Saboq (hikoya) [Farhod Musajonov]

Osmonni bir tekis bulut qoplagan, yomgʻir maydalab, ezib yogʻardi.
Xodivoyning doʻkoni bozorga kiraverishdagi savdo chakqon yerda joylashgan, ammo havo past boʻlgani uchun bugun xaridor siyrak. Xodivoy esnab oʻtirgandi, bir mahal sinfdosh oʻrtogʻi shitob bilan bostirib kirib qoldi.
— Ha, oshna, shahding pastroq koʻrinadi? — salom-alik oʻrniga soʻradi Badal.
— Havoni koʻryapsan-ku, — Xodivoy oʻksib javob qildi, — ertalabdan beri hali bir soʻmlik savdo qilganim yoʻq.
— Ogʻzingni ochib, lalayib oʻtirsang albatta savdoning mazasi boʻlmaydi-da. Xafa boʻlmagin-u, sen oʻzi maktabda ham noshudroq eding, — Badalning joni ichiga sigʻmayotgandek oyogʻidan oʻt chaqnab turardi.
— Hamma senga oʻxshagan uchar boʻlsa podani kim boqadi, — dedi Xodivoy, maktabdosh oʻrto6larning piching, ta’nalari bir-biriga ogʻir botmasdi.
— Endi ogʻayni, — dedi Badal, — zamon senga boqmasa sen zamonga boq, degan gap bor. Xaridorning oʻzi «aka, uni topib bering, buni topib bering» deb yalinib keladigan paytlar oʻtib ketdi. Endi teskarisi: sotuvchi xaridorning koʻnglini ovlashi kerak.
— Nima, meni xaridorni bezdirib yuboradigan soʻtak demoqchimisan? - pisanda qildi Xodivoy.
Badal ogʻaynisining izzat-nafsiga tegib ketganini sezgan boʻlsa-da oʻzinikini qoʻymadi.
— Savdo nozik soha, sirlari, shartlari bor. Ularni bilmaganlarning bozori kasod boʻladi. Yaxshi sotuvchi avvalo xaridorning fe’l-atvorini bilishi, oʻrganishi kerak. Xaridor esa, oshna, jinsi va yoshiga qarab besh-olti toifaga boʻlinadi. Xoʻsh... birinchi toifasi ziqnalar, yomon mijgʻov boʻladi ular, choʻntagidan pul chiqishidan koʻra tanasidan joni chiqishi osonroq. Ikkinchi toifasi bekorchixoʻjalar, doʻkonga mol koʻrgani, narx-navoni bilgani kiradi. Uchinchi toifa — laqmalar. Bular oʻzlaricha mustaqil ish tutolmaydi. Tanishmi, notanishmi, xullas birovning maslahati, turtkisisiz hech narsa olmaydi. Toʻrtinchi toifa ishning koʻzini biladigan mutafakkirlar. Bular narsa olishdan avval uch-toʻrt kun hamma doʻkonlarni aylanib narx-navoni oʻrganadi, solishtiradi, ana innaykeyin xarid qiladi. Beshinchi toifa gʻayirlar, hasadchilar, taqlidchilar. Qoʻshnisi, qarindoshi, dugonasi biron narsa olgan boʻlsa oʻshandan (kerak boʻlsa, boʻlmasa) olmaguncha koʻngli joyiga tushmaydi. Oltinchi toifa — vaziyat majburiyatidan kelganlar. Farzandi maktabga boradi, toʻyi yoki boshqa biror marosimi bor. Bular albatta narsa oladi. Savdoning ikkinchi sharti sotuvchining xaridorga muomalasi.
— Muomalani bilsak kerak, — dedi Xodivoy sal ensasi qotib.
— Bilmaysan! Bir sen emas toshkentliklarning aksariyati muomalani bilmaydi. Bir narsaning narxini soʻrasang «boʻlishi falon soʻm» deb jerkibrok javob beradi. Ha, albatta narxning oldiga «boʻlishi» degan soʻzni qoʻshib aytadi. Bordi-yu yuz soʻm degan narsasini saksonga tushirsang «unda yuz ellik soʻm» deydi zardasi qaynab. Xullas savdolashishga imkon qoldirmaydi. Holbuki bozorning yozilmagan, botiniy qonuni savdolashish. Sotgan qimmatga pulladim, olgan arzonga tushurdim deb har ikki taraf ham savdolashishdan bahra oladi. Fargʻona vodiysida boʻlganmisan?
— Nimaydi? — hayron boʻldi Xodivoy.
— Vodiyda qaysi doʻkonga kirma, qaysi bozorga borma, biror narsani narxini soʻrasang, «falon soʻm, soʻrayverasiz» deb javob qilishadi. Albatta narxidan keyin «soʻrayverasiz» degan soʻzni koʻshib qoʻyishadi va savdolashishga imkon tugʻdirib berishadi.
— Meniki bozor emas, minimarket.
— Xususiy minimarket, shundoq ekan buyumning narxini besh-oʻn soʻmga oshirib koʻrsat-da «oladigan boʻlsangiz, kelishtirib beraman» deb ayt, shunda mol sotiladi. Qoʻrs, dimogʻdor, xajang, tund sotuvchining hech qachon savdosi yurishmaydi.
— Endi ba’zi injiq, ziqna, ezma xaridorlar odamni qonini soʻrvoradida, — himoyalanishga urindi Xodivoy.
— Ikkinchi ogʻzingdan bunday gap chiqmasin! — xitob qildi Badal, -xaridorning injiqligi malol keladigan yuragi tor odam boʻlsang savdoni yigʻishtirib boshqa hunar qil. Xaridor injiq boʻladimi, gʻalchami, bechoraholmi, boyvachchalardanmi barini iliq kutib ol, shirin muomala qil. Doʻkoningga kirgan xaridor oʻzini xoʻjayindek erkin his etsin. Magazin muzey emas. Xaridor istagan narsasini istagancha tekshirib olsin. Sen uning xizmatida boʻl, ammo shilqimlik qilib mol olishga zoʻrlama. Zoʻrlasang «moli oʻtmayotgandirki qistayapti olgani» deb shubha tugʻiladi xaridorda. Ba’zi tortinchoq odamlar buyumga yaqinlashgani andisha qiladi, uzoqdan koʻzdan kechiradi, narxini soʻrashga ham botinolmaydi, «soʻrasamda olmasam sotuvchining jahli chiqadi» deb choʻchiydi. Binobarin magazinga kirgan odamning oldiga darrov yugurib borma «nima kerak?» deb. Ha, hurkitvorma, oʻziga tashlab qoʻy, aylansin, mollarni obdan koʻzdan kechirsin, bittasini oldida toʻxtab senga qarasa ana innaykeyin oldiga bor, butun vujudingni quloq qilib gapini eshit. — Badal ogʻaynisini koʻziga tikildi, — endi savol, birorta odam senda yoʻq narsani soʻrab kelsa nima qilasan?
— Nima qilardim, yoʻq narsani yoʻq deyman.
— Ha, valakisalang, bilgandim shunaqa deyishingni. Birov narsa soʻrab kelsa hech qachon yoʻq demagin. Siz soʻragandan yoʻgʻu lekin boshqasi, sifati yaxshirogʻi bor, faqat sal qimmatroq deb boshqa buyum koʻrsat. Oladi, chunki qimmatroq, demak yaxshiroq. Endi akasi, kimga qanday murojaat qilish haqida. Doʻkoningga ayol kishi kirsa faqat «kennoyi» deb murojaat qil. Negaki «opaxon» yoki «singiljon»ning zamirida zigʻircha boʻlsada tegajoqlikka shama yotishi mumkin. Ammo «kennoyi» soʻzi egrilikni butunlay inkor etadi va faqat oldi-sotdi munosabatlariga xizmat qiladi, ayni paytda sotuvchi bilan xaridor oʻrtasida yaqinlik, qarindoshlik rishtalarini bunyod etadi goʻyo.
— Nima, unda erkaklar kirsa pochcha deymanmi? — Xodivoy gapni hazilga burdi.
— Akajon deysan. Bordi-yu yoshi ulugʻroq boʻlsa «buyuring doda, nima kerak» deb kutib ol.
— Boʻldimi doda, boshqa aql oʻrgatmaysizmi, kutuldimmi? — piching qildi Xodivoy.
— Boʻlgani yoʻq, savdoning eng oxirgi, asosiy sharti qoldi, — dedi Badal, — doʻkoningda xaridor doim koʻp boʻlsin, mol oladimi yoʻqmi bari bir. Nega desang boʻm-boʻsh doʻkonga tortinchoq odamlar kirgani iymanadi. Kirsamu hech narsa olmasam sotuvchi ranjiydi, degan andishaga boradi. Boshkalar arzirli mol yoʻkdirki doʻkon boʻm-boʻsh deb eshikdan moʻralab ketvoradi. Demak magazinda odam qancha koʻp boʻlsa, shuncha yaxshi. Xaridor magazinning fayzi, koʻrki. Qolaversa xaridor asal aridek gʻap, bittasi kirsa qolganlari duv etib orqasidan uchib kiraveradi.
— Oʻzi kirmasa nima, boʻyniga arqon solib sudrab kiramanmi?
— Yoʻli bor, lakalov, yoʻli bor.
— Qanday yoʻl, — Xodivoyning ensasi qotdi, — gaplaringning hammasi quruq nazariya. Ammo nazariya boshqa, amal boshqa.
— Haqqina rost, — Oʻrtogining soʻzini ma’qulladi Badal, — unda amaliyotga koʻchamiz. Durustroq disking bormi?
— Ana roʻyxati, tanlab olaver.
Badal bitta diskni tanlab muztsentrga tiqib ovozini balandlatib qoʻydi. Qahqaha kulgi joʻrligida askiya boshlandi.
— Endi savdo qanday boʻlishini diqqat bilan kuzatib tur.
Hademay magazinga ikkita moʻysafid kirib keldi. Biri koʻzoynak taqqan baland boʻyli, qotma. Kiyim boshi eskiroq boʻlsa ham ozoda, orasta, boshida ohori toʻkilib qolgan shlyapa. Ikkinchisining koʻrinishi chapaninamo, doʻppi chekkada, yelkasiga belbogʻ tashlab olgan, oʻzi baqaloq, san’atga dahldor kimsalardan ekanmi askiyachini tanidi, ismini aytib «buning oldiga tushadigani yoʻq» dedi, soʻng Badalga boqdi.
— Ukaxon, bu tasma sotiladimi yo oʻzinglar eshitgani qoʻydinglarmi?
— Nimaydi, doda? — Badal jilmayib soʻradi.
— Iloji boʻlsa biz ham koʻchirib olmoqchi edik-da.
— Bizda iloji yoʻq narsaning oʻzi yoʻq, — hozirjavoblik qildi Badal -Xodivoy, askiyani ikki nusxa koʻchirib ber.
Xodivoy buyruqni ado etgani kirishdi, unga qadar Badal moʻysafidlarni gapga solib turdi.
— Doda, sizni qaerdadir koʻrgandek boʻlyapman, — baqaloqqa murojaat etdi Badal.
— Bir paytlar doira chalganmiz, askiyaga ham aralashganmiz, kontsert-pontsertda koʻrgan boʻlishingiz mumkin, endi nafaqaxoʻrmiz. Qiladigan ishimiz yoʻqligi uchun manavi koʻzoynak bilan har kuni bir-bir koʻchalarni aylanib kelamiz. Bu bilan birga yurishimning sababi men chalasavod, toʻpori odamman, buning ichi vij-vij aql. Fizikadan oʻqigansiz-ku plyus minus tortishadi, - baqaloq oʻzi gapirib oʻzi shox tashlab kuldi.
Qariyalar diskni olib chiqib ketishganlaridan keyin magazinda yana bitta xaridor paydo boʻldi. Yasanib kiyingan, qoʻliga shokolad tutqazilgan boladek baxtiyor. Faqat yangi uylangan yigitlar shunaqa libosda va shunaqa kayfiyatda boʻlishadi.
— Ogʻayni, menga muztsentr kerak edi, oʻzingiz durustrogʻidan tanlab bermasangiz men uncha farqiga bormayman, — dedi yigit.
— Juda soz, sovgʻagami yoki oʻzingizgami, shuni aytsangiz boʻldi.
— Nima desam ekan... — iymanib gap boshladi yigit, — toʻydan oldin qalligʻimga muztsentr va’da qilgandim, kuy, ashulani yaxshi koʻradi. Oila qurganimizga bir hafta boʻldi, va’dadan qaytish nomardlik.
— Yashang, lafzi halol yigitlarning sadagʻasi ketsang arziydi... — Badal sidqidildan kuyov bolani maqtadi.
Tamom, shu zahoti kuyov bolaning taqdiri Badalning qoʻliga oʻtdi.
— Sizga keragi shu, — Badal qimmatbaho «Soni» muztsentrini tutqazdi. Ammo kuyov bola molning narxini eshitib boʻshashib qoldi. Badal sababini darrov sezdi, demak puli kamroq. Darrov boshqa apparat tutqazdi.
— Manavi oʻzimizning «Sado», «Soni»dan qolishmaydi, narxi ham arzonroq.
— Keliningiz yaponniki boʻlsin, obdan surishtirib, yaxshisini oling degandi, — xijolatomuz gapirdi kuyov bola.
— Juda toʻgʻri aytibdilar, «Sado» kelinga yoqadi, oʻzimizda ishlab chiqarilganiga karamay sifati chet elniki bilan bir xil. Unda nega arzonroq deb soʻrarsiz. Sababi oddiy, chet elning buyumi ustiga kira haqi qoʻyiladi. Axir bitta narsani Yaponiya yoki Singapurdan olib kelishning xarajati qanchaga tushishini oʻzingiz chamalab koʻring, — Badal birdan ovozini pasaytirib, sirli ovozda davom etdi, — men chet el molini asti kamsitmoqchi emasman, sifati, koʻrinishi zoʻr. Ammo ochigʻini aytish kerak, uzoq yoʻl bosib kelgan buyumdan sal choʻchiyman. Qanchalik avaylab olib kelinmasin urunadi, ichidagi ashqal-dashqallari sal-pal joyidan siljib qolishi mumkin, apparatlar nozik narsada, qolaversa plastmass, zamenitellardan ishlanadi, albatta yaponni moli chiroyli, sifatli. Obroʻ uchun, yasatib qoʻyish uchun yaponiyaniki ma’qul, lekin kundalik ishlatishga kelganda oʻzimizning moldan oʻtaversin.
Shu payt bir ayol paydo boʻlib, gapga quloq tutib turdi. Badal unga e’tibor bermay mahsulotimizni maqtashda davom etdi.
— Bizning apparaturalarimiz yaponniki singari qushdek yengil emas, gʻozi ogʻir. Nega? Chunki tabiiy, asl xomashyodan yasalgan. Bilmasdan tushurib yuborasizmi, oftob yoki yomgʻirda qolib ketadimi pisand qilmaydi, ertatabdan kechgacha varanglab ishlab yotaveradi. Ishonsangiz oʻzim ham shundan olganman.
— Nima qilsam ekan, dangal bittasini olaversammikin? — kuyov bola ikkilandi.
— Oʻychining oʻyi bitguncha, tavakkalchining ishi bitarkan, — dedi Badal kulimsirab, — ammo zoʻrlash yoʻq, yana oʻylab koʻring.
— E boʻldi, bering bittasini, — kuyov bola choʻntak kovlay boshladi.
— Xodivoy, ogʻaynimizga «Sado» bervor.
Shundan keyin Badal xushxonlik bilan navbat kutib turgan ayolga boqdi.
— Keling kennoyi.
— Toʻngʻichimiz sakkizinchi sinfni bitiryapti, shunga adasi muztsentr olib bermoqchiydilar, — ayol nihoyatda oriyatli, ahamiyatli ekan mayin ovozda iltijo qildi.
Badal madaniyatli xaridorlar bilan muomala qilishni ham oʻrinlatardi, me’yoridan oshib ketmaydigan tavoze bilan.
— Juda soz, — dedi, keyin qator terib koʻyilgan apparaturalarga ishora qildi, — yoqqanini tanlayvering.
Ammo ayol ularga qiyo boqmadi.
— Boyagi yigit olganining ta’rifini eshitdim, menga ham oʻshandan beraqoling.
Badalning koʻziga ayol toʻq oiladan boʻlib koʻrindi, shu bois hozirgina «Sado»ni maqtab turgan odam darrov «siyosat»ni oʻzgartirdi.
— Kennoyi, siz «Soni» olavering. Hozirgi yoshlar juda zukko boʻlib ketishgan, faqat importniy narsa kerak ularga, oʻzimizning buyumlarni nazarga ilishmaydi, «Sado»ga gap yoʻq, ammo oʻgʻlingizga yoqmaydi. Sababi oʻsha-oʻsha, yoshlar modaning ketidan quvishadi. Meni toʻqqiz yashar qizcham bor, oʻsha halitdan kiyim tanlaydi, chet elnikini olib berasiz, deb xarxasha qiladi, — Badal begʻaraz kuldi, — sizni oʻgʻlingiz sakkizni bitirayotgan boʻlsa katta yigit boʻlib qolibdi, ra’yiga qaramasdan ilojinglar yoʻq, axir oʻzi tayinlagandir qanaqasidan olish kerakligini.
— Tayinlagan, magnitofonni ham yaponnikini oldirgandi, ammo u eskirib qoldi, endi modada muztsentr.
— Ana aytdim-ku «Sado»ni olsangiz kelib almashtirib ketishingizga toʻgʻri keladi, — Badal ayolning oldiga «Sado» qoʻydi. — Bu sal qimmatrogʻu lekin qimmatda bir hikmat bor, arzonda bir illat bor deydilar. Shundoq ekan, adashmay desangiz «Soni»ni olavering. Yaponiya apparatlarining sifati, dizayni havas kilsa arzigulik, buni tan olmasdan ilojimiz yoʻq, bekorga butun dunyoga dovrugʻi ketmagan. Ularning molini olsangiz pulingiz oʻzingiz bilan ketadi.
— Boʻpti, beraqoling, — ayol qoʻli ostida turgan «Soni»ni oʻz oldiga surdi.
— Yoʻq, kennoyi, buni sizga bermayman, — dedi Badal qat’iy ohangda. Ayol taajjubdan koʻzlari pirpirab Badalga savolchan boqdi.
— Peshtaxtada turgan narsaga chang-pang qoʻnadi, har xil odamlar ushlab, aylantirib koʻradi. Xar holda qoʻl tekkanda. Sizga ichkaridan boshqasini opchiqib beramiz karton qutida, ochib, ishlatib koʻrib olasiz. Xodivoy, kennoyimga qara!
— Voy rahmat sizga, — ayol quvonib ketib Xodivoyning yoniga yoʻnaldi. Shu payt magazinga shoshilib ikkita oʻrta yashar erkak kirib keldi. Badal bir qarashdayoq ularning qanday xaridor ekanliklarini, ne maqsadda kelganlarini aniqladi.
— Ogʻayni, bizga sovgʻabop narsa kerak, — shoshibroq soʻz boshladi erkaklarning qoramagʻizdan kelgani.
— Gap yoʻq, — dedi Badal hozirjavoblik bilan, — sizlar sovgʻa kimgaligini, tavalludi nishonlanayotgan hamkasblaringiz erkakmi, ayolmi, shunisini aytsanglar boʻldi, xuddi koʻnglingizdagi narsani topib beramiz.
Erkaklar Badalning topqirligiga, sovgʻa haqiqatda hamkasblarining tugʻilgan kuniga ekanligini bilganiga qoyil qoldilar.
— Bir opaxonimiz 55 yoshga toʻlyaptilar, sovgʻa oʻshalarga, — degan javob oldi Badal.
— Bir daqiqa sabr qilasizlar, hozir qotiramiz, — Badalning ovozi ham muloyim, ham jiddiy edi, — Xodivoy, anavindan qolganmidi?
Xodivoy «nimadan?» deb soʻramoqchi boʻlgandi Badal uni qoʻltigʻidan olib ombor vazifasini oʻtaydigan ichkari xonaga boshladi.
— Oʻtmay yotgan moling bormi? — deb soʻradi Badal ichkariga kirganlari hamon.
— Choynak-piyola servizi bor, ikki yildan oshdi yotganiga, — dedi Xodivoy.
— Darrov changini artib olib chiq, — Badal xaridorlar yoniga yoʻnaldi, Xodivoy molni epaqaga kelturguncha erkaklarni gapga solib turdi, — ayol kishiga, ayniqsa ellikdan oshgan boʻlsa atir-upadan koʻra roʻzgʻorbop narsa ma’qul. Choynak-piyola kunda ishlatiladigan narsa, darz ketishi bor, sinishi bor, shuning uchun qancha boʻlsa ham olaverishadi, sifati zoʻr boʻlsa servantlarga taxlab yasatib qoʻyishadi.
Xodivoy bitta choynak va oʻn ikkita piyola olib chiqib peshtaxta ustiga yoyib qoʻydi. Badal qalam bilan xuddi chang asbobini chalgandek bir lahzada oʻn ikkita piyolani chertib chiqdi.
— Xitoy chinnisining jaranglashiga besh ketaman-da, musiqaday quloqqa yoqadi, — dedi Badal va hali xaridorlar piyolalarni koʻrib ulgurmaslaridan Xodivoyga buyurdi, — servizni chiroyli kutiga joylab ustidan shoyi tasma bilan bogʻlab ber. Sovgʻa sovgʻaga oʻxshasin.
Xodivoy piyolalarni qutiga joylay boshladi.
— Bundan atigi olti komplekt olgandik, sizlarga oʻxshagan akaxonlarimizning hojatini chiqarish uchun omborga tashlab qoʻygandik, oxirgisi sizlarga nasib etdi, — dedi Badal. — Ammo buni opaxonimiz bari bir roʻzgʻorga ishlatmaydilar.
— Ie, nega? — ajablanishdi erkaklar.
— Asl mol-da, shuning uchun qizlari boʻlsa sepiga qoʻshib qoʻyadilar, oʻgʻillari boʻlsa kelinga olib qoʻyadilar, oʻzlariga ishlatgani koʻzlari qiymaydi.
Ikkala erkak asl mol olganlaridan koʻngillari koʻtarilib eshik tomon yoʻnaldilar.
— Yomonsan, — shu tariqa oʻrtogʻini maqtadi Xodivoy, — serviz savil qolib yotgani uchun yarim narxiga sotib yubormoqchi boʻlib yurgandim.
— Hoy lapashang, erkaklar ikkita boʻlib kelsa bilginki birorta hamkasblarining yubileyiga yoki chet ellik mehmonga sovgʻa oladilar. Bundaylar pul oʻrtada yigʻilgani uchun savdolashib oʻtirmaydi, mijgʻovlik qilib buyum tanlamaydi, tutqazganingni olib ketaveradi. Ayniqsa Yangi yil, Navroʻz, sakkizinchi mart bayramlari oldidan erkaklar serqatnov boʻlib qoladilar. Demak bunday qulay paytdan imkoni boricha foydalanib oʻtmay yotgan narsalarni urvor. Ba’zi yuho, kaltabin sotuvchilarga oʻxshab bayramlardan oldin bozor chaqqon boʻladi, deb narxni aslo oshirma. Chet elliklardan oʻrnak ol, ular bayramlar arafasida narxni tushiradilar. Chunki ishning koʻzini biladi ular, bitta buyumni oʻn kun deganda ming soʻmgʻa sotgandan koʻra oʻsha buyumni oʻntasini bir kunda sakkiz yuz soʻmdan sotgan koʻproq foyda keltiradi. Usta doʻkondor boʻlsang shunga amal qil!
— Buni bilaman.
— Endi ayollarga kelsak...
— E, ayollar odamni yomon qiynab yuboradi, — Xodivoy qoʻl siltadi.
— Bekor gap, narsa oladiganlar asosan, ayollar. Shuning uchun ularning tilini bilishing kerak. Xoʻsh, — Badal nafas rostlab oldi, — inson bolasi borki barida ichki raqobat boʻladi, men sendan qolishmayman, deb musobaqalashib yashaydi. Havas, hasaddan hech kim mustasno emas, farqi birovda koʻproq, birovda kamroq, ayollarda erkaklarga nisbatan hasad sal koʻproq boʻladi, mashhur aktrisalarga, xonandalarga, yulduzlariga taqlid qilishni yaxshi koʻradilar. Oʻshalarga oʻxshab kiyinishga, pardoz-andoz qilishga tirishadilar. Demak ayollar kelsa nima qilishing kerak?
— Quchoq ochib kutib olishim kerak, — hazillashdi Xodivoy.
Shu payt doʻkonga bir boyvachcha juvon kirib qoldi. Egnida allambalo matodan tikilgan yaltiroq koʻylak, qulogʻida olmosdan zirak, qoʻlida qoʻsha-qoʻsha qimmatbaho uzuklar, boʻynida shoda-shoda marvarid. Koʻrinishi ruslarning «chiroyli boʻlma, baxtli boʻl» degan gapini tasdiqlardi.
Badalning qulogʻi dikkayib oʻlja tuzoqqa yaqinlashishini kutdi. Juvon atir-upalarni koʻzdan kechira boshladi, keyin Badalga nazar tashladi.
— Menga yaxshi kosmetika kerak, — dedi sekin ovoz bilan. Juvonning ola-chipor kiyinishidan didi pastliga bilinib turardi.
Ustiga ustak anchayin tantiq, yengiltak ham ekan. Bundaylar bilan gaplashishni Badal qoyillatardi. Koʻzlarini chaqchaytirib chapanisiga dedi:
— Bizani magazinga kirib jayam toʻgʻri qipsiz, kosmetikani zoʻri shoʻtta. Bizadan silaga oʻxshaganlar narsa olmasa uncha-munchani qurbi yetmaydi.
— Voy nimaga? — Oʻzini goʻllikka soldi erkatoy juvon.
— Narxiga chidolmaydi, — xiringladi Badal.
— Shunaqa deng, — taltayib qiqirladi juvon, — menga «Shanel»ni koʻrsating.
— Shanelmi? — Badal oʻsal boʻlib yuzini ayanchli burishtirdi, — undan qolmagandi-ku, oʻziz bilas, frantsuz duxiylarini bozori chaqqon.
— Voy, ana turibdi-ku, — poʻpisa aralash oʻpkaladi juvon.
Badal atir-upalar taxlab qoʻyilgan javonga qaradi, «Shanel»ni «koʻrib» tizzasiga shapatilab qichqirdi.
— Ie, bitta qolgan ekanu, man hammasi sotilib ketgan deb oʻylovdim. Omadi kulgan juvon ekansiz, — Badal «Shanel»ni olib peshtaxta ustiga qoʻydi, — oxirgisi sizga buyurdi.
Juvon timsoh terisidan ishlangan sumkasini ochib pul oldi, ammo Badal unga imkon bermadi hisob-kitob qilgani.
— Kremni qanaqasidan olasiz? — deb soʻradi.
Faqat duxiga kelgan juvon krem olishga ham rozi boʻldi, bittasini tanlagan edi, Badal qoʻlidan yulib oldi.
— Bu sizga boʻmaydi, — dedi oʻdagʻaylab, juvon taxminan Badal bilan tengdosh, 35-40 yoshlarda edi, — buni oʻttizdan oshgan ayollar ishlatadi, ajinini ketkazish uchun. Siz yoshlarga keragi manavi, jenshen ekstrakti, bodom yogʻi, bodring suvi omixtasidan tayyorlangan, sursangiz yuzni oydek yashnatadi.
— Boʻpti, — juvon kremni ham olishga koʻndi.
— Shampunni qaysinisidan beray? — deb soʻradi Badal.
— Voy, uyda shampunim toʻlib yotibdi, — chekinishga urinib koʻrdi juvon kiyshanglab, — ming xili bor.
— Bunaqasi yoʻq, — Badal peshtaxtani ostidan bitta shampun olib juvonga tutqazdi, — kecha falonchixon (Badal mashhur xonanda ayolning nomini aytdi) shundan toʻrttasini obketti, koʻrboqing.
Mashhur yulduz olgan shampun tabiiyki juvonga ham yoqdi.
— Oʻzingiz oʻsha yulduzga oʻxshaysiz desam, didingiz ham bir xil ekan, qarang unga yoqqani sizgayam ma’qul tushdi.
Juvon maqtovdan erib ketib burnini qanqaytirdi.
— Qancha boʻldi hammasi? — deb soʻradi dimogʻ bilan. Badal kalkulyatorda hisobladi narxlarni.
— Mana shu pomadani qoʻshvorsak roppa-rosa ikki yuz ming boʻlarkan. Sizga yana bitta sirni aytay, falonchixon (yana mashhur yulduzni tilga oldi Badal) faqat mana shu pomadani ishlatadi. Labini koʻrasizu, sharbat sizib turgandek yaltirab turadi.
Juvon pomadani ham olishga majbur boʻldi, biroq qanchalik boyvachcha boʻlmasin katta xarajatga tushgani uchun sal achingandek koʻrindi Badalning koʻziga.
— Pochchamning pullariga xudo baraka bersin, ammo... — Badal sal ovozini pasaytirib tagdor gap qildi, — ammo baxtli erkak ekanlar.
Garchi «sizdek goʻzap xotini borligi uchun» deb qoʻshib qoʻymagan boʻlsa-da juvon qanchalik yengiltak boʻlmasin Badalning qochirigʻini tushundi. Va oʻzini eng goʻzal ayol his etib baxtiyor va magʻrur qiyofada magazinni tark etdi.
— Xey buzuqi, boya xaridor ayollarga aslo tegajoqlik qilmagin, kennoyi deb murojaat qil degandin-ku. Bu yogʻi qandoq boʻldi?! — ta’na qildi Xodivoy.
— Har qanday qoidani ham istisnosi boʻladi. Deylik mashinada ketyapsan, chorrahaga yetganingda koʻk chiroq yondi. Ammo ayol kishi oʻtayotganini koʻrib toʻxtab yoʻl berding. Bunday qoidabuzarlik na faqat oqlanadi, balki ragʻbatlantiriladi ham! Demak ayollarning koʻnglini koʻtarish uchun ba’zida iliq gap qilsang buning aybi yoʻq.
Shu gapning ustiga magazinga eru xotin kirib keldi. Kiyim-boshlaridan oʻrta hol ekanliklari bilinib turardi.
Erning basharasi ayanchli burishgan, boʻyniga arqon solib sudrab kirilgan odamninggina koʻrinishi shunday tushkun va achinarli boʻlishi mumkin. Xotin gazlamalar yoyib koʻyilgan peshtaxta yoniga borib matolarni koʻzdan kechira boshladi, er orqarokda jonsarak ahvolda turar, iloji boʻlsa tezroq qochib qolish payida edi.
— Hoy, dadasi mana shu matodan ikki koʻylakli olaylik, rangi chiroyli ekan, choki ham pishiq toʻqilgan, chidamli matoga oʻxshaydi. Keling, oʻzingiz ham koʻring.
Er matoga tuzukroq qaramadi ham.
— Hozir zarurmi shu...
— Kanaqasiz?! Ayollar bugun qiz koʻrsa ertasidan boshlab sandiqqa sep yigʻishadi. Sizni qizingiz oʻn oltiga toʻlyapti, hali bir metr mato olib qoʻyganimiz yoʻq. Hademay sovchilar kela boshlasa, nima, kuruq boʻyini uzatasizmi? — bobillab berdi xotin.
— Metiri necha soʻmdan ekan?
— Mana yozib qoʻyibdi, bir yarim ming.
— Boʻlmaydi, — narxini eshitib er orqasiga tisarildi, — juda ola chipor ekan. Guruch kerak, kartoshka kerak deyotganding, oʻshanga oʻtaylik, ha sen avval qozon qaynatishni oʻyla, matoni keyinroq olarmiz.
— Qachon keyin? Maoshingiz uch kunda tugaydi, pulingiz borida jilla qursa ikki joʻra olib qoʻyaylik shundan.
— Olamiz vaqti-soati bilan, yur. Tanlagan matoing menga yoqmadi, dedim-ku, bachkana.
Badal er-xotinni zimdan kuzatib turgandi, sezdiki oʻrtaga tushmasa er juftakni rostlab qoladigan. U mol olmoqchi boʻlgan ayolni emas erning yonini olishdan boshladi gapni.
— Kennoyi, amakim toʻgʻri aytyaptilar, siz tanlagan mato yomon emasu ammo qizning sepiga yaramaydi, — dedi Badal va shu tariqa erni oʻz tarafiga ogʻdirib oldi, — mana bularni koʻrboqinglar-chi, boypoʻrim, sifati ham zoʻr.
Badal devorga tirab koʻyilgan oʻram-oʻram matolarning nomlarini sanay ketdi.
— Shifon, velyur, gepyur, trikotin, krepdeshin — bari xorijiy matolar. Mana bular oʻzimizning mahsulot: duxoba, chiyduxoba, baxmal, shoyi, surp, satin. Atlasning ham uch-toʻrt xili bor. Xonatlas, kichiq atlas, jugut atlas, adras kerak desanglar uni ham topib beramiz, — Badal birvarakay matolarning narxlarini ham aytib oʻtdi.
Er matolarga qarashga majbur boʻldi va eng arzonini tanladi.
— Manavi durust shekilli, odmigina, guli ham chiroyli. Badal shu zahoti erga yana yon bosdi.
— Kennoyi, amakimiz erkak boʻlsalar ham mol tanlashni bilar ekanlar. Bu haqiqatda asl mato, yuvsangiz tariqcha kirishmaydi. Tishlab tortsangiz ham yirtilmaydi, shunaqa chidamli, koʻrinishini aytmaysizmi gul-gul yonib turibdi.
Er maqtovdan burnini qanqaytirib xotinigʻa qaradi.
— Olib beraymi shundan, nima deysan?!
Xotin matoni choklarini qunt bilan koʻzdan kechirdi, gʻijimlab koʻrdi.
— Ayollarning bir toʻxtamga kelishi qiyin, — Badal gazchoʻpni olib erga jilmayib bokdi, — erkaklar yaxshi, shart-shurt savdo qiladi.
— Oladigan boʻlsang ol koʻp chaynalmasdan, necha metr kerak?
— Besh metr yetar, — dedi xotini.
— Yoʻq kennoyi, — Badal e’tirozga oʻrin qoldirmaydigan ohangda choʻrt kesdi, — olti metr olavering, yetmay qolsa undan yomoni yoʻq, ortib qolsa zoe ketmaydi, moshinachining oʻzi bilib lozim-pozim tikib beradi. Pul qoʻlning kiri, nimalarga sarf boʻlib ketmaydi, olingan narsa esa mulkka aylanadi.
Shu asnoda boʻsh togʻoralar koʻtarib doʻkonga uchta ayol kirib keldi, bular daladan hoʻl meva opkelib sotishgan, puliga narsa olib qaytishadi. Badal ularning atay koʻzini oʻynatib matoni oʻlchay boshladi, bayroqdek hilpiratib, jilvalantirib...
— Qanaqa mato ekan bu? — deb soʻradi ayollardan biri.
— Yangi chiqqan mato, xorijniki, — dedi Badal sipolik bilan, — kennoyi, bu yogʻi uch metrcha qolibdi, olib qoʻyaqolinglar toʻy qiladigan odam ekansizlar.
Darhaqiqat mato oʻramining tubi koʻrinib qolgandi.
— Voy, ado boʻldimi? — achinib soʻradi togʻorali ayollardan biri. Xaridorlarning tarqab ketishidan qoʻrqqan Xodivoy «E, qalash...» deb soʻz boshlagandi shu zahoti Badal ogʻziga urdi.
— E Qalashboevmi? Oʻshanga olib qoʻygansan-a ikki oʻram? Chayqovchi u, bizni molni qishlogʻidagi doʻkonga oborib ikki hissa qimmatiga sotadi. Bular oʻziga oladi, hojatlarini chiqarish kerak. Yur olib chiqaylik molni, — ikkovlon ichkari xonaga yoʻnaldilar.
Eshikda koʻzlari alang-jalang hovliqma bir ayol paydo boʻldi. Navbatda turganlardan soʻradi.
— Hoy, opogʻoyi, nimaga turibsizlar?
— Yangi mato chiqibdi, shunga turibmiz. Mana bular olishdi, — togʻorali ayol er-xotinga ishora qildi.
— Yaxshi mato ekanmi? — endi erli ayolga murojaat qildi shaddod ayol. Qaysi xaridor olgan narsasini yomonlaydi.
— Biz oxirgisiga ilindik, odamlar bilishsa kerak qanaqaligini, bekorga talash boʻlib ketmagandir, — Gʻolibona ovozda maqtandi ayol.
Peshtaxtada turgan mol-oʻlik mol. Xaridorning qoʻliga oʻtgan mol jarchi, havas va hasad uygʻotuvchi eng zoʻr reklama.
— Boshqa qolmadimi? — boʻshashib soʻradi hovliqma juvon.
— Hozir yana olib chiqishadi, — togʻorachi ayol tasalli berdi.
— Rostdanmi? — juvon eshikka yaqinlashdi-da koʻchaga qarab qichqirdi, — Xay Mapura, Shapoatni ham chaqiring, tez kelinglar.
Hademay magazinda Shapoat bilan Mapura paydo boʻlishdi, ketlaridan yana ikkita ayol ergashib kirdi. Hammalari navbatga turishdi.
Ichkari xonada voqeani kuzatib turgan Badal oʻrtogʻining yelkasiga qoqib gapirdi.
— Savdo degan bunday boʻlibdi, ovsar. Matoni olib chiq-da gupillatib sotaver. Bu gal sendan mol olganlarning hammasi doimiy mijozingga aylanishdi. Nimaga desang, yaxshi mol oldim deb sevinib, izzat-hurmatga sazovor boʻlib, koʻngli koʻtarilib ketishdi. Boʻpti, menga ruxsat, shanba kuni biznikiga oʻtasan, shuni aytgani kelgandim.
— Nima munosabat bilan?
— Avstraliya bilan qoʻshma korxona ochdim, shuni yuvamiz.
— Ie, hashamatli restoraning, uchta supermarketing boʻlsa yana qoʻshma korxona ham ochyapsanmi? Nima, sen bechoraning qozon qaynatgani puling yetmay qoldimi? — dedi Xodivoy begʻaraz kulib.
— Gap pulda emas, shildirvoqi, men oʻz layoqatimni sinab koʻrmoqchiman, — dedi Badal jiddiy tortib, — tadbirkor qotib qolmaslik uchun oʻz faoliyat doirasini kengaytiraverishi kerak. Ammo maqsad faqat boylik orttirish emas, nasib etsa shahrimiz bolalariga zamonaviy, muhtasham kutubxona qurib bermoqchiman, yosh avlod nafaqat jismoniy baquvvat balki ruhan yuksak ma’naviyatli insonlar boʻlib yetishishsin, tushunding?

Badal eshikka yoʻnaldi. Koʻchaga chiqsa, ne ajabki yomgʻir tingan, bulutlar tarqab, oftob charaqlab turardi.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Ibrat (hikoya) [Farhod Musajonov] 900
2	Ибрат (ҳикоя) [Farhod Musajonov] 470
3	Сабоқ (ҳикоя) [Farhod Musajonov] 532

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62379
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57548
3	Gʻazallar [Nodira] 40475
4	Guliston [Sa’diy] 36516
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23270
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23156
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21514
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19496
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18628
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14448