoladi.
Fidoyilikni qandoq oʻylashimni tushuntira olibmanmi? Men bu inshoda fidoyilik uchun qilinadigan fidoyilik ustidan kulmoqchi boʻlgan edim.
Toʻrtinchi va beshinchi sinf oʻquvchilarini katta zalga toʻplashdi. Oʻqituvchilar ham yigʻildi. Bizning sinfimizdan olti, 5-«B» dan esa besh bola konkursda qatnashadigan boʻldi. Qur’a tashlandi. Nomerimizni bilib oldik. Men sakkizinchi boʻlib inshoni oʻqib berdim. Direktor bilan oʻqituvchilarning yuzi burishganday boʻldi, demak, ma’qul kelmapti. Lekin zaldagi bolalar eng koʻp menga chapak chalishdi. Hamma oʻz inshosini oʻqib bergach, oʻqituvchilar baho chiqarish uchun boshqa xonaga oʻtishdi.
Ular chiqib ketishi bilan zalda toʻs-toʻpolon koʻtarildi. Har kim yonidan rezinka rogatkani oldi, oʻzaro otishma boshlandi. Toʻgʻrisini aysam, shu kunlarda rogatka maktabimizda rasm boʻlib qolgan. Rogatkasiz yurmaydigan oʻgʻil bola yoʻq. Oʻqini qogʻozdan qilishadi-yu, lekin tekkan joyi biram achishadiki... Men oʻzim bu masalada sal noshudroq-man, otgan oʻqim hecham moʻljalga tegmaydi. Hatto tosh irgʻitishni ham bilmayman. Oʻrtoqlarim nuqul meni qiz bolaga oʻxshab tosh otasan, deb kalaka qilishadi.
Bir payt gardanim igna sanchilgandek qattiq achishib ketdi. Jonholatda yonimdagi bolaning qoʻlidan rogatkasini tortib olib, tez-tez oʻqladim. Rezinkani obdan choʻzib turib, bir otdim... Bilasanmi, Zaynab, oʻq kimga tegdi? Shu payt zalga oʻqituvchilar bilan direktor boshlashib kirib qolsa boʻladimi! Moijallagan odamim bir chekkada qolib, oʻqim toʻgʻri direktorning gardaniga borib tegdi-ya! Ana rasvogarchilik!
Direktor janoblari gardanlarini ushlaganlaricha bizga dargʻazab boʻlib oʻqraydilar.
— Kimning ishi bu? Kim otgan boʻlsa, bu yoqqa chiqsin! — deb oʻshqirdi 5-«B» sinf oʻqituvchisi.
Boshimni egib, endi turaman deganimda oʻqituvchimiz:
— Agar gunohkor oʻrnidan turmasa, hammangiz uning kasriga qolasiz. Hech kimni bu yerdan chiqarmaymiz! — deb dagʻdagʻa qildi.
Konkurs musobaqasi bir yoqda qolib ketdi.
— Men otgandim, — dedim oʻrnimdan turib. Direktor yuzimga tikilib qaradi.
— Yoʻq, otgan sen emassan!
— Men edim.
— Men odamlarni bir qarashda bilib olaman. Sen gunohkorga oʻxshamaysan. Koʻrib turibsanki, aybni hech kim boʻyniga olmayapti, oʻrtoqlaringni ogʻir jazodan qutqazish uchun endi sen oʻzingni tutib beryapsan. Sen bu noma’qulchilikni qilmagansan. Holbuki bu gap mening xayolimda ham yoʻq edi.
— Ataylab qilganim yoʻq, afandim... Tasodifan boʻldi... Boshqa odamga otmoqchiydim. Qoʻlimdan chiqib ketdi...
Direktor sahnaga chiqib oldi.
— Mana, bolalar, koʻrdingizmi, fidoyilikning asl namunasi bu. Garchi aybdor boʻlmasa ham oʻrtogʻingiz sizlarni jazodan qutqarish uchun oʻzini fido qilyapti. Undan oʻrnak olsangiz boʻladi. Shu olijanob himmati evaziga sizlarga endi jazo bermayman. Gunohingizni kechirdim. Yozgan inshosi unchalik yaxshi boʻlmasa ham mana shu ibratli ishi uchun uni bugungi konkursning gʻolibi deb e’lon qilaman.
Nima ahvolda qolganimni tushunyapsanmi, Zaynab? Fikrlarim chuvalashib ketdi. Aybdor birpasning ichida qahramon boʻlib qolganiga nima deysan? Nahotki fidoyilik bilan shoʻxlikning oʻrtasida hech qanday farq boʻlmasa?!
Maktab juda jonimga tegdi. Tezroq kitob-daftardan qutulsam deyman-u, lekin dadam oʻzi oʻqimagani uchun butun orzu-umidini menga tikkan. Litseyni bitirganimdan keyin meni oliy ma’lumot olish uchun chet elga yubormoqchi. Shu xususda hozirdanoq dadam bilan oyimning murosasi kelishmay turibdi. Oyimning meni yuborgani koʻngli yoʻq, sogʻinib qolaman, deydi.
Bilmadim, senga qandayu, lekin mening nazarimda vaqt juda sekin oʻtayotganga oʻxshaydi. Katta imtihonlarga necha kun qolganini hisoblab yurish uchun oʻzimga qoʻlbola kalendar qilib olganman. Yakshanba va kanikullar hisobga olinmasa, imtihonlarga koʻpam vaqt qolgani yoʻq. Lekin harholda kunlar imillab oʻtyapti-da.
Senga hamisha shod-xurramlik va sihat-salomatlik tilayman.

Ahmad Tarbay.
Sendan buni kutmagan edim
Istanbul, 7-dekabr, 1963-yil.
Ahmad!
Menga kanda qilmay xat yozib turganing uchun rahmat. Eng soʻnggi xatingni oʻqir ekanman, qiziq-qiziq voqealar faqat senda uchrar ekan-da, deb oʻylab qoldim. Yoki sen bularni ataylab boʻrttirib yozyapsanmi? Har gal xatlaringni zavq bilan oʻqib chiqaman. Endi men ham qoʻlimdan kelganicha sendan oʻrga-nishga harakat qilaman.
Oʻtgan kuni bizning sinfimizda ham qiziq bir hodisa roʻy berdi. Tanaffusga chiqqanimizda rosa miriqib kuldik. Darsda kulishga imkon boʻlmadi, chunki oʻqituvchimiz haddan tashqari jigʻibiyron boʻlgan edi.
Menga taqlid qilmoqchi boʻlib, haqiqatni boʻrttirib yozyapti, deb oʻylama. Men bor gapni oqizmay-tomizmay aytib beraman. Ichimdan hech narsa qoʻshmaslikka harakat qilaman.
Dastlab men seni shu voqeaning qahramoni bilan tanishtirib oʻtay.
Sinfimizda Usmon degan bir bola bor. Oʻzi a’lochi. Hisobga ayniqsa usta. Hamisha saranjom-sarishta yuradi. Dovotida nuqul rang-barang qalamlar boʻladi, hammasining uchi silliq qilib ochilgan. Nega uning qalamlari hecham sinmaydi, heb hayron boʻlaman. Men bunday qilolmayman. Qalamlarim oʻzidan oʻzi yerga tushib sinaveradi. Kerak boʻlib qolganida papkamdan birorta ham uchi butun qalam topolmayman. Oyim shunisiga ham shukur qil, deb meni yupatadi. Chunki opam oʻqiganda papkasida umuman qalam turmas ekan, doim yoʻqotib yurarkan. Demak, men opamga qaraganda ancha sarishta ekanman.
Usmonning yozma ishlari biram koʻrkam boʻladiki! Harflari marvarid donasiga oʻxshab alohida-alohida ajralib turadi. Yozma ishining har bir betini rangli qalam bilan chiroyli qilib bezaydi. Koʻrgan kishining havasi keladi. Oʻqituvchimiz uning ishlarini hamisha bizga oʻrnak qilib koʻrsatadi. Men ham Usmonga oʻxshab chiroyli va ozoda yozmoqchi boʻlaman-u nuqul xatim suykalib, siyohlar chaplashib ketadi.
Sizlarda qandoq, bilmadim-u, ammo bizning oʻqituvchimiz xudoning bergan kuni sinfda yozma ish oʻtkazadi. Bu ham yetmagandek kun ora uyga har xil savollar berib yuboradi. Bularga ham yozma javob berishimiz kerak.
Bir kuni Usmon:
— Oʻqituvchi hamma yozma ishlarimizni oʻqishiga koʻzim yetmaydi, — deb qoldi.
Men hayron boʻldim.
— Oʻqimaydigan boʻlsa, nega bizni ovora qiladi?
Usmon fikrida qat’iy turib oldi.
— Xoʻsh, oʻqimasligini nima bilan isbot qilasan? — luqma tashladi bir bola.
— Koʻrinib turgan narsa bu. Mana, xomchoʻt qilib koʻraylik. Har kuni bir marta yozma ish oʻtkazadimi?
— Toʻgʻri, — bir ogʻizdan tasdiqladi hamma.
— Kun ora uyga ham yozma ish berib yuboradimi?
— Shundoq.
— Mana endi hisoblab koʻramiz. Sinfda nechta oʻquvchimiz? Ellik ikkimi?
— Ha.
— Demak, oʻqituvchimiz bir kunda ellik ikkita inshoni oʻqib chiqishi kerak. Bundan tashqari, kun ora uyga ham vazifa beradi. Bir kunga yigirma oltitadan toʻgʻri keladi. Boyagi ellik ikkiga yigirma oltini qoʻshsak, yetmish sakkiz boʻladi. Demak, bir kunda yetmish sakkizta ishni oʻqib chiqishi kerak ekan. Qani, aytingchi, uyiga qaytgach, u yozma ishlarimizni qachon koʻra boshlaydi?
— Oʻzi biladi. Senga nima?
— Hisobga kerak axir. Bitta ishni necha minutda koʻrib chiqish mumkin?
Usmon darrov hisoblab chiqdi. Ma’lum boʻlishi-cha, hamma yozma ishlarni koʻrib chiqish uchun kamida oʻn bir soat vaqt kerak boʻlarkan. Oʻqituvchimiz kechasi bilan uxlamay oʻqigan taqdirda ham bunga vaqti yetmas ekan.
Buni eshitib, bolalar churq etmay qolishdi.
— Harholda oʻqisa keragov, — dedim jimlikni buzib.
— Ha, albatta, yozma ishlarimizni koʻrishga koʻradi, — javob berdi Usmon. — Lekin hammasini emas, tanlab koʻradi.
Oradan bir-ikki kun oʻtgan edi, qizlardan biri menga:
— Usmonning taxmini toʻgʻriga oʻxshaydi, — deb qoldi. Keyin bir voqeani aytib berdi.
Dugonamning uyi oʻqituvchinikiga yaqin ekan. Ertalab maktabga kelayotganida birdan shamol koʻtarilibdi. Bundoq qarasa, yerda har xil qogʻozlar sochilib yotganmish. Kerakli narsa boʻlmasin tagʻin, degan xayolda u engashib bir varaq qogʻozni olibdi. Bundoq oʻqib qarasa, oʻzining kechagi yozma ishi emish. Oldiniga hayron boʻlibdi. Bu yerga qayerdan kelib qoldiykin, deb atrofiga alanglabdi. Keyin oʻqituvchimizning uyi oldidagi axlat qutisiga koʻzi tushibdi. Quti toʻla qogʻoz emish.
— Ishonmasang, mana, oʻzing koʻr! — deya u menga qoʻlidagi gʻijim qogʻozni uzatdi.
— Yozma ishlarimizni koʻrib chiqqandan keyin biror yerga tushlaydi-da. Nima, ularni sandiqqa bisot qilib bosib qoʻysinmi? — dedim pinagimni buzmay.
Tarix darsi edi.
— Hozir oʻqituvchimizni bir sinab koʻraman. Qani, yozma ishlarni koʻrarmikin yoki yoʻqmi, — deb qoldi bir payt Usmon.
— Nima qilmoqchisan?
— Keyin koʻrasan.
— Oʻqituvchimiz savollarni doskaga yozdi. Hammasiga yozma javob berishimiz kerak. Mana, oʻsha savollar: «Daftardor, nishonchi, beglarbegi, ajami oʻgʻlon deb kimga aytilgan? Sulton Ibrohim davriga tushuntirish bering».
Usmon tanaffusda nima ish qilganini gapirib berdi. Rosa kulishdik. Gapiga qaraganda, u sulton Ibrohim davriga tushuntirish berayotganida ozgina toʻgʻri gap qilibdi-da, buyogʻini ichidan toʻqibdi. Keyin sulton Ibrohimga atab bir xat yozibdi. Xatning boshiga: «Tentaklarning tentagi boʻlgan sulton Ibrohim togʻa!» deb yozib qoʻyibdi.
Shundan keyin boshqa savollarga oʻtibdi. Yozgan javoblari shu emish.
«Beklarbegi — Bosfor boʻyidagi bekatning nomi».
«Daftardor — daftari bor odam».
«Nishonchi — mergan degani. Sinfimizdagi Chetin degan bolaning laqabi shunaqa. Biz uni koʻr mergan, deb chaqiramiz. Chunki futbol oʻynab qolsak, darvoza bir chekkada qolib, u nuqul toʻpni derazaga qarab tepadi. Uning dastidan maktabda butun oyna qolgani yoʻq».
«Ajami oʻgʻlon — sinfimizdagi Rizo degan bolaning naq oʻzi. Hecham lanka oʻynashni bilmaydi. Nuqul bizga malaylik qilgani qilgan».
Usmonning gaplariga uncha ishonmadik. Harholda aravani quruq olib qochgan boʻlsa kerak.
Ertasiga u toza hadiksirab yurdi. Ikki-uch kungacha yuragini hovuchlab turdi-yu, lekin oʻqituvchi bir ogʻiz bir nima demaganidan keyin ancha oʻzini bosib oldi. Shu-shu u koʻzboʻyamachilikka oʻrganib qoldi. Aytishicha, savollarga bir-ikki qator toʻgʻri javob berarkanda (oʻqituvchining koʻzini shamgʻalat qilish maqsadida), buyogʻiga xohlagan narsasini yozaverarkan.
Usmon bizni laqillatyapti, deb oʻylab yiirgan edik, lekin kechagi voqeadan keyin sira shubha qolmadi.
Voqea bunday boʻldi. Birinchi darsga kirib, sinfda oʻtirgan edik. Saldan keyin eshik ochilib, oʻqituvchiniiz kirib qoldi. Doim xushchaqchaq yuradigan odamning bugun qovogʻidan qor yogʻilib turibdi. «Salom, bolalar!» deb oʻdagʻaylaganicha joyiga borib oʻtirdi.
— Qani, Usmon, oʻrningdan tur-chi! Usmon joyidan qoʻzgʻaldi.
— Yaqinroq kel!
Usmon Lining oldiga bordi.
— Bolalar, ikki kun oldin men tabiat darsi boʻyicha sizlardan yozma ish olgan edim. Esingizdami? Mana hozir sinfdoshingiz Usmon yozgan ishini hammamizga oʻqib beradi.
Usmon lavlagidek qizarib ketdi.
— Qani, oʻqib ber-chi! Nima yozgan boʻlsang, barini oʻqi! Savollarni ham qoʻshib oʻqi! — deb oʻqituvchi qoʻlidagi ishni unga uzatdi. Usmon noiloj oʻqiy boshladi.
«Savol 1. Shamol nima? U qanday hosil boʻladi?
Javob. Havo isigandan keyin uning hajmi kengaya-di, ogʻirligi kamayadi, natijada u tepaga koʻtariladi».
— Oʻqi, oʻqi, davomini oʻqi!
— Tepaga koʻtarilgan shamol... shamol... shamol... Usmon gʻoidirab qolgan edi, oʻqituvchi oʻshqirdi:
— Ha, shamolga nima qipti?!
— Shamol «Galatasaroy» komandasiga koʻp halaqit berdi. Oʻyinning birinchi yarmida «Galatasaroy» komandasi shamolga qarshi oʻynadi. Lekin shunga qaramay galatasaroychilar chiroyli kombinatsiyalar ishlatib, zoʻr mahorat koʻrsatishdi. Oʻyin juda shiddatli boʻldi. «Anqarakuchi» komandasi galatasaroychilarning hujumiga bardosh berolmadi. Qattiq kurash vaziyatida oʻtgan bu oʻyinda «Galatasaroy» futbol komandasi 2:1 hisobi bilan yutib chiqdi.
«Savol 2. Boʻron deb nimaga aytiladi?
Javob. Sekundiga yigirma metrdan koʻp tezlik bilan esadigan shamol boʻron deb ataladi. «Galatasaroy» komandasi «Mitxatposho» stadionida chinakam boʻron yasab turgan edi. Ammo sudya oʻz vazifasini yaxshi eplolmadi. Metin Shukriga boʻrondek hamla qilgan edi, Shukri oyogʻida turolmay yiqilib tushdi. Sudya buning uchun penalti berdi. Stadionda oʻtirgan futbol ishqibozlari bundan qattiq gʻazablandilar».
Kulgidan oʻzimizni zoʻrgʻa tiyib oʻtiribmiz. Oramizda piqirlab kulganlar ham boʻldi. Usmonning ovozi titray boshladi. Xijolatpazlikdan yigʻlab yuboradigan holi bor.
— Bu nima qilganing, Usmon?
Usmon oʻqituvchiga javob berish oʻrniga yuzini teskari oldi.
— Men seni yaxshi oʻquvchim deb bilardim. Bu ishni sendan kutmagan edim. Bor, joyingga oʻtir!
Rostini aysam, Usmon qoʻlga tushganidan ich-ichimdan xursand boʻldim.
— Xoʻsh, qalaysan endi! — deb tanaffusda uni mayna qildim. — Yozma ishlarimizni tekshirar ekanmi?
Ittifoqo oʻsha kuni kechqurun uyimizga mehmon keldi. Oyimning dugonasi ekan. Men uni ilgari hecham koʻrmaganman. Mehmon qaysi maktabda, nechanchi sinfda oʻqiysan, deb mendan soʻrab qoldi. Men javob berdim.
— Mualliming yaqin doʻstim boʻladi, — dedi u javobimni eshitgach. Keyin oyimga oʻgirilib, qiziq gapni aytib berdi.
— Kecha bir koʻrib oʻtay, deb oʻshaning uyiga borgan edim. Antiqa bir ish boʻldi. Stolining ustida bir quchoq qogʻoz uyulib yotgan ekan. Bu nima, deb soʻrasam, oʻquvchilarimning yozma ishi, dedi. Shuncha ishni qachon oʻqib chiqasan, ulgurmaysan-ku, deb hayron boʻldim. «Ajoyib oʻquvchilarim bor. Birortasining daftarini beraymi, oʻqib koʻrasanmi?» — deb qoldi. Tanlab-tanlab, birini uzatdi. Bolaning xati chiroyli ekan, juda ravon yozibdi. Sarlavhalarning ostini rangli qalam bilan erinmay chizib chiqibdi. Muhim soʻzlarning ostiga ham qalam tortilgan. Yozma ish shamol haqida ekan. Ozgina oʻqishim bilan ogʻzim ochilib qoldi. Bolasi tushmagur shamolni tushuntirib berish oʻrniga, «Galatasaroy — Anqarakuchi» komandalari oʻrtasidagi futbol oʻyinini ta’riflabdi. Oʻziyam toza miriqib kuldim. Doʻstim hayron boʻldi. Nega kulayotganimni soʻradi. Yozma ishni oʻziga berdim. Oʻqib chiqdi-yu, tepa sochi tik boʻlib ketdi. Men uni yaxshi oʻquvchim deb yurardim. Shu ishni qiladi, deb oʻylamovdim, dedi.
Usmon yana haq boʻlib chiqdi. Ochigʻini aysam, men ham oʻqituvchimizdan shu ishni kutmagan edim. Qattiq ranjidim.
Mana, boʻlgan voqeaning hammasini yozdim.
Omon boʻl, qadrdon doʻstim Ahmad. Tez-tez xat yozib tur. Xoʻpmi? Sinfdosh oʻrtoqlardan ham darak ber. Xatingni kutaman.

Zaynab Yolqir.
Vijdon azobi
Istanbul, 7-dekabr, 1963-yil.
Zaynab!
Nima yozsam, shuni maqtayapsan. Bu bilan sen meni yaxshiroq yozishga da’vat etyapsan. Iliq gaplaring uchun rahmat. Bir xatingda: «Sen nuqul kuladigan narsalarni yozasan», degan eding. Esingdami? Bu galgisi kulgidan yiroq, yurakni ezib yuboradi. Voqeani oʻqituvchidan eshitdik. Bizga juda-juda ta’sir qildi.
Tunov kuni darsda Husayn kitobdan bir nimani oʻqib berayotgan edi, vijdon azobi, degan birikmaga duch keldi. Oʻqituvchimiz uni toʻxtatib, vijdon azobi nima ekanini bizga rosa tushuntirib berdi. Keyin: «Mana shunga vijdon azobi deyiladi. Tushunarlimi?» deb soʻragan edi, hammamiz «tushunarli, tushunarli», deb aytdik.
— Tushunarli boʻlsa endi bunga misol keltiramiz.
Yashar qanaqa bola ekanini oʻzing bilasan. Hozir ham orqa partada oʻtiradi. Fikri darsda emas, boshqa narsalarda. Dam yonidagi markalarini sanasa, dam qogʻozga rasm chizib oʻtiradi. Oʻqituvchi toʻsatdan Yasharni chaqirib qoldi.
— Qani, Yashar, sen ayt-chi, vijdon azobiga hech uchraganmisan?
Yashar oʻqituvchining oldingi gaplarini sira eshit-magandi. Chunki oʻyin bilan ovora edi. Lekin quv bola emasmi, «ha, dedim, tutildim, yoʻq, dedim, qutildim», qabilida ish koʻrganim ma’qul, deb oʻyladi. Shuning uchun:
— Yoʻq, afandim, sirayam vijdon azobiga uchramaganman, — deb javob berdi.
— Iya, bu qandoq boʻldi? Vijdoning hecham azoblanmaganmi?
— Hecham, afandim.
Nash’a hamisha mahmadonalik qiladi. Oʻqituvchining koʻziga boʻzrayib qarab turadi-da, sekin qoʻlini koʻtaradi. Shundayam tinch oʻtirolmaydi, hadeb:
— Men aytib beray. Menga soʻz bering, menga soʻz bering, — deb javrayveradi.
— Ha, mayli. Nash’a, sen aytib beraqol. Qani, necha marta vijdon azobini tortgansan, nima voqea roʻy bergan, eshitaylik-chi?
— Vijdon azobiga koʻp uchraganman, — javob berdi Nash’a kerilib.
— Boʻlmasa eshitaylik.
— Qaysinisini aytib beray?
Sinfdagilar sharaqlab kulib yubordi. Shoʻring qurgʻur Nash’a vaqtdan yutmoqchi boʻlgan edi-da. Oʻqituvchimiz ham miyigʻida kulib qoʻydi.
— Obbo Nash’a-ey! Vijdoning juda koʻp azob tortgan ekan-da? Mayli, oʻzingga ma’qulini gapirib beraver.
Nash’a odatdagidek gʻoʻldiray boshladi. Odatini oʻzing bilasan, hamisha shunaqa qiladi. Gapni rosa rezinkaday choʻzadi. Bu safargisi ayniqsa oshib tushdi. Oxiri:
— Kattaga izzat, kichikka hurmat koʻrsatish kerak, — deb mingʻilladi.
Uning bu nasihatomuz gapi oʻqituvchini ham qiziqtirib qoʻydi.
— Xoʻsh, innaykeyin? — soʻradi u Nash’ani batar hovliqtirib.
— Bir xotin oʻgʻliga shu gapni aytib turgan ekan, qoʻqqisdan koʻcha eshigi taqillab qopti. Boyagi xotin derazadan moʻralab qarasa, qaynotasi emish. Darhol oʻgiini chaqiribdi-da: «Bor, eshikni och, buvang keldi, meni soʻrasa, uyda yoʻqlar deb ayt», debdi. Bola yugurib borib eshikni ochipti, keyin: «Buvajon, oyim uyda yoʻqlar, koʻchaga chiqib ketuvdilar», debdi. Buni eshitgan chol nevarasiga: «Oʻgʻlim, oyingga borib ayt, koʻchaga chiqib ketadigan boʻlsa kallasini derazaga qoʻyib ketmasin», deb orqasiga oʻgirilib ketaveribdi.
Nash’a gapini tugatgach, chuqur tin oldi.
— Bu gapning senga aloqasi bormi?
— Yoʻq, men buni bir jurnalda oʻqigan edim.
— Unday boʻlsa buning senga nima daxli bor?
— Menga emas, oʻsha bolaning onasiga daxli bor. Vijdon azobini u tortgan.
Oʻqituvchimiz hammadan bir-bir surishtirib chiqdi. Ma’lum boʻlishicha, oramizda hech kim vijdon azobiga uchramagan ekan. Hamma birovlarni misol qilib keltirdi.
— Demak, sizlar vijdon azobi nimaligini hali bilmas ekansizlar,— dedi oʻqituvchi savol-javobdan keyin. — Biror shaxs biror nojoʻya ish qilgan va keyin oʻzi pushaymon boʻlgan taqdirda, u vijdon azobiga duchor boʻladi. Uning bu nojoʻya harakati kimgadir ogʻir botishi kerak.
Oʻqituvchi biroz oʻylanqirab turdi-da, keyin qoʻshimcha qildi:
— Hozir men sizlarga bir voqeani aytib beraman. Vijdon azobi uchun juda mos bu.
Hammamiz jim boʻldik.
— U paytlari biz litseyda oʻqirdik. Direktorimiz juda badjahl odam edi. Oʻqishlarni boshlab yuborganimizga endi ikki-uch kun boʻlgan. Sinfimizda yangi bola paydo boʻldi. Boshqa maktabdan oʻtgan ekan. Hali uning isminiyam bilmasdik. U doim bir qoʻlini shimining choʻntagiga tiqib yurardi. Hali yaxshiroq tanishib olmaganimiz uchun nega bunday qilib yurishini soʻramagan edik.
Bir kuni katta tanaffusda litsey hovlisida oʻynab yurgan edik, birdan direktor kelib qoldi. Yangi bolaga koʻzi tushgan boʻlsa kerak, darhol uni chaqirdi. Bola yugurib oldiga keldi. Kelishga keldi-yu, lekin choʻntagidan qoʻlini olmadi.
Oʻyin taqqa toʻxtadi. Bolaning qoʻli hamon choʻntakda. Hammamiz xavotirga tushdik. Chunki direktor qanaqa badjahl odam ekanini bilamiz.
— Nega qoʻlingni choʻntakka tiqib turibsan? — oʻdagʻayladi u. Yangi bola boshini quyi solganicha churq etmay turaverdi.
— Chiqar qoʻlingni!
Direktor qattiq oʻshqirdi. Bola qimir etmadi.
— Karmisan, senga aytyapman!
— Eshitdim, afandim, — zoʻrgʻa javob berdi u.
— Eshitgan boʻlsang, nimaga serrayib turibsan? Ol qoʻlingni choʻntakdan!
Bola sekin boshini koʻtarib, atrofini oʻrab olgan tengqurlariga, keyin qarshisida turgan direktorga moʻltirab qaradi. Ammo choʻntakdagi qoʻlini qimir-latmadi.
— Bezorixona emas bu yer! Aytgan gapni qil, ablah!
Qoni qaynagan direktor qulochkashlab turib bolaning yuziga qattiq tarsaki tushirdi. Bola gup etib yerga agʻdarildi. Shimining choʻntagiga tiqilgan chap yengi shalvirab, yoniga tushdi.
Hamma turgan joyida qotib qoldi. Oʻrtaga mud-hish sukunat choʻkdi. Direktor surat boʻlib qolgan edi.
Bola qoʻlsiz ekan. Bir qoʻli yoʻqligini bizga bildir-maslik uchun yengini shimining choʻntagiga qayirib yurarkan.
Direktorning koʻziga yosh keldi. Yerga engashib bolani oʻrnidan turgʻazdi. Keyin siniq ohangda:
— Shuni ilgariroq aysang boʻlmasmidi, boʻtam, — deganicha uni qoʻltigʻidan olib, xonasiga boshlab ketdi.
Oʻsha kungi voqeadan keyin qoʻlsiz bolani maktabda qayta koʻrmadik. Bola bechora umuman maktab ostonasiga boshqa qadam bosmadi. Direktor uning uyiga borib oʻzidan va ota-onasidan kechirim soʻradi. Maktabga qaytib kelsin, oʻzim unga qarab yuraman, deb yalindi hamki, bola bu dargohga qayta qadam bosmadi.
Oʻqituvchimiz hikoyasini tugatgach, sinfga chuqur jimlik choʻkdi. Hammani ogʻir xayollar chulgʻab oldi.
Tanaffusga qoʻngʻiroq chalindi.
— Shu voqeadan keyin, litsey direktoriga sinfdan chiqayotib, — vijdon azobi shunday boʻladi, — dedi.
— Oʻqituvchining oʻziyam boshqa odamlarning vijdon azobini gapirib berdi-ku, — hayron boʻldi Nash’a ancha sergaklanib olgach.
Darvoqe, toʻgʻri. Oʻqituvchimiz ham xuddi bizga oʻxshab birovlarning boshidan kechgan voqeani aytib bergan edi.
Oʻgʻilbola gapni Yashar aytdi:
— Masala ravshan, bolalar. Vijdon azobi degan narsa egasining esida turmas ekan. Hamma birovlarnikini aytib yurarkan.
Ertasi kuni Damir yangi gap topib keldi.
— Men buni dadamdan soʻradim. Dadam bolalarda vijdon azobi boʻlmaydi, chunki ular hali balogʻatga yetmagan, deb aytdilar. Vijdonsizlik koʻproq kattalarning qoʻlidan kelarkan.
Bilaman, eng toʻgʻri gap shu. Xoʻsh, sening fikring qalay? Shunga qoʻshilasanmi?
Har kuni oʻqishdan kelgach, oyimdan menga xat bormi, deb soʻrayman. Meni xursand qilmoqchi boʻlsang, tezroq javob yoz. Yaxshi kunlar yor boʻlsin senga, Zaynab.

Ahmad Tarbay.
Sakkiz qizning otasi
Anqara, 10-dekabr, 1963-yil.
Ahmad!
7-dekabrda yozgan xatingni oldim. Oʻqituvchingiz juda alamli voqeani gapirib bergan ekan. Direktordan kaltak yeb, yerda choʻzilib yotgan nogiron bola hamon koʻz oʻngimda turibdi. Biram yuragim ezilib ketdiki...
Sinfimizda Hikmat degan bir qiz bor. Shu dugonam yaqinda menga bir gap aytgan edi, senga yozay-mi, yoʻqmi, deb rosa ikkilandim. Oxiri uning aytganlarini xatga solishga qaror qildim. Sababi shuki, Hikmat bu gapni sinfda hech kim bilmasin degan edi. Men ham hozirgacha birovga aytganim yoʻq, sir saqlab yuribman. Sen Hikmatni tanimaysan, binobarin, uning sirini senga aytgan bilan soʻzimdan qaytgan boʻlmayman. Shundaymi?
Men bu bilan dugonamning gʻiybatini qilmoqchi emasman. Masala ancha jiddiyroq, meni juda oʻylantirib qoʻydi. Bu haqda sening fikringni ham bilmoqchiman.
Maktabga yangi kelgan kunlarim Hikmatga uncha e’tibor bermagan ekanman. Beozorgina yuradigan, kamgap qiz edi. Oldiniga men uni oʻgʻil bola deb yurgan edim. Koʻrgan odam uni chindan ham oʻgʻil bola deydi. Oʻgʻil bolalarga oʻxshab kiyinib yuradi, sochlari ham kalta qilib qirqilgan. Juda nimjon. Tanaffus paytida qizlarga ham, oʻgʻil bolalarga ham qoʻshilmaydi, ancha odamovi. Kimligini otiga qarab ham bilib boʻlmaydi. Hikmat degan ism oʻgʻil bolalardayam, qizlardayam bor.
Bir kuni fizkultura darsi ketayotgan edi. Oʻqituvchi bolalarni ikki toʻpga boʻldi — qizlar bir tomonda, oʻgʻil bolalar boshqa tomonda. Hikmat qizlar toʻdasiga borib turdi. Oldiniga tushunolmay hayron boʻldim. Shundagina lining qiz bola ekanini bildim. Juda qiziqib qoldim.
Bir kuni Hikmat maktabga ruhi qattiq ezilgan holda keldi. Sababini soʻrasam, aytmadi. Juda qistaganimdan keyin oxiri:
— Rostini aysam, men ham bor gapni aytib, bir oz yengil tortgim keladi, — dedi. — Ammo hammaning ogʻziga tushishdan qoʻrqaman.
Men hech kimga aytmaslikka soʻz berdim. Shundan keyingina u butun dardini toʻkib soldi. Otadan ular sakkiz farzand ekan. Hammasi qiz bola emish.
Hikmatni ba’zan maktabga oʻzidan kattaroq bir bola olib kelguvchi edi. Men akasi boʻlsa kerak, deb oʻylab yurardim.
— Boʻlmasa u bola senga kim boʻladi? — deb soʻradim.
— Opam-ku u. Kiyimini koʻrib hamma uni oʻgʻil bola deydi.
Hamma opalari shunaqa kiyinib yurisharkan.
Sababini soʻradim.
— Dadamning ra’yi shu.
— Xoʻsh, nima qipti? Shunga ham xafa boʻlasanmi?
Gapiga qaraganda, otasi oʻgʻil koʻrishni orzu qilarkan. Toʻngʻichiga qiz tugʻilganda rosa koʻngli oʻksib yuribdi. Ha, mayli, keyingisi oʻgʻil boʻlar, deb oʻzini ovutibdi. Hatto irim qilib, chaqaloq tugʻilmas-danoq ismini oʻylab qoʻyibdi. Tanlagan ismi oʻgʻil bolaniki ekan. Goʻyo bola ismga qarab tugʻiladigandek... Uning yana omadi kelmaptimi yoki aksiga olibmi, xullas, ikkinchisiga ham qiz koʻribdi. Ota necha haftagacha kar-soqov boʻlib yuribdi. Tanish-bilishlari uni yupatib, «hali yoshsan, yana koʻp farzand koʻrasan», deydigan boʻlsa, «bular ham qiz boʻlsa nima qilaman», deb ich-ichidan kuyunarmish. Yana farzand koʻradigan boʻlishibdi. Uchalasi ham ketma-ket qiz boʻlmas axir. Ota shu umid bilan yana oʻgʻil bolaning ismini moʻl qoʻyibdi. Oʻziga ishonib yuborganidan xotinini tugʻruqxonaga joʻnatishi bilan oshna-ogʻaynilarini uyga chaqirib, ziyofat qilib beribdi. Ziyofat ayni qizib turganida tugʻuruqxonaga tele-fon qilgan ekan, yana qiz koʻrganini aytishibdi. Buni eshitib hushi boshidan uchibdi. Lekin nomusi zoʻrlik qilib, mehmonlarga buni bildirmabdi. Hammaga oʻgʻil koʻrdim, deb e’lon qilibdi. Xotini bilan qizlariga poʻpisa qilib, birovga gullab qoʻymasliklarini qattiq tayinlabdi.
Oʻgʻiltalab ota oʻylab-oʻylab oxiri xotinidan ajralishga qaror qilibdi. U oʻgʻil tugʻmaydigan xilidan ekan, degan fikrda xotinini qoʻyib, boshqasiga uylanibdi. Taqdirning taqozosini qaraki, yangi kelinchak bir yoia egizak qiz tugʻib beribdi... Oldingi xotini boshqa kishiga turmushga chiqib ketgan ekan, arslon-day oʻgʻil koʻribdi. «Ahmoq ekanman, xotinimning endi oʻgʻil tugʻadigan payti kelganda qoʻyib yuborib, chakki ish qilgan ekanman», deb boyoqishning ichidan rosa qirindi oʻtibdi.
Oʻgʻil dogʻida kuyib yurgan ota beshta qiz koʻrga-niga nomus qilibdi. Endi nima degan odam boʻldim, oshna-ogʻaynimning yuziga qandoq qarayman, degan andisha bilan boshini olib, boshqa yurtlarga ketibdi. Oradan ancha vaqt oʻtgandan keyin uyiga qaytib, ikkinchi xotinini ham taloq qilibdi.
Hikmat bu tafsilotlarni boshqalardan eshitgan ekan, menga ham shu eshitganlarini gapirib berdi.
Oʻgʻil koʻrishni niyat qilib olgan bu odam endi bir beva xotinga uylanibdi. Beva uchta oʻgʻil koʻrgan ekan, shuning uchun oʻgʻil tugʻishning qonun-qoidasini bilsa kerak, deb oʻylabdi.
Karnay-surnay bilan toʻy qilishibdi. Er yana bir ismni tanlab, orzu-umid bilan xotinini tugʻuruqxonaga kuzatib qoʻyibdi. Bu gal ham oshna-ogʻaynilariga katta oʻtirish qilib beribdi. Dam-badam dasturxon
tepasidan turib, tugʻuruqxonaga telefon qoqarmish. Xullas, yarim kechaga borganda natija ma’lum boʻlibdi. Qovoq-tumshugʻi osilibdi-yu, lekin sirni boy bermabdi. Mehmonlar:
— Ha, qalay, oʻgilmi, holva? — deb soʻrashgan ekan:
— Erkakning xoʻroziga xoʻroz munosib-da, ha! — debdi kerilib. Ammo boyoqishning ichiga chiroq yoqsa yorimasdi oʻshanda.
Dugonam Hikmat shu zaylda dunyoga kelgan ekan. Oltinchisiga ham qiz koʻrgan shoʻrlik ota noiloj keyingisidan umid qilishga majbur boʻlibdi. Peshonasi shoʻr ekanmi, yana umidi puchga chiqibdi — qiz koʻrishibdi. Shundan keyin ancha vaqt xotini tugʻmay yuribdi. Eri endi boʻldi, qoʻyaman, deb yurganida xotini yana ogʻiroyoq boʻlibdi.
— Yana qiz tugʻadigan boʻlsang, oʻshanaqasi ketaver, uyga qaytib kelma! — deb poʻpisa qilibdi eri uni tugʻuruqxonaga eltib.
Hikmatning onasi ham: «Ilohim oʻgʻil boʻlsin», deb koʻp zorlanibdi-yu, ammo duosi ijobat boʻlmabdi. Yana qizmish. Bunisiga Suad degan ismni tanlab qoʻyishgan ekan. Suad boʻlsa Suad-da! Oʻgʻil bola-gayam, qiz bolagayam boʻlaveradi bu ism.
Hikmatning onasi tugʻuruqxonaning bosh hamshi-rasiga yigʻlamoqdan beri boʻlib ahvolini tushuntiribdi. Mabodo erim telefon qilib qolsa, qizligini aytmang, deb yalinibdi.
— Suyunchini choʻzavering, oʻgʻillik boʻldingiz, — debdi bosh hamshira ham otani qutlab.
Boshi osmonga yetgan ota oʻpkasini qoʻltiqlab tugʻuruqxonaga yuguribdi.
— Qani, qani, azamat oʻgiimni bir koʻray! — deb turib olgan ekan, yoʻrgaklangan chaqaloqni koʻrsatishibdi.
— Uch oygacha uyimiz toʻyxonaga oʻxshab toʻlib turdi, — hikoyasini davom ettirdi Hikmat. — Dadam hamisha chaqaloqni «valiahdim», «shahzodam» deb chaqirardi. Shahzodaning onasi — malikaga kuniga har xil sovgʻa-salomlar kelardi. Biz ham erkin nafas ola boshladik. Qiz boʻlib tugʻilganimizni dadam endi yuzimizga solmasdi. Dadamiz Suadni yalangʻoch holda koʻrib qolmasin, deb hammamiz oiib-tirilardik. Dadam kelguncha oyim chaqaloqni yuvib-tarab, tagini almashtirib qoʻyardi. Dadam bor paytlarida Suadni choʻmiltirmasdik! Bir kunmas-bir kun sir oshkor boʻlishi aniq edi-ku, lekin biz oʻsha mash’um kunni qoidan kelgancha nariroq surishga harakat qilardik. Ungacha dadamiz ancha hovuridan tushib qolar deb oʻylardik.
Dadam shirakayf boʻlib kelgan kunlari «hammalaring oʻgiimdan aylanib-oʻrgillaring», deb qolardi. Keyin shahzodani bir choʻmiltiraman, deb oyogini tirab turib olar, oyim esa, qoʻying hozir oʻzi sal shamollab turibdi, deb uni zoʻrgʻa shashtidan qaytarardi. Eh, bundan ikki kun oldin uyimizda qiyomat qoyim boʻldi... Hammamiz uxlab yotgan edik, birdan shovqin koʻtarildi. Uygʻonib ketdik. Dadam ovozining boricha baqirar, oyim esa hoʻng-hoʻng yigiardi. Kechasi dadam nima boʻlib ham Suad oʻgʻil bola emasligini bilib qolibdi. Rosa toʻpolon qildi. Chaqaloqni oyogidan dast koʻtarib olgancha, hadeb: «Meni aldabsanlar... Oʻgillaring shumi hali», deb boʻkiradi. Suad bechora bigʻ-bigʻ yigiaydi.
Oxiri dadam chaqaloqni oyimga qarab irgitib yubordi.
— Yoʻqollaring koʻzimdan! Meni rosa chuv tushi-ribsanlar... Esiz-esiz ketgan pullarim... Joʻnalaring uyimdan!
Dadam bizni uydan haydab chiqardi. Qoʻshnimiznikida tunni oʻtkazdik.
Hikmat hoʻngrab yigiab yubordi. Dadasi bilan oyisi endi ajralisharmish.
Ketma-ket sakkizta qiz koʻrgan odamga oldiniga kuldim, keyin Hikmatga qoʻshilib men ham yigʻlab oldim.
Oʻsha kuni maktabdan qaytgach, oyimni soʻroqqa tutdim.
— Oyi, opam tugʻilganida dadam xursand boʻlganmilar?
— Ha, albatta.
— Men tugʻilganimda-chi? Undayammi? Oyim jerkib berdi:
— Koʻp vaysama! Bor, ishingni qil! Men oyimni oʻz holiga qoʻymadim.
— Ayta qoling, oyijon, dadam meni eshitib xafa boʻlganlarmi — yoʻqmi?
— Bunisi oʻgʻil boʻladi, deb oʻylagan edi.
— Metin tugʻilganida rosa suyungan boʻlsalar kerak-a?
— Ha, oʻzini qoʻyarga joy topolmay qolgan. Oʻrtoqlarini chaqirib, katta oʻtirish qilib bergan.
— Bordi-yu, Metinning oʻrniga yana qiz koʻrganingizda nima boʻlardi, oyi?
— Qaydam.
— Dadam oʻgʻil boʻlsin, deb turib olarmidilar?
— Kim biladi deysan... Ehtimol shundaydir. — Xoʻsh, namuncha surishtirib qolding buni?
— Oʻzim, shundoq.
Tomogʻimga bir nima qadalganday boʻldi. Tashqariga chiqib ketdim.
Hikmatning boshidan oʻtgan voqea meni juda oʻylantirib qoʻydi. Oʻshandan beri bir fikr menga tinchlik bermaydi — xoʻsh, baxsiz odam qiz bola boʻlib tugʻiladi-yu, peshonasi yarqiragani oʻgʻil boʻlibmi?
Bu xususda sen nima fikrdasan? Shuni bilmoqchiman.
Oyim boyadan beri: «Yot endi, kech boʻldi», deb qoʻymayapti. Vaqt ham allamahal boʻlib qoldi, Mayli, yotsam yota qolay. Ertaga maktabdan qaytishda xatni qutiga tashlayman.
Omon boi, doʻstim Ahmad.

Zaynab Yolqir.
Hali yoshlik qilasan
Istanbul, 14-dekabr, 1963-yil.
Zaynab!
Xatingni oʻqir ekanman, yigiashimniyam, kulishimniyam bilmay qoldim. Dugonang Hikmatga qattiq achindim. U bechoraning ahvoli nima kechadi endi? Oilasida biror yangilik roʻy bersa menga ham xabar qil, bilay.
Baxt degan narsa qiz yoki oʻgʻil boʻlib tugilishga bogiiq ekani ilgari hecham xayolimga kelmagan ekan. Shuning uchun dadamdan fikr soʻradim. Dadam buni uzoq tushuntirib berdilar. Gaplarining asosiy mazmuni shu boʻldi: oʻrtada hech qanday farq yoʻq, insoniyat erkak va ayoldan tashkil topgan.
— Gapingiz toʻgʻri, dada, — dedim. — Ammo siz qiz bola boʻlishni xohlarmidingiz?
Dadam oʻshqirib berdi:
— Bu nima bema’nilik!
Nimaga jahli chiqqanini tushunolmadim. Goʻyo hozir dadam qayta tugʻiladiganday. Ayni shu savolni oyimga ham berdim.
— Koshkiydi erkak boʻlib tugilsam,— dedi u uh tortib.
Kecha oʻqituvchimiz bizni muzeyga olib bordi. Qaytishimizda undan ham shuni soʻradim.
— Nega soʻrayapsan buni? — hayron boʻldi u.
Men bor gapni aytib berdim.
— Bu — kattalarning ishi, sen hali tushunmaysan, qoʻy bu gapni, — dedi u oxiri.
Shunaqa gapni eshitsam, qonim qaynaydi. Bizni nuqul hech narsaga aqli yetmaydi, deb oʻylashadi.
Bir kuni uyimizda qiziq gap boʻldi. Ukam nimanidir tushunmay dadamdan soʻradi. Dadam boʻlsa:
— Sen hali yoshsan, bunday narsalarga tushunmaysan, — deb qoʻya qolgan edi, ukam yana qistalang qildi:
— Siz tushuntirishga urinib koʻring, dada, tushu-nib qolarman balki.
Dadam uning gapini hali-hali eslab qoʻyadi.
Men bir narsaga hayronman. Kattalar biror gapni tushuntirib berish oʻrniga nega bizga nuqul: «Hali yoshsan, aqling yetmaydi», deyisharkin-a?
Yaqinda qiziq bir gap boʻldi. Mana eshit, gapirib beraman.
Oyim ukamni olib qoʻshnilarnikiga chiqibdi. Bir gala xotin-xalaj oʻtirgan ekan. Shulardan biri homilador boʻlib, bola koʻrishni istamas ekan. Hamma oʻz bilganicha unga maslahat beribdi. Ukam bularning gapiga parvo qilmay bir burchakda tinchgina oʻynab oʻtirgan ekan, bir juvon: «Hoy ovsin, yosh bola bor-a, eshitib qolmasin tagʻin», debdi. Ukam bu gapni eshitib, qulogʻini ding qilibdi. «E, parvo qilmang, goʻdak narsa nimani tushunardi», debdi ikkinchisi. Bu gap ukamga qattiq botibdi. Oʻyinchoqlarini oʻynab oʻtirgan boʻlib, hamma gapni eshitib olibdi. «Qoʻying, eshitib qoladi», «Eshitgan bilan baribir tushunmaydi, aqli kirdi-chiqdi hali», degan gap-soʻzlar ham qulo-gʻiga chalinibdi.
Keyin bilsak, ukam hamma narsaga aqli yetishini koʻrsatib qoʻyish uchun payt poylab yurgan ekan.
Tunov kuni uyimizga mehmonlar kelishdi. Hamma oʻtirgan edi, ukam mehmonlardan biriga qarab toʻsatdan:
— Homilador ekansiz-a, xola?— deb qolsa boʻladimi.
— Shunday, oʻgʻlim,— dedi boyagi juvon oʻngʻaysizlanib.
— Endi tugʻasizmi?
Dadam bilan oyim koʻz urishtirib olishdi. Ukam hamma narsaga aqli yetishini isbotlamoqchi boʻldi shekilli, yana valdirab berdi:
— Bitta xolani koʻrdim, qorni katta-yu, lekin tugʻmayman, dedi. Oyi, toʻgʻrimi gapim?
Oyim lavlagidek qizarib ketdi. Bu noqulay ahvoldan chiqish uchun erkaklar gapni boshqa yoqqa burishdi. Lekin ukamning jagʻi tinmadi.
Hamma eshitgan gaplarini oqizmay-tomizmay soʻzlab berdi:
— Bas endi, jim boʻl! — jerkib berdi oyim.
Ukam yana javray ketdi. Eshitgan-bilgan narsalarini toʻkib soldi. Mehmonlar kulishgan boʻldi. Oxiri oyim uni qoʻlidan ushlab, narigi xonaga olib ketdi. Ukam hoʻng-hoʻng yigʻlab:
— Ha, hech narsaga tushunmas ekanmanmi... Hammasiga aqlim yetibdi-ku... Nimaga meni tushunmaydi deysizlar, — deb uyni boshiga koʻtardi.
Oyim ukamni tinchitgach, xonaga qaytib kirdi.
— Shu zamonning bolalariga hayronman. Hamma narsaga aqli yetadi-ya, — dedi boyagi juvonning eri.
Men odinroq lip etib oʻrnimdan turib ketgan edim.
Toʻgʻrisini aysam, ukamning bu qiiigʻidan koʻp xursand boʻldim.
Dars paytida oʻqituvchimiz men nima xayolda oʻtirganimni sezganday:
— Yurtimizda respublika e’lon qilingach, erkak lar bilan ayollar teng huquqqa ega boʻldi. Endi har sohada ularning huquqi teng, oʻrtada zarracha farq yoʻq, — dedi.
Bu gap Yasharning erkaklik nafsoniyatiga ogʻir botdi.
— Hecham farq yoʻqmi?
— Aslo.
— Rostdanmi?
— Ha! — oʻshqirdi oʻqituvchi.
— Unday boʻlsa, nimaga «Xotin-qizlarning huquqini himoya qilish jamiyati» tuzilgan? Nega erkaklarniki yoʻq? Oyim shu jamiyatga a’zo, bilaman buni.
Befarosat Nash’a luqma tashladi:
— Jonivorlarni himoya qiladigan jamiyat ham tuzilgan...
Uyga qaytayotganda ham nuqul shu haqda gaplashib keldik.
Kechki ovqatdan keyin dadam gazeta oʻqib oʻtirgan edi. E’longa koʻzim tushdi. Yangi kazino ochilibdi. Striptizga tushadigan xotinlarning yalangʻoch rasmi ilova qilingan.
— Dada, erkaklar nega striptiz oʻynamaydi?
Dadam gazetani bir chekkaga uloqtirib, menga gʻalati qilib tikildi.
— Esing joyidami, oʻgʻlim? Erkak kishiga balo bormi striptiz oʻynab?!
— Oʻqituvchimiz bugun erkaklar bilan ayollar teng huquqli boʻlgan, deb aytdi-ku axir. Huquq teng boʻlgandan keyin erkaklar ham striptiz tushishi kerak-da.
— Er kishining yoʻrigʻi boshqa, oʻgʻlim. Harholda erkak bilan xotin kishining oʻrtasida qandaydir farq boʻlishi kerak.
Ish tikib oʻtirgan joyida oyim gap tashladi:
— Nimasini aytasiz. Erkak kishi kechasi bilan koʻchada sangʻib yursa hech kim hech narsa demaydi. Ayol kishi qilsa-ya, shu ishni... Darrov badnom boʻladi. Bunisiga nima deysiz? Toʻgʻrimi shu?
Dadam bilan oyim gap talashib qolishdi.
Menga bergan savoling haqida koʻp oʻylab koʻrdim. Tagiga yetolmadim. Kimdan soʻramay, tuzukroq javob ololmadim. Menimcha, ayol kishining ham, erkak kishining ham oʻziga yarasha baxti bor. Tarixda juda koʻp oqila, buyuk ayollar oʻtgan. Agar shu ayollardan: «Erkak boʻlib tugʻilishni istarmidingiz?» deb soʻralganida nima deb javob bergan boʻlishardi, bilasanmi? Chamamda, yoʻq, istamayman, degan boʻlardi. Oʻgʻil yoki qiz boʻlib tugʻilishning ahamiyati yoʻq. Eng muhimi — har kim oʻzidan, oʻz ishidan rozi boʻlsin. Baxt mana shunda.
Senga chin yurakdan muvaffaqiyat tilayman.

Ahmad Tarbay.
Oʻmrov suyagi
Istanbul, 2-dekabr, 1963-yil.
Zaynab, doʻstim!
Sendan har ikki-uch kunda bir marta xat olishga oʻrganib qolganman. Kuniga pochtalonni kutaman. Maktabdan kela solib, menga xat-xabar bormi, deb oyimdan ham soʻrayman. Agar sendan xat kelmagan boʻlsa. oʻzimni qoʻyarga joy topolmay yuraman. Odatda, senga xat yozib yuborganimning toʻrtinchi yoki beshinchi kuniga borib javob olguvchi edim. Ammo mana toʻqqiz kun ham boʻldiki, sendan hamon darak yoʻq. Yuragimga gʻulgʻula tushdi. Javobini ham kutmay darrov xat yozgani oʻtirdim.
Senga oldingi xatni yozib yuborganimning ertasi kuni sinfimizda qiziq bir hangoma boʻldi. Mana, eshit.
Anatomiya darsida oʻtirgan edik, direktor bir odamni boshlab sinfga kirib keldi. Bilsak, inspektor ekan. Inspektor oʻqituvchimiz bilan allanimalarni gaplashib olgach, Oʻgʻiz degan bolani oʻrnidan turgʻazdi. Oʻgʻizni sen tanimaysan. Sendan keyin kelgan. Ilgari Tashrada turisharkan, shu yili Istanbulga koʻchib kelishbdi. Maktabga birinchi kelgan kuniyoq bu bolaga qoyil qoldik. Nimasiga qoyil qoldik, bilasanmi? Oigudek chaqqon bola ekan. Xuddi may-munning oʻzi-ya... Bechoraning zaif tomoni ham bor ekan. Nuqul duduqlanib gapirarkan. Oldiniga bolalar dudugʻini yuziga solib, kalaka qilib yurishdi. Oʻgʻiz zarracha parvo qilmadi. Bunaqa gaplarni eshitaverib, koʻnikib ketganga oʻxshaydi. Bolalar qarashsaki, uning jigʻiga tegib boʻlmaydi, foydasi yoʻq. Shuning uchun masxara qilmay qoʻyishdi. Keyin bilsak, Oʻgʻiz oʻziga ishonib yurarkan, shu vajdan mayda-chuyda gaplarga e’tibor bermas ekan.
Qaysi kuni tanaffusda hovlida oʻynab yurgan edik. Oʻgʻiz dabdurustdan: «Daraxtga kim oldin chiqishdan oʻynaymiz, zoʻri bormi?» deb chiranib qoldi. Shu gapniyam ming marta tutilib aytdi. Hamma meni koʻrsatdi. Duduq bola bilan musobaqa qilishni oʻzimga ep koʻrmay, rozi boʻlmadim. Keyin ma’lum boʻlishicha, juda toʻgʻri ish qilgan ekanman.
— Sen duduqlanib bir marta daraxtga chiqquncha men oʻn marta qaytib tushaman, — dedi Chingiz oʻrtaga chiqib. Shu bema’ni hazilgayam kulganlar boʻldi.
Hovlidagi kashtan daraxti esingda boʻlsa kerak. Shuning tagiga mix bilan uzun chiziq tortdik. Oʻgʻiz bilan Chingiz ikkovi yugurib borib kashtanga yopishdi. Chingiz oyogʻini koʻtaraman deb lapanglab turgan edi. Oʻgʻiz bir zumda koʻrinmay qoldi. Bir payt daraxtning tepasi shitirladi. Bundoq qarasak, Oʻgʻiz allaqachon kashtanning eng baland shoxiga chiqib olibdi. Duduqlanib allanimalar deyapti. Oldin tushun-madik. Keyin bilsak, u:
— Ha, Chingiz, kashtan yoqib qoldimi deyman, quchoqlab qoʻyib yuborging kelmayapti! — deb mayna qilayotgan ekan.
Chingiz bir amallab yuqoriga chiqib oldi. Chi-qishga chiqdi-yu, lekin yarmiga borganida yana yuqoriga koʻtarilishga yuragi betlamadi. Buni koʻrib, Oʻgʻiz tepa shoxdan pastga abjirlik bilan sirgʻalib tushdi. Chirgizning oldida bir zum toʻxtalib, osongina yana yerga tushdi.
— Qani, yana zoʻri bormi? Kim garov oʻynaydi men bilan? — dedi u bizga bir-bir qarab. Hech kim indamadi. Shu-shu oramizda Oʻgʻizning obroʻsi oshib ketdi.
Mine Oʻgʻizning shundoqqina orqasida oʻtiradi. Bunday chaqqon va epchil bola bilan oldinma-keyin oʻtirganidan Minening ogʻzi qulogʻida.
Oʻgʻiz ikki kun oʻqishga kelmadi. Ogʻrib qolibdi. Darsga kelmagan kunining ertasiga Mine:
— Oʻgʻiz nimaga duduqlanib gapiradi, bilasizlarmi? — deb qoldi.
Biz qiziqib buning sababini soʻradik.
— Menga oʻzi gapirib berdi, — dedi Mine bu sirni faqat oʻzi bilganidan kerilib. — Bolaligida otasi uni
koʻp kaltaklarkan. Qoʻrqqanidan duduq boʻlib qolibdi. Oʻzi shundoq dedi. Endi daraxtga chiqishga nega usta boʻlib qolganining sirini ham aytib beraymi?
— Qani, qani, eshitaylik.
— Otasining jahli qoʻzib qolganida u shartta qochib ketarkan. Keyin otasi tayoq bilan uni quvlarkan. Oʻgʻiz qoʻlga tushmaslik uchun daraxtga chiqib olarkan. Katta odamni koʻtarmaydigan ingichka shoxlar uni kaltakdan saqlab qolarkan. Shu tariqa u daraxtga chiqishni oʻrganib olgan ekan.
Mana, hozir inspektorning oldida tik turgan Oʻgʻiz shu. Devorda uchta diagramma osib qoʻyilgan.
Odamning skeleti, bosh suyagi va oshqozon a’zolari tasvirlangan.
— Buning nomi nima? — deb soʻradi inspector skeletning bir joyini koʻrsatib.
Oʻgʻiz javob bermadi.
— Bu suyak nima deb ataladi?
Oʻgʻiz yana churq etmay turaverdi.
— Oʻmrov suyagi, —- shivirladi uning orqasida oʻtirgan Mine.
— Oʻm... oʻm... oʻmrov suyagi!
— Hm... Unday boʻlsa bunisi nima? Inspektorning bu gapini eshitib, Oʻgʻiz taraddudga tushdi. Yanglishgan ekanman, oʻmrov suyagini endi soʻrayapti, deb oʻyladi shekilli, yana:
— Oʻmrov suyagi, — deb javob berdi. Inspektor bu gal tizza kosasiga ishora qildi:
— Xoʻsh, bunga nima deyiladi? Oʻgʻiz bechora butunlay gangib qoldi.
— Oʻm... oʻm... oʻmrov suyagi!
— Ha, bu-chi? — dargʻazab boʻlib soʻradi inspek tor. Endi u narigi diagrammadagi boʻyin tomirlarini soʻragan edi.
— Oʻmrov suyagi, afandim!
Oʻgʻiz chalkashib ketdi. Oldinga aytganim xato boʻlsa kerak, oʻmrov suyagini endi soʻrayapti, degan xayolda hamma soʻraganlariga bir xil javob beraverdi. Gap chiqishi ham nihoyatda qiyin, shuning uchun qora terga tushib ketdi. Endi inspektorning oʻzi ham duduqlana boshladi.
— Ju... ju.. juda soz. Buning nomi nima?
— Oʻm... oʻmrov suyagi. Inspektorning qoni qaynab ketdi.
— He, boʻldi, insof bilanda axir! Odamning tanasida oʻmrov suyagidan boshqa narsa yoʻqmi?! Bor, joyingga oʻtir!
Keyingi kunlarda senga aytib berishga arziydigan voqea faqat shu.
Bundan oldingi xatimga sendan haligacha javob kelgani yoʻq. Nima, chindan ham yotib qoldingmi? Javob kutaman.

Ahmad Tarbay.
Atamanning tugʻilgan kuni
Anqara, 25-dekabr, 1963-yil
Ahmad!
14- va 22-dekabrda yozgan xatlaringni oldim. Katta rahmat. Yotib qolganim uchun xatlaringga vaqtida javob qaytarolmadim. Picha yotib oldim, shamollab qolibman. Baribir shundayam xat yozsam boʻlardi-yu, lekin uni qutiga kim tashlaydi? Oyim bilan opamga esa bergim kelmadi. Aksiga yurib Metin ham men bilan baravar ogʻrib qoldi. Kecha oyoqqa turdim, bugundan maktabga qatnayapman. Oʻqishdan keliboq javob yozishga oʻtirgan edim, oyim sendan xat kelganini aytib qoldi. Konvertdagi adresni ilgariroq koʻrgan ekan, shuning uchun:
— Ahmaddan kelibdi. Oʻrtogʻing oqibatli ekan. Seni esdan chiqarmay kelyapti, — dedi.
Xatingni oʻqib boʻlib, Metinning oldiga kirdim. Haliyam turgani yoʻq. Termometrni qoʻyib, isitmasini oʻlchadim — 38,2.
Aslida ikkovimiz arzimagan narsa bilan shamollab qoldik. Sinfimizda Ataman degan bola bor, shuning tugʻilgan kuniga borgan edik. Oʻsha yerdan kasal boʻlib qaytdik. Bizdan tashqari yana uchta bola ham shamollab yotibdi.
Ota-onalar majlisida oyim Atamanning onasi bilan tanishib qolgan ekan, u: «Yaqinda oʻgʻlimizning tugʻilgan kuni boʻladi, bolalarni olib albatta keling, kutamiz», deb aytibdi. Keyin uy adresimizni yozib olib, oʻzimiz mashinada olib ketamiz, debdi.
Oyim Metin ikkovimizni yuborishga rozilik bergan ekan, u: «Xoʻjayin bilan oʻzingiz ham keling. Kelmasangiz xafa boiamiz», deb turib olibdi. Oyim noiloj va’da beribdi.
Buni eshitib, dadamning xunobi oshib ketdi. «Yosh bolaning tugʻilgan kunida bizga nima bor?» — deb gʻijinib turgan edi, oyim ularga boramiz deb va’da berib qoʻyganini aytdi. Xullas, hammamiz boradigan boʻldik. Atamanni tugʻilgan kuni bilan tabriklash uchun sovgʻa-salom oldik. Men kitob, Metin esa avtoruchka taqdim qiladigan boʻldi.
Peshindan keyin uyimizning oldida mashina toʻxtadi. Bizni olib ketgani kelishibdi. Dadam Atamanning otasi bilan mashinada tanishib oldi. Mashina oʻzlariniki ekan.
Birovning gʻiybatini qilyapti, deb mendan ranji-shing mumkin. Lekin men gʻiybat qilayotganim yoʻq. Ularning uyida nima koʻrgan boʻlsam, shuni yozaman.
Ular juda badavlat turisharkan. Shundoqqina sezi-lib turibdi. Bir payt oyim dadamga qarab: «Bularda pul koʻp-u did yoʻq ekan. Manavi jihozlarni koʻr, sirayam bir-biriga mos emas-a!» deb pichirlaganini eshitib qoldim.
Atamanning dadasi har ikki gapning birida «kaminangiz» yoki «hazratlari» deb turishga odatlangan ekan.
Uy ichi kengu, ammo mehmon ham koʻp. Qola-versa, uzun-qisqa boʻlib kelayotganlarning hali keti koʻrinmaydi. Oʻn beshtaga yaqin bola yigʻildi, lekin kattalarning soni oʻttizdan oshib ketdi. Bizga oʻxshab boshqa bolalar ham ota-onalari bilan kelishgan ekan.
— Bu nima, oyi, bugun oʻzi kimning tugʻilgan kuni — Atamannikimi yoki dadasinikimi? — hayron boʻlib soʻradi Metin.
Biror joyda Metinning ogʻzidan nojoʻya gap chiqquday boʻlsa, oyim uni odatda sekingina chim-chilab qoʻyardi. Bu gal ham birovga bildirmay asta oʻymalab olgan edi, Metin jimib qoldi.
— Uyimiz torlik qilib qoldi, aylanay, — dedi Atamanning onasi oyimga zorlanib. — Xudoga shukur, obroʻyimiz joyida, hamma yoʻqlab kelaveradi. Chaqirmasak, keyin xafa boʻlishadi. Odamning yuzi issiq boʻlarkan. Kelasi yil oʻgʻlonning tugʻilgan kunini biron kattaroq restoranda oʻtkazmasak boʻlmaydi. Xoʻjayinni ham koʻndirib qoʻydim. Baraka topkur, bizning xoʻjayin hecham soʻzimni yerda qoldirmaydi, nima desam, shunga koʻnadi.
Bu xotin erini xoʻjayin, Atamanni esa oʻgʻlon deb chaqirarkan.
— Bizning xoʻjayin shunaqa, hecham gapimni ikkita qilmaydilar. Xoʻsh, sizniki qanaqa, durustmi?
Oyimning bu andishasiz gapga jahli chiqqanini yuzidan sezdim.
— Xoʻjayin deganingiz kim u?
Atamanning onasi iljayib qoʻydi:
— Xoʻjayin deb erga aytiladi-da, ovsin. Xoʻsh, u kishiyam gapga koʻnadigan xilidanmilar?
— Uy ancha isib ketganga oʻxshaydimi? — dedi oyim gapni boshqa yoqqa burib.
— Ha, oʻgʻlonning tugʻilgan kuni sharafiga koʻ-mirni ayamay yoqdik. Batareyalar qizib ketdi shekil-li... Xoʻjayinning oʻzlari yaxshi odamlar-u, ammo-lekin juda koʻngillari boʻsh-da. Oʻgʻlonimiz sharafiga batareyalar qizib tursin, deb tayinladilar. Ha, ayt-moqchi, idoralarida ikki-uch sekretar qiz ishlaydi. Hech keragi yoʻq shuncha qizning. Erkak zoti shunaqa boʻlarkan. Birini olib biriga ursin bularni.
— Qani, dadangizdan bir xabar olinglar-chi, nima qilyapti ekan, — deb oyim men bilan Metinni chiqarib yubordi.
Erkaklar katta zalda oʻtirishgan ekan. Stol toia har xil noz-nematlar. Atamanning otasi bilan gaplashib oʻtirgan dadam bizni koʻriboq ensasi qotdi.
— Oyingning bir oʻzini tashlab kelibsanlar-da?! Metin oʻylab-netib oʻtirmadi:
— Oʻzlari shu yoqqa yubordilar-ku.
— Bular hazratlariga tegishlimi? — deb soʻradi Atamanning dadasi.
— Ha, shundoq.
— Umri bilan bergan boʻlsin... Ha, nima deyotgan edim? Esimga tushdi... Shu men ziqna odamni yomon koʻraman. Men sizga aysam, xotin zoti ziqna boʻlarkan... Masalan, bizning xotinni olib koʻraylik. Bozordan apelsin oladigan boʻlsa, ikki xilini tanlaydi. Biri yaxshisi-yu, biri yomon. Eng pachoq, eng arzon apelsinni ataylab xizmatkorlarg oladi. Ularga shunisi ham boʻlaverarmish. Hoʻv xotin, bu bema’niligingni tashla, xizmatkor ham senga oʻxshagan odam, das-turxon hammaga bitta boʻlishi kerak, deb kaminangiz toza nasihat qildi, boʻlmadi. Xotin kishiga gap uqtirib boʻlmas ekan. Bu ishing odamgarchilikdan emas, desam ham tushunmaydi. Hoʻv xotin, sen apelsindan oʻn qurush yulib qoladigan boʻlsang, roʻzgʻorga ikki yuz liralik zarar keltirishing mumkin. Chunki shu ar-zimagan narsa bilan xizmatkorning nafsoniyati ogʻriy-di, oxiri u idish-tovoq yuvayotganida ikki yuz lira tu-radigan chinni laganni paq etib tashlab yuboradi-da, qoʻlimdan tushib ketdi, deb bahona qiladi. Ming marta aytdim bu gapni. Qani buning fahmi yesa...
— Bor, oyingning oldiga joʻnalaring! — haydab berdi dadam bizni.
Hammamiz toza zerikdik. Bolalarning qiy-chuvi joniga tegdi shekilli, mehmon ayollardan biri:
— Bola-chaqa bilan bir joyga hecham borish kerak emas... Quloqni qoqib, qoʻlga berishadi, — dedi yonidagi juvonga engashib.
Dadam:
— Ketaylik endi, bas, — deb shipshigan edi, oyim koʻnmadi.
— Birpas oʻtiraylik... Darrov kesak ayb boʻladi.
— Kaminangiz yoʻqsil bolalarga qoʻldan kelgancha yordam berib keladi. — dedi u dadamga qarab. — Har bayramda qumq qoʻymayman... Buni qarang, shuni ham yozib chiqishibdi-ya...
Yosh bolalarni bir joyga toʻplashdi. Atamanga taqdim etilgan sovgʻa-salomalarni stolga terib qoʻyishdi. Xona dimiqib ketgan ekan, derazani ochib yuborishdi. Metin ikkimiz rosa terlagan ekanmiz, derazaga yaqinroq kelib turdik. Birpasda tumov boʻldik. Zotiljam shu yerdan boshlandi.
Dadam mezbonlardan ketishga ruxsat soʻragan edi, Atamanning otasi javob bermadi.
— Bu qanaqasi? Ovqat pishsin, bir-ikki qadahdan otaylik, keyin ketarsizlar.
Dadam zarur ishi borligini aytib, uzr soʻradi. Koʻchaga chiqdik.
— Ayb menda, kechirasan,— dedi oyim dadamning xunobi oshganini koʻrib.— Bunaqa boʻlishini bilmovdim. Oyisi hadeb chaqiraverganidan keyin va’da berib qoʻygan edim. Nima qilay gapini qaytarolmadim...
Ertasi kuni isitmam oʻttiz toʻqqizga chiqdi.
Xatingda Hikmatning holi keyin nima kechdi, deb soʻragan ekansan. Hikmat bir haftadan beri maktabda koʻrinmaydi. Bechoraga nima boʻldiykin, bilmayman. Birortamiz ham uyini bilmas ekanmiz. Uning boshiga tushgan kulfat menga qattiq ta’sir qildi. Shunga koʻra bu haqda xatning oxirida yozyapman.
Menga oʻxshab sen ham kechikib javob yozmas-san, deb umid qilaman.

Zaynab Yolqir.
Donishmand
Zaynab!
Sengayam, ukanggayam salomatlik tilayman. Bundan keyin kasal boʻlmanglar. Oying meni eslabdilar. Rahmat. Juda xursand boʻldim.
Atamanning tugʻilgan kuni qanday oʻtganini juda chiroyli qilib ta’riflabsan.
Bilasanmi, men shu vaqtga qadar biror marta ham tugʻilgan kunimni nishonlagan emasman. Bizning uyimizda bunaqa odat yoʻq, qolaversa, men ham boshqalarning tugʻilgan kuniga bormayman. Rostini aysam. umrimda bir marta shunaqa marosimda boʻlganman. Oʻshanda oyim bilan qarindoshimiznikiga mehmonga borgan edik. Qarindoshimizning qizi meni bir dugonasining tugʻilgan kuniga olib bordi. Mehmonga borganimizda ikkita qiziq voqea roʻy berdi. Hali-hali buni eslab yuraman.
Kelganlarning orasida bir shum bola bor ekan, oʻsha koʻp mashmashalarga sababchi boʻldi. Bu bola shunaqayam bezori ekanki, uyni birpasda agʻdar-toʻntar qilib tashladi. Shumligining cheki yoʻq ekan. Hamma oʻtirgan edi, bir payt hojatxonaning eshigi ichkaridan gumburlab qoldi. Oʻtirganlar yugurib bo-rishdi. Eshikni birov qulflab qoʻyibdi. Qamalib qolgan ayol bir tomondan jonholatda eshikni gumbirlatib ursa, ikkinchi tomondan:
— Kimdir ustimdan qulflab ketibdi! Oching tezroq, — deb dod solardi.
Uy egalari gir aylanib kalitni qidirishdi.
— Mening oʻgʻlim qilgan bu ishni... Oʻgʻilchani topinglar, oʻgʻilchani, — deydi zoʻr berib baq-baqaloq pakana bir odam.
Hamma qidirish bilan ovora-yu, u boʻlsa ogʻzini koʻpirtirib arzandasini maqtaydi:
— Zangʻar juda oʻtkir bola chiqdi-da, turgan-bitgani oʻt-a, oʻt... Meni aytdi deysiz, xonim afandimni ustidan qulflab ketgan ham oʻsha.
Juvon hojatxona eshigini teshib yuboray deyapti-yu, buning boʻlsa jagʻi tinmaydi.
— Ishqilib, koʻz tegmasin-u juda aqlli bola-da. Qoʻliga kitob olganini bilmayman-u, ammo-lekin imtihondan oʻtib ketaveradi. Kitobga bir qarasa boʻldi, miyasiga yopishib qoladi. Yoshlik paytimda men ham shunaqa edim. Kitob oʻqib oʻtirmasdim. Otasiga tortgan bachchagʻar. Oʻrtoqlari kitobdan bosh koʻtarmaydi, nuqul oʻqigani oʻqigan. Bizning oʻgʻil kitob betini koʻrmaydi-yu, lekin sinfda ham qolmaydi. Aslida oʻzim muk tushib dars qiladigan bolalarni yoqtirmayman...
Uydagilarning hammasi mana shu miyasi oʻtkir bolani qidirish bilan ovora.
— Karavotning tagini qarab koʻringlar. Uyda hamisha karavotning tagiga bekinib olar edi, — deb qoldi bir payt baqaloq odam.
Uyning egasi uning aytganini qilib endi engashgan ham ediki, tepadan bir narsa taraq etib boshiga tushdi. Xayriyat, kalit ekan. Shu zahotiyoq shkaf tepasidan bir bola oʻzini karavotga otdi.
— Ana, aytmadimmi, bu oʻshaning qiligʻi deb. Aqli koʻp-da, nuqul shoʻxlik qiladi.
Otasi suygan bezori oʻsha kuni hammaning joniga tegdi...
Ikkinchi bir voqeaning qahramoni — donishmandlik maktabini oʻtayotgan bola.
Oʻsha kuni memonda bir bola bilan tanishdim. Koʻzoynak taqib olgan chuvakkina ekan. Qoʻl berib soʻrashdik. Ismini soʻrasam, gʻing demadi. Ham koʻzdan, ham quloqdan qolgan boʻlsa kerak, deb oʻyladim. Balandroq ovoz bilan savolni qaytardim. Xuddi nozik masalani yechib berayotgan odamday oʻylanib qoldi, anchadan keyin zoʻrgʻa ismini aytdi. Men nechanchi sinfda oʻqishini soʻradim. Bu gal ham rosa oʻylab, keyin javob berdi. Oʻzicha biror gap aytmaydi-yu, lekin savol bersang, javob olguncha xunob boʻlib ketasan. Birpas gaplashib, yuragim siqilib ketdi, yonidan sekin jilvordim.
— Bu bolang ovsarga oʻxshaydi, — dedim meni bu yerga olib kelgan qarindoshimga.
Qarindoshim kulib yubordi.
— Bu nima deganing. Axir otasi uni donishmand qilmoqchi-ku.
Gapga uning oʻrtogʻi aralashdi.
— Maktabda hamma uni kichik donishmand deb chaqiradi.
— Iya, ismini soʻrasang, topolmay anqayib turadi-yu, bu qanaqa donishmand boʻldi?
— Hamma gap shunda emish. Donishmandlar sukut saqlab turishi kerak ekan. Otasi aytibdi. Birov isming nima deb soʻrasayam darhol javob berma, picha oʻylab ol, donolar: «Oldin oʻyla, keyin soʻyla», deyishgan deb uqtiribdi.
Qizlar bu kichkina donishmandni menga rosa ta’riflab berishdi. Aytishlaricha, uning otasi ancha bama’ni odam emish. Koʻp yil zahmat chekib dunyoda oʻtgan jamiki dorishmandlarning tarjimayi holini oʻrganib chiqibdi. Shundan keyin unda donishmand bolaning otasi boʻlish havasi uygʻonibdi. Uzoq yillik tadqiqot ishlaridan maium boʻlishicha, koʻp donishmandlar otalari qartayib qolganda dunyoga kelgan ekanlar. Oʻylab qoʻygan niyatini amalga oshirish uchun u ham sochiga oq tushib, yoshi anchaga borib qolgandan keyin uylanibdi.
— Bu gaplarni sizga kim aytdi? Donishmandning oʻzimi? — hayron boʻlib soʻradim.
Ma’lum boʻlishicha, bundan butun mahalla xabardor ekan. Buni qizlar kattalardan eshitishibdi.
Boigʻusi donishmandning otasi uylanishga uylanibdi-yu, lekin ancha vaqt farzand koʻrolmay yuribdi. Boyoqish donishmandning otasi deb nom chiqarish ishtiyoqida keragidan ortiq qarib qolgan ekanmi, xullas, farzand hasratida koʻp kuyunib yuribdi. Oxiri, kunlardan birida xotini boshqorongʻi boʻlganini aytibdi. Endi u: «Ishqilib, bola zaif tugʻilsin», deb iltijo qiladigan boʻlibdi. Nega deganda, aksariyat donishmandlar nimjon chaqaloqlardan yetishib chiq-
qan ekan. Xotinning koʻzi yoribdi. Tilab olgan chaqalogʻi shunaqayam nimjon ekanki, uning tirik qolishiga hech kimning koʻzi yetmabdi. Haytovur, bola oʻlmay qopti. Qadim zamonlarda bir donishmand shoir oʻtgan ekan. Qalin bir kitobda naql etilishicha, oʻsha zukko shoir juda yoshligida ona sutidan mahrum boʻlgan ekan. Donishmand bolaning otasi shu kitobni topib oʻqigach, bir oylik chaqaloqni ona koʻkragidan ajratib olibdi. Bola bir yoshida belanchakdan yiqilib, koʻzi shikastlangan ekan, otasi bagʻoyat xursand boʻlibdi. Sababi — allaqaysi bir donishmand ham gʻilay oʻtgan ekan. Endi uning yagona tilagi qolibdi. Ishqilib, oʻgʻlimning boʻyi oʻsmasin, deb oh-voh chekib yurganmish. Zotan, uning bilishicha, donishmand xalqi aksariyat past boʻyli boʻlar ekan.
Shu gaplardan keyin men bu bola nima uchun oʻzining isminiyam darrov aytib berolmasligiga tushundim. Nazarimda, u sukut saqlab javob berishdan koʻra, koʻproq otini eslashga harakat qiladiganga oʻxshaydi.
Hikmat maktabga kelmay qoʻyganini eshitib, qattiq xafa boʻldim. Bechora qizning ahvoli nima kechdiykin?
Kecha maktabda bizni emlab ketishdi. Shuning uchun bugun darsga bormadim. Hozir xatni qutiga tashlab kelaman. Keyin arifmetikaga oʻtiraman. Oʻqituvchimiz uyga ancha vazifa bergan edi. Chap qoʻlim rosa ogʻriyapti. Hatto qimirlatolmayman.
Omon boʻl, Zaynab. Senga hamisha muvaffaqiyat tilayman.

Ahmad Tarbay.
Toma-toma sel boʻlur
Qardoshim Ahmad!
Tunov kuni xatingni, undan bir kun oldin esa yangi yil tabrigingni oldim. Har ikkisi uchun koʻp rahmat. Yangi yildan bir kun oldin men ham senga tabrik xati yuborgan edim. Harholda borib yetgan boʻlsa kerak. Lekin sen tabrikni juda boplabsan. Rasmlaring biram chiroyli chiqibdiki. Mening esimga ham kel-movdi bu narsa. Kelganidayam baribir senchalik chizolmasdim. Rasmlaringni sinfdagi bolalarga koʻr-satdim. Hamma qoyil qoldi.
Yangi yilning birinchi kuni bizning uyda yangi yil kechasidan ham zavqli boʻldi... Boshidan gapirib bersam ham arziydi.
Dadam bilan oyim reja bilan, tejab-tergab roʻzgʻor qiladigan odamlar. Ammo bu ziqnalik emas. Learning maqsadi — koʻrpaga qarab oyoq uzatish. Shuning uchun har narsani avaylash, ortiqcha chiqimga yoʻl qoʻymaslik kerak, deb bizga nasihat qilishadi. Mabodo stolda avtoruchkam qolib ketguday boʻlsa, dadam:
— Avtoruchkani ochiq tashlab ketma, siyohi qurib qoladi. Yerga tushsa, perosi sinadi. Keyin yangisini olishga toʻgʻri keladi. Chiqim koʻpayadi. Odam degan har narsada tejogʻli boʻlishi kerak, — deb qulogʻimga quyadi.
Ukam daftarning bir tomoniga yozib, ikkinchisini boʻsh qoldirsa yoki bir-ikki betini tashlab kesa, oʻsha kuni oyimdan rosa gap eshitadi.
— Bunaqa zararkunanda boʻlma, oʻgʻlim. Axir toma-toma koʻl boiur, degan gap bor. Har kuni bir betdan qoldirib ketaversang, bir yilda qalin bir daftar boʻladi-ya. Shunday oppoq daftarni tashlagani qandoq koʻzing qiyadi?
Metin juda koʻp qalam yoʻqotadi.
— Qalam sotib olaverish jonimga tegdi, nuqul yoʻqotganing yoʻqotgan-a, — deb nolib qoladi oyim.
Toʻgʻri, tejogiiq ish — bejogʻliq, degan gap bor. Ammo haddan oshib kesa ham boʻlmas ekan. Ayniqsa buvimning gapi jonimdan oʻtib ketadi. Ikki gapning birida u kishi:
— Saqlasang — ming kunlik, saqlamasang — bir kunlik, deganlar, otin qizim. Toma-toma koʻl boʻlur, deyishadi axir, — deb nasihat oʻqiydilar.
Bir kuni buvamiz ukam ikkovimizga pul yigʻadigan quticha olib keldilar.
— Shu narsa esingizda boʻlsinki, oz-ozdan koʻp boʻladi. Ota-bobolarimiz toma-toma koʻl boʻlur, deb aytishgan. Qani, toma-toma nima boʻlarkan?
Buvamning odati shu: nuqul bir nima desa, darrov qaytarib soʻraydi.
— Koʻl boʻlarkan, buva.
— Ha, barakalla, gap degan bundoq boʻpti.
Shu maqolni eshitsam koʻnglim ayniydigan boʻlib qoldi. Xudoning bergan kuni uni ming martalab takrorlashadi.
Yangi yil kechasi dadam bilan oyim kazinoga boradigan boʻlishdi. Ilgarilari yangi yilni hammamiz uyda birga kutib olardik, bu yil sal boshqacharoq boʻldi.
Dadamning oʻrtoqlari kazinodan ilgariroq joy olib qoʻyishgan ekan, kechga yaqin ketishdi. Lekin dadam an’anani buzmadi. Hammamiz bir dasturxonda oʻtirib ovqat qildik, rosa oʻynab-kuldik. Ular anchadan keyin turishdi. Kazinoga opamni ham olib ketishdi. Biz buvamlar bilan qoldik. Bilgan oʻyinlarimizni oʻynadik. Loto ham oʻynadik. Ammo buvam hecham yutolmadi. Oʻyin paytida mudrab oʻtirgani unga xalal berdi chamamda.
Yarim kechaga yaqin oʻringa kirib yotdik.
Bir payt uygʻonib qarasam, uy jimjit. Tiq etgan ovoz yoʻq. Haliyam kelishmapti-da, deb oʻyladim. Anchagacha koʻzimni ochib yotdim. Qorongʻida Metinning sharpasi koʻrindi.
— Bularga nima boʻlgan oʻzi? — dedi u oldimga kelib.
— Ha, nima qipti?
— Buyoqqa yur, koʻrasan.
Oʻrnimdan turib, narigi xonaga chiqdim. Buvam bilan buvim ketib qolishgan ekan. Bundoq qarasam, opam divanda ust kiyimi bilan choʻzilib yotibdi. Boʻynida rang-barang qogʻoz tasmalar. Yerdagi gilamda agʻanab yotgan dadam yuziga maska taqib olibdi. Qogʻoz shapkani boshiga emas, oyogʻiga kiyibdi. Faqatgina oyim joyiga borib yotgan ekan. Ammo kiyimlari sochilib yotibdi. Bir poy paypogʻini koridorda, ikkinchisini yonida koʻrdim.
Oyimning ustini yopib qoʻydim. Opamni arang turgʻazib, joyiga yotqizdik. Lekin dadamni uygʻotib boʻlmadi.
Vaqt peshindan ogʻib qolgan edi, ular sal gʻimirlab qolishdi. Eng avval oyim oʻziga keldi. Keyin u dadamni uygʻotdi. Oxiri opam oʻrnidan turdi. Boʻynidagi marjoni yoʻqmish. Hech qayerdan topolmadi. Kechasi biror yerda yoʻqotganga oʻxshaydi.
Gap-soʻzdan bildimki, kazinoda oyim bilan dadam omadlarini sinab koʻrmoqchi boʻlishibdi. Talay pul yutqazishibdi.
— Oyning oxirigacha nima yeymiz endi? — tashvishlanib soʻradi oyim.
— Idoradan qarz soʻrayman, boshqa iloj yoʻq, — javob berdi dadam.
Saldan keyin buvam bilan buvim kirib kelishdi.
— Qalay, yangi yilni yaxshi kutib oldinglarmi? — koʻngil soʻradi buvim.
— Ta’zirimni yedim, endi hecham unaqa joylarga bormayman.
Oyim gapini tugatib, Metin ikkovimizni bir chekkaga imlab chaqirdi.
— Qancha pullaring bor, menga berib turinglar, ertaga qaytib beraman.
Yigʻib yurgan pulimizni keltirib berdik.
Shu orada eshik taqillab qoldi. Qoʻshnimizning qizi Nurton ekan. Qoʻlida bir parcha qogʻoz. Dadamga ekan. Xatni olib, uyga kirdim. Dadasi yozibdi. Shu satrlarga koʻzim tushdi: «Doʻstim, kechagi voqea oʻzingga ma’lum. Yonimda sariq chaqa ham qolmabdi. Uyga qandoq kelganimni bilmayman. Har qalay, sizlar olib kelgan boʻlsangiz kerak. Puldan qalaysan? Yuz lira kerak. Rahmat».
Xatni dadamga uzatdim. Dadam xatni oʻqigach, oyim bilan shivirlashib oldi. Mazmuni, ular pulimiz yoʻqligini bildirgilari kelmadi. Bu gal opamning qutichasi ish berdi. Dadam bilan oyim koʻzimizni shamgʻalat qilib opamga bir nima deyishdi. Keyin opam olib kelgan qutichani ochib, ichidan chiqqan bor pulni Metindan berib yuborishdi.
Metin dars qilmoqchi boʻlgan edi, yana qalamini topolmadi. Yoʻqotib qoʻyganga oʻxshaydi. Buni eshitib, oyim koʻpirib ketdi:
— Qanaqa ovsar bolasan oʻzi! Nuqul qalam yoʻqotganing yoʻqotgan-a? Bundoq avaylab tutsang boʻlmaydimi! Hadeb senga qalam olib beraveramanmi?
Buvamning nasihati boshlandi.
— Saqlasang — ming kunlik, saqlamasang — bir kunlik, oʻgʻlim. Xoʻsh, saqlamasang nima?
— Bir kunlik, buva!
— Ha, barakallo! Toma-toma koʻl boʻlur. Nima boʻlur?
Metindan oldin men javob berdim.
— Hech narsa. Koʻl boʻlmaydi.
— Nega endi? Nimaga koʻl boʻlmas ekan?
— Boʻlmaydi, buvajon.
— lya, nega boʻlmas ekan? — qovogʻini uyub soʻradi buvam.
— Chunki koʻl boʻlishi uchun oʻsha joy sal chuqurroq boʻlishi kerak. Agar suv turmaydigan tep-tekis joy boʻlsa...
— Ha, nima boʻlarkan?
— Suv sharillab oqib ketadi. Sel boʻladi...
Buvam menga bir xoʻmrayib qoʻydi.
Uyimizda yangi yil shunday boshlandi. Endi oyim bilan dadam yangi yilni boshqa joyda kutib olmaydigan boʻlishdi.
Xoʻsh, seniki qalay boʻldi?
Yangi yilda senga baxt-saodat, oʻqishingda muvaf-faqiyatlar tilayman.

Zaynab Yolqir.
Boshlanishi chakki emas
Zaynab!
Yangi yil bilan tabriklab yozgan xatingni olganimga koʻp boʻldi. Rahmat.
Yangi yilni biz katta amakimlarnikida kutib oldik. Uylari juda keng. Hamma amakilarim shu yerga yigʻilishdi.
Men har kuni erta yotishga oʻrganib qolganim uchun yangi yil kechasi uzoq oʻtirolmadim. Soat oʻn ikkidan keyin koʻzim yumilib ketaverdi. Radio eshitib oʻtirib uxlab qolibman.
Ertasi kuni odatdagidek oʻtdi. Biror yangilik boʻlgani yoʻq. Lekin shuni bilib qoʻyki, yangi yilning birinchi kuni siznikida roʻy bergan voqea bizning uyda tez-tez boʻlib turadi. Dadam koʻchada pul sarflagan kuni uyda juda qurumsoq boʻlib qoladi.
Ba’zi kunlari u koʻchadan toʻyib keladi. Shu-naqa paytlarda suv ichayotganinmi koʻrib qolsa, darrov:
— Qaynagan suvni isrof qilma. Stakanga oʻzing ichadiganingni quy, tagida qolmasin, — deb tanbeh beradi.
Holbuki, stakanning tagida bir-ikki qultum suv qolgan boʻladi. Dadam isrofdan qoʻrqqani uchun qolgan suvni guldonga toʻkadi. Shunday kezlarda dadam oʻz hisobiga oshna-ogʻaynilarini yaxshilab mehmon qilganini bilib olaman.
— Shuncha pastani uvol qilib nima qilasan?! Oʻzingga loyigʻini olsang boʻlmaydimi?— deb oʻdagʻaylaydi dadam tish yuvayotgan boʻlsam. Bilamanki, u kecha yana ziyofatga tushibdi.
Ba’zan dadam biror oʻrogʻliq narsa olib kelganida sabrim chidamay kanopini uzmoqchi boʻlaman. Shunda u:
— Shoshma, kanopni sekin yechib ol. Biror joyga olib qoʻy, kuningga yaraydi, — deb qoladi. Yana bilamanki, dadamning bugun ham koʻchada sarfi katta boʻlgan.
Dadamning qiziq odati bor — ogʻaynilari bilan biror yerda oʻtirib qolsa, nuqul pulni oʻzi toiagisi keladi. Buni necha marta oʻz koʻzim bilan koʻrganman. «Choʻntakni kovlamang, qoʻying, xafa boʻlaman... Mana menda bor», deb turib oladi.
Ammo ertasiga uyda tamoman oʻzgarib qoladi.
— Eski gazetalarni yirtmasdan olib qoʻyinglar. Biron narsaga yarab qoladi. Qolaversa, yigʻib yursangiz keyin sotishingiz ham mumkin. Juda boʻlmasa pechkaga yoqsangiz, uyni isitadi.
«Toma-toma koʻl boʻlur» degan maqol sizlarnikida koʻp ishlatilar ekan. Bizning uyimizda «Oʻzingda boʻlsa, kuningga yarar» degani tildan tushmay keladi.
Shunisi ham borki, koʻcha-koʻyda pulini sovurib kelmagan kunlari dadamning qoʻli ochiq boʻladi. Yangi yil kechasidayam, ertasigayam shunaqa boʻldi. Dadam yangi yilda menga akvarel boʻyoq olib berdilar. Fevralda ikki haftaga kanikulga chiqamiz. Shunda mazza qilib surat chizaman.
Yangi yilda butun uy ichingiz bilan hammangizga baxt-saodat tilayman.

Ahmad Tarbay.
Ivirsiq qiz
Aziz sifndoshim Ahmad!
Avvalambor senga Hikmatdan gapiray. Hikmat darsga qatnay boshladi. Ota-onasi yana yarashib olishibdi. Boyoqish juda xursand bundan.
Senga yana bir yangilik aytmoqchiman. Menga yozgan hamma xatlaringni yigʻib kelayotgan edim, ammo har yer-har yerda tartibsiz sochilib yotardi. Kecha hammasini tartibga soldim. Yozgan kunlaringga qarab oldinma-keyin qilib chiqdm. Yaxshi boʻldi. Bu narsa sira xayolimda yoʻq edi, bir gap bilan shu ishni qildim. Mana, eshit, bir boshdan gapirib beraman.
Uyda hammasi meni palapartish ish qilasan, narsalaring doim ivirsib yotadi, deb koyishadi. Holbuki men qoʻygan narsasini topolmay yuradigan, besarishta odamni yomon koʻraman. Demak, yomon koʻrgan odamim oʻzim ekanman-da.
Yakshanba kuni erta bilan uy daftarimni topolmay xunob boʻlgan edim, oyimdan rosa gap eshitib oldim.
— Nimaga bunaqa merovsan-a, qizim? Doim bir nimang yoʻqolib qoladi-ya... Es-hushingni yigʻib yursang boʻlmaydimi?!
Oyimning yoniga dadam qoʻshildi. Buvam bilan buvim kelgan edi, ular ham palapartishligimni yuzimga solishdi. Opamga-ku xudo berdi — kelgan joyidan u ilib ketdi. Hammalari meni talab ketishdi. Jonimga ora kirgan birgina Metin boʻldi.
— Bu uyda odam oʻzini ham yoʻqotib qoʻyishi hech gap emas, — dedi u meni yupatib.
Hammalari menga yopishganiga rosa xoʻrligim keldi. Alamdan nima qilishimni bilmay xonamga kirib, bir chekkadan yigʻishtirishga tushdim. Stol usti-ni, kitob javonlarini tartibga soldim, buyumlarni joy-joyiga qoʻyib chiqdim. Narsalarimni yigʻishtirayotib, uydan labga surtadigan pomada, har xil otkritka, bir poy paypoq topib oldim. Hammasini ularning oldiga olib chiqdim. Haliyam mening gʻiybatimni qilib oʻtirishgan ekan.
— Manavi paypoq kimniki? Tortmadan chiqdi, — deb paypoqni irgʻitdim.
— Iya, kecha qidirib yurgan eding-ku buni, — dedi oyim dadamga qarab.
— Xoʻsh, pomada kimga qarashli?
— Qayerda ekan? Qidirmagan joyim qolmadi.
— Allakim stolimga qoʻyib ketibdi.
— Kecha oʻsha yerda unutgan ekanman-da, — deb kuldi oyim.
Otkritkaga navbat keldi.
— Bu kimniki boʻldi?
Opam lavlagidek qizarib ketdi.
— Qayerdan topding?
— Kimdir kitoblarimning ichiga yashirib qoʻyibdi. Orqasidagi yozuvini oʻqiganim yoʻq.
Endi oʻtirib dars qilay degan edim, ruchkamni qoʻygan joyimdan topolmadim. Hammayoqni qarab chiqdim, yoʻq.
— Yana nima yoʻqotding? — zarda bilan soʻradi oyim.
— Ruchkamni koʻrmadingizmi?
— Ruchka oshi ichasanmi oʻzi? Nuqul ruchka yoʻqotganing yoʻqotgan-a, qizim...
Oyim diydiyosini boshlab yubordi.
— Hoy qiz, bu merovliging qachon qoladi-a? — dedi buvim oyimning yoniga qoʻshilib.
— Palapartish boʻlma, hamma narsang saranjom boʻlsin, qoʻygan joyingni bilib yur, deb ming marta aytaman senga. Bu quloqqa gap kiradimi oʻzi?
Dadamdan eshitgan gapim bu.
Meni kalaka qilish uchun opamga bahona topildi.
— Ma, menikida yozib tur. Koʻzingga qara, tagʻin buniyam yoʻqotib yurma!
Opam ruchkani olib berish uchun ichkari kirib ketdi. Birpasdan keyin uning:
— Kim oldi ruchkamni? Hozirgina shu yerda edi-ya, — degan ovozi keldi.
Buvim boshimni silab, yotigʻi bilan nasihat qildi:
— Endi oʻzingga qarab yurgin, Zaynab qizim. Boʻying choʻzilib qoldi. Hademay biror uyning bekasi boʻlasan. Qalam-daftar yoʻqotib yursang endi uyat boʻladi. Qiz bola degan saranjom-sarishtali boʻlishi kerak.
— Avlodimizda merov yoʻq edi, hayronman, bu kimga tortdiykin, — deb luqma tashladi oyim.
Har kuni boʻladigan gap shu. Eshitaverib qulogʻim pishib ketgan.
Men bularning ichida eng koʻp buvamdan hayiqib turaman. Oʻzi iste’foga chiqqan polkovnik, juda badjahl odam. Oyim hali-hali buvamning yuziga tik qarayolmaydi. Hatto dadam ham uning oldida ancha muloyim boʻlib qoladi.
— Hayotda kimki rejali boʻlsa, oʻsha yutadi.
Buvamning odatini senga gapirib bergan edim.
Aytgan gapini darrov qaytarib soʻraydi.
— Xoʻsh, kim yutarkan?
— Rejali odam, buva, — deb javob berdim.
— Barakallo... Har narsa ma’lum bir joyda turishi kerak. Qayerda turishi kerak ekan?
— Ma’lum bir joyda.
— Barakallo. Toki kerak boʻlib qolganida topish oson boisin. Xoʻsh, nima ekan?
— Toki kerak boʻlib qolganida topish oson boisin.
Buvamning har bir gapni qaytarib soʻrash odati armiyadan qolgan ekan. Dadam shunday degan.
— Juda toʻgʻri gap bu, — buvamga yuzlanib dedi dadam. — Men ham shundayman. Qaysi choʻntakda nima borligini koʻzimni yumib aytib beraman. Yonimda nimaiki olib yursam, hammasining joyi aniq. Shunga odatlanganman. Roʻmolchami, zajigalkami, hamyonmi — hammasining oʻz joyi bor.
— Ofarin, xuddi shunday boʻlishi kerak, — dedi buvam uning gapini ma’qullab.
Dadam sarishtaligini Metin bilan menga bir koʻrsatib qoʻymoqchi boʻldi.
Dadam oʻrnidan turib, koʻzini chirt yumib oldi.
— Koʻringlar, koʻzimni yumdim. Hozir qayerda nima turishini aytib beraman. Nimchamning chap choʻntagida zajigalka boʻlishi kerak. Mana, olaman!
Dadam choʻntakka qoʻlini solib, zajigalkani olmoqchi boʻldi-yu, lekin topolmadi. Rosa qidirgani bilan zajigalka chiqmadi.
— Qiziq... Qayoqda qoldiykin-a...
Zajigalka topilmagach, dadam beburd boʻlmaslik uchun boshqasiga oʻtdi.
— Masalan, avtoruchka deylik. Qayerda turishini yoddan bilaman. Hamisha kostyumning ichki choʻntagida, chap tomonda turadi. Ishonmasangiz, mana, koʻrib qoʻyinglar.
Choʻntakdan avtoruchkaning oʻrniga termometr chiqdi.
Dadam, «mana, aytmadimmi!» deb koʻzini ochib qaragan edi, termometrni koʻrib oʻziyam rosa hayron boʻldi. Noiloj iljaygan boʻldi.
— Tunov kuni Metinning isitmasini oʻlchagan edim. Shoshilinchda choʻntakka solib ketavergan ekanman-da... Ha, mayli. Unisi boʻlmasa, bunisi. Yon daftarim hamisha chap tomonda turadi. Ishonmasangiz, mana, koʻrib qoʻyinglar.
Dadam koʻzini yumib, daftarchani qidira ketdi.
— Chap choʻntagim qani oʻzi, oyisi?
— Bu kostyumni usta agʻdarib bergan edi-ku... Chap choʻntak oʻng tomonga oʻtib qolgan boʻlishi kerak.
Yon daftarcha oyim aytgan joydan ham chiqmadi. Dadam oʻng choʻntagidan bir gʻaltak oldi.
— Dadangizning yon daftarchasi qayerda turishini endi bilib oldingizmi, bolalar? — dedi buvam kesatib.
Bizning oʻrnimizga javobni oyim berdi:
— Esim qursin... Kecha ertalab kostyumni tikib qoʻyuvdim. Astari soʻkilgan ekan. Choʻntakda ipi qolib ketibdi, bilmabman.
Dadam juda oʻsal boʻldi, xunobi oshdi. Biror nima bilan oʻzini oqlamoqchi boʻlib yana choʻntaklarini kovlashtirayotgan edi, buvam:
— Ha, namuncha kovlashtirasan, tuya yoʻqotdingmi? — dep piching qildi.
Buvam qotib-qotib kuldi. Bir payt uni yoʻtal tutdi.
— Paltoda roʻmolcha bor edi, olib beringlar. Oʻng tomondagi choʻntakda, — deb buyurdi buvam qattiq yoʻtalarkan.
Yugurib borib paltoni qaradim. Roʻmolcha koʻrinmadi.
— Aytgan joyingizda yoʻq-ku, buva!
— Boʻlmagan gap... Qani buyoqqa olib kel-chi paltoni... Qirq yildan bed shu yerda turadi roʻmolcham...
Paltoni keltirib berdim. Buvam roʻmolchani topolmagach:
— Birov olganga oʻxshaydi, — deb xoʻmraydi.
Oyim yugurib borib narigi xonadan yangi roʻmolcha olib chiqdi, buvamga sezdirmay uni sekingina paltoning oʻng choʻntagiga solib qoʻydi.
— Xah, turgan ekan-ku! Shu yerda boʻlishi kerak deb aytmadimmi sizga!
Yoʻtal tindi. Buvam yon-verini timirskilab, yana nimanidir qidirishga tushdi. Topolmagach, dargʻazab boʻldi:
— Sigaretim qani? Hozirgina choʻntagimda turuvdi. Kim oldi oʻzi? Darhol topib beringlar!
Buvamizni ortiqcha xunob qilmaslik uchun sigaretni izlay ketdik. Shu orada uyga mehmonlar keldi. Er-xotin qoʻshnilar ekan. Yelib-yugurganimizni koʻrib, ular ham ishga tushib ketishdi. Hamma zir yugurib, buvamning sigaretini qidiryapti-yu, u boʻlsa dam-badam:
— Obbo lapashanglar-ey! Tezroq boʻlsalaring-chi, namuncha imillaysanlar-a! — deb zarda qiladi.
— Hozircha shundan chekib tura qoling, — dedi mehmon sigaretini tutib.
Gapirib baloga qoldi. Buvamning qoni qaynab ketdi.
— Hozir oʻzimnikini topib berasanlar! — deb uyni boshiga koʻtardi.
Metin ichkaridan bir juft paypoq koʻtarib chiqdi.
— Kimniki bu?
— Voy, qayerdan topding? Qidirmagan joyim qolmovdi-ku? — hayron boʻldi oyim.
— Buvamning sigaretini qidirib yursam, xolodilnikning ustidan chiqib qoldi.
Gʻir etib doʻkondan boshqa sigaret olib kelish ham mumkin edi-ku, ammo buvamga ichidagidan koʻra Lining metall qutisi muhimroq edi. Bir tomondan, qidirganimiz yaxshi boʻldi. Sigaret bahonasi bilan oʻzimiz yoʻqotib yurgan koʻp narsalarni topib oldik.
Mehmonga kelgan xonimning tagidan bir parcha qogʻoz chiqdi.
— Iya, radioning qogʻozi-ku, — deb yubordi dadam. — Bir oydan buyon topolmay yuruvdim.
Dadam qidirgan avtoruchka tarelkalarning orasidan chiqdi. Kimdir yanglishib pichoqni axlat idishiga tashlab yuboribdi.
Xullas, ancha-muncha narsalarni topib, ega-egasiga qaytarib berdik.
— E-e, buni qarangiar, kimdir sigaretni tagimga qoʻyib ketibdi-ya! Qaysi bir gʻirromning ishi bu! — deb qoldi bir payt buvam.
Bundoq qarasak, buvam tushmagur bizni rosa ovora qilib qoʻyib, sigaretini oʻzi bemalol tagiga bosib oʻtirgan ekan.
Hech kim indamadi.
Xullas, oʻsha kuni eshitgan gaplarim menga alam qildi. Zarda ustida xonani yigʻishtirib chiqdim. Chindan ham uyga ancha qaramay qoʻygan ekanman. Endi ivirsiq qiz degan nomdan qutulmoqchiman. Sendan olgan xatlarim ham toʻzgʻib yotgan ekan, ancha tartibga solib qoʻydim. Hammasini papkaga joyladim.
Eski sinfdoshlar ichida faqat sen menga muntazam xat yozib turibsan. Mine ham onda-sonda yozib turadi. Damir bilan Yashardan bir marta xat oldim. Hammalariga javob yozib yubordim.
Tez-tez xat yozib tur. Kelishdikmi?
Senga muvaffiaqiyatlar tilab qoluvchi:

Zaynab Yolqir.
Ayb boʻladi
Istanbul, 11-yanvar, 1964-yil.
Aziz doʻstim Zaynab!
Sen bilan toʻrt yil birga oʻqiganmiz. Seni sin-fimizning eng saranjom-sarishta qizlaridan deb bilardik. Shuning uchun seni ivirsiq deyishganini eshitib, juda hayron boʻldim. Uyda menga laqab qoʻyib olishgan. Nuqul lapashang deyishadi. Ammo buning tagida jon bor. Dasturxonga oʻtirsam, albatta choy toʻkmasdan turmayman. Nechogʻliq urinmay, baribir choyim toʻkilib ketaveradi.
Oying nuqul Metinga tilingni kesib olaman, deb poʻpisa qilishini qaysi bir xatingdayam yozgan eding. Harama onalar shunaqa ekan. Mening oyim ham Fatoʻsh degan singlimni hamisha shunaqa qoʻrqitadi. Singlim hali yosh, ikki yildan keyin maktabga boradi. Bu narsa oʻzimning ham boshimdan oʻtgan. Menga ham oyim tilingni kesib olaman, deb dagʻdagʻa qilardi. Ammo tilim joyida turibdi.
Yaqinda Fatoʻsh yomon bir qiliq koʻrsatdi. Oyim uni rosa urishdi, tilingni kesib olaman, deb poʻpisa qildi. Lekin bu gal chindan ham Fatoʻshning tili uzayib qolgan ekan. Mana, eshit voqeani.
Dadamning qiziq odati bor — har ikki gapning birida «hoʻv», «voy zangʻar-ey!» degan boʻlmagʻur soʻzlarni ishlatib turadi. Fatoʻsh boʻlsa naq toʻtining oʻzi, kimdan nimani eshitsa, darrov shuni qaytaradi. U: «Hoʻv falonchi», «voy zangʻar-ey!» deb chuldirab qolsa, uydagilar oʻzlarida yoʻq suyunib ketishadi. Keyin uni: «Namuncha tili shirin-a. Xuddi katta odamga oʻxshab gapiradi-ya», deb erkalashadi.
Tunov kuni bir qoʻshni amakimiz biznikiga chiquvdi. Oʻzi juda qiziqchi odam. Shunaqayam gapni boplaydiki, eshitsang, qotib-qotib kulasan. Fatoʻshni aytmaysanmi, nuqul qiqir-qiqir kuladi. Aslida boʻlayotgan gap-soʻz bilan ishi yoʻgʻu kim kulsa oʻshanga qoʻshilib qiqirlaydi. Endi kulgining boisini aytib beray.
Qoʻshni amaki ishlaydigan idoraga allaqaysi mam-lakatdan bir mutaxassis kelgan ekan. Oʻzi nemismish. Oʻsha nemis bir kuni qoʻshnimizni toʻxtatib:
— Sizning yurtingizda «hoʻv» degan soʻz koʻp ishlatilarkan. Odamlar bir-birini shu soʻz bilan chaqirisharkan. Bu nima degani oʻzi, juda qiziqib qoldim. Kimdan soʻramay, qoniqarli javob ololmadim, — debdi.
Koʻzoynakli qoʻshnimiz bu gapni eshitib, nima qilishini bilmay qolibdi. Agar rostini aytadigan boʻlsa, ajnabiy odam ustimizdan kulib ketishi mumkin. Oʻylab-oʻylab oxiri bir yoʻl topibdi.
— Juda toʻgʻri fahmlabsiz, janob,— debdi unga qarab qoʻshnimiz,— haqiqatan ham «hoʻv»ni koʻp ishlatamiz. Bizda taomil shunday. Dehqonlar ham, ishchi va xizmatchilar ham shunga odatlangan. Uning asl ma’nosi «muhtaram» demakdir. Bizlar bir-birimizga murojat qilganimizda ismning oldiga shu soʻzni qoʻshib aytamiz.
Oradan besh-olti kun oʻtgan ekan, oʻsha idora rahbarlarining katta majlisi chaqirilibdi. Kanon degan odam bosh direktor ekan, majlisni oʻsha olib boribdi. Nemis mutaxassisi shu yigʻinda nutq soʻzlabdi, majlis ahlining ruhini koʻtarish maqsadida gap orasida shu yerda oʻrgangan bir-ikkita turkcha soʻzlarni ham qis-tirib oʻtibdi. Mehmon nutqining eng nozik joyiga kelgan ekan, bosh direktorga qarab: «Hoʻv Kanonbey!» deb yuboribdi. Hamma xijolatdan yerga qarabdi. Nemis nutqining oxirigacha juda koʻp marta Kanonbeyni tilga olibdi. Har gal oʻzi bilgan oʻsha «muhtaram» soʻzini qoʻshib aytarmish. Kanonbeyning boʻladigani boʻlibdi-yu, ammo tishinitishiga qoʻyib oʻtiraveribdi. Odamlar piqir-piqir kulisharmish. Shu-shu Kanonbey «hoʻv» degan laqabni orttirgan ekan.
Koʻzoynakli qoʻshnimiz buni shunaqayam oʻxshatib gapirib berdiki, kulaverib ichagimiz uzildi. Ayniqsa, Fatoʻsh bir qop semirib ketdi.
Dadam boshqa bir qiziq voqeani gapirib berdi.
Ularning fabrikasiga yangi asbob-uskunalar kelibdi.
Bularni oʻrnatish uchun Amerikadan mutaxassis chaqirishibdi. Amerikalik bundoq razm solib qarasa, fabrikadagi odamlar bir soʻzni juda koʻp ishlatisharmish. U hayron boʻlib buning ma’nosini dadamdan soʻrabdi. Dadam u nimani soʻraganini bizga gapirib berdi. Anchayin bemaza soʻz. Maktab bolalari ham koʻp ishlatadi uni. Endi tushungandirsan?
Dadam fabrikada bosh usta boʻlib ishlaydi, shuning uchun ochigʻini aytishni oʻziga ep koʻrmabdi. Qolaversa, ingliz tilida buning nima deyilishini ham bilmas ekan. Shuning uchun dadam unga:
— Buning ma’nosi rahmat, ya’ni «tenkyu» dega ni, — deb tushuntiribdi.
Buni eshitib, amerikalik injener hayratdan yoqasini ushlabdi.
— Ana xolos, — debdi u qoyil qolib, — sizlar gʻoyat sertakalluf xalq ekansiz. Biz bu borada xitoylar bilan inglizlarning oldiga tushadigan xalq yoʻq, deb oʻylab yurardik. Chunki ular arzimagan narsaga ham minnatdorchilik bildirishadi. Ammo sizlar ulardan oʻtib ketibsiz. Men juda koʻp mamlakatlarda boʻlganman, lekin sizchalik sertakalluf, xushmuomala odamlarni hech qayerda koʻrmaganman. Bundan buyon men qaysi yurtga bormayin, hamma joyda sizlarni oʻrnak qilib koʻrsataman, nozikta’b xalq ekaningizni olamga yoyaman.
«Xayriyat, yolgʻon gapim yaxshilikka yararkan», deb dadam ich-ichidan suyunibdi.
Shu gap-soʻzning ertasi kuni injener ishga chiqmabdi. Toʻrt kungacha undan darak boʻlmabdi. Fabrikada ish tigʻiz, yangi uskunalarni tezroq oʻrnatish kerak. Injenerni qidirmagan joylari qolmabdi. Hech qayerdan daragi chiqmabdi. Toʻrtinchi kuni fabrikaga oʻzi kirib kelibdi. Sogʻ joyi qolmaganmish, a’zoyi badani doka bilan chirmab tashlanganmish. Mashinada avariyaga uchragan boʻlsa kerak, deb oʻylashibdi. Keyin ma’lum boʻlishicha, gap boshqa yoqda ekan.
Amerikalik injener fabrikadan chiqib, memonxo-naga ketayotgan ekan. Yoʻlda mashinaga oʻtiribdi. Odamlarda qiziq bir odat bor — eshitgan gapini hech kim yuragida saqlab yurolmaydi, darrov birovga aytgisi keladi. Injener ham shofyorga minnatdorchilik bildirmoqchi boʻlibdi-da, pulni uzatayotib boya ma’nosini chaqib olgan soʻzini aytibdi. Shofyorning koʻzi olayib ketibdi. Amerikalik buni boshqacha tushunib, yana oʻsha soʻzni qaytargan ekan, shofyor burniga qarab bir musht tushiribdi. Ikkovi yoqa boʻgʻishib ketishibdi. Oxiri ularni zoʻrgʻa ajratib qoʻyishibdi. Injener bularga ham minnatdorchilik bil-diribdi. Yana boshi baloga qolibdi. Xaloyiq uni olomon qilib ketibdi. Nihoyat, politsiyachi yetib kelib, uni bir amallab ajratib olibdi. Shoyeing qurgʻur amerikalik turkcha qilib politsiyachiga ham qulluq qilibdi.
Jamoat oʻrtasida politsiyachiga til tekkizish jino-yat-ku! Oyogʻini yerga tegizmay darhol politsiya boʻlimiga olib borishibdi. Komissar koʻradiki, bu odam ajnabiy. Qoʻyib yuborilsin, deb buyuribdi. Injener bu saxovati uchun komissarga turk tilida minnatdorchilik bildiradi... Xullas, u politsiyaning qoiidan zoʻrgʻa qutilib, toʻgʻri kasalxonaga borib tushadi. Kasalxonada toʻrt kungacha oʻziga kelmay yotadi.
Juda alomat ish boʻlgan ekan, toza kuldik.
Yaqinda dadam uyga mehmon keladi, deb qoldi. Nozikroq mehmonlar ekan, oyim katta hozirlik koʻrdi. Er-xotin boʻlib olti kishi kelishdi. Fatoʻsh mehmonlarga yoqib qoldi. Juda odobli, shirin soʻz qiz ekan, deyishdi. Bola tarbiyasidan gap ochilib, koʻp maqtashdi. Dadam ham ularga qoʻshildi.
— Bizning xonim bolalarni koʻchaga yolgʻiz chiqarmaydi, afandilar. Shuning uchun ham tarbiyalari joyida.
— Ha, koʻcha bolani buzadi. Bolalar koʻchada har xil yomon gaplarni eshitadi. Shuning uchun Fatoʻshni hecham koʻchaga chiqarmayman, — deb qoʻydi oyim.
— Juda toʻgʻri ish qilasiz, xonim afandim, — dedi
mehmon ayollardan biri oyimga qarab. — Koʻcha uyoqda tursin, hozir maktab ham bolalarni buzyapti. Koʻz tegmasin, qizchangiz gʻoyat odobli ekan, yaxshi tarbiya beribsiz.
Bu maqtovlarni eshitib Fatoʻsh shishib ketdi. Butun bilgan narsalarini ishga solib, yana nimalarga qodir ekanini mehmonlarga koʻrsatib qoʻymoqchi boʻldi.
— Hoʻv dada!
Fatoʻsh hamma kulib yuboradi, deb oʻylagan edi. Oʻtirganlar sovuqqina kulgan boʻldi. Ogʻir jimlik choʻkdi. Dadam xijolatpazlikdan nima qilarini bilmay, qiyin ahvolga tushib qoldi. Fatoʻsh mehmonlar nega sharaqlab kulmaganiga hayron boʻldi, yaxshi eshitishmagan boʻlsa kerak, degan xayolda qattiqroq baqirdi:
— Hoʻv dada! Sizga aytyapman!
Mana men nimalarni bilaman, deganday mehmonlarga bir-bir qarab chiqdi. Dadam vaziyatni yumshatish uchun muloyimgina qilib:
— Ha, oppoq qizim, nima deysiz? — deb soʻradi.
— Dada deyman! Hoʻv dada!
— Ha, nima deysan?
Dadamning jahli chiqa boshladi, qoshlari chimirildi. .
Ammo Fatoʻsh hayron — nega bular kulmaydi?
— Hoʻv dada! Sizga aytyapman!
Oyim iljaygan boʻldi. Lekin Fatoʻshning koʻngli toʻlmadi — u nima qilib boʻlsayam mehmonlarni qoyil qoldirishi kerak. Birdan u amerikalik injener dadamdan ma’nosini soʻragan yaramas soʻzni aytib yubordi. Fatoʻsh yengib chiqdi. Hamma sharaqlab kulib yubordi. Dadamning qattiq jahli chiqdi-yu, lekin sezdirmadi. Fatoʻshga oʻqrayib qaradi. Singlim taltayib ketib boyagi gapni yana ikki-uch marta takrorladi. Oyim bildiki, uni yaxshilikcha tinchitib boʻlmaydi. Shuning uchun:
— Bas endi, jim boʻlmasang tilingni kesib olaman, — deb qattiq jerkib berdi.
Kulishning oʻrniga soʻkish eshitgan Fatoʻsh alarmdan yigʻlab yubordi, Qani endi ovunsa! Oxiri oyim uni yetaklab, xonasiga olib chiqib ketdi. Joyiga yotqizib, keyin qaytib kirdi.
— Hechqisi yoʻq, xonim afandim, xafa boʻlmang,— dedi mehmonlardan biri oyimni yupatib. — Bu hali holva. Biznikilarning ogʻzidan bodi kirib, shodi chiqadi. Qizchangiz goʻdak hali, nima deganini oʻzi ham bilmaydi.
— Bunaqa bema’ni gaplarni kimdan eshitibdiykin, hayronman, — dedi dadam oʻzini goilikka solib.
Dadamning yoniga oyim qoʻshildi:
— Mening ham boshim qotdi. Koʻchaga chiqmasa, yomon bolalar bilan oʻynamasa...
Fatoʻsh buni qayerdan eshitganini chindan ham bilishmasa kerak, deb oʻylabman. Shuning uchun haq gapni ayta qoldim:
— Qayerda boʻlardi, uyda eshitadi-da, bunaqa gaplarni.
Dadamning tepa sochi tik boʻlib ketdi.
— Hoʻv zangʻar, bizning uyimizda hech kim bunaqa demaydi-ku! — deb baqirib berdi. Hamma kulib yubordi. Dadamning oʻziyam noiloj iljayib qoʻydi.
Mehmonlar tarqalishgach, dadam meni yomon koyib berdi.
— Men qaydan bilay. Toʻgʻri koʻngilda soʻrayapsizlar, deb oʻylabman, — dedim oʻzimni oqlamoqchi boʻlib.
Xatim yana choʻzilib ketdi, Zaynab. Bu gal qisqaroq yozmoqchi edim, ilojini qilolmadim.
Yozgi kanikulda Istanbulga kelmoqchimisan? Kelib qoisang, koʻrisharmiz. Senga havasim keladi — Anqarani ham koʻrding. Men boʻlsam hali Istanbuldan chetga chiqqanim yoʻq.
Senga salomatlik tilagan holda xatimni tugataman.

Ahmad Tarbay.
Vatanparvar boʻlinglar
Anqara, 14-yanvar, 1964-yil.
Ahmad qardosh!
Kanikulda Istanbulga borish-bormasligimni soʻragan ekarsan. Dadamga otpuska tegmaydi. Yangi joyga ishga kelganiga hali bir yil toʻlgani yoʻq. Shuning uchun u oyim ikkovimizni yolgʻiz yubormoqchi. Agar boradigan boʻlsak, Istanbulda bir oy turamiz. Lekin hali aniq emas. Dadamni yolgʻiz tashlab ketishga oyimning uncha koʻngli yoʻq. Bizsiz qiynalib qolishi mumkin. Mabodo borsak, xolamnikida toʻxtaymiz. Seni oʻzim topib olaman.
Yaqinda men yomon bir ish qilib qoʻydim. Gapirib bermasam boʻlmaydi. Hozircha bundan faqat Metinning xabari bor. Sababi — u ham menga sherik boʻlgan. Sen sirni bilgan uchinchi odamsan.
Oʻtgan yakshanba kuni buvamlarning uyiga mehmonga borgan edik. Ancha olisda turishadi. Buvam qarib qolganlar, shuning uchun yuqori qavatga chiqolmaydilar. Uylari ham ikkinchi qavatda, ijarada turishadi. Aslida ularga birinchi qavat munosib edi-yu, lekin oʻzlari bopi topilmadi. Hozirgi turgan kvartiraga oʻn sakkiz zinani bosib chiqishadi. Men oʻzim sanagan emasman-u, lekin buvam har ikki gapning birida: «Yana oʻn sakkiz chogʻ zina bosdim. Dam ola-ola, zoʻrgʻa koʻtarildim», deydi. Nega zinadan gapirganimni keyin bilasan. Yaxshiyamki, buvam eng balanddagi kvartirada turmaydi. Aks holda, oʻsha kuni hamma gazetalar falon joyda katta baxsiz hodisa roʻy berdi, deb yozib chiqqan boʻlardi...
Opamning dugonalari kelishi kerak ekan, shuning uchun u uyda qoldi. Dadam, oyim, Metin va men avtobusga tushib, buvamlarnikiga bordik. Buvam tayyorgarlik koʻrib qoʻygan ekan, bizni yaxshilab ziyofat qildi. Ovqatdan keyin buvam bilan dadam roʻpara oʻtirib olib, qahvaxoʻrlikni boshlab yuborishdi. Men ularning qahva ustida gaplashib oʻtirishlarini yoqtiraman. Shuning uchun yonlaridan jilmadim. Xonada uchovimiz qoldik. Gazeta oʻqiyotgan boʻlib oʻtiraver-dim. Ikki qulogʻim ularda. Ba’zan boshimni koʻtarib, sekin qarab ham qoʻyaman.
Buvam siyosatga qiziqadigan odain. Dadam bilan ikkovlari yolgʻiz qolishsa, nuqul shundan bahs qilishadi. Buvamning yana bir odati bor — ovqatdan keyin uni mudroq bosadi. Oʻzi qaliva ichib oʻtirgan boʻlsayam, koʻzi yumilib ketaveradi. Bunday paytlarda u dadamdan siyosat bobida bir nimani soʻragan boʻladi. Dadam bilganicha gapirib berayotganida buvamning koʻzi ilinadi. Buni koʻrib, dadam jim boʻladi. Ammo joyidan jilmay oʻtiraveradi. Buvamning boshi shilq etib tushadi yoki yonboshiga qiyshayadi. Ba’zan esa bemalol orqasiga yastanib oladi. Sal oʻtmay xurragidan oʻzi choʻchib ketadi.
— Xoʻ-oʻ-sh... Keyin nima boʻldi?
Shunaqada dadam oʻrnidan turib ketgan boʻlsa, qattiq ranjiydi, meni behurmat qildi, deb koʻngli ozor topadi. Shuning uchun buvam oʻtirganida dadam uning oldidan bir qadam ham jilmasligi shart.
Mabodo pinakka ketishdan oldin oʻzi gapirayotgan boʻlsa, koʻzini ochar-ochmas:
— Xoʻsh, nima deb turgan edim? — deya soʻrab qoladi.
Dadam bunday kezlarda hushyor boʻlishi, gap qa-yerda chala qolganini aytib berishi lozim. Agar qittay yanglishib qolsa, buvam darhol:
— Yoʻq, yoʻq, buni gapiruvdim... Xoʻsh, nima deyayotgan edim? — deb qoladi.
Ba’zan gap qayerda chala qolganini bilmay ikkovlari tortishib qolishadi. Men hamisha ularning gap-soʻzlarini huzur qilib eshitaman.
— Xoʻ-oʻ-sh, keyin nima boʻldi?
Dadam kelgan joyidan ulab ketadi. Bir iahza oʻtmay, yana buvamning kallasi qiyshayib qoladi. Katta tanaffus bir soatga yaqin davom etadi. Buvamning oʻzlari buni mizgʻib olish, deb ataydilar.
— Sen bemalol gapiraver, koʻzim yumuq boʻlgani bilan qulogʻim ochiq, — deb ora-sira gap tashlab ham qoʻyadilar.
Mana, hozir ham miriqib qahva ichib oʻtiri-shibdi.
— Xoʻsh, olamda nima gaplar bor? Mamlakatda ahvol qalay? — soʻrab qoldi buvam.
Dadam endi gapini boshlagan ham ediki, buvam pishillab qoldi. Kallasi shilq etib bir tomonga qiyshaydi. Shu ondayoq seskanib uygʻonib ketdi, koʻzi ketganini sezdirmaslik uchun:
— Juda soz... Bunday vaziyatda nemislar nima qilarkin? Xoʻsh, nima deb oʻylaysan? — deb qoʻydi.
Nemisning nima aloqasi bor bunga — hayron boʻldim. Lekin savolga javob berish kerak. Dadam nemisni ham tirkab ketdi.
— Ha, endi nemislar ilgarigidan ancha taraqqiy etgan. Chunki ular...
Shu joyga kelganida xonada xurrak eshitildi. Dadam gapini chala qoldirib, qoʻliga gazeta oldi. Buvam yana koʻzini ochdi.
— Amerikaliklarning munosabati qalay?
Oʻzimni arang bosib oʻtiribman. Sal boʻsh qoʻysam, kulib yuboraman. Dadam jiddiy javob berdi:
— Amerikaliklar dunyoga hukmron boʻlaman deydi. Amerika armiyasi...
Ba’zan buvam odamning yetti uxlab tushiga kirmagan savollarni berib qoladi:
— Rim papasi nima deydi? Qani, gapiraver...
— Rim papasimi? Papa nima ham derdi... Oʻsha ilgarigi...
Buvam mizgʻib boʻldi shekilii, harholda mavzu oʻzgarib qoldi. Endi uning oʻzi gapga tushib ketdi. Buvam Turkiyani rivojlantirish uchun nimalar qiiish kerakligi haqida gapirdi. Buning uchun asosan qishloq xoʻjalik mahsulotlarini chetga sotish lozim ekan. U yana koʻp gaplarni aytdi. Oxiri xunobi oshdi.
— Chigʻanoq nima degan gap? Chetga chigʻanoq sotish bilan yurtni obod qilib boʻlarmidi? Axir bu chigʻanoq...
Dadam yana gazeta oʻqishga majbur boʻldi. Saldan keyin buvam koʻzini ochdi.
— Ha, nima deyayotgan edim?
— Chigʻanoqdan gapirayotgan edingiz.
— Qanaqa chigʻanoq?
— Oʻzimizning chiqanoq-da. Chetga sotyapmiz-ku, oʻsha.
— Ha, toʻgʻri, esimga tushdi. Chigʻanoq... Chetga chigʻanoq chiqarish bilan ish bitmaydi. Biz sifati oʻtkir tamaki, paxta, bodom sotishimiz lozim... Innaykeyin, gʻalla ham... Axir yurtimiz gʻallaga, tamakiga, bodomga kon-ku. Bodomchilik...
Kallalari yana qiyshayib qoldi.
— Qayerda toʻxtab qoluvdim? — soʻradi buvam anchadan keyin oʻziga kelib.
— Bodomchilik masalasida.
— Ha, toʻgʻri. Bodom masalasida...
Shu payt eshik taqillab qoldi. Borib ochdim. Kiyim-boshi durustgina keksaroq bir kishi buvamni soʻradi. Uyga boshlab olib kirdim. Buvam mehmonga peshvoz chiqdi.
— E, kelsinlar, afandim, kelsinlar... Qayoqdan kun chiqdi oʻzi!
Mehmon qoʻlimga bir quti berdi. Ustida ipi bor qutini buvimga eltib berdim. Qayoqdandir Metin yetib keldi. Birgalashib qutini ochdik. Ichi toʻla kashtan yongʻogʻi ekan. Shakar sepilgan kashtanni biram yaxshi koʻramanki...
Ostonadayoq bu kishi koʻzimga issiq koʻrindi-yu, lekin qayerda koʻrganimni darrov eslayolmadim. Uyga kirib, birpas gaplariga quloq solib oʻtirdim. Shunda bu odamni birdan ovozidan tanib qoldim. Kim ekan, aytaymi? Oʻtgan yili Respublika bayrami arafasida maktabimizga bir jurnalist kelgan edi, esingdami? Nevarasi ham bor ekan, bizda ikkinchi sinfda oʻqirkan. Respublika haqida gapirib bergan edi.
Oʻziyam zoʻr jurnalist ekan. Endi esingga tushdimi? Uning aytgan gaplari hali-hali qulogʻimda. «Bolajonlarim, sizlar chinakam vatanparvar boʻlib yetishinglar. Ona yurtingizni jondan ortiq sevinglar. Uni juda yaxshi bilib olinglar. Katta boʻlganingizda Anatoliya qishloqlarini birma-bir kezib chiqing. Oʻz koʻzingiz bilan koʻring bu joylarni. Uzoq va yoʻqsil qishloqlarga borib ishlanglar. Respublikaning kelajagi sizlarning qoʻlingizda, oʻgʻil-qizlarim!» — deb nasihat qilgan edi. Ayniqsa, uning bir gapi hecham esimdan chiqmaydi. «Jabrdiyda Anatoliyaga ma’rifat nurini olib borishin-giz kerak!» degan edi. Oʻshanda hammamiz buni eshitib, qattiq ta’sirlangan edik.
— Men sizni taniyman, afandim,— dedim oʻzimni tutolmay. — Oʻtgan yili bizning maktabimizga kelgan edingiz. Sizni Istanbulda koʻruvdim.
— Ha, shundaymi... Nevaram oʻsha yerda oʻqiydi.
Shirinsuxan mehmonning gaplarini yana eshitgim keldi. Chetroqqa borib oʻtirdim. Keyin nima boʻldi degin? Butun orzu-umidlarim puchga chiqdi. Mana, Ahmad, gapga quloq sol.
Bir oʻgʻli bor ekan, oʻzi oʻqituvchi emish. Sha-harda katta boʻlgani uchun qishloq havosi unga toʻgʻri kelmasmish. Qolaversa, uy-joyli ekan. Xotini ameri-kalikmish. Yosh xotini bilan Anatoliya qishloqlarida tentirab yursa, ayb boʻlarmish. Katta idoralarda bir-ikkita oshna-ogʻaynisi bor ekan, shularning yordami bilan oʻgʻlini Istanbulda olib qolibdi. Maktabda oʻqituvchilik qilayotgan ekan. Ammo bu maktab oʻgʻliga uzoqlik qilayotganmish. Mashinada bir soat yurish kerak ekan. Oʻgʻli shu vajdan qiynalib qolibdi. Uyga yaqinroq joyda uch-toʻrtta maktab ham bor ekan. Oʻgʻlini shulardan biriga joylashtirib qoʻyish maqsadida Anqaraga kelgan ekan. Buvamning yaqin oshnasi shu sohada ishlarkan. Buvam oʻshanga bir ogʻiz gap aysa, boyoqishning ishi toʻgʻri boʻlib ketarkan.
Gapini eshitib, qonim qaynab ketdi. Odobsizlik boʻlsa ham shartta betiga aytdim.
— Afandim, bu ahvolda jabrdiyda Anatoliyaga ma’rifat nurini kim olib boradi?
U gapimga tushunmadi yoki oʻzini tushunmaganlikka oldi.
— Nima dedingiz, qizim? Buvam oʻshqirib berdi.
— Bor, ishingni qil! Qahva olib kel! Qahva keltirib, xonadan chiqib ketdim. Vannaxonaga kirsam, kir yuvishayotgan ekan.
Sekingina ikki boʻlak sovun oldim. Togʻorada qaynoq suv turgan ekan, sovunni shunga tashladim. Birpasda sovun erib ketdi. Togʻorani koʻtarib koridorga chiqdim. Lattani togʻoraga tiqib, hamma zinalarni birma-bir artib chiqdim. Oʻzimga qulay boʻlishligi uchun ishni birinchi qavatdan boshladim. Bundoq qarasam, Metin yuqorida turgan ekan.
— Ha, nima qilyapsan? — dedi u hayron boʻlib.
— Damingni chiqarma, keyin koʻrasan.
Boshqa odam toyib ketmasin, degan maqsadda tepaga chiqib qarab turdik.
Mehmon oʻrnidan turdi. Metin ikkovimiz ichkari kirdik. Buvam bilan dadam uni eshikkacha kuzatib qoʻyishdi. Qoʻl berib xayrlashishdi.
— Xoʻp, xayr, afandim.
— Yaxshi boring, beyafandim.
— Biror xizmatlari boʻlsa, hamisha tayyormiz, afandim...
Gapi boʻgʻzida qoldi. Chap qoii yuqoriga koʻtarilib, qattiq chayqalib ketdi. Buvam bilan dadam ichkari kirib ketishdi.
— Uydan chiqib, nega oʻynoqlab ketdi u? — dedi buvam dadamga qarab.
Darhol javob berdim:
— Ishi oʻngidan kelgani uchun xursand boʻlib ketgandir-da, buva.
Metin ikkovimiz yugurib balkonga chiqdik. Bundoq qarasak, binoning eshigi oldida ikkita oyoq choʻzilib yotibdi. Mashinasi shu yerda ekan, shofyori yugurib keldi. Shofyor zoʻr jurnalistni arang turgʻizdi, keyin qoʻltigʻidan olib, mashinaga oʻtqazib qoʻydi.
Metin oʻsha kuni rosa yayrab kuldi. Undan koʻng-lim toʻq, hech kimga aytmaydi. Ammo oʻzimni vahm bosdi — bechoraning boshi yorilsa nima boʻlardi? Harholda omadi bor ekan, mayib boʻlgani yoʻq.
Anchadan keyin uyga qaytib kirdim. Dadamning qoʻlida gazeta.
— Ha, gap nimada edi? — koʻzini ochdi buvam.
— Chalasi qolmovdi. Gapni tugatgan edingiz.
— Ha, darvoqe... Xoʻsh, atom urushi boʻlarmikin? Dadam bir nimalar haqida gapirdi, keyin boyagi mehmonning kimligini soʻradi.
— Soʻrab nima qilasan uni, oʻgiim. Har qanday vaziyatda ham oyogʻini toʻrt qilib yuradiganlardan...
— Buva, iltimosi nima boʻladi, oʻrtogʻingizga aytib qoʻyasizmi?
— Odamning yuzi issiq boʻladi, qizim. Va’da berib qoʻydim, endi bajarish kerak.
Buvam kursiga bemalol suyanib oldi. Bu gal fikrga toldi chamamda. Dadam oyoq uchida yurib, tashqari chiqib ketdi.
Sen oldingi xatingda gapim koʻpayib ketdi, degan ekansan. Meniki senikidan oshib tushdi. Mana, koʻrdingmi?!
Senga va hamma oʻrtoqlaringga salomlar yoʻllayman. Hammangizga muvaffaqiyat tilab:

Zaynab Yolqir.
P.S. Oʻsha mashhur jurnalist oʻtgan yili maktabi-mizda gapirganda azbaroyi ta’sirlanib ketganimdan koʻzyoshi toʻkib olgan edim. Endi bunaqa gaplarni eshitsam, sirayam yigʻlamayman.

Z. Y.
Qiroat kerak
Istanbul, 22-yanvar, 1964-yil.
Jondan yaqin oʻrtogʻim Zaynab!
Sen aytgan mashhur odamni nega tanimas ekanman? Maktabimizga kelib, vatanparvarlik haqida koʻpirib gapirganlari hamon esimda turibdi.
Xatingda ilovasi ham bor ekan. Bundan buyon endi shunaqa gapni eshitsam, aslo koʻzyoshi qilmayman, deb yozibsan. Bu mumkin emas, Zaynab. Yigʻlamay ilojing yoʻq. Piyoz toʻgʻrayotganda ham shunday boʻladi. Hech kim koʻzidan ataylab yosh chiqarmaydi. Oʻzi quyilib kelaveradi. Koʻz achishib ketganidan keyin yosh chiqadi-da, albatta. Sen aytgan odamlar ham mana shu achchiq piyozga oʻxshaydi. Buni men boshimdan oʻtgani uchun aytyapman. Radioda chiqadigan bir odam bor. Oʻshaning gapini eshitsam, nuqul koʻzimdan yosh tirqirab keladi. Qaysi bir kuniyam koʻnglim buzilib turgan edi, dadam:
— Ha, Ahmad, nima boʻldi? Nega yigʻlayapsan? — deb hayron boʻldi.
Bundoq oʻylab qarasam, nimaga yigʻlayotganimni oʻzim bilmas ekanman. Juda gʻalati gap-a bu? Ammo boʻlgan ish. Keyin oʻzimga ham qiziq tuyuldi, nega bekordan bekorga yigiayman, deb hayron boʻldim. Bundoq durustroq oʻylab qarasam, menga bu odamning gapi emas, balki ovozi ta’sir qilarkan. Uning ogʻzidan titrab chiqadigan ovozini eshitsam, beixtiyor koʻzimga yosh kelaverarkan.
Piyoz toʻgʻrab turgan odamdan: «Nega koʻzingiz yoshlanyapti?» deb soʻrab boʻlmaydi. Buning sababi ma’lum oʻzi. Xuddi shunga oʻxshab birovlarning gapini eshitganda koʻzidan tirqirab yosh keladigan odamga ham bir narsa deyish qiyin.
Bir kuni meni buvam machitga olib borgan edi. Nomoz tugab, imom qiroat qildi. Buvam toʻsatdan hoʻngrab yigʻlab yubordilar. Buvamni koʻrib, men ham oʻzimni tutib turolmadim. Yigʻi-sigʻi koʻp boʻldi. Uyga qaytayotganimizda buvamdan:
— Buva, arabchani bilasizmi? Imom oʻqiganda nimaga yigʻladingiz? — deb soʻradim.
— Qayoqda deysan, bolam. Imom ham, men ham arabchani bilmaymiz.
— Unaqa boʻlsa nega yigʻladingiz?
— Qandoq qilay, boʻtam. Imom qanchalik chiroyli qiroat qilganini koʻrdingmi? Kim biladi deysan, balki qiyomatdan gap ketgandir.
Buvamning esiga yana imom tushib, koʻziga yosh oldi. Men ham unga qoʻshildim.
Bu voqeani hali-hali eslab yuraman.
Biz tomonda bir kishi bor. Oʻzi koʻchama-koʻcha har xil sabzavot sotib yuradi. Xudoning bergan kuni eshigimizning tagidan baqirib oʻtib qoladi. Shu odamning ovozini eshitsam, negadir koʻnglim buzilib, koʻzimga qiltillab yosh kelaveradi. Boʻlmasa yigʻlaydigan joyi yoʻq. «Karam, rediska keldi, kep qoling», «Mana, kimga pomidor, kimga piyoz», deb baqirib yuradi, xolos. Buning nimasiga yigʻlaysan, toʻgʻrimi? Demak, menga uning gap-soʻzi emas, balki yalinchoq ovozi qattiq ta’sir qilarkan.
Oʻqituvchimiz ham she’rlarni bizga doim qiroat bilan oʻqishni oʻrgatadi. Oʻqish kitobida bir she’r bor. «Armon ila ketgan edim» degan misra bilan boshlanadi. Oʻqituvchimiz bizga shuni qanday oʻqish kerakligini oʻrgatdi. «Tanda gʻuborim qolmadi» degan ikkinchi misrani mumkin qadar choʻzibroq, mung-liroq oʻqish kerak, deb tayinladi. Xuddi bozorda sadaqa soʻrab yurgan qalandarga oʻxshab, «Tanda gʻubo-o-orim qolmadi» deyish kerak ekan.
Shu she’rni eshitsam, koʻzimga yosh keladigan boʻlib qoldi. Bir kuni oʻqituvchimiz yana shu she’rni oʻqib koʻrsatayotgan edi. «Tanda gʻubo-o-rim qolma-di» deb qiroatini kelishtirgan ham ediki, orqa par-tadan kimdir chidab turolmadi.
— Yo huv...
— Qaysi betamiz bu? Tur oʻrningdan! — baqirib berdi oʻqituvchi.
Orqa partadan Yashar turdi.
— Kechirasiz, afandim, bilmay aytib yuboribman.
Oʻqituvchi aybiga iqror boʻlgani uchun Yasharni kechirdi. She’r oʻqishni yana davom ettirdik.
«Bir qultum suvga zor koʻngil, asti madorim qolmadi».
«Bir qultum...» deb boshlanadigan misrani oʻqi-ganda ovoz titrab turishi kerak ekan. Ya’ni sen suvni emas, xuddi joningni soʻrab qaroqchiga yolvoryapgan-dek. Ana shunaqa gaplar.
Odam bolasi muomalaga usta boʻlishi, qayerda yumshoq va qayerda qattiq gapirishni bilishi kerak. Buni yaxshi tushunaman. Dadam nuqul xoʻjayinini gapirib yuradi. Juda usta odam emish. Dadam hammaga shunaqa deb aytadi. Koʻpincha fabrika ishchilarining oʻzi yoki ularning vakillari xoʻjayinning oldiga kirib, tirikchilik ogʻir boʻlib ketganini aytib, ish haqini oshirishni talab qilisharkan. Bunday paytlarda xoʻjayin ovozini mumkin qadar yumshatib, ipakdek muloyimlik bilan nimalarnidir gapirib berarkan. Gapirayotganida oʻzidan oʻzi toʻlqinlanib, koʻziga yosh olarkan. Uni koʻrib, ishchilarning ham yurak-bagʻri ezilib ketarkan. Har ikki tomon obdan hoʻngrab olgandan keyin ishchilar asl muddaoni ham unutib, silliqina chiqib ketisharkan. Keyin es-hushlarini yigʻib olgach: «Xoʻjayin nimani gapirdi, nega yigʻladik», deb toza hayron boʻlisharkan. Ammo xoʻjayin bularga nima deganini hech kim aniq bilmas emish.
— Hozir men xoʻjayinning oldiga kiraman. Tavakkal. Nima deb gapirsayam, qattiq turaman, koʻzyoshi qilmayman. Yo oylikni oshiradi, yo meni ishdan haydaydi, — debdi bir kuni dadam oʻrtoqlariga.
Dadam shitob bilan ichkari kirib, «beyafandim», deb endi ogʻiz juftlagan ekan, xoʻjayin gapni ilib ketibdi.
— Bilaman, qardoshim, bilaman. Hammadan senga qiyin. Tirikchilik ham ogʻirlashib ketdi... Xabarim bor, sezib yuribman.
Bunga koʻngilni buzmasa ham boʻladi, joʻn gap. Ammo oʻqigan bilan eshitgan boshqa boʻlarkan.-Birov senga sidqidildan achinib, shafoat bilan gapirib tur-ganidan keyin tosh boʻlsa ham erib ketarkan. Lekin dadam tishini tishiga qoʻyib koʻngilni mahkam qilib turaveribdi. Ikki oʻrtada savol-javob boshlanibdi.
— Qoʻlingga qancha jon qaraydi?
— Besh kishini boqaman.
— Voh-voh, senga jabr boʻlibdi-yu...
Xoʻjayin chuqur xoʻrsinibdi. Uning yuragi achishayotganini koʻrib, dadamning oʻpkasi toʻlibdi-yu, lekin labini mahkam tishlab turaveribdi.
— Jujuqlar maktabga qatnaydimi?
— Bittasi oʻqiydi, ikkinchisi uyda.
— Afsus, afsus... Bundan chiqdi, ikkinchisini oʻqitishga qurbing yetmabdi-da?
— Yoʻq, hali yosh. Katta boʻlsin, albatta oʻqita-man.
— Buning ustiga uch yilda bir marta xotinga palto olib berish kerak. Juda mushkul ish-a?
— Yoʻq, nega? Eplab turibman.
— Ha... Xotining tez-tez ogʻrib tursa ham kerak...
— Sogiigʻi yaxshi.
— Sogʻ odam kasal boʻlmay iloji yoʻq, birodar. Yotib qolsa nima qilasan? Voh-voh... Boyoqishning holi nima kechadi? Doktorga koʻrsatish kerak, dori-darmon buyuradi... Hammasi pulning zavoli... Operatsiyani nima qilmoqchisan?
— Qanaqa operatsiyani?
— Oʻgʻilchani-da...
— Operatsiya nimasi, beyafandim? Hech hojati yoʻq.
— Hozir hojati boʻlmasa, keyin boʻladi. Boshda bor narsa bu...
Xoʻjayinning ovozi qaltirab koʻzi namlanibdi. Shu paytgacha oʻzini mahkam ushlab turgan dadam buni koʻrib ortiq chidayolmabdi.
— Qoʻying endi, beyafandim, koʻngilni buzmang... Bir ilojini qilarmiz axir... Boʻldi, yigʻlamang.
Dadam xoʻjayini bilan qoʻshilishib, hoʻng-hoʻng yigʻlashibdi.
Shu voqeani gapirib boʻlgach, dadam hamisha bunday deydi:
— Xoʻjayin bilan nima haqda gaplashganimiz esimda. Lekin oʻsha joyga kelgandan keyin tamoman oʻzimni yoʻqotib qoʻyibman. Xoʻjayin oʻpkasi shishib yana allanimalarni gapirdi, ikkovimiz rosa yigiab-siqtadik. Allamahaldan keyin es-hushimni yigʻib oldim, qani, nima deyapti ekan, deb gapiga quloq soldim. Bundoq qarasam, Hazrati Alining oʻgʻillari Hasan va Husayin Karbaloda qandoq shahid boʻlganlarini ta’riflab turgan ekan. Bu zangʻar gapni qandoq qilib Hasan bilan Husaynga bogʻlabdi, hayronman.
Xullas, dadam oʻsha kuni xoʻjayinning oldidan qovogʻi shishib chiqibdi.
Mana, koʻrdingmi, Zaynab, nafasi oʻtkir odamlar gapirganda yigʻlamay hech iloj yoʻq. Agar oʻsha mash-hur jurnalist maktabga qayta kelib qolguday boʻlsa, yana koʻzyoshlar toʻkilishi turgan gap.
Xoʻp, omon boʻl. Xatingni kutaman.

Ahmad Tarbay.
Noittifoq maktab va oila
Anqara, 24-yanvar, 1964-yil.
Doʻstim Ahmad!
Hozirgina 20-yanvarda yozgan xatingni oldim. Kecha ukol qildirgan edim, shuning uchun bugun oʻqishga bormadim. Xatingni oʻqib, qattiq kulib yuborgan ekanman, oyim:
— Bekordan bekorga nega kulasan, qizim? — deb hayron boʻldi.
Sendan xat kelganini aytdim.
— Nima deb yozibdi oʻrtogʻing?
Yozganlaringni oyimga ham oʻqib berdim. Rosa miriqib kuldi...
Senga men «Maktab va oila ittifoqi»ning bir majlisini gapirib bermoqchi boʻlib yurgan edim. Mana, bugun shunga imkon tugʻildi, vaqt juda bemalol. Ukol sal ogʻrib, isitma chiqarib turibdi-yu, lekin chidasa boʻladi.
Yaqinda maktabda ota-onalar majlisi boʻldi. Oʻzi har oyda bir marta oʻtkazib turiladi. Beshinchi sinfdan besh bola navbatchilik qiladigan boʻldik. Uchta qiz va ikkita oʻgʻil bola. Oʻsha kuni majlisda boʻlgan hamma gaplarni oʻz qulogʻim bilan eshitdim. Juda gʻalati gaplar boʻldi. Senga shularni aytib bermoqchiman.
Navbatchilarning ishi majlis tugaganidan keyin mehmonlarga choy, limonad, pecheniy ulashib chiqishdan iborat. Shuning uchun bizni ichkari qoʻyishmadi. Koridorga chiqib turdik. Zal ota-onalar bilan liq toʻlgani uchun dimiqib ketdi, axiyri eshikning ikkala tavaqasini lang ochib yuborishdi. Koridorda turib, hamma gaplarni eshitib oldik.
Direktor janoblari majlisda birinchi boʻlib nutq soʻzladi. U nutqni muloyim ohangda boshlagan boʻlsa, keyin oʻdagʻaylashga oʻtdi. Gapning asosiy mazmuni shu boʻldi: ota-onalar farzandlarini oʻz holiga tashlab qoʻyishgan, natijada, hamma ogʻirlik maktabga tushyapti. Shuni unutmaslik kerakki, maktab aslida oilaning oʻzidan boshlanadi. Ota-ona uyda bolani tergab turishi, vaqtida dars qildirishi, maktabga kelib, uning oʻqishidan, yurish-turishidan xabar olib turishi lozim.
Zalda pichir-pichir gaplar oʻralashib qoldi. Direktor maktab ishlariga shoʻngʻib ketgani uchun oʻziga vaqti qolmayotganidan nolib gapirdi.
— Oʻgiim litseyning birinchi sinfida oʻqiydi. Shu maktab ishlaridan boʻshab litseyga borolmayman. Oʻgiimning oʻqishlari qanaqa, bilmayman. Bir kelib keting, deb koʻp xat yuborishdi, ammo vaqt qani bunga... Ishim boshimdan oshib yotgan boʻlsa...
«Maktab va oila ittifoqi»ning raisi qilib bir ayol saylangan. Direktordan keyin u ota-onalarga soʻz berdi. Oʻtirganlardan biri minbarga chiqdi. Bu odam oʻquvchilar ona tillarini yaxshi bilmaydilar, deb shikoyat qildi.
— Bu qandoq gap, afandim, oʻgʻlimga nima uchun ona tilini yomon oʻqitishadi?
Bu kishining tili biram gʻalati ekanki... Gaplari poyma-poy, hecham tushunib boʻlmaydi. Bir jumlaning oʻzida uchala zamon fe’li ketma-ket keladi. Gapi qayerda boshlanib, qayerda tugaganini bilolmaysan.
— Aslo mumkin boʻlmaydi, afandim. Fransuz tili boʻlganida goʻrga erdi, nega boʻsh saboq olishini bilmasdim. Balki toʻgʻri boʻlajak bu. Ammo-lekin ona tilidan yomon oʻqidi, mumkin emas. Adolatsizlik boʻladi... Innaykeyin, mening oʻgʻlim boshqa millat farzandi boʻldi, turkcha bilmay qolajak. U mening oʻgʻlim, binobarin, turk farzandi, shundoq ekan, turkcha bilgan shart... Nega u ona tilini bilmayajak? Tilni gʻoyat zoʻr oʻqitadi, demaganmishman... Lekin har qanday turk bolasi kerak kamida oʻrta tilni biladi. Oʻgʻlim gapiradi, turkcha tushunganman, uni onasi tushundi, oʻrtoqlari tushunajak, demak, oʻqituvchisi ham tushungan kerak, albatta. Tildan kamida oʻrta baho olgan kerak.
— Kechirasiz, gapingizga tushunolmadim, — luqma tashladi sinf oʻqituvchisi. — Oʻgʻlingiz turk boʻlgani va turk tili unga ona tili boʻlgani uchun bu fandan kamida oʻrta baho olish kerak, demoqchimisiz?
— Ha, toʻgʻri, shuni gapir. Oʻgʻlimning gapiga hamma tushundi, oʻqituvchisi ham tushungan lozim...
— Demak, oʻgʻlingizning gapiga tushunar ekansiz-da?
— Ha, albatta.
— Oʻgʻlingiz ham sizni tushunadimi?
— Tushundi boʻlishi kerak.
Zalda gʻala-gʻovur boshlandi. Direktor uni tinchitib, joyiga oʻtqazib qoʻydi.
Otalardan yana biri soʻzga chiqdi. U goh paytlari oʻgʻli ayrim narsalarni soʻrab qolganida javob berolmay qiynalishini gapirdi.
— Uning soʻragan narsasini men nega bilmayman, afandim? Nima uchun bilmaslik kerak?
Shunga ham xunob boʻladimi, deb turgan edim, sababi boshqa yoqda ekan.
— Men bilmagan narsani yosh bola qandoq tushunishi mumkin? Mutlaqo oʻzlashtirolmaydi. Asli oʻzim litseyni bitirganman. Boshlangʻich maktabda oʻqiydigan oʻgʻlimning savoliga ba’zan javob berolmay qolaman-a. Shu toʻgʻrimi axir. Farzandlarimiz goʻdak hali, programmani sal yengilroq tuzish kerak. Miyasini achitishning nima keragi bor?!
Boshqa bir juvon unga qarshi gapirdi. Bu juvon oʻquvchilarning bilimi sayoz boʻlib ketayotganidan, ular koʻp narsani bilmasligidan shikoyat qildi.
— Qizimdan nimani soʻramay, hecham durustroq javob ololmayman. Hayronman, bizning zamonamizda oʻquv programmalari juda keng boʻlardi. Mana bitta misol. Tunov kuni ikkovimiz oshxonaga kirdik. Bir kishi tishini kavlab oʻtirgan ekan, qizim oʻshani koʻrsatib: «Oyi, bu kishi nega kavsh qaytaryapti?» deb soʻrab qolsa boʻladimi! Iltimos qilaman, toʻrtinchi sinf oʻquvchisi odamzod sut emizuvchilar toifasiga kirmasligini bilib qoʻysin.
Direktor oʻquv programmasini maktabda emas, balki Maorif ministrligida tuzilishini, shuning uchun bu masala bevosita ministrlikka taalluqli ekanini aytib, uni tinchitmoqchi boʻldi. Lekin juvon ham boʻsh kelmadi.
— Bir narsa boʻlsa, nuqul hukumatni roʻkach qilamiz. Odamzod sut emizuvchilarga kirmaydi, deb aytib qoʻyish na hukumatning va na ministrlikning ishi boʻlmasa kerak, albatta.
Hammalari bir-birini kuldirish uchun ataylab maynavozchilik qilayotgandek tuyuldi menga. Lekin vajohatlari gʻoyat jiddiy edi. Sinfimizda Murod degan bir bola bor. Mabodo oʻqituvchi uni chaqirib qolsa:
— Kimga aytyapsiz? — deb boʻzrayadi.
— Kimga boʻlardi, senga-da!
— Mengami, afandim?
— Ha, senga aytyapman.
— Rostdan mengami, afandim?
Oʻqituvchi uning ismini aytib chaqirsayam yoki sinfda ikkovidan boshqa odam boʻlmasayam Murod nuqul anqovsirab turaveradi. Buni koʻrib oʻqituvchi jigʻibiyron boʻladi.
— Roʻparamda turgan senmisan axir? Senga boʻlmay, kimga aytyapman, Murod!
Murod shunda ham orqa-oldiga qarab alanglaydi. Bir kuni orqasiga oʻgirilib, qup-quruq devorga qarab shunaqayam tikildiki... Oʻziyam rosa kulishdik.
Bir kishi oʻrnidan turdi. Keyin bilsak, u Murodning otasi ekan.
— Ruxsat etsangiz, men ham ikki ogʻiz gapirsam.
— Marhamat, afandim, eshitamiz, — dedi raislik qilayotgan xonim.
— Menga aytyapsizmi? — hayron boʻlib soʻradi Murodning otasi.
— Ha, sizga. Gapiraman deyapsiz-ku.
— Kim? Menmi?
— Ha, siz.
— Men-a?
— Shundoq, afandim. Marhamat, soʻz sizga. Murodga oʻxshab u kishiyam qoʻlini koʻksiga qoʻydi:
— Men gapiraymi?
Zaldan turib allakim: «Yoʻq, siz emas, men!» deb luqma tashlagan edi, gur etib kulgi koʻtarildi.
Murodning otasi nutqini boshlab yubordi. U maktabda bolalarga koptok oʻynatmaslik kerak, oʻgʻlim koptokka berilib darslaridan qolib ketyapti, dedi.
— Oʻgʻlingiz qaysi sinfda oʻqiydi? — luqma tashladi direktor.
— Kim, mening oʻgʻlimmi?
— Ha, sizning oʻgʻlingiz. Murodning otasi picha oʻylanib turgach:
— Shu maktabda oʻqiydi, — deb javob berdi.
— Xoʻsh, sinfi bormi? Nechanchi?
— Nima nechanchi?
— Kimdir yana: «Oyoq kiyimingizni soʻrayaptilar. Razmerini ayting!» deb qichqirgan edi, zal sharaqlab kulib yubordi.
Boyoqish oʻgʻli nechanchi sinfda oʻqishiniyam bil-mas ekan. Murodning ism-familiyasini aytgandan keyingina ma’lum boʻldi.
Yana bir notiq soʻzga chiqib, bir quloch va’zxonlik qildi. Shunaqayam gapni chaynab gapirarkanki, oʻtirganlarning toza ensasi qotdi.
— Turkiya faqat asalarichilik hisobiga taraqqiy etishi mumkin, janoblar, — deb boshladi u nutqini.
Asalarichilik bilan ota-onalar majlisi oʻrtasida qanday aloqa boʻlishi mumkinligini tushunolmaganimiz tufayli kulgidan oʻzimizni arang tiyib turibmiz.
U asalarichilikka oid juda koʻp kitob oʻqib chiqqanini aytib, asalari qanday boʻlishini tushuntirib berdi:
— Asalari, odatda, kichkina boʻladi. Qanotlari ham bor. Doim uchib yuradi. Oʻzi asal qiladi. Kishi organizmiga asalning foydasi katta. Gʻoyat foydali narsa. Asalni nonushtada yoki ovqatdan keyin iste’mol qilish mumkin. Murabbosi ham lazzatli boʻladi. Aslida asal ikki xil boʻladi...
Notiq ogʻzidan bol tomib, asalarichilik xususida rosa ma’ruza qilib boʻlgach, bevosita arilarga oʻtdi.
— Men sizga aysam, arilar ikki xil boʻladi — qovoqari va asalari.
Zalda gʻala-gʻovur boshlandi. Direktorning sabri tugadi.
— Xoʻsh, asalarining kimga keragi bor?
— Asalarimi? Axir undan asal olinadi.
— Yaxshi, asalning nima keragi bor?
— Nega keragi boʻlmasin? Asa] hamma narsaga kerak.
— Xoʻp, maktabga asalning nima aloqasi bor?
— Ruxsat etsinlar, buyogʻini endi aytaman. Hozir bir janob farzandlarimizning olgan bilimidan biror naf bo lsin, turmushda foydasi tegsin, deb gapirdi. Juda toʻgʻri taklif. Men oʻgʻlimdan qiyos qilaman. Oʻgiim uch burchak burchaklarining yigʻindisi bir yuz sakson gradus boʻlishini biladi-yu, lekin asalari haqida mutlaqo tasavvuri yoʻq. Xoʻsh, oʻsha burchaklar yigʻindisi yuz sakson gradus boʻladimi yoki besh mingmi — buning kimga keragi bor? Qancha boʻlsa boʻlaversin. Mana, oʻzlaringiz ayting-chi, shuncha yil yashab, qaysi birimizga kerak boʻlib qoldi bu narsa? Birov bizdan uch burchakni soʻradimi? Aslo yoʻq. Shundoq ekan, har xil bema’ni narsalar bilan oʻgʻil-qizlarimizning miyasini achitishmasin. Ularga foydali narsalarni, masalan, aytaylik, asalarichilikni oʻqitishsin. Turkiya faqat asalarichilik hisobiga taraqqiy etishi mumkin. Zotan, asalari qoʻy bilan sigirdan farq qiladi. Sigir sut beradi-ku, lekin unga yem-xashak kerak. Asalari boʻlsa sizdan hech nimani talab qilmagan holda moʻl-koʻl bol beradi.
— Taklifingiz juda toʻgʻri, janob, — dedi bir kishi oʻrnidan turib. — Ammo shahar sharoitida asalarichi¬likni rivojlantirib boʻlmaydi. Nega desangiz, shaharning havosi yomon, chang-toʻzon, tutun serob. Asalari bunga qandoq chidaydi? Qolaversa, asalaridan sharoitga qarab asal olish mumkin. Shahar ichida u asal emas, qatron berishi mumkin. Shundoq, afandim. Endi mening boshqa bir taklifim bor. Asalarichilik bilan boshni qotirgandan koʻra, tovuqlarga e’tibor bergan ma’qul. Tovuq yaxshi narsa. Farzandlarimiz tovuq boqish hunarini yaxshilab egallab olishsa bormi...
Direktor uning gapini boʻldi.
— Men yana qaytarib aytaman, afandim. Maktabda asalarichilikni yoiga qoʻyish, tovuq yoki sigir-
buzoq boqish bizga bogʻliq emas. Dars programmalari Maorif ministrligida tasdiqlanadi. Qolaversa, bu yer qishloq xoʻjalik maktabi emas.
— Mavzudan ancha chetga chiqib ketgan koʻrinamiz,— dedi poʻrim bir ayol oʻrnidan turib.— «Maktab va oila ittifoqi»ning a’zosi sifatida mening bir taklifim bor. Maktabda qashshoq bolalar ham oʻqiydi. Shularga yordam berish kerak. Xoʻsh, nima qilamiz? Lotereya oʻynab pul toʻplaymizmi yoki oʻtgan yildagidek ularga bir kecha uyushtirib beramizmi?
Uzoq tortishuvlardan keyin yoʻqsil bolalarga bir kecha uyushtirib berishga qaror qilishdi. Shu yerning oʻzidayoq ota-onalardan xayr-ehson puli yigʻib olindi.
Majlis tugab, hamma oʻqituvchilarni oʻrab oldi. Har kim oʻqituvchidan oʻz farzandini surishtira ketdi. Biz, navbatchilar zalga kirib, mehmonlarning oldiga choy, limonad, pecheniy qoʻyib chiqdik.
Ochigʻini aysam, shu kuni rosa xumordan chiqdim. Qani endi shunaqa majlislar tez-tez boʻlib tursa. Sizlarda ham majlis boʻlib qolsa, bir ilojini qilib albatta kir. Gaplarni eshit.
Majlisga oyim borgan edi. Uyga qaytgach, oyimdan: «Siz ham nimaga soʻzga chiqmadingiz?» — deb soʻradim.
— Navbat tegdimi oʻzi menga? Hammasi ogʻziga kelganini vaysaydi.
— Aytadigan gapingiz bormidi?
— Nega boʻlmas ekan? Nima, menda lab-dahan yoʻqmi?! Biror nimani topib gapirardim. Gal berishmasa nima qilay?
Mana, Ahmad, xatim yana choʻzilib ketdi. Seniki holva ekan.
Minega aytib qoʻy, haligacha undan javob olganim yoʻq. Senga muvaffaqiyat tilab:

Zaynab Yolqir.
Zukkolar musobaqasi
Istanbul, 30-yanvar, 1964-yil.
Zaynab!
Xatingni oldim. Sen hikoya qilib bergan majlis xuddi kinolentaga oʻxshab koʻz oʻngimda jonlanib ketdi. Dadam ota-onalar majlisiga hecham bormaydi. Ba’zi kunlari ishi koʻpayib kesa, yarim kechada qaytadi. Dadam faqat yakshanba kuni biz bilan birga boʻladi. Butun roʻzgʻor tashvishi onamning yelkasida. Majlisga borishga, ochigʻi, qoii tegmaydi.
Senga aytadigan bir xushxabarim bor — zukkolar musobaqasida uloqni bizning donishmand ilib ketdi.
Gapimga tushunmagan boʻlsang kerak. Donishmand kim, bilasanmi? Singlim Fatoʻsh. Oʻtgan yakshanba kuni oltita zukko bola oʻzaro musobaqa oʻtkazishdi. Toʻgʻrirogʻi, ularni bir-biriga kattalar choʻqishtirdi. Shu musobaqada birinchi oʻrinni oʻzimizning Fatoʻsh oldi. Haloli ham shu.
Mening ikkita amakim bor. Katta amakim bir oʻgʻil-u bir qiz, kichigi esa bir oʻgʻil koʻrgan. Oʻsha yakshanba kuni amakimlar uy ichi bilan biznikiga kelishdi. Dadam bir injener oʻrtogʻini ham chaqirgan ekan. Keyin qoʻshnimiz chiqdi. Bular ham arzandalarini olib kelishibdi. Xullas, uyimizda olti bola jam boʻldi.
Katta amakimning qiziq bir odati bor: kimni koʻrsa, shunga oʻgʻil-qizini maqtaydi, juda miyasi oʻtkir, balo bola boʻlishgan, deb keriladi. Har gal ularning yangi-yangi qilmishlarini gapirib beradi.
— Tunov kuni kichigi nima hunar koʻrsatdi deng? Ogʻzim ochilib qolibdi. Xudo haqqi, birov eshitsa ishonmaydi.
Katta amakim nuqul gapni shundan boshlaydi. Kenjatoyning qilgan ishi shu boʻptiki, amakim kechqurun uyga kelishi bilan yugurib borib shippagini olib kelibdi.
— Mushtday bolaning shunga aqli yetganiga hayronman. Tavba, deb yoqamni ushlayman. Shippak kiyishimni bilganini qarang... Voy farosatingdan oʻrgilay-ey... Gʻuj-gʻuj miya ekan buning boshi.
Shippakka farosati yetgan bu zukko bola necha voshda, bilasanmi?
Hoʻkizday boʻlib qolgan, Fatoʻshdan bir yosh katta.
Injener gapni ilib ketdi.
— Shu zamonning bolalari juda oʻtkir boʻlib ketgan. Bizning qizcha ham shunday. Hali yettiga toʻlgani yoʻgʻu fransuzchani bidirlab gapiradi.
— Yopiray! Alomat-ku!
— Balli, juda alomat qiz! Fransuzchani qotirib tashlaydi.
Katta amakim gap oqimini yana oʻgʻliga burdi:
— Kenjamiz juda oʻtkir boʻlgan-da, koʻz tegmasin. Opasini bosib tushadi. Opasiyam lekin chakki emas. Ikkoviyam baloyi azim... Qaysi kuniyam uyga kechroq qaytgan edim, oyisi oʻgʻilchadan nolib gapirdi. Hech soʻzimga kirmayapti, katta boʻlib kuchim yetmay qoldi, koʻchadan beri kelmaydi, oʻzing chaqirib kelmasang boʻlmaydi, deb qoldi. Borsam, koʻcha changitib koptok oʻynayotgan ekan. Terlab ketib-di, hammayogʻi chang-toʻzon. Uyga kir, desam unamaydi. Zoʻrlab olib ketmoqchi boʻldim. Yaqinroq borgan edim, biram tiraqaylab qochdiki... Quvib yetolmadim. Bir qarich bolaning shunchalik tez chopishini koʻrib hayron qoldim. Toza antiqa chiqdida bu oʻgʻil.
— Mening qizimni aytmaysizmi... Shunaqayam aqlli boʻlganki...
Qoʻshnimiz endi qizini ta’riflamoqchi boʻlib turgan edi, katta amakim fursatni qoʻldan chiqargisi kelmadi.
— Kechirasiz, gapingizni oldim... Keyin orqasidan rosa yugurdim. Yetolmadim. «Uyga yur, boʻlmasa kaltak yeysan», deb oxiri dagʻdagʻa qilishga majbur boʻldim. «Nima, siz oyimmisiz, meni tuqqanmisiz? Ishingiz boʻlmasin», desa boʻladimi! Bu xumparning gapidagi mantiqqa qarang! Oʻzi zoʻr-da, zoʻr... Katta odamning aqliga kelmaydi bu gap...
Amakim gap orasida oʻqtin-oʻqtin oʻgʻilchasiga qarab, mamnun jilmayib qoʻyadi. Buni koʻrib, boshqa mehmonlar ham noiloj kulgan boʻladi.
— Umri bilan bergan boʻlsin. Qoyil, oʻgʻilchangiz juda aqlli bola ekan, — dedi injener.
Buni eshitib amakim yana erib ketdi.
— Nimasini aytasiz, afandim. Shaytonga dars beradi bu xumpar. Hatto uyda kim qaysi ishga qodir ekanini ham biladi...
Bu bola menga qarindosh. Oʻzi mendan bir yarim yosh kichik. Durust bola. Ammo uning dadasiga ma’qul tushgan qiliqlari oʻtaketgan tarbiyasizlikning oʻzi. Men shundoq deb oʻylayman.
Gapi chala qolgan qoʻshnimiz kelgan joyidan boshlab yubordi.
— Qizchamiz hozirdanoq rassom boʻlib qolgan. Chizgan rasmlarini koʻrsangiz, havasingiz keladi. Juda antiqa.
— Qizimning qoʻli gul, ishqilib yomon koʻzdan asrasin, — qoʻshib qoʻydi onasi.
Navbat kichik amakimga tegdi.
— Shu zamonning bolalari juda oʻtkir boʻlib ketyapti-da. Hammasi bir-biridan oʻtaman deydi. Shu bizning oʻgʻilcha deng...
Bilsak, amakimning oʻgʻilchasi juda xushovoz ekan.
— Bizning Fatoʻshimiz raqqosa boʻladiganga oʻxshaydi, — dedi dadam ham gapga qoʻshilib. — Tvist degan bir oʻyin bor ekan. Shuni biram boplab tashlaydiki, asti qoʻyaverasiz.
— Qizimni yallachi qilmayman, keragi yoʻq, — e’tiroz qildi oyim.
— Xomlik qilma, xotin. Raqqosa boshqa, yallachi boshqa. Farqi bor. Qizimiz yallachi emas, raqqosa boʻladi.
— Baribir begonaning oldida yechinib oʻynaydi-da, xohlamayman buni!
Shu gaplarni eshitib oʻtirib, miyamga gʻalati bir fikr keldi. Aytaylik, oʻtirganlardan biri yana oʻgʻilcha-sini maqtab ketadi. «0’gʻlim tushmagur endi yigirmaga chiqdi. Tunov kuni onasini emib oʻtirganida menga qarab: «Dada, menga xotin olib bering!» deb qolsa boʻladimi. Yo tavba! Shu yoshda bolaning tili chiq-qanini koʻrganmisiz?! Voy zamonangdan oʻrgilay shunqorlar-ey!» Buni eshitib, hamma yoqa ushlaydi. Shu narsaning boʻlishi mumkinmi? Albatta mumkin. Boyagi gaplarni aytgan odamlarning shunga aqli yetmasmidi?
Qaysi bir kuni qoʻshnimiz yangi gap topib keldi. Bir yarim yashar bolasi atak-chechak qilayotgan emish. Oyimga shuni quvona-quvona gapirdi. Men hayron boʻldim. Nima, bir yarim yashar bola yurmasdan uchishi kerak ekanmi?
Yosh bola nima hunar koʻrsatsa, hammasiga ajablanaverishar ekan-da. Qiziq, goʻdakning tili chiqqanigayam hayron boʻlishadi. Bola degan odamga oʻxshab gapirmay, boʻriga oʻxshab uvillashi kerak ekanmi?! Tavba.
Miyasi butun bolalar birpasda uyimizni boshga koʻtarib, toʻs-toʻpolonini chiqarib yuborishdi.
Boyagi injenerning Toriq degan oʻgʻli bor. Kap-katta bola, oʻrta maktabning ikkinchi sinfida oʻqiydi. Injener shu oʻgʻlidan gap ochdi.
— Yoshligida Toriq juda ajoyib bola edi. Nimagadir keyin oʻzgarib qoldi.
— Qani, qani, nimasi ajoyib edi? — qiziqib soʻradi kichik amakim.
Injenerning oʻgʻli ham shu yerda. Otasi gapiryapti-yu, men unga razm solaman: turqi sovuq, soʻtak bir bola, xolos.
Toriqni onasi chaqirib qoldi. Uning uch-toʻrt marta ovozi eshitilgan boʻlsayam, Toriq miq etmay oʻtiraverdi. Oxiri derazani ochib oʻshqirdi:
— Ha! Nima deysan?
Ota-onalar oʻz farzandlari nimalarga qodir ekanini bir koʻrsatib qoʻyishmoqchi edi. Hamma shu fursatni sabrsizlik bilan kutardi. Oxiri katta amakining sabri chidamadi. U besh yashar qizini imlab chaqirdi.
— Qani, qizim, amakilaringga ashula aytib berchi. Maza qilib bir eshitsin.
Qizcha jilpanglab, noz qildi.
— E-e...
— Boʻla qol, oppoq qizim.
— Aytgim kelmayapti.
— Aka-singilning muzikaga juda ixlosi baland, — qistirib oʻtdi kelin oyim. — Kuyni darrov ilib olishadi. Pianino chalganda qoʻllari biram kelishib turadiki. Pianino boʻlganda oʻgʻlim boshlab menzurka chalib berardi-ya.
— Menzurka emas, mazurka, xonim, — dedi amakim uni tuzatmoqchi boʻlib.
— Menzurkami, manzurkami — hammasi bir goʻr emasmi... Yoshligimda men ham muzika shaydosi edim, ikkovi menga tortgan.
Qizlarini yana qistab ketishdi.
— Boʻl endi, qizim. Aytmasang hay olib bermayman.
— Obermasangiz obermang. Navbat poraga keldi.
— Ashula aytib bersang, bitta shokolad beraman.
— Nimani aytay?
— «Beyoʻgʻlining qizlari»ni.
Amakim tunuka choynakni olib, qopqogʻini tiqillatdi. Kelinoyim barmoq shiqillatdi. Nihoyat, chiyillagan bir ovoz eshitildi. Qoʻshiq boshlandi.
«Bey oʻgʻlining qizlari, yor-ey,
Bey oʻgʻlining qizlari, yor-ey,
Suzilib turar koʻzlari, yor-ey...»
Qiz dam-badam toʻxtab qoladi. Onasi uyogʻini ulab yuboradi. Shundagina nimjon ovoz quloqqa chalinadi.
Qoʻshiq tugagach, hamma chapak chaldi. Kelinoyim injenerning xotinidan uzr soʻragan boʻldi:
— Bugun tobi qochib turibdi, xolasi, ovozi ning mazasi yoʻq.
— Juda binoyidek ovozlari bor ekan, koʻz tegmasin, — dedi u e’tiroz bildirib.
Kichik amakim navbatni oʻgʻliga olib bermoqchi boʻldi.
— Qani, oʻgʻlim, sen endi she’r oʻqib ber-chi. Bola bir burchakka biqinib oldi.
— Iya, iya, oʻgʻlim, boʻla qol endi.
Bolani toza qistashdi, yalinib-yolvorishdi hamki, hoimadi. Amakimning jahli qoʻzgʻadi:
— Aytavermaysanmi, shumtaka, nega injiqlik qilasan?
Oʻgʻli yigʻlab yubordi. Keyin yigʻlab-siqtab zoʻrgʻa she’rni boshladi. Oyisi bilan dadasi unga qarashib turdi. Bola bitta soʻz aytganidan soʻng keyingisi esidan chiqib qolar ekan. Amakim bilan kelinoyim dalda berishadi yoki soʻzlarni aytib turishadi.
— Mushukcham... Mushukcham... Mushukcham...
— Xoʻsh, xoʻsh, uyogʻiniyam ayt-chi, — qistaydi uni amakim.
— Mushukcham... Mushukcham...
Kelinoyim hayron.
— Bugun senga bir narsa boʻldimi oʻzi, oʻgʻlim? Bolaginamga koʻz tekkanga oʻxshaydi...
— Mushukcham... Mushukcham... Mushukcham...
— Mingta mushuging bormi oʻzi, ovsar! — deb oʻshqirdi amakim. Hamma kulib yubordi.
— Bolani oʻz holiga qoʻysang boʻlmaydimi? Nega unga hadeb baqirasan? Esini kirdi-chiqdi qilib qoʻyganing yetmaydimi! — dedi kelinoyim oʻgʻlining yonini olib.
Bola: «Mushukcham...»
Araakim: «Bor...»
Bola: «Bir kichkina... Kichkina... Kichkina...»
Kelinoyim: «Ichganlari...»
Bola: «Ichganlari...»
Amakim: «Sutgina...»
Bola: «Sutgina...»
Kelinoyim: «Miyov, miyov...»
Bola: «Miyov, miyov qiladi».
Amakim: «Koʻzin...»
Bola: «Koʻzin suzib turadi. Bersam...»
Amakim: Xoʻsh, nimani bersam?
Bola: «Bersam nonni yemaydi, Oʻzi sichqon tutmaydi».
Kelinoyim: Yasha, oʻgʻlim.
Bola: «Dangasa ekan bilsam,
Mening baroq mushukcham».
Bola yengil tin oldi. She’r tugaganiga bola ham, biz ham xursand boʻldik. Ammo amakimning koʻng-lidagidek boʻlmadi chamasi, «hoʻkiz!» deb oʻgʻlini jerkib berdi.
— Begona odamlarning oldida yotsiraganga oʻxshaydi.
Injenerning xotini kelinoyimning bu gapini ma’qulladi.
— Ha, koʻpchilik oʻtiribdi, uyalgan boʻlsa kerak.
Biz chapak chalib turgan edik, amakivachcham yengiga koʻzyoshini artib, tashqariga chiqib ketdi.
— Rasmlaringni olib kelganmisan, qizim? — Qoʻshnimiz qoʻli gul qizidan soʻradi. — Bor boʻlmasa, olib chiq, amakilaring bir koʻrishsin.
— E-e... — dedi qizi erinib.
Oyisi luqma tashladi:
— Boʻyoqlar topilsa, shu yerning oʻzidayam rasm solaveradi qizim.
Dadam menga qaradi:
— Boʻyoqlaringni olib chiq, oʻgʻlim.
Gʻijinib ketdim. Lekin ilojim qancha. Dadamning oʻzi yangi yilda sovgʻa qilgan boʻyoqlarni zoʻrgʻa olib chiqdim. Roʻyxush bermay qutichani qizga uzatdim.
Qizcha stol ustiga munkayib olgach, qogʻoz betiga boʻyoqlarni chaplay boshladi. Buni koʻrib diqqinafas boʻldim. Chetroqqa borib turdim.
Shu orada injener mehmon fransuzchani sharillatib gapiradigan qizini yoniga chaqirdi. Keyin fransuzchalab unga bir nima dedi.
— Ui, — deb javob berdi qizcha.
Otasining keyingi savoligayam u xuddi shu javobni berdi. Injener nima demasin, qizi shu bitta soʻzni aytadi. Oxiri otasining xunobi oshdi.
— «Ui»dan boshqa soʻz qurib qolganmi?
— Boʻlmasa «No» deb aytaymi? «No»ga kelganmidik?
— Ha, albatta. «No» deb javob berish kerak. Shuning navbati.
Qizcha «No»ga oʻtib oldi. Dadasi nimani soʻramasin hammasiga «no» deb javob qaytarib turdi. Ota-bolaning gapiga diqqat bilan quloq solib turdim. Chunki boʻlgan voqeani senga yozib yuborishga ahd qilgan edim. Ammo injenerning fransuzcha aytgan gaplariga sira tushunmadim. Esimda qolgan ba’zi jumlalarni esa litseyda oʻqiydigan bir boladan soʻrab bilib oldim.
— Ferm la port, — dedi toʻsatdan otasi.
Qizi «voy» deganicha yugurib borib onasini betidan oʻpdi.
— «Ferm la port» — onangni oʻp, degan gap emas, qizim. Senga aytgan narsa «bez la mer» boʻladi.
— Bolaning ham jinnisini chiqarasan, — dedi ona-si qizining yonini olib.
— Boʻlmasa «ferm la port» deganda nima qilish kerak?
— Ha, shuniyam bilmaysanmi, derazani och, degani-da! — Bilagʻonlik qildi onasi.
— Sen bizga xalaqit berma, xotin, — dedi injener uni bosib. — «Uvr la fnetr»ni aytyapsan sen. Ferm la port — eshikni yopib kel, degani! Xotiniyam boʻsh kelmadi.
— Hech-da. Maktabda bizga shundoq deyishgan edi.
Er-xotin tortishib ketishdi.
— Fransuzcha bilaman deb kerilmay qoʻyaqol. Biz ham oʻqiganmiz fransuzchani. Istagan odamingdan borib soʻray qol. Ferm la port — derazani och degani, — dedi xotini yana gap bermay.
— Men axir oʻqishdan tashqari Fransiyada ham yashaganman-ku.
— Voy, birga boruvdik-ku. Hov, esingdami, ikkovimiz bir kuni magazinga kiruvdik. Menga siynaband olib bermoqchi boʻluvding-ku! Esingga tushdimi? Oʻshanda sotuvchi qizga imo-ishora bilan tushuntirganingda ovbop toʻrva koʻrsatuvdi-ya?!
— Gaping qiziq boʻldi-ku, jonim, — dedi norozi boʻlib injener. — Axir Fransiya bilan Germaniyani chalkashtirib yubording-ku. Bu voqea Germaniyada boʻlgan edi. Fransuzlarning oʻzlari qoyil qolishadi-ku, menga...
Er-xotinning tortishuviga rassom qizning dadasi chek qoʻydi.
— Surating boʻldimi, qizim? — soʻradi u qizidan.
— Tamom boʻldi.
Toʻsatdan qizning onasi chirqillab qoldi.
— Voy, rasmlaring ordona qolgur... Yap-yangi koʻylakni rasvo qilibdi-ku.
Bundoq qarasak, mohir rassomimiz sirkdagi qi-ziqchilarga oʻxshab hammayogʻiga boʻyoq surib chiqibdi.
— Barakalla, qizim, juda boplabsan, — dedi chorasiz qolgan ota.
Zakiy bolani koʻrsa, dadam ayniqsa erib ketadi. Iste’dodini koʻrsatmagan bitta bizning Fatoʻsh qoldi.
— Qizimdan ajoyib raqqosa chiqadi,— dedi dadam mehmonlarga qarab. Keyin singlimga oʻgirildi. — Qani, qizim, bir tvistga tushgin, bularning ogʻzi ochilib qolsin.
Bir burchakka tiqilib olgan Fatoʻsh qimir etmadi.
— Boʻl endi, oppoq qizim.
Singlim boshini koʻtarmay, yerga qarab turaverdi. Uni oʻyinga tortish uchun dadamning oʻzi tvistni boshlab yubordi. Injener bilan xotiniyam davraga qoʻshildi.
— Qani yur, biz bilan oʻyna, — deb rosa Fatoʻshni qistashdi.
«Bor, oʻynab bera qol», deb oyim sekingina Fa-toʻshning orqasidan itargan edi, singlim boyadan beri nega boʻzrayib turgani ma’lum boʻldi.
— Voy oʻlmasam, ishni oʻxshatib qoʻyibdi-ku qizim!— deganicha oyim Fatoʻshni dast koʻtarib tashqariga olib chiqib ketdi.
— Iya, bunaqa odati yoʻq edi-ku, — hayron boʻldi dadam.
Injenerning xotini yupatgan boʻldi:
— Bola bolaligiga boradi-da, afandim. Mayli, hechqisi yoʻq.
— Koʻpchilikning salobati bosgandir...
Zakiy bolalarning musobaqasi mana shunday yakunlandi. Bu musobaqada singlim Fatoʻsh gʻolib chiqqaniga imonim komil.
Mehmonlar tarqalishdi. Daftarimni olib, dadamning oldiga bordim.
— Manavini eshiting, dada, juda qiziq gap ekan, — dedim daftarni ochib. — Bir kitobda koʻrib, koʻchirib olgan edim. Mana: «Mabodo eshak odamga oʻxshab gapirsa va odam bolasi lining oʻrniga yuk tashisa, buni normal hoi deb boʻlmaydi... Vaholanki, ba’zi kishilar, «falonchining eshagi tilga kirganmish», deb karnay chalib yurishadi. Odam bolasi gapiradi, eshak yuk tashiydi. Buning hech ajablanadigan joyi yoʻq».
— Xoʻsh, buni menga nimaga oʻqib beryapsan?
— Aytmoqchi boʻlgan gapim shuki, yosh bola kattaning ishini qilmasligi kerak. Bola bolaligicha qolgani ma’qul.
— Koʻp valdirama!
Xullas, zukkolar musobaqasi ham sen aytgan majlisdan qolishmadi. Toza miriqib kuldik.
Xatingni kutaman. Omon boʻl, doʻstim.

Ahmad Tarbay.
Labbay, jonim!
Anqara, 3-fevral, 1964-yil.
Ahmad!
30-yanvarda yuborgan xatingni oldim. Katta rahmat. Naq kanikul boshlangan kuni qoʻlimga tegdi. Kulaverib, koʻzimda yosh qolmadi.
Bizning oilada aqlda tanho boʻladi, deb dastlab opamga rosa umid bogʻlab yurishdi. Ammo shirin orzular sarob boʻlib chiqqanidan keyin uydagilar qoʻlni yuvib qoʻltiqqa urishdi. Kattasidan chiqmagan, kichigidan chiqadimi, degan andisha bilan Metin ikkovimizdan butunlay umidlarini uzishdi.
Opam baland dorga osilib yurgan paytlar hali-hali esimda. Men u mahalda juda yosh edim, oʻqishga bormasdim. Dadam har kuni ishdan qaytgach, opam bilan fransuzchadan mashq qilardi. Opamning fransuzcha bir she’rni hecham yodlolmay, ikki-uch haftagacha qiynalib yurganlari shundoq esimda turibdi. Men ularning oldida oʻtirardim. She’r qayta-qayta oʻqilaverganidan menga yod boʻlib ketgan edi. Mana, oradan qancha yil oʻtdi, lekin oʻsha she’r hamon qulogʻimda jaranglaydi. Ma’nosini bilmasam ham, soʻzlari dilimga jo boʻlib ketgan. Bu she’rni yodlatish uchun dadam rosa ter toʻkkan edi. Dadamning mehnati zoye ketgani yoʻq — mendan boʻlak uni oyim bilan oqsoch xotin ham binoyidek yodlab olishdi.
Dadamning bir oʻrtogʻi boʻlardi. Yevropada oʻqigan ekan. Oʻsha odam bir kuni dadamga:
— Chet tilni oʻrganish uchun alohida qobiliyat kerak. Fransuz tilini oʻrgataman deb bolani bekorga qiynama, qoʻy bu ishni, — deb maslahat beribdi. — Men Parijda boʻlganman. Binobarin, parijda ming yil tursayam fransuzchani oʻrganolmagan odamlarni koʻp koʻrganman. Ularning umri qahvaxonada oʻtardi. Oqibatda ular fransuzchani emas, balki ofitsiantlar turkchani oʻrganib olishardi. Ayrim kishilarda chet tilga layoqat boʻlmaydi, lekin ular oʻz tillarini boshqalarga oʻrgatishga usta boʻladilar. Ehtimol, sening qizing ham shular jumlasidandir... Har qanday bolada biror narsaga qobiliyat boʻladi. Lekin u bolaning ich-ichida yashirinib yotadi. Shunga koʻra bolada yashi-rinib yotgan mana shu haqiqiy qobiliyatni seza bilish, uni yuzaga chiqarish, qolaversa, har tomonlama kamol toptirish kerak boʻladi.
Shu gapdan keyin dadam opamdagi ichki qobiliyatni yuzaga chiqarish maqsadida uyga oʻqituvchi yollab, unga skripkadan dars uyushtirib berdi. Ammo opamdagi yashirin qobiliyatning skripkaga sirayam aloqasi yoʻq ekan.
— Bu qizning qulogʻi juda ogʻir ekan, — debdi bir kuni oʻqituvchi. — Hatto meniyam ishdan chiqarib qoʻydi. Unga dars bera boshlaganimdan buyon «do»ni «si»dan ajratolmay qoldim. Eshikning gʻijirlashi menga skripka chalgandek boʻlib tuyulyapti.
Chindan ham opam ovozni yaxshi ajratolmaydi. Oshxonada stakan sinsa, birov keldimi, deb eshikka yuguradi. Maktabda oʻqib yurganidayoq muallimi unga:
— Hamma ashula aytayotganida sen tek tur, qizim. Boshqalarni ham yanglishtirib yuboryapsan, — deb aytgan ekan.
Shundan keyin opamni rassomlikka oʻqitmoqchi boʻlishdi. Bundan ham biror naf chiqmadi. Endi navbat raqsga keldi. Ammo raqs darslarining opamga foydasi katta boʻldi. U ilgarilari uyda har narsaga qoqilib yurar, ogʻir chamadon koʻtargan odamday nuqul oʻzini stol-stullarga urib olardi. Raqs mashgʻulotlaridan keyin u gavdasini koʻtarib, orqa-oʻngiga qarab yuradigan boʻlib qoldi.
Oyim bilan dadam nechogʻliq harakat qilishmasin, opamdagi yashirin iste’dodini hecham yuzaga chiqarib boʻlmadi.
— Ha, mayli, qizimizning iste’dodi bir kunmas-bir kun oʻzi lop etib chiqib qolar. Oldin oʻqishini bitirsin-chi, — deyishdi ular oxiri kutaverishdan charchab.
Opam bir sinfda ikki yil oʻqishni oʻziga odat qilib olgan edi, negadir litseyga borganda shuniyam eplolmadi. Litseyning ikkinchi sinfida ketma-ket uch yil oʻtirib qoldi. Darhol kovushini toʻgʻrilab qoʻyishdi.
— Qizimning oʻqishga havasi yoʻq, xuddi roʻzgʻor ishlariga tugʻilganga oʻxshaydi, — dedi shunda oyim.
Har qalay opamning shu sohadagi qobiliyatini sinab koʻrishmagan edi. Ammo sinov muddati koʻpga choʻzilmadi — opam oshxonadan ham quvildi. Sababi — opam oshxonaga birrov kirib chiqquday boʻlsa, hammayoq algʻov-dalgʻov boʻlib ketardi. Biror narsani qoʻygan joydan topib boʻlmay qoldi. Hatto qozon-kastryullar ham gʻoyib boʻlib qolar, ikki-uch kundan keyin esa kutilmagan joydan chiqardi.
Opamni vrachga koʻrsatishdi.
— Boladan iste’dod izlab, enka-tenkasini chiqarib qoʻyibsizlar. Ovsar boʻlib qolibdi. Endi uni tinch qoʻyinglar, oʻziga kelsin, — deb maslahat beribdi.
Ana shundan keyin opamni oʻz holiga tashlab qoʻyishdi. Boyoqish ancha oʻziga kelib qoldi.
Ammo Metin ikkovimiz opamning kasriga qoldik. Dadam bilan oyim opam bilan koʻp ovora boʻlib charchashgan ekan, bizga sira e’tibor bermay qoʻyishdi. Men-ku, mayli-ya, ammo Metinga jabr boʻldi. Chunki Metin texnikaga juda qiziqadi. Uyda nima boʻlsa hammasiga uning qoʻli tekkan. Radiopriyomnik, kir yuvish mashinasi, dadamning soqol oladigan asbobi, xolodilnik, pilesos, gaz plitasi va hokazolar Metinni koʻrsa qaltirab turadi, deyman. Ukam soatning biror murvatini olib kastryulga oʻrnatadi yoki tikuv mashinasining ichidagi lash-lushini radiopriyomnikka joylaydi. Shu vajdan dadam uni ustabuzarmon deb chaqiradi. Aslida esa Metinning qoʻli qichib turishiga sabab uning texnikaga boʻlgan zoʻr ishtiyoqidir...
Qoʻshnilarimizdan binning Nurton degan qizi bor. Mana buni antiqa desa boʻladi. Nurton bir oʻtirishda besh kishining ovqatini pok-pokiza tushirib qoʻyadi. Shundayam onasining koʻngli toʻlmaydi.
— Bolaginamga koʻz tegdi, ishtahasining mazasi yoʻq, — deb zorlanadi. Keyin unga xilma-xil shar-bat, vitamin, baliq moyi tiqishtiradi. Baq-baqaloq qiz boʻlgan. Otasiyam uning xuddi oʻzi — xoʻppasemiz.
Odatda ular biror joyga borishadigan boʻlsa, Nurtonni biznikiga tashlab ketishadi. Metin ham shunday. Dadam bilan oyim kinoga ketgan kuni ularnikiga chiqishga majbur. Uyda uni qoldirib boʻlmaydi: binoyidek ishlab turgan priyomnik yoki xolodilnik birpasda rasvoyi jahon boʻladi. Men ham unga bas kelolmayman, koʻngilboʻshlik qilib qoʻyaman. Axir kastryulning qopqogʻiga soat ulayman, necha minutda ovqat tayyor boʻlarkin, koʻramiz, deb tursa qandoq qilib yoʻq deyman?! Mana shuning uchun ham uydagilar kinoga boradigan boʻlishsa Metin ikkovimiz Nurtonlarnikiga chiqamiz.
Tunov kuniyam Nurtonlarning uyida edik. Men Metin bilan Nurtonga ertak oʻqib berayotgan edim. Bir mahal Nurton suv ichib kelaman, deb chiqib ketdi. Darrov iziga qaytdi.
— Oyim bilan dadam urishayotgan ekan. Yuringlar, tomosha qilamiz, — deb qoldi Nurton.
— Qayerdan bilding?
— Ha, oʻzim bilaman-da... Suv ichgani ketayotuvdim, oyim koʻrib qoldilar. Darrov dadamga qarab: «Jonginam», dedi. Dadam ham: «Sevgan yorim, asalim», deb javob berdilar. Ikkovlari janjallashib turishgan boʻlsa meni koʻrishlari bilan nuqul shunaqa deyishadi. Bir-birlariga shirin gap qilishmasa, mening tarbiyam buzilarkan. Boshqa paytlari bir-birlarining otini aytib chaqirishadi. Qani, yuringlar, tomosha qilamiz.
— Biz endi uyga chiqaylik. Hademay kinodan qaytib qolishadi, — dedim bunga koʻnmay. Nurtonning ota-onasi bilan xayrlashgani qoʻshni xonaga chiqdik. Ammo shu yerdayoq pushaymon boʻldim. Bilganimda buyoqqa kirmasdim. Endi vaqt oʻtdi, orqaga qaytib boʻlmaydi.
Dastlab poldagi koʻzaga koʻzim tushdi. Chil-chil sinib yotibdi. Nurtonning oyisi yoqavayron, sochlari toʻzgʻigan. Dadasining esa yuz-koʻzi tirnalgan.
— Koʻzani supurib ol, azizim, — dedi Nurtonning dadasi muloyimlik bilan.
Oyisi orqasiga oʻgirilib qaragan edi, bizni koʻrdi. Keyin qiziga tanbeh berdi:
— Eshikni taqillatib kirgin, deb aytaman-ku senga. Namuncha quloqsiz boʻlmasang. — Soʻng eridan soʻradi: — Qahva olib kelaymi, jonginam?
— Mayli, azizim, mayli... Ammo juda shirin qilib yubormang, asalim.
Nurtonning dadasi oʻtirgan joyda ayol kishining shippagi yotibdi.
— Oyi, Zaynab opamlar ketishmoqchi, — dedi Nurton.
— Yomon yiqilganga oʻxshayman, haliyam ogʻriyapti, — dedi dadasi yuzini burishtirib.
Uyga chiqdik. Metin oʻrniga kirib yotdi. Men xatga oʻtirdim. Ana, dadamning yoʻtali eshitildi. Kinodan qaytishibdi.
Xoʻp, koʻrishguncha xayr. Sogʻ boʻl, Ahmad.

Zaynab Yolqir.
Mehmon kutdik
Istanbul, 10-fevral, 1964-yil.
Aziz doʻstim Zaynab!
Xatingni oldim. Qoʻshni kvartirada boʻlgan voqeani yozgan ekansan. Xatingni oʻqiyotib, yaxshiyam bizning uyimiz kichkina, atigi uchta xonasi bor nima gap boʻlsa darrov bilamiz, deb suyundim’. Biznikida unaqa noma’qul ishlar boʻlmaydi. Ammo men senga aysam, oilamizda koʻngilsiz voqealar haliyam boʻlib turadi. Oʻtgan yakshanba kuni xuddi shunday boʻldi.
Dadam bir kuni ishdan qaytgach, yakshanba kuni xoʻjayin biznikiga mehmon keladi, deb qoldi. Oldiniga ishonmadim, hazil boʻlsa kerak, deb yuraverdim. Chunki dadam xoʻjayinini juda yomon koʻradi, buni bilaman. Qayerda shu odamdan gap ochilib qolguday boʻlsa, dadamning qoni qaynab ketadi, goʻriga gʻisht qalab, rosa avra-astarini agʻdarib soʻkadi.
— Bu odamning bizda nima ishi bor, nega kela di? — hayron boʻlib oyimdan soʻradim.
— Bu nima deganing? Dadangning xoʻjayini u axir.
— Dadam uni yomon koʻradi-ku?!
— Dadang yomon koʻrsa, dadangni u yaxshi koʻradi.
— Nima uchun?
— Chunki dadang hozir fabrikada obroii, kasaba soyuz vakili.
Fabrika ishchilari dadamni bundan bir oy oldin kasaba soyuz komitetiga oʻzlaridan vakil qilib saylashganini eshitgan edim. Xoʻjayin shuning uchun kelmoqchi boʻlgan ekan-da, deb qoʻydim ichimda.
Dadamning xoʻjayinini ilgari hecham koʻrmaganman. Qanaqa odam ekan, deb ichimga gʻulgʻula tushdi. Devday bahaybat bir odam boʻlsa kerak, degan xayolda yurdim.
Uyimizda tayyorgarlik ishlari zoʻrayib ketdi. Bir kuni dadam ishdan kela solib, devor oqlashga tushdi. Devorni oqlab turib ham xoʻjayinini boʻralatib soʻkyapti.
— Nega devorlarni oqlayapsiz, dada? Xoʻjayinning kelishigami?
— Xoʻjayining nimasi?— Dadam qoʻlidagi choʻtkani zarda bilan chelakka tiqdi.— Devorni uning uchun oqlayotganim yoʻq. Koʻrmaysanmi, hammayoq kir boʻlib ketibdi.
Oyim qoʻni-qoʻshnidan likopcha, stakan, dasturxon topib chiqdi. Shanba kuni esa erta bilan oshxonaga kirib olib, pishiriq bilan ovora boʻldi.
Yakshanba kuni dadam juda erta turdi. Dam olish kunlari bemalol uxlardi, shuning uchun hayron boʻldim.
— Mehmon shunaqa erta keladimi, dada?
— Mehmon kelarkan, deb barvaqt turganim yoʻq, oʻgʻlim.
Nonushtadan keyin dadam derazaning oldiga oʻtirib oldi. Ikki koʻzi koʻchada. Dam-badam oʻrnidan turib ketadi-da:
— Bu xumpar qayoqda qoldiykin? — deb gʻijinib qoʻyadi.
Oyim dasturxonni tuzab qoʻydi. Shundoq boʻlsayam oshxona bilan uyga zir yugurib, kam-koʻstini qidirdi. Dadam figʻoni oshib uyda gir aylanib yurgan edi, birdan koʻcha tomondan mashinaning signali eshitildi.
— Ana, keldi! Yuguringlar! Eshikni ochinglar! Nimaga qaqqayasanlar?! Tezroq boʻlsalaring-chi! — boʻkirib berdi dadam. Oʻzi esa boshini derazadan chiqarib, koʻchaga moʻraladi. Dadamning ovozidan qoʻrqib ketgan oyim jonholatda eshikka qarab yugurdi. Ochib qarasaki, hech kim yoʻq.
Oyim ikki kundan beri Fatoʻshning qulogʻiga gap quyadi. Mehmonning oldida uni qil-u buni qilma, degan mazmunda. Oyimning odob darslariyam nuqul men bor paytda oʻtadi. Buning bir chekkasi menga ham tegishli boʻlsa kerak-da.
Mana, Fatoʻsh yasanib olgan. Oyim menga sekin koʻz qirini tashlab qoʻydi-da, yana nasihatga oʻtdi.
— Mehmon borida odob saqlab oʻtirgin, oppoq qizim. Birovning oldida ogʻizga qoʻl tiqib boʻlmaydi. Innaykeyin, yerga tushgan narsani ogʻzingga solma. Ha, qulogʻingda boʻlsin. Yoʻtalmoqchi boʻlsang, ogʻzingga qoʻlingni tut. Yana shuni bilib qoʻyki, mehmonning oldida nonni butunlay ushlama, keragini ushatib ol. Xoʻpmi, doʻmbogʻim? Yana men senga aysam, birov seni chaqirib qolsa, «ha» deb oʻtirma-gin. Uyat boʻladi. «Ha» degan soʻzni zinhor ogʻzingga olma.
— Boʻlmasa nima deyishim kerak?
— Begona odamning oldida «ha» desa, ayb boʻladi. Labbay, deb javob berish kerak.
Oyim har zamon-har zamonda menga koʻz qirini tashlab qoʻyadi. Bundan uncha koʻngli toʻlmadi shekilli, shart etib menga oʻgirildi.
— Mehmonga bir nima demoqchi boʻlsang, oldin «afandim» degin, oʻgʻlim. Gaping tugagandan keyin ham «afandim» deb qoʻshib qoʻy. Xoʻpmi?
Derazaning tagida xoʻjayinini oq qilib oʻtirgan dadam birdanga: «Ana, keldi!» deb qichqirganicha eshikka otildi. Oynadan moʻralab qaragan edim, eshigimizning oldida turgan yaltiroq mashinaga koʻzim tushdi. Usti qizil rangga boʻyalgan ekan.
Sal oʻtmay dadamning:
— Buyursinlar, afandim... Rosa bizni muntazir qildingiz-da, taqsir... Qani, qani, ichkariga marhamat qilsinlar, afandim... Qadamlariga hasanot, — degan ovozi keldi.
Koridorga chiqdim. Dadam mehmonni yechin-tirib, palto bilan shlyapasini qoziqqa ilib qoʻydi. Bundoq qarasam, dadamning xoʻjayini sirayam men oʻylagan devga oʻxshamas ekan. Kichkinagina, xush-tabiat odam ekan. Dadam bu kishini nega yoqtirmay yurganiga, hozir boʻlsa atrofida bunchalik aylanib-oʻrgilishiga tushunolmay hayron boʻldim.
Fatoʻsh mehmonning qoʻlidan oʻpib salomlashdi. Men u bilan qoʻl berib soʻrashgan edim, dadam:
— Amakingning qoʻlini oʻpmaysanmi, oʻgʻlim, — deb qoldi. Noiloj oʻpishga majbur boʻldim.
Dadam xoʻjayini bilan gapga tushib ketishdi. Saldan keyin oyim ularni dasturxonga taklif qildi.
— Yoʻq, ovora boʻlmang, ovqatga turmayman, — deb mehmon uzr soʻradi.
Ana, xolos. Oyim shuni deb necha kundan beri tipirchilab yurgan boʻlsa-yu, bu kishi ketaman deb turib olsa! Lekin dadam boʻsh kelmadi — xoʻjayinini bilagidan tortib, zoʻrgʻa dasturxonga oʻtqazdi.
Dadam bilan oyim tipirchilab turgani uchun men ham oʻzimni yoʻqotib qoʻydim. Yuragim poʻkillab ura boshladi. Bir payt dadam stoldagi stakanlarga suv quyib uzat, deb buyurgan edi, qoʻlimdagi grafinni dasturxonga toʻkib yubordim. Dadam:
— Kap-katta yigit boʻlib qolgan boʻlsang ham, haligacha suv quyishni bilmaysan-a, — deb koyib berdi. Latta bilan stolni artmoqchi boʻlib, oʻziyam salat toʻla laganchani agʻdarib yubordi.
— Kechirasiz, kostyumga tegmadimi? — mehmondan soʻradi oyim shoshma-pisha uning oldiga kelib.
Tarki odat — amrimahol, degandek Fatoʻsh yana shoʻrvasini toʻkib yubordi. Oyim uni urishib bergan edi, bechora:
— Axir, oʻzingiz turtib yubordingiz-ku, — deb uvvos tortdi.
— Bularingga ovqatni boshqa joyga suzib ber, deb aytdim-ku senga, — jerkib tashladi dadam.
— Yum ogʻzingni, mehmonning oidida yigiasa ayb boʻladi.
Oyim buni sekin gapirgan boʻlsayam, hammamiz eshitdik. Fatoʻsh mehmon oidida yigʻlab boʻlmasligini tushunib, darrov jim boʻldi-yu, ammo anchagacha oʻpkasini bosolmay hiqillab oʻtirdi.
Oyim hammaning tarelkasiga goʻsht solib bermoqchi boʻldi. Mehmon ham tarelkasini tutdi. Ammo oʻzi dadamga oʻgirilib, nimanidir tushuntirayotgan edi. Oyim katta qoshiqdagi bir boʻlak goʻshtni endi solaman deganida u tarelkani toprib oldi. Goʻsht shalop etib stoldagi murabboga tushdi.
— Voy shoʻrim, nima qilib qoʻydim! — chinqirib yubordi oyim.
Hammamiz esankirab qolganimizdan stol ayqash-uyqash boʻlib ketdi.
Dadam boyadan beri tuzning oʻrniga ovqatiga qalampir sepib oʻtirgan ekan, birdan buni payqab qolib, figʻoni oshdi:
— Tuzliq qani? Qirgʻin keldimi unga?!
Azbaroyi gangib qolganidan oyim tuzliqning oʻrniga dadamga gorchitsaning uzatib yubordi. Darhol stoldan tuzni olib berdim. Dadam tuzliqni olib qattiq silkitib yuborgan edi, qopqogʻi bilan ichidagi hamma tuzi oshga tushdi.
Bora-bora oyim gapidan ham adashib qoldi. Bir payt u hech narsadan hech narsa yoʻq, mehmonga qarab:
— Qalay yuribsiz, afandim?— deb qolsa boʻladimi!
— Labbay, xonim? — hayron boʻldi mehmon. Oyim sal oʻziga keldi.
— Ovqatni aytyapman, afandim? Yoqdimi sizga?
— Qoiingiz dard koʻrmasin, juda shirin boʻpti. Toʻsatdan Fatoʻsh:
— Oyi, tomogʻimga bir nima tiqilib qoldi, — deb yubordi.
Oyim bir qoii bilan uni orqasiga urib, ikkinchisida suv uzatdi.
Dadam bizga pichoq oʻng qoʻlda, vilka esa chap qoida turishi kerak, deb tayinlab qoʻygan edi. Lekin nechogʻlik harakat qilmay, hecham uddasidan chiqolmadim. Oxiri oʻzimga oʻngʻayini qildim — vilkani oʻng qoiga olib, ovqatimni yeyaverdim. Dadam oʻzi aytganday qilib pichoqni oʻng, vilkani esa chap qoida tutgan holda tarelkasidagi goʻshtni kesmoqchi boʻldi. Goʻsht pichoqdan qochdi shekilli, bir sakrab stoldagi apelsinlarning ustiga chiqib oldi. Lekin haliyam oʻzim durust ekanman — ovqat paytida koʻpam xijolat boʻlganim yoʻq. Dasturxondan turayotib, bu mash-mashaning tugaganiga xursand boʻlganimdan chuqur uh tortib qoʻydim.
Ovqatdan keyin mehmon qahva ichib oʻtirgan edi, toʻsatdan menga oʻgirilib:
— Nechanchi sinfda oʻqiysan, jiyan? — deb soʻrab qoldi.
— Afandim, beshinchida oʻqiyman, afandim, — deb tutilmay javob berdim.
«Afandim» soʻzini tirkab, oyim bilan dadamni rozi qildim chamamda. Sekin ikkovlariga qarab qoʻydim. Jilmayib oʻtirishgan ekan.
— Xoʻsh, necha yoshdasan?
— Afandim, oʻn birga chiqdim, afandim.
— Katta boʻlganda kim boimoqchisan?
— Afandim, yozuvchi boʻlaman, afandim.
— Barakallo...
Oyimning labi qimirlagandek boʻldi. Rahmat aytish esimdan chiqibdi, shuni shipshitayotganini payqadim. Mehmon dadamga bir nima deb turgan edi, shartta gaplarini boʻldim.
— Afandim, rahmat, afandim.
Mehmon oʻrinsiz tashakkurning sababini tushu-nolmadi. Biroz oʻylanib turganch: «Arzimaydi», deb qoʻydi.
Fatoʻshning antiqa ishlari haqida senga oldin ham yozgan edim. Oʻsha kuni u yana hunar koʻrsatdi.
Ovqatdan keyin oyim dasturxonni yigʻishtirib olayotgan edi, bir dona banan yerga tushib ketdi. Fatoʻsh darrov uni yerdan olib stolga qoʻydi.
— Yerga tushgan narsani hozir yeb boʻlmaydi-a, oyi? — dedi u oyimga qarab. — Mehmon ketgandan keyin oʻzim yeyman.
Fatoʻshning bema’ni gapini eshittirmaslik uchunmi yoki uning tilini tiyib qoʻymoqchi boʻlibmi, harholda dadam ikki-uch marta qattiq yoʻtalib qoʻydi.
— Mehmonning oldida yoʻtalganda ogʻizga qoʻl tutib turish kerak, dada, — dedi Fatoʻsh yana bilagʻonlik qilib.
— Ha, Fatoʻsh! Nima deyapsan oʻzing? — arang jilmaydi dadam.
Singlim yana aql oʻrgatdi.
— Uyga mehmon kelganda «ha» deb boʻlmaydi, dada. Ayb boʻladi.
Mehmon oʻrnidan turdi. Dadam bilan oyim uni mashinasigacha kuzatib chiqishdi. U joʻnab ketgach, uyga qaytib kirishdi.
— Uh, meni sharmanda qildilaring! — dedi dadam xunobi oshib.
— Men senlarga tayinlab aytgan edim-ku, axir!— unga qoʻshildi oyim.
Fatoʻsh hayron boʻldi.
— Axir men mehmonning oldida nonni butunicha yemadim-ku?
Oʻsha kuni kechgacha oʻzimizni qoʻyarga joy topolmay yurdik.
Zaynab, xat bilan senga bir rasm ham yuboryapman. Butun sinf bilan tushganmiz. Sendan keyin kelgan yangi oʻqituvchi ham shu yerda bor.
Senga katta muvaffaqiyatlar tilayman.

Ahmad Tarbay.
Yomon odat
Anqara, 16-fevral, 1964-yil.
Qadrdon doʻstim Ahmad!
Xatga qoʻshib yuborgan rasmingni oldim. Qanchalik suyunganimni bilsang edi! Sinfdosh oʻrtoqlarimning hammasini yana bir koʻrganday boʻldim.
Suratda yoningda turgan qiz Mine boʻlsa kerak. Husayn uni toʻsib olibdi, zoʻrgʻa tanidim. Yashar boʻlsa Chingizning odatini qilib, eng oldinga oʻtib olibdi. Shu suratni yuborb, zap ish qilibsan-da. Juda xursand boʻldim. Ammo rasmdan Damirni topolmadim. Harholda suratga tushmagan boʻlsa kerak, yangi oʻqituvchingiz ancha yoshga borib qolgan odam ekan, koʻrinib turibdi.
Men ham senga rasm yuboryapman. Ukam bilan birga tushganmiz. Qoʻshni bola oʻzining apparatida olgan edi.
Mana shu hafta men uchun ogʻir keldi — quruq tuhmatga qoldim. Hech qanday asos boʻlmagan holda badnom boʻldim. Aslida-ku, mendan ham oʻtgan joyi bor-a, lekin...
Voqeani bir boshdan gapirib beray. Mana, eshit.
Oʻqituvchimiz birovdan yozma ishni koʻchirib olgan yoki shpargalka ishlatgan bolalarni juda yomon koʻradi. Koʻchirmachilik — yaxshi oʻqiyotgan oʻrtoqqa nisbatan xiyonatdir, deydi nuqul. Esi butun odam bu ishni qilmasligi kerak, koʻchirmachilik mugʻambirlarga xos narsa ekan.
Dadamning ham fikri shu. Birovdan koʻchirib yozish yomon odat, bu bilan oʻqituvchini emas, oʻzingni aldaysan, deydilar.
Dadam joʻralari bilan yigʻilib qolishsa, nuqul mak-tab yillarini eslab oʻtirishadi. Yaqinda yana shunday boʻldi. Oʻsha kuni buvam ham biznikida edilar. Ulfatlar oʻqish yillarini eslab oʻtirishgan edi, Nurton baqaloqning dadasi toʻsatdan:
— Hov, esingizdami, algebra oʻqituvchisi Sabribey boʻlardi. Oʻshaning etagiga boplab shpargalka osib qoʻyuvdik-a? — deb qoldi.
— Voy, bu nimasi? Qani, biz ham eshitaylik, — yalindi xotini.
— Rahmatli Sabribeyni hamma kal deb chaqirardi. Oʻzi litseyda bizga algebradan dars berardi. Imtihonda yuragimizni hovuchlab oʻtirardik. Juda johil odam edi. Buning ustiga: «Mening imtihonimda hech kim shpargalka ishlatolmaydi. Bunaqa mardi hali tugʻilmagan», deb kerilib ham yurardi. Bizga imtihon savollarini berganidan keyin bir joyda oʻtirmas, nuqul oldimizda oʻralashib yurardi. Bir kuni imtihon ketayotgan edi, ichimizdan bir bola...
— Najdod soʻtakmidi oʻsha? — uning gapini boʻldi dadam.
— Balli, Najdod soʻtak qiluvdi bu ishni. Hozir qayergayam elchi boʻlib ketgan. Oʻsha Najdod masalaning tayyor javobini kitobdan koʻchirib, kal Sabrining orqa etagiga qadab qoʻydi. Orqasida bir parcha qogʻoz osilib yotganidan kal Sabrining mutlaqo xabari yoʻq. Bolalarning hammasi ishga tushib ketdi.
Ammo Sabribey bir joyda tek turmay, paytavasiga qurt tushgan odamday nari borib, beri keladi. Shuning uchun orqasidagi qogʻozda bor narsani koʻchirib olish xiyla mushkul boʻldi. Buning ham yoiini topdik, birortamiz uni gapga chalgʻitib turamiz-da, boshqalar koʻchirib oladi. Mening ishim yurishmay qoldi — endi koʻchira boshlaganimda qimirlab qoladi. Oxiri uyoq-buyoqqa jilpanglab, Sabribeyda shubha tugʻdirdim. Meni qoʻlga tushirmoqchi boʻldi shekilli, tepamga kelib, hech narsa bilmagan kishiday orqasini oʻgirib turaverdi. Men ham boplab koʻchirib oldim.
Ishini bitirganlar qogʻozini topshirib, birin-ketin chiqib ketishdi. Qoʻngʻiroq chalingach, qolganlar ham sinfdan chiqishdi. Buni qarangki, Sabribeyning orqasidagi shpargalkani olib qoʻyish hech qaysimizning esimizga kelmabdi. Sabribey yozma ishlarni yigʻishtirib olgach, orqasidagi qogʻozni likillatib toʻgʻri oʻqituvchilar xonasiga kirib ketdi.
Xullas, aybdor topilmabdi. Sabribey yumshoq koʻngil odam ekan, koʻp yalinishganidan keyin bolalardan yangidan imtihon olibdi.
— Usmon qassob esingda bormi? Uniyam boplab qoʻlga tushirgan edik-a? — dedi ulfatlardan yana biri.
Usmon qassob deganlari tarix oʻqituvchisi ekan. Bu odam, aksincha, bir joyda qimir etmay oʻtirarkan-u, ammo koʻzi xuddi oʻtkir projektorga oʻxsharkan. Hamma narsani shundoqqina koʻrib turarkan. Shuning uchun imtihon boʻlib qolsa, oldingi qatorda oʻtirgan bolalar nuqul past baho olisharkan. Orqada oʻtirganlarning ishi durust boʻlarkan: ular oldingi qatorda oʻtirgan bolalarning orqasiga kitobni qoʻyib, bemalol koʻchirib olishaverarkan..
Navbat dadamga keldi.
— Nofis quruqning imtihoni yodingizdami?
— Ha, anavi pashsha voqeasimi? Unutib boʻladimi uni...
Ma’lum boʻlishicha, Nofiz quruq deganlari kimyodan dars berarkan. Koʻzi ojiz boʻlgani uchun uzoqni yaxshi koʻrolmas ekan. Bir kuni imtihonlardan oldin oʻquvchilardan biri katta-katta pashshadan tutib, qutichaga joylab olibdi. Imtihon boshlanibdi. Haligi bola yupqa qogʻozdan shpargalka tayyorlapti, keyin uni ingichka ip bilan pashshaning oyogʻiga bogʻlab, uchiraveripti. Ma’lumki, yuki bor pashsha uzoqqa ucholmaydi, bir koʻtarilib, bir qoʻnadi. Bolalar pashshani tutib, shpargalkani koʻchirib olishar, keyin esa boshqa tomonga uchirib yuborisharkan. Hammalari shunday qilishibdi. Bir payt toʻsatdan eshik ochilib sinfga litsey direktori kirib kelibdi. Tasodifni qaraki, oyogʻiga shpargalka bogiangan bir pashsha ikki marta havoda gir aylanibdi-da, toʻgʻri borib direktorning tepakaliga qoʻnibdi.
— Sizlarga hech narsa boʻlmadimi oʻshanda? — soʻradi Metin.
— Bir bolani maktabdan haydashmoqchi boʻli-shuvdi, arang qutulib qoldi.
— Oʻsha oʻrtogʻimiz hozir professor boʻlgan, — qoʻshimcha qildi Nurtonning dadasi.
— Siz ham maktabda shu ishni qilganmisiz, beyafandim? — soʻrashdi buvamdan.
— E, qaysi maktab koʻrgan bola shpargalkani bilmaydi, janoblar, — deb buvam boshqa bir voqeani gapirib berdi.
Kimyodan ogʻzaki imtihon ketayotgan ekan. ichkariga uch kishidan kirib turishibdi. Navbat buvamga kelibdi. Ikki oʻrtogʻi bilan ichkari kiribdi. Ikkitasi orqaroqda-yu, bir bola oldinda turgan ekan. Oʻsha eng oldinda turgan bola sinfning eng qoloq oʻquvchisi ekan. Oʻqituvchining savollariga sirayam javob berolmabdi. Nimani soʻramasin, churq etmay turaveribdi. Buni koʻrib oʻqituvchining xunobi oshibdi. Qani, osonroq narsani soʻraychi, zora javob bersa, degan fikrda stolda turgan grafinni koʻrsatibdi-da: «Xoʻsh, buning ichidagi nima?» deb soʻrabdi. Bola bezrayib turaveribdi. Shunda orqaroqda turgan oʻrtogʻi gʻijinib: «Toʻnka», debdi sekingina.
— Grafinda nima bor, oʻgʻlim?
— Toʻnka, afandim...
Oʻsha kuni eshitgan gaplarim meni qattiq oʻylantirib qoʻydi. Ertasiga tanaffusda voleybol oʻynab turgan edik, oʻqituvchimiz ham bizga qoʻshildi. Oʻyindan keyin dam olib oʻtirgan edik, miyamdan nari ketmay turgan savolni oʻqituvchiga berdim.
— Nima, shpargalka deysanmi? Bu ishni men ham qilganman, albatta. Ammo bir oʻzim emas, — deb javob berdi oʻqituvchi. — Sinfimizda bir a’lochi bola boʻlardi. Bir kuni yozma imtihon paytida oʻsha bola hammamizdan oldin ishini yozib tugatdi-da, tashqari chiqib ketdi. Keyin katta karton qogʻozga butun javoblarni yozib, tayoqqa ilibdi. Hovli tomondagi derazaning oldiga borib, tayoqni baland koʻtarib turdi. Biz ham javoblarni boplab koʻchirib oldik...
Ertasi kuni oʻqituvchi oilashunoslik darsidan yozma ish oladigan boʻlib qoldi. Oʻng tomonida Turkon, chapda esa Murod oʻtiradi. Murodni bilsang kerak, qaysi bir xatimdayam uni senga gapirib bergan edim. Oʻqituvchi chaqirib qolsa, menmi, deb anqovsiraydigan bola-chi? Endi esingga tushdimi? Murod sinfdan oʻtolmay, oʻtgan yili sheriklaridan qolib ketgan. Endi biz blan oʻqiyapti. Oʻzi ancha tirishqoq bola-yu, lekin miyasiga dars kirmaydi. Ammo yaxshigina oʻrtoq u. Oʻsha kuni Turkon ham nimagadir dars qilmay kelgan ekan. Yozma ish boʻ-lishini eshitib, ikkovi mendan najot soʻrab qolishdi.
— Shpargalka uzatolmayman-u, ammo kerak boʻlsa sekin aytib turishim mumkin, — dedim ularga.
Oʻqituvchi savollarni aytib turdi, hammamiz yozib oldik. Mana oʻsha savollar:
«Bolani kasaldan saqlash uchun nima qilmoq kerak?»
«Kasalning oldini olish uchun bolaning oʻzi nima qilmogʻi kerak?»
«Tarbiyaviy ahamiyatga ega boʻlgan oʻyinlar bilan oʻyinchoqlarni aytib bering?»
«Jismoniy jazoning biror tarbiyaviy ahamiyati bormi?»
Kecha kechqurun va bugun ertalab oilashunoslik kitobi qoiimdan tushmagan edi, shuning uchun qaysi savolga qaysi betdan javob topish mumkinligini bila-man. Bundoq qarasam, Turkon kitobni tizzasiga qoʻyib olgan ekan.
— Elliginchi sahifani ochinglar. Elliginchidan ellik ikkinchi betgacha koʻchiraveringlar, — sekin shipshib qoʻydim Turkon bilan Murod ikkoviga.
Oʻzim ham ishga kirishib ketdim.
— Meni laqillatibsan-ku, — deb qoldi bir payt Murod.
— Ha, nima boʻldi?
— Elliginchi betda suyak haqida yozilgan-ku!
— Keyingi sahifani och!
— Ochib koʻrdim. Mushak, qon tomirlari bor ekan. Partaning tagida ushlab turgan kitobiga koʻz qirimni tashladim. Qoʻlidagi «Anatomiya» darsligi ekan.
— Bunga balo bormi? «Oilashunoslik»ni ol!
Murod boshqa kitobni olib shipillatib yoza ketdi.
Saldan keyin Turkon ikkovi ishni topshirib chiqib ketishdi. Orqalaridan men chiqdim.
— Menikida elliginchi bet umuman yoʻq ekan, — deb qoldi bir payt Murod.
— Nega endi? Albatta boʻlishi kerak, — dedim hayron boʻlib.
— Yoʻq, xudo haqqi. Qirq sakkizdan oltmish toʻrtgacha koʻrinmadi.
Keyin kitobni koʻrsatdi. Gapi toʻgʻri chiqdi. Aytgan betlari chindan ham yoʻq edi. Buning evaziga oldingi bobdan ikkita berilibdi. Harholda kitobni muqovalash paytida xato ketgan koʻrinadi.
— Xoʻsh, keyin nima qilding?
— Qirq sakkizdan uyogʻini koʻchiraverdim. Tavakkalda.
Ertasiga oʻqituvchi yozma ishlarimizning natijasini oʻqib berdi. Turkon bilan menga a’lo qoʻyibdi.
— Endi men sizlarga sinfdoshingiz Murodning yozma ishini oʻqib bermoqchiman, — dedi u kutilmaganda. — Mana, eshitinglar, Birinchi savol: «Bolani kasaldan saqlash uchun nima qilmoq kerak?» Javob: «Tez eskirmasligi, bejirim va ozoda boʻlishi uchun ularni ehtiyot qilish, vaqti-vaqti bilan dazmollab turish kerak».
Hamma sharaqlab kulib yubordi.
— Jim boʻlinglar! Endi ikkinchi savolga oʻtaman. «Kasalning oldini olish uchun bolaning oʻzi nima qilmogʻi kerak?» Mana, Murodning yozgan javobi: «Uni tez-tez choʻtkalab turish kerak. Changini qoqib boʻlgach, qoziqqa ilib qoʻying. Mavsumi oʻtgandan keyin esa boʻxchaga tugib, sandiqqa solib qoʻyish kerak. Mabodo u qattiq kirlangan boʻlsa, qaynoq suvga solib, sovun bilan ishqalab yuvish, keyin oftobda yoyib quritish lozim».
Kulaverib bolalarning ichagi uzilayozdi. Murodning sha’niga har xil kesatiq gaplar yogʻilib ketdi. Boyoqish qattiq oʻsal boʻldi.
— Axir bu gaplarni men oʻzim toʻqiganim yoʻq, kitobdan olib yozdim-ku, — dedi u oxiri yigiamsirab.
— Ha, balli, kitobdan koʻchirgansan, bilaman, — dedi oʻqituvchi. — Ammo shunda ham yanglishibsan. «Bola tarbiyasi» oʻrniga «Kiyim-boshga qarash» degan bobni koʻchiribsan.
— Zaynab menga shundoq degan edi.
Oʻqituvchi yalt etib menga qaradi.
— Iya, Zaynab, oʻrtogʻingga koʻchirmachilikni oʻrgatganing yetmaganidek, yana aldaysanmi ham?
Endi orqaga chekinib boʻlmaydi. Shuning uchun:
— Men hecham aldaganim yoʻq, afandim, — dedim. — Savollarga kitobning qaysi betidan javob topish mumkinligini aytib berdim, xolos.
Oʻqituvchimiz Murodning kitobini ochib koʻrgan edi, masala ravshan boʻldi.
— Baribir buni oyingga aytib bermasam boʻlmaydi, — deb oʻqituvchi menga poʻpisa qildi.
Oyimni maktabga chaqirib, nima yomonlik qilganimni aytishdi. Kechqurun uyda toza dashnom eshitdim. Dadam:
— Juda noma’qul ish qilibsan, qizim, chakki boʻpti, — deb koyib berdilar.
Yaxshiyamki oʻsha kuni buvam biznikida edi. Buvam jonimga ora kirdi.
— Boʻldi endi, bolamni koʻpam koyiyvermanglar, — dedim buvam yonimni olib. — Oʻrtogʻiga aytib bergan boʻlsa nima qipti, osmon uzilib yerga tushibdimi? Oʻzi kitobdan koʻchirib olmapti-ku, axir.
— Birovga aytib berdi nima-yu, koʻchirib oldi nima, ikkoviyam bir goʻr, — dedi oyim hovuridan tushmay.
— Bas endi, boʻldi... Maktabda bu ishni kim qil-magan deysan...
Metin luqma tashladi:
— Lekin hammayam qoiga tushavermaydi-da.
Ilojim qancha, boʻlar ish boʻldi endi. Shundoq
boʻlsayam oʻrinsiz ta’nalar eshitib, dilim xufton boʻldi. Ayniqsa, Metinning gap-soʻzi oshib tushdi. Ikki gapning birida nuqul: «Chakki boʻpti-da. Buni eplagan odam qiladi. Qoʻlga tushib, sharmanda boʻlishning nima keragi bor!» deb piching qiladi.
Xatingni kutaman. Iloji boricha toʻlaroq yoz. Maylimi?
Xoʻp, yaxshi qol. Senga muvaffaqiyat tilab:

Zaynab Yolqir.
Uy qaysi holatda
Istanbul, 26-fevral, 1964-yil.
Jigarim Zaynab!
12-fevralda ichiga rasm solib yuborgan xating uchun katta rahmat.
Sinfingda boʻlib oʻtgan koʻngilsiz voqeadan qattiq ranjibsan. Ha, haqlisan. Oʻrtogʻingga yaxshilik qila-man deb oʻzing yomonotliq boʻlibsan. Murodni eslasam, boyoqishga ham achinaman, ham qilgan ishi uchun undan oʻpkalayman.
Sinfimizdagi Husaynni taniysan-a? Murodga oʻxshab Husayn ham yaqinda toza kulgi boʻldi. Ammo u aybini birovga toʻnkagani yoʻq. Chunki mard bola u. Ilgari senga ham yozgan edim. Bir kuni joy talashib daraxtdan yiqilib tushganida kim uni itarib yuborganini hech kimga aytmagan edi.
Sen Istanbulda oʻqib yurganingda Husaynlarning uyiga hech borganmiding? Torgina kulbada turishadi. Uylarini koʻrmagan boʻlsang ham, turmushlari juda nochor ekanini bilsang kerak. Men uiarnikiga har zamonda borib turaman, shuning uchun uylaridagi ahvoldan yaxshi xabardorman. Katalakka oʻxshagan ikkita kichkina xonada yetti jon turishadi. Shu joy tanqisligi sababmi yoki qattiq muhtojlikdanmi, ishqilib, uylarida hecham halovat yoʻq. Menga oʻzini yaqin tutib, Husayn ba’zan oiladagi nochorlikdan hasrat qilib gapiradi. Bechoraning holiga achinaman. Ayrim kunlari maktabga qovogʻi shishib, koʻzi qizargan holda keladi. Bilamanki, oʻsha kuni uyda yana janjal boʻlgan. Husayn koʻpam ochilib-sochilib yurmaydi, ammo odamovi ham emas.
Yaqinda Husayn maktabga yana ikki qovogʻi shishib keldi. Yigʻlaganini birovga sezdirmaslik uchun jimgina joyiga borib oʻtirdi, hech kim bilan gaplash-madi ham. Shu orada qoʻngʻiroq chalinib, dars bosh-lanib ketdi.
Til darsi edi. Oʻqituvchi otlarning kelishiklarda turlanishini tushuntirib berdi. Kelishiklarni yodlab ham oldik; bosh kelishik, qaratqich, tushum, oʻrinpat va chiqish kelishiklari.
Kelishiklarni yaxshilab tushuntirib bergach, oʻqituvchi Damirni turgʻizib, «Oltin derazali uy» hikoyasini oʻqishga buyurdi. Ushbu hikoyani oʻzing ham bilsang kerak. Qisqacha mazmuni shunday. Bir oʻrmon boʻlarkan. Shu oʻrmon ichidagi kichkinagina kulbada chol-kampir turisharkan. Ularning bitta qizi boʻlarkan. Juda kambagʻal boʻlib, qoʻl uchida kun koʻrisharkan. Har kuni qizcha kechki payt ostonaga chiqib qarasa, uzoqdan bir uy koʻrinib turarkan. Uyning derazalari oltinday tovlanib, juda chiroyli koʻrinarkan. Qizchaning shunday ajoyib uyga havasi kelibdi, nima boʻlsayam uni bir koʻrmoqchi boʻlibdi. Kunlardan bir kuni uyidan chiqib, oʻsha tomonga qarab yuraveribdi. Yoʻl yuribdi, yoi yursayam moʻl yuribdi, oxiri oʻsha joyga yetib boribdi. Lekin shu payt toʻsatdan atrofga qorongʻi tushibdi. Qizcha oʻrmon ichida uxlab qolibdi. Bir mahal uygʻonib qarasa, oʻzi kelgan tomonda yana bir uy charaqlab yotganmish. Uning ham oynalari xuddi oltinga oʻxshab yalt-yalt etib turganmish. Qizcha oldiniga hayron boʻlibdi, ke-yin bu uy oʻzlariniki ekanini, oftob nuri tushib, shunaqa yaraqlab turganini tushu-nibdi.
Damir hikoyani oʻqib boʻldi:
— Qani, qissadan hissa nima? — soʻradi oʻqituvchi. Bizni kutmay, oʻzi javob berdi: — Har kim oʻz turmushidan nolimasligi kerak. Hikoyadagi qizchaga oʻxshab, biz ham koʻpincha oʻzimiz yashab turgan hayotning qadriga yetmaymiz. Undan sal uzoqlashgan taqdirdagina oʻzimiz qanchalik baxtli, turmushimiz qanchalik soz ekanini anglab yetamiz. Demak, kim qanday uyda yashayotgana boʻlsa, uning uchun eng soz uy oʻsha.
Shundan keyin u hikoyadan bir jumlani oʻqib berdi. Ichida «uy» degan soʻz bor ekan.
— Qani Husayn, sen ayt-chi, shu jumlada «uy» soʻzi qaysi kelishikda kelgan?
Orqa partada oʻz yogʻiga oʻzi qovurilib oʻtirgan Husayn oʻqituvchining gapini eshitmadi. Oʻrnidan turishga turdi-yu, lekin churq etib ogʻiz ochmadi.
— Uy qaysi kelishikda, Husayn?
Husayn endi savolni eshitdi, ammo boshqacha tushundi.
— Yaxshi deb boʻlmaydi, afandim, — dedi u oʻksinib. Oʻqituvchi tayoqdek qotib qoldi.
— Nima deyapsan oʻzing? Men sendan «uy»ni soʻrayapman?
Bolalarning oldida ahvolidan nolib, kalaka boʻlishni istamagan Husayn:
— Yaxshi emas, afandim, — dedi oʻpkasi toiib.
— Nega endi yaxshi emas?
— Hech qachon yaxshi boʻlmagan... Hozir ilgarigidan ham battar.
Husayn nima demoqchi boʻlganini yolgʻiz men tushunib turibman. Bolalar boʻlsa nima gapligiga tushunmay kulib yotishibdi.
— Nimaga battar boʻlarkan?
Husaynning tomogʻiga bir narsa qadalganday, ovozi titrab ketdi.
— Chunki... chunki uyning egasi bizni koʻchaga haydayapti. Ijara haqini berolmovdik.
Sinfda kulgi koʻtarildi. Husayn joyiga oʻtirib, ikki qoʻli bilan boshini changallab oldi.
Oʻqituvchi jumlani yana qaytarib oʻqidi: «Qizcha uzoqdan oltin derazali uyni koʻrdi».
— Qani, Damir, sen javob ber. Shu jumlada uy qaysi kelishikda?
— Tushumda, afandim.
— Xoʻsh, qaysida ekan?
Bu gal ham Husayn tushunmadi. Damirning javobini oʻzicha yoʻydi.
— Tushida ekan, afandim.
Yana kulgi boʻldi. Husayn tushum kelishigini «tushim» deb eshitgan edi.
Husaynning koʻnglidan nima kechayotganini oʻqi-tuvchi juda kech fahmladi. Keyin mavzuni oʻzgar-tirishga majbur boʻldi.
— Kim qayerda yashayotgan boʻlsa, shunga shukur qilishi kerak. Biz qaysi uyda turgan boʻlsak, oʻsha uy biz uchun hisoblanadi.
Kechqurun maktabdan qaytishimizda Husaynni yupatib keldim.
Anqarada ob-havo qalay? Bizda yana sovuq turdi. Kecha ozroq qor yogʻgan edi, darrov erib ketdi. Biz turgan uyning holati chakki emas-u, lekin men noroziman — zaldagi katta pechka men yotgan xonani yaxshi isitmaydi. Xoʻsh, sizlarniki qalay?
Xatingni kutaman, Zaynab.
Seni bir umr esdan chiqarmaydigan oʻrtogʻing:

Ahmad Tarbay.
Yolgʻon gapirma
Anqara, 16-mart, 1964-yil.
Ahmad!
26-fevralda yuborgan xatingga kechikib javob qay-tarayotganim uchun uzr. Bilasanmi, biz hozir 23-aprelda boʻladigan kechaga tayyorgarlik koʻryapmiz. Menga koʻp narsani yuklab qoʻyishgan. Bir tomondan, shu kechaning tashvishi, ikkinchi tomondan, darslar ham koʻpayib ketdi. Xullas, senga oʻz vaqtida javob yozolmadim. Lekin Husaynga ikki enlik xat yubordim. Husaynning boshiga tushgan kulfatni eshitib, qattiq qaygʻurdim, buni sen orqali bilganimni aytmasdan, koʻnglini koʻtarib qoʻydim.
Senga javob yozishga vaqt topolmay yurgan kezlarim qiziq-qiziq gaplar boʻlib oʻtdi. Shulardan birini senga gapirib beray. Oʻzi Metinga taalluqli narsa.
Metinning goh-gohda dadamga yolgʻon gapirib qoʻyadigan odati bor. Dadam buni sezib qolsa juda jahli chiqib ketadi. Keyin esa uni yoniga olib, qattiq nasihat qiladi.
— Nima qilsang qilgin-u, lekin yolgʻon gapirmagin, oʻgʻlim, — deydi dadam bunday paytlarda. — Yolgʻonning urugʻi serob boʻladi. Arzimagan narsada aldasang, buni yashirish kattaroq yolgʻonni oʻylab topishga majbur boʻlasan. Innaykeyin, sirim oshkor boʻlmasin deb bundan ham kattaroq yolgʻonni ishlatasan. Mayda yolgʻondan hamisha katta yolgʻon kelib chiqadi. Shuning uchun zinhor yolgʻon gapirma, hamisha rostgoʻy boʻl!
Dadam shunday deb aytadi-yu, lekin Metinni yolgʻon gapirishga oʻzi majbur qiladi. Nega deganda Metinning pashshadek gunohi dadamga tuyadek boʻlib koʻrinadi. Ukam bechora keyin rosa soʻkish eshitadi. Shuning uchun ham u yolgʻon ishlatib, dadamning doʻq-poʻpisasidan qutulsam deydi. Lekin baribir oxiri sir ochilib, rosa gap eshitadi-ya...
— Dadamga nima deb bahona qilsamikin? — deb qoldi bir kuni Metin menga termulib.
Xabarim bor, bir necha kundan beri dadam Metinga bugun albatta sochingni oldirib kel, deb tayinlaydi. Metin boʻlsa oʻyin bilan ovora boʻlib, nuqul buni esidan chiqaradi. Oʻsha kuni ertalab ishga ketayotib, dadam:
— Ishdan qaytgunimcha sochingni oldirib kel, boʻlmasa xafa qilaman, — deb Metinni qattiq koyib bergan edi.
— Toʻgʻrisini ayt, vaqtim boʻlmadi, de. Yolgʻon gapirsang baribir mising chiqadi, — deb maslahat berdim.
— Toʻgʻrisini aysam, dadam urishib beradilar... Bergan pulingizni yoʻqotib qoʻydim, deb aytay-mi-a?
— Esing bormi oʻzi? Bir martayam shunaqa deb qoʻlga tushgan eding-ku. Yoʻqotdim degan puling yoningdan chiquvdi.
— Kitob oldim, desammikan-a?
— Rostini aytaver yaxshisi.
— Yoki sartaroshxonada odam koʻp ekan, navbat tegmadi, deb aytaymi?
Topgan bahonalariga oʻzining ham koʻngli toʻlmadi.
Dadamning Ziyobey degan oshnasi bor. Oʻsha kuni kechqurun shu kishi xotini bilan mehmonga kelib qolishdi. Dadamni anchadan beri koʻrmagan ekan, sogʻinib kelibdi. Ammo kech kirib, qorongʻi tushdi hamki, dadamdan darak boʻlmadi.
— Birpas oʻtiringlar, hali zamon kelib qoladi, — deb oyim mehmonlarni gapga solib oʻtirdi. Ammo dadamdan darak boʻlavermagach, oyimning oʻzi gʻulgʻulaga tushdi.
— Bunaqa odati yoʻq edi. Namuncha kech qoldiykin-a?
— Kim biladi, balki ish-pishi chiqib qolgandir, — dedi Ziyobey oyimni tinchitib.
— Hayronman, ishi chiqsa xabar qilguvchi edi.
Metin ikkovimiz ovqatni yedik. Yana ancha vaqt oʻtdi. Metin ham oʻrniga kirib yotdi. Mehmonlar endi ketamiz deb turishgan edi, birdan eshik taqillab qoldi.
— Ana, keldi! — dedi oyim sapchib oʻrnidan turib.
— Biz bekinib olamiz, koʻrib hayron boʻladi, — deganicha mehmonlar yugurib narigi xonaga kirib olishdi. Oyim borib eshikni ochdi.
— Qayerda yuribsan? Tinchlikmi oʻzi? Rosa xavotir oldik-ku.
— Ziyobey kasal ekan. Koʻrib kelyapman, — dedi dabdurustdan dadam.
— Shundaymi? Namuncha qolib ketding boʻlmasa?
— Ogʻir yotgan ekan. Oldida birpas oʻtirdim.
— Voy boyoqish-ey! Ishqilib sogʻayib kesin-da! Dadam yana bir nima demoqchi boʻlib endi ogʻiz juftlagan ham ediki, qoʻshni xonadan chiqib kelayotgan Ziyobey bilan xotiniga koʻzi tushdi. Dadam nima deyishini bilolmay qoldi. Oxiri:
— Iya-iya-iya... Oʻzlari ham shu yerda ekanlar-da! — deb yubordi.
— Senga bir kutilmagan sovgʻa tayyorlab qoʻymoqchi boʻluvdik!
— Chindan ham bu kutilmagan sovgʻa boʻldi, — dedi oyim jilmayib.
Hammalari dasturxonga oʻtirishdi.
— Metin uxlab qoldimi? — soʻradi dadam saldan keyin.
— Ha, uxlab qoldi, — dedim shosha-pisha. — Oʻziyam bahona topaman deb rosa charchadi. Sochini bugun ham oldirgani yoʻq. Esidan chiqibdi. Toʻgʻrisi ni aysam, urushib beradilar, deb sizga yolgʻon gapirmoqchi boʻlib turgan edi.
Dadam oʻshqirib berdi.
— Bemahalda nima qilib yuribsan? Bor, joyingga yot!
Xullas, Metin ertangi jazodan qutilib qoldi. Ahmad, tez-tez xat yozib tur. Yaxshi tilaklarimni qabul qilgaysan.

Zaynab Yolqir.
Bayram konserti
Istanbul, 24-arel, 1964-yil.
Zaynab doʻstim!
16-martda yozgan xatingdan keyin sendan yana bir otkritka oldim. Otkritkada mendan ranjiganga oʻxshaysan, oldingi xatingga kechikib javob yozganim uchun sen ham shunday qilyapsanmi, debsan. Mutlaqo unday emas. Biz ham 23-aprel kechasiga tayyorlanib yurgan edik. Shuning tashvishi bilan vaqt juda tez oʻtib ketdi. Mana, kecha bir amallab qutulib oldik. Goʻyo yelkamdan togʻ agʻdarilganday boʻldi. Darhol xatga oʻtirdim.
Konsertimiz zap antiqa oʻtdi. Bilasanmi nimaga? Juda qiziq hangomalar boʻldi. Eng koʻp malomatga qolgan ham men boʻldim. Konsert uchun asosan uchinchi sinf oʻqituvchisi javobgar edi. Musiqa oʻqituvchisi ashula bilan oʻyin qismini oʻz zimmasiga oldi. Oʻzimizning oʻqtiuvchimiz esa konsert kechasida koʻrsatish uchun bitta pyesa yozib berdi.
Men bir narsaga hayronman — kattalar nuqul oʻz kasblaridan nolishadi, koʻngillari boshqa sohani qoʻmsab yuradi. Mana, dadamni olib koʻraylik. Yana ozroq oʻqiganimda katta shoir boʻlib ketardim, deydi bizga. Dadam hozir ham tinch yurmaydi. Xiyol boʻsh qoldi deguncha she’rga unnab ketadi. Amakim ham shunday. Qoʻlida texnik hunari bor-u yana vrachlikni orzu qiladi. Oʻqituvchimizning boʻlsa yozuvchilikka koʻngli sust ketgan. Koʻpincha bizga u: «Allaqachon yozuvchi boʻlib ketardim-u, lekin nasib qilmagan ekan-da», deydi. Bundoq oʻylab qarasam, hamma birovning hunarini orzu qilarkan.
Aslida direktor bosilib chiqqan biror pyesani sahnaga qoʻyaveringlar, deb tayinlagan edi-yu, ammo oʻqituvchimizga bularning hech qaysisi ma’qul boʻlmadi. Oʻzi yeng shimarib ishga tushib ketdi. Yangi pyesa ham tayyor boʻldi. Juda ayanchli chiqibdi.
Yaxshisi, senga buning qisqacha mazmunini aytib bera qolay. Xulqi yomon bir bola boʻladi. Ota-onasini juda bezor qilib yuboradi. Bola maktabdan qochadi, ishdan quviladi va yomon yoʻlga kirib ketadi. Bu sharmandalikka chidayolmagan ona olamdan oʻtadi. Oʻgʻil otasini qiynab, pul olib yuradi. Bermaydigan boʻlsa, doʻpposlaydi. Kunlardan birida u jinoyat ustida qoiga tushib, qamalib ketadi. Qamoqdan ancha tuzalib chiqadi. Butun qilmishlari uchun kechirim soʻragani toʻgʻri otasining oldiga boradi. «Otajon, meni kechi-ring, gaplaringizga kirmadim, nasihatlaringizga quloq solmadim, mana, oqibatda sharmanda boʻldim. Endi hammasiga tushundim. Oʻtinaman, meni kechiring!» deb yolvoradi. Qaddi bukchayib qolgan ota: «Ota degan hamisha oʻgʻilning gunohidan oʻtadi. Men ham seni kechirdim, oʻgʻlim. Parvardigorga iltijo qil, oʻz dargohida kechirsin», deb hoʻngrab yigʻlab yuboradi. Ammo yuragi buni koʻtarolmay, yerga yiqiladi-da, joni uziladi.
Pyesa chindan ham juda qaygʻuli edi. Uni oʻqiyot-ganimizda sinfda hamma bir-bir yigʻlab oldi.
— Boshqa biror yengilroq pyesa qoʻyganimiz ma’qul emasmi, afandim? — deb soʻradim.
Oʻqituvchimiz meni qattiq jerkib:
— Bu nima qiliq, Ahmad?! Yana mahmadanalik qilyapasanmi? — dedi.
Holbuki buni men butunlay boshqa maqsadda soʻragandim. Betimizga soqol-moʻylov yopishtirib, katta odamlarga taqlid qilib yurgandan koʻra maktab hayotidan biror nimani sahnalashtirib, oʻzimizga mosroq rollarda chiqqanimiz yaxshi emasmi, deb ayt-moqchi edim. Ammo maqsadimni tushuntirolmab-man.
Sahnaga soqol-moʻylov yopishtirib chiqqan bolalar xuddi sirkdagi liliputlarga oʻxshab qoladi. Buni ilgari ham koʻp koʻrganman. Katta odamning rolida chiqqan bola qanchalik yaxshi oʻynamasin, baribir zalga kulgi boʻladi. U qanchalik jiddiy gapirsa, tomoshabinlar shunchalik koʻp kuladi. Bas, shunday ekan, biratoʻla kulgili asarni koʻrsatib qoʻya qolsak boʻlmaydimi? Men shuni aytmoqchiydim. Oʻqituvchimiz koyib bergach, indamay qoʻya qoldim. Pyesa besh kishiga moʻl yozilgan ekan.
— Noqobil oʻgʻil rolini sen oʻynaysan, Ahmad. Oʻziyam senboproq, qotirasan, — dedi oʻqituvchi.
Damirga ota, Minega esa ona roli topshirildi.
Hamma oʻz rolini yaxshilab yodlab oldi. Uch-toʻrt marta repetitsiya ham qilib koʻrdik. Soʻnggi repetitsiya kuni rosa yomgʻir quydi. Oʻzing bilasan, maktab tomidan yomon chakka oʻtadi. Yomgʻir naq sahnaning tepasidan chelaklab quygandek boʻldi. Hammayoq ivib ketdi. Polga qatorasiga chelak, togʻora va kastryullar qoʻyib chiqdik.
Konsert programmasiga bitta xitoycha raqs nomeri ham kiritishibdi. Oʻyinchilar gruppasida men ham bor ekanman. Musiqa muallimimiz allaqaysi maktabda xitoycha raqsni koʻrib diliga tugib qoʻygan ekan, shuni oʻynaydigan boʻldik.
— Oʻzimizning «Zaybek»ni oʻynasak boʻlmaydi mi? — deb soʻradim oʻqituvchidan.
«Qachon konsert boʻladigan boʻlsa nuqul «Zaybek»ni oʻynaysiz, biror yangi narsa koʻrsatish ham kerak axir», degan javobni oldim.
— Boʻlmasa biz tengi xitoy bolalari ham konsert qoʻyganda oʻzimizning «Zaybek»ka tushishadimi?
— Masxarabozlik qilma! — urishib berdi musiqa muallimi.
Ammo men «Zaybek»ni oʻynab turgan xitoy bolasini bir zum tasavvur qildim-u miyigʻimda kulib qoʻydim. Chamamda, xitoy bolalari ham shunday. Xitoycha raqsga tushganimizni koʻrishsa bormi, rosa qiyqirib kulishsa keragov.
Tomdan chakka oʻtib turibdi-yu, biz paqir-togʻoralar oʻrtasida oxirgi marta repetitsiya qilib oldik. Xitoycha raqsning zalvoridan pol taxtalarining beli bukilib ketdi.
— Bu senga «Zaybek» emas, xitoycha raqs boʻladi, hadeb osmonga qarab irgʻishlayverma. Xitoylarning oʻyini ogʻir-vazmin boʻladi, ular keskin harakat qilishmaydi, — dedi menga tanbeh berib musiqa oʻqituvchimiz.
Mumkin qadar salmoq bilan, vazmin oʻyinga tush-moqchi boʻlaman-u, ammo «Zaybek» qon-qonimizga singib ketgani uchun beixtiyor osmonga sapchib ketaman.
— Namuncha sakrayverasan, Ahmad? Xitoy ruhiga mos kelmaydi bu. Xitoylarning harakati mayin boʻladi.
— Yaxshi, lekin xitoy ruhi menga mos kelmasa, nima qilay? Men bunga oʻrganmagan boʻlsam...
Musiqa oʻqituvchimiz pianinoda joʻr boʻlib turdi, biz raqsga tushdik. Yana bir joyga kelganda toʻsatdan sakrab yuborgan edim, oʻqituvchi irgʻib oʻrnidan turdi-da, menga qarab yugurdi. Yoʻlda chakka toʻla paqirga qoqilib agʻdarilib tushdi. Hammayogʻi shalabbo boʻldi. Toza qiyomat koʻtarildi. Xullas, kechga yaqin ma’lum boʻldiki, soʻnggi repetitsiyamiz muvaffaqiyatli oʻtibdi.
Konsert kuni ham yetib keldi. Yuragimiz taka-puka boʻlib, parda orqasidan zalga moʻralaymiz. Tumonat odam yigʻilgan. Biz sahnada saf tortib turibmiz. Hammasi boʻlib ellik bolamiz. Sinflarimiz ham har xil.
Mana, parda ochildi. Saf tortib «Mustaqillik marshi»ni aytdik. Keyin kattaroq bolalar orqaga oʻtdi. Birinchi va ikkinchi sinf oʻquvchilari «Bugun — yigirma uchinchi aprel» degan qoʻshiqni boshlab yuborishdi. Qoʻshiq tugagach, zalda qarsaklar yangrab ketdi.
Keyingi aytilgan qoʻshiq musiqa oʻqituvchisiga sira ma’qul boʻlmadi.
— Bu qanday oʻzboshimchalik? Nima qilib qoʻydinglar?! Qoʻshiqni ikki kishi ijro etishi kerak, deb aytmovdimmi? Olomon qilib yubordilaring-ku! — deb koyib berdi u parda orqasidan.
Xitoy raqsiga navbat keldi. Likopcha koʻtarib. sahnaga qizlar chiqishdi. Egnilarida guldor yubka bilan kalta koʻylak. Bizlar ham qizlar bilan oldinma-ketin sahnaga chiqdik. Qosh-koʻzimizga qozonkuya surtib, labimizning tepasiga qora moʻylov qoʻndirib olganmiz.
Musiqa oʻqituvchimiz pianinoni boshlab yubordi. Likopcha ushlagan qizlar goh egilib, goh turib oramizdan oʻtib yurishibdi. Shu oʻrtada toʻsatdan bir falokat yuz berdi. Oʻqituvchining pand-u nasihatlari paqqos yodimdan koʻtarilib, sakrab yuboribman shekilli, chirigan pol taxtasining orasi ochilib, oʻyinchi qizlardan birining etagini qisib oldi. Biz oʻlib-qutulib muqom qilyapmiz-u, u boʻlsa etagini tortish bilan ovora. Yana bir sakrab koʻray-chi zora boyoqishning etagi chiqsa, degan xayolda oldiga kelib bir irgʻib tushdim. Polning ogʻzi ochilishga ochildi-yu, ammo raqqosamiz yubkasini tortib ololmadi. Bechora jon-jahdi bilan bir silkingan edi, shir etib yubkasi tushib ketdi. Boʻldi kulgi, boʻldi kulgi.
— Parda! Pardani yopinglar! — deb qichqirdi musiqa oʻqituvchimiz sahna ortidan turib.
Gulduros qarsaklar ostida parda tushirildi.
Shundan keyin turli raqslar oʻynaldi, qoʻshiqlar aytildi. Eng oxiri spektaklga navbat keldi.
Oʻqituvchilarimizning oʻzi bizni grim qilib chiqdi. Mine oyisining eski kiyim-boshini kiyib olgan edi, naq liliput kampirning oʻzi boʻldi-qoldi. Oʻqituvchi burnimning tagiga quyuq qilib yelim yopishtirgach, ketmonning sopidek yoʻgʻon moʻylovni qoʻndirib qoʻydi. Yelimning kuchi yetmay moʻylov tushib ketdi.
Ustoz yana bir enlik yelim surtib qoʻygan edi, moʻylovim joyiga tushdi. Damirning ikki betini yelimlab, ustidan paxta yopishtirishdi. Ota rolida chiqqanidan keyin soch-soqoli oppoq boʻlishi kerak edi-da. Grimni bir amallab tugatdik. Shu payt oʻqituvchimiz toʻsatdan:
— Damir juda yosh koʻrinyapti. Koʻzoynak taqib olmasa boʻlmaydi, — deb qoldi.
Holbuki repetitsiyalarda bu haqda gap boʻlgani yoʻq edi. Shu topda qayoqdan koʻzoynak topib boʻladi? Xayriyat, direktor jonimizga oro kirdi. Koʻz-oynagini olib, Damirga berdi.
— Lekin ehtiyot boi, tagʻin sindirib-netib qoʻyma. Agar shu boʻlmasa, hech narsani koʻzim koʻrmaydi, — dedi u Damirni ogohlantirib.
Koʻzoynak Damirni xuddi mitti cholning oʻzi qilib qoʻydi.
— Voy-boʻ, koʻzim qamashib ketyapti-ku, hech narsani koʻrmayapman, — nolib qoldi Damir.
Gapi toʻgʻri ekan. Parda ochilganda sahnaga chi-qaman deb boshini devorga qattiq urib oldi. Orqasidan itarib-surib, bir amallab sahnaga chiqarib yubordik.
Harqalay, spektaklning birinchi pardasi ancha yaxshi oʻtdi. Zalda yangragan qarsaklar buning yaqqol isboti boʻldi.
Ikkinchi parda boshlandi. Men onamni, ya’ni Mineni savalab turibman. Otam boimish Damir menga nasihat qilishi kerak. Bir payt bundoq qarasam, Damir bizni koʻrmayapti. Tomoshabinlarga orqasini oʻgirib olib, devorga qarab monolog oʻqiyapti. Har ikki gapining birida:
— Hoy zolim bola, bu nima qilganing, axir? Seni shu umidda boqib katta qilganmidik-a? — deb devorga nola qilyapti.
— Buyoqqa qarab gapir, biz orqangda turibmiz, — sekin shivirladim qarshisidan chiqib.
Men onamni kaltaklab turganimda Damir uni qoʻlimdan qutqarib olishi kerak edi. Lekin Damir yana bizni payqamadi, koʻzbogʻlagʻich oʻynayotgan boladay qoʻli bilan paypaslab qoldi.
— Urma, urma onangni! Onaga qoi koʻtarib boʻlmaydi, oqpadar! Toʻxta deyman! — eshik tomonga qarab baqiradi u.
Biz oʻng yogʻida turibmiz-u u boʻlsa chapga qarab boʻkiradi. Zora ovozimni eshitib, biz tomonga oʻgiril-sa, degan niyatda kinoda koʻrganlarimni ishga soldim.
— Xa-xa-xa! Uraman! Urayotgan boʻlsam men birovnimas, oʻz onamni uryapman!
Damir ovozimni payqab, biz turgan tomonga oʻgirildi-yu, lekir darrov yoʻqotib qoʻydi.
— Hoy bola, urma deyapman senga! Ilohim onani urgan qoʻllaring sinib tushsin!
Yana uni bu tomonga qaratish uchun xanda otaman:
— Xa-xa-xa!
Xullas, Damirdan ish chiqmaydiganga oʻxshaydi. Bizni topib olishiga koʻzim yetmay qoldi. Noiloj Mineni Damirning oldiga sudrab keldim.
— Hoy oqpadar deyman...
— Bu tomondamiz, ota, bizga qarab qoʻy.
Damir farosatli bola emasmi, darhol vaziyatni tushundi.
— Betingni koʻrgani koʻzim yoʻq, oqpadar. Men otang boʻlaman. Kerak boʻlsa menga oʻzing qara!
Pyesadan tamoman chetga chiqib ketdik.
— Kimga qarab gapiryapsan, ota, axir men orqangda turibman-ku...
— Harholda senga emas. Toqatim yoʻq sen bilan gaplashgani...
— Boʻlmasa devorga gap uqtiryapsanmi?
— Sendan koʻra shu devor ma’qul. Gapirsang, tushunadi.
— Sening oʻrningga tosh tugʻsam boʻlmasmidi,
kunimga yarardi, evoh, — deb yerda ingrab yotgan Mine ham jon berdi.
Damir olamdan oʻtgan Mineni bagʻriga bosib, hoʻng-hoʻng yigʻlashi kerak.
— Qanisan, xotinjon, qayoqda qolding, jabrdiydam! — deganicha u oʻzini yerga otib, Mineni timirskilab qidira boshladi.
Mine yotgan joyida unga qarab talpindi.
— Bu yerdaman, men oʻldim.
— Mana endi birga boʻlinglar! — deb Damirni yoqasidan oldim-da, Minening ustiga uloqtirdim.
Shu bilan ikkinchi parda ham tugadi. Parda tushirilgach, oʻqituvchimiz Damirni qattiq koyib berdi.
— Koʻzoynakda koʻrmayotgan boʻlsam, nima qilay axir, — dedi u ham oʻzini oqlab.
Oxirgi pardada Damirni koʻzoynaksiz chiqarmoq-chi boʻlishdi-yu, lekin shu paytgacha koʻzoynakda yurgan chol oʻlimi oldidan birdan uni tashlasa, qiziq tuyuladi, degan andishada bu fikrdan voz kechishdi.
— Koʻzoynakni taqqin-u, lekin oynagining ustidan qara, — maslahat berdi direktor.
Damir direktorning maslahatiga amal qilgani uchun uchinchi parda ancha silliq oʻtdi. Ammo oldingi sahnalarda tomoshabinlarning kulgi patini qitiqlab qoʻygan ekanmiz, toʻgʻri gapgayam qiyqiriq koʻtarishadi. Yigʻlash kerak boʻlgan joyda ham nuqul kulgi qilishadi.
Uchinchi pardada men qamoqdan boʻshab, uyga kelaman. Endi oʻz qilmishlaridan pushaymon boʻlgan oʻgʻilman. Otamga yalinib, meni kechirishini soʻrayman. Zaldagilarga qolsa, shu ham kulgi. Buning nimasi kulgi ekan, hayronman.
Kechirim soʻrab, otamning qoʻlini oʻpishim kerak. Endi oʻpmoqchi boʻlib engashgan edim, bundoq qarasam, moʻylovimning bir tomoni yerda yotibdi. Yarimta moʻylov bilan boshni qandoq koʻtaraman?!
Darrov buyogʻini kelishtirib yubordim.
— Oyogʻingizga bosh qoʻyib yalinaman, otajon! — deb Damirning oyogʻi ostiga oʻzimni otdim.
Ayni paytning oʻzida yerda moʻylovga chang sol-dim. Darrov labning tepasiga qoʻndirdim. Ammo falokat degan narsa yolgʻiz yurmas ekan. Moʻylovning chap boʻlagi tushgan ekan-u, uni oʻng tomonga yopishtiribman. Ikkovi ustma-ust boʻlib qoldi. Damir buni sezgan ekan, «chapga ol uni», deb shivirladi. Harakat qilib koʻrdim, boʻlmadi. Oxiri moʻylovini burayotgan kishidek qilib chap qoʻlni boʻsh joyda ushlab turaverdim.
— Men seni kechirdim, oʻgʻlim, — dedi otam nihoyat.
Men boʻlsam unga moʻylov qilaman. Lekin buning ham cheki boʻlishi kerak-da! Qachongacha otamga qarab moʻylov burayman?!
— Agar gunohimdan oʻtmaganingda shu moʻylovni mana bundoq qilib yulib tashlamoqchi edim, otajon! — deya solib moʻylovni shartta olib, oyogʻimning ostiga tashladim.
— Nima qilib qoʻyding, bolaginam?
— Sendan aylansin shu moʻylov, otajon! Gunohim katta, uni yuvishga bu ham yetmaydi.
Spektakl oxirlab qoldi. Endi otam hoʻng-hoʻng yigiab meni bagʻriga bosishi va «gunohingdan oʻtdim, oʻgʻlim. Endi parvardigorga iltijo qil, seni oʻzi kechirsin», deb turib, jonini taslim qilishi kerak.
Damir hoʻngrab yigʻlab yubordi. Razm solib qarasam, rostakamiga yigʻlayapti. Spektakldan keyin aytishiga qaraganda, yuragi ezilib ketgan ekan. Xullas, yuz-koʻzi chaplashib, paxta ivib ketdi. «Voy, bolaginam!» deb oʻzini menga tashladi. Birpas quchoqlashib turdik. Keyin bir-birimizni boʻshatdik.
Yuziga qarasam, bittayam soqol-moʻylovi qolmapti. Hayron boʻlib oʻzimnikina paypaslayman. Ana xolos. Mendan soqol oʻsib chiqibdi. Boya bir-birimiz bilan achomlashib turganimizda Damirning ivib ketgan soqoli menga oʻtib qolgan ekan-da... Birpasda oʻgʻlidan otaga aylanib qoldim. Hozir otaning yerga yiqilib, jon beradigan payti. Lekin Damirning hech oiadigan turqi yoʻq.
— Boʻl endi, Damir, oʻladigan boʻlsang tezroq oʻlmaysanmi, — pichirlab dedim unga.
— Soqol senga oʻtdi-ku, endi qaysi birimiz oiishimiz kerak?
— Axir sen otasan, albatta oʻlishing kerak. Yerga ot oʻzingni! — Damirning boʻlsa oʻzini tashlagani hecham yuragi betlamaydi.
— Namuncha imillaysan? Boʻl tez!
— Yiqil desang yiqilaveraman-u, ammo direktorning koʻzoynagi nima boʻladi? Tagʻin sinib qolsa-ya? — dedi u oldimga kelib.
— E, gapni choʻzma, tez boi. Spektakl tugashi kerak. Sharmanda boʻldik.
— Men gunohingdan oʻtdim. Endi parvardigorga iltijo qil, seni kechirsin.
Damir shu gapni aytdi-da, koʻzoynakni bemalol stolga olib qoʻydi. Keyin: «Endi men oʻlyapman!» deganicha gup etib yerga agʻdarildi. Men uning ustiga oʻzimni tashladim. Darhol pardani yopishdi. Ammo ikkovimiz juda oldinga chiqib ketgan ekanmiz, yarim belimiz pardadan tashqarida qoldi.
Zal kulgi va qarsak zarbidan larzaga keldi.
— Bunday ahvolda yotaversak boʻlmaydi, qani, turamiz endi, — deb Damirga pichirladim.
— Oʻlgan odam qanaqa qilib turadi? Xohlasang, oʻzing tur, men yotishim kerak.
Allakim oyogʻimizdan sudrab, parda ichiga oldi. Oʻrnimizdan turib koʻrsak, oʻqituvchimiz ekan.
— Rasvo boʻldik, Ahmad, endi toza gap eshitamiz, — dedi sekingina Damir.
Yurak oʻynogʻida sahna ortiga oʻtdik. Direktor bilan oʻqituvchilar huzur qilib koʻzyoshlarini artib turishgan ekan.
Xullas, 23-apreldagi konsertni boplab tashladik. Hamma Damirga qoyil qoldi. Hali-hali Damir zoʻr iste’dod egasi ekan, deb yurishibdi. Bu gapning tagida jon bor. Zotan u oʻqituvchimizning tragediyasini ajoy-ib komediyaga aylantirib berdi.
Shu kunlarda Istanbulning havosi juda ajoyib. Kanikul kunlari Istanbulda diydor koʻrishguncha xayr. Omon boʻl.

Ahmad Tarbay.
Bolalar romani uchun konkurs
Istanbul, 25-aprel, 1964-yil.
Qadrdonim Zaynab!
Kuni kecha senga xat joʻnatgan edim, mana bugun esa yana yozyapman. Rosa hayron boʻlsang kerak. Ketma-ket yozishimning sababi bor — bir narsaga sen qandoq qaraysan, shuni bilmoqchiman. Agar mening fikrim senga ma’qul tushsa, bir ish qilamiz.
Yaqinda bir gap eshitib qoldim. Bolalar romani uchun konkurs e’lon qilinganmish. Shuni eshitdim-u, lop etib miyamga bir fikr keldi. Bir-birimizga yozgan xatlarimizni tartib bilan toʻplab chiqsak, shuning oʻzi roman boʻlmaydimi? Men hamma xatlaringni yigʻib yuribman. Sen ham mendan olgan xatlaringni tartibga solib, papkaga joylab qoʻyganingni bilaman. Buni oʻzing aytgan eding.
Xoʻsh, bunga nima deysan? Senga ma’qulmi shu gap? Agar konkursga qatnashishga rozi boʻlsang, jami-ki xatlarni bir konvertga solib, aviapochta orqali tezda menga yubor. Ikkovimiz sherik boʻlib qatnashamiz.
Agar sen shu taklifimga qoʻshilmaydigan boʻlsang, u holda menga darhol xabar qil. Yana bir iltimosim bor. Taklifni ma’qul topsang, bu haqda hozircha hech kimga gapirmay tur. Konkursda yutib chiqsak, uyi-mizdagilarga bu sovgʻa boʻladi. Bordi-yu, omadimiz kelmasa, u holda yopigʻlik qozon yopigʻligʻicha qola-veradi. Hech kim buni yuzimizga sololmaydi.
Javobingni kutaman.
Hurmat ila sinfdoshing:

Ahmad Tarbay.
Marra seniki
Anqara, 27-aprel, 1964-yil.
Aziz doʻstim Ahmad!
Hozirgina xatingni oldim. Darhol javobga oʻtirdim. Boʻlishim bilanoq hamma xatlaringni senga banderol qilib joʻnataman.
Sen konkursga qatnashaylik, deb yozibsan. Rozi-man. Koʻnglingga kelmasin-u, lekin bundan bir ish chiqishiga koʻzim yetmay turibdi. Sababini aytaymi? Gap shundaki, biz oʻz maktublarimizda katta odamlarni, ota-onalarimiz va oʻqituvchilarimizni bir gʻalvirdan oʻtkazib koʻrdik. Endi buyogʻini soʻrasang, konkursga kelgan romanlarni oʻqib, hukm chiqaradigan ham shularning oʻzi. Oʻzlari haqida yozilgan romanga bular ijobiy baho berishiga aslo ishonmay-man. «Rosa beadab bolalar ekan», deb bizga oʻcha-kishib qolishlari ham mumkin. Qolaversa, romanni konkursga yuborayotganingda ism va adreslarimizni yozsang, yana baloga qolamiz. Shuning uchun ismlarimizni oʻzgartirib, xatlarning ostiga bittadan taxal-lus qoʻygan ma’qul. Meniki Zaynab boʻlsin. Sen ham birorta ism topib qoʻy.
Men bu bilan konkursga qatnashmaylik, demoqchi emasman. Bir-birimizga yozgan xatlarimizni toʻpla-sak, bitta roman boʻlishiga imonim komil. Mayli, bularni konkursga joʻnat. Gʻolib chiqmasak, oʻzimizga tan. Biz hech narsa yoʻqotmaymiz.
Bundan ikki-uch kun oldin ba’zi xatlaringni yana bir oʻqib koʻrgandim. Bilishimcha, kattalarni kuzatish bobida biz xiyla chegaradan chiqib ketibmiz. Xatlaringda nimalarni yozmagan ekansan... Ehtimol, meniki ham shundaydir. Shu xatlarimiz yaxlit bir holga kelsa, qalampirday achchiq haqiqat oshkor boʻladi. Ochigʻi, koʻrgan va eshitgan narsalarimizni ba’zan oshirib ham yuborgan ekanmiz...
Konkursning jyuri a’zolari katta yoshdagi odamlardan emas, balki bolalardan iborat boʻlganida biz biror mukofotga ilinib qolardik, deb oʻylayman. Ammo shunday boʻlsa ham, bizning bir yutuq tomonimiz bor. Men bolalar uchun yozilgan ba’zi romanlarni beixtiyor eslab qoldim. Hammasida oʻsha siyqa gaplar: qishloqda tugʻilgan qashshoq bola qiynalib oʻqiydi, sayohatga chiqqan bolalar ajobtovur savdolarga qoladi yoki kambagʻal oilaning farzandi bemor yotgan onasiga qarashish uchun ishga kirib ketadi. Xullas, pand-u nasihat bilan tugaydigan kitoblar. Bizniki esa bularga sira oʻxshamaydi.
Mabodo konkursda yutib chiqmasak ham, senga buning hech ahamiyati yoʻq. Baribir birinchi oʻrinni olgan boʻlasan: zotan, sen ham ota boʻlganingda hammaga oʻxshab farzandlaringga shu gapni aytasan (iltimos qilaman, loaqal shu oxirgi xatimni konkursga yubora koʻrma).
Senga tasalli berib oʻtirmayman. Roman uchun mukofot olmasak, koʻpam qaygʻurib yurma. Katta boʻlsam yozuvchi boʻlaman, deb yurarding. Xatlarni oʻshanda bir kitob qilib chiqararsan.
Senga chin yurakdan omad tilayman. Mendan hamma oʻrtoqlarga salom.

Zaynab Yolqir.
Yozuvchidan bolalarga maktub
Anqara, 11-aprel, 1967-yil.
Aziz jigargoʻshalar!
Yoʻq, aziz jigargoʻshalarim!
Men hammangizni oʻz farzandlarimday sevaman. Har qanday sevgi-muhabbatda boʻlganidek, menikida ham ozroq xudbinlik bor. Biz, kattalar, sizlarda oʻz hayotimizni, oʻz izdoshlarimizni koʻramiz, shundoq boʻlishiga qattiq ishonamiz. Men oʻz farzandlarimnigina, faqat turk bolalarinigina emas, dunyodagi hamma bolalarni — amerika, rus, nemis, armani, xitoy, loʻli bolalarini ham jondan sevaman.
Men sizlarga bir narsani oshkor qilmoqchiman. Buni oʻzingiz ham yaxshi bilasiz. Ushbu kitobdagi xatlarni Zaynab bilan Ahmad emas, balki men yozganman. Zaynab bilan Ahmadni men oʻylab topdim. Ikki oʻquvchi bola bir-biriga bunchalik koʻp, bunchalik batafsil va bexato xat yozishi mumkin emasligini oʻzingiz ham yaxshi bilib turibsiz. Bordi-yu, orala-ringizda bir-biriga xat yozishib yurgan bolalar boʻlsa va bu xatlarni yaxlit kitob holiga keltirsangiz baribir jumla tuzishda, imloda yanglishliklar ketgan boʻladi. Ammo shunisiga aminmanki, sizlarniki menikidan durustroq chiqqan boʻlardi. Nega deganda, sizlar oʻz tilingiz va dilingiz bilan samimiy soʻzlagan boʻlardingiz. Kattalar bilan bolalar oʻrtasidagi eng yirik farq ham shunda. Sizlar ham ulgʻaygan sari bizga oʻxshab boraverasiz, samimiylikdan uzoqlashasiz.
Bu asarimda men qoʻlimdan kelmaydigan bir ishga unnab koʻrdim — oʻzimni sizlarning oʻrningizga qoʻymoqchi boʻldim. Aslida buning hech imkoni yoʻq. Zotan, kattalar oʻzlarining bolalik davrlaridan bir-ikki ming yilga uzoqlashib ketgan boʻlishadi. Shuning uchun ham biz, kattalar, oʻz bolaligimizni mutlaqo unutib yuboramiz. Ota-onangiz ham, oʻqituvchingiz ham bir paytlar bola boʻlishganini esdan chiqarishadi.
Zaynab bilan Ahmad nomidan yozilgan mana shu maktublar chindan ham konkursga qatnashdi. Ammo unga mukofot tekkani yoʻq. Buni adolatsizlik deb ham boʻlmaydi. Bu roman konkursda mukofot olomasdi ham. Chunki kitobni oʻqib chiqqan jyuri a’zolari ham bolalik yillarini allaqachon esdan chiqarib yuborishgan. Zaynab bilan Ahmad shundoq boʻlishini bilishgan edi.
Hamma yozuvchilarga oʻxshab men ham sizga bir-oz nasihat qilmoqchi boʻldim. Lekin mening nasihatlarim boshqa odamlarnikiga sira oʻxshamay qoldi. Boʻlak ilojini topolmadim. Ammo bu kishi hamisha shunaqa ekan, deb oʻylamang. Shaxsiy hayotimda men ham oʻgʻil-qizlarimga oʻsha kattalarga oʻxshab muomala qilaman. Men ham goʻyo yaqindagina emas, bundan ming yil oldin bola boʻlganday ish tutaman. Biz, kattalar, buning xato ekanini bilamiz-u, lekin boshqa ilojimiz yoʻq. Nochormiz.
Men ushbu kitobimda yana bir narsaga unnab koʻrdim — oʻzimni katta, sizlarni esa yosh bola deb bilmadim. Sizlar bilan tenglashib ololmaganim uchun sizlarni oʻzim qatori deb bildim. Ha, sizlarni kattalar qatoriga qoʻshib qoʻydim. Ayni bir paytda hali bola ekanligingizni esdan chiqarmaslikka harakat qildim. Shuning uchun ham men kitobdan koʻzlagan maqsadlarimni sizlarga roʻyirost gapiryapman...
Qadrli jigargoʻshalarim! Hammangizga chin qalbimdan muvaffaqiyatlar tilayman.

Aziz Nesin.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Ayiqning tashakkuri (hikoya) [Aziz Nesin] 715
2	Айиқнинг ташаккури (ҳикоя) [Aziz Nesin] 495
3	Ibratli tasodif (hikoya) [Aziz Nesin] 733
4	Idol Branski (hikoya) [Aziz Nesin] 553
5	Ибратли тасодиф (ҳикоя) [Aziz Nesin] 521
6	Идол Брански (ҳикоя) [Aziz Nesin] 465
7	Joʻr ovoz boʻlib (hikoya) [Aziz Nesin] 517
8	Жўр овоз бўлиб (ҳикоя) [Aziz Nesin] 495
9	Keyin xursand boʻlasiz (hikoya) [Aziz Nesin] 717
10	Кейин хурсанд бўласиз (ҳикоя) [Aziz Nesin] 492
11	Ona tarbiyasi (hikoya) [Aziz Nesin] 1379
12	Она тарбияси (ҳикоя) [Aziz Nesin] 588
13	Tulki ovlagan ayiq (hikoya) [Aziz Nesin] 603
14	Тулки овлаган айиқ (ҳикоя) [Aziz Nesin] 507
15	Xaloskor it (hikoya) [Aziz Nesin] 757
16	Халоскор ит (ҳикоя) [Aziz Nesin] 520
17	Ғаройиб болалар (роман) [Aziz Nesin] 813
18	Shafqatli it (hikoya) [Aziz Nesin] 443
19	Шафқатли ит (ҳикоя) [Aziz Nesin] 501
20	Chumchuq ovi (hikoya) [Aziz Nesin] 694
21	Чумчуқ ови (ҳикоя) [Aziz Nesin] 466

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60828
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 44289
3	Gʻazallar [Nodira] 38380
4	Guliston [Sa’diy] 33586
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 21055
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20443
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16273
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 16142
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13371
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13050