Guliston [Sa’diy]

Bir dasta gul
Sharq klassik adabiyotining buyuk namoyandalaridan biri Muslihiddin Sa’diy Sheroziy (1184—1292) Oʻrta va Yaqin Sharq oʻlkalarida Shayx Sa’diy nomi bilan mashhur. Uning ajoyib asarlari oʻzbeklar orasida ham keng tarqalgan. «Guliston» va «Boʻston» kabi axloqiy kitoblari eski oʻzbek maktablarida darslik sifatida oʻqitilar edi.
Fors-tojik adabiyoti tarixida Sa’diyning mavqei juda baland. U birinchi boʻlib gʻazal formasini mustaqil janr darajasiga koʻtardi. Uning «Kulliyot»iga 4 devon (gazallar toʻplami) kiritilgan.
«Kulliyot»ga kiritilgan badiiy asarlar ichida eng mashhurlari 1257 yilda yozilgan «Boʻston» va 1258 yilda yozilgan «Guliston» asarlaridir.
«Guliston» oʻziga xos didaktik hikoyalar va she’riy aforizmlar toʻplamidir. Kitob 8 bobdan iborat. Fors-tojik prozasining klassik namunasi boʻlmish bu asar soddalik, original goʻzallik, voqelikni toʻgʻri yoritish bilan kitobxonni maftun etadi. Jahongashta shoir oʻz hayotida koʻrgan, bilgan voqealarni bayon etib, ulardan axloqiy xulosalar chiqaradi. Undagi qisqa-qisqa hikoyalarda dunyo-dunyo ma’no boʻlgani uchun ham bu kitob jahon adabiyotining oltin fondiga kirgan. Adabiyotshunoslar iazdida fors-tojik klassik poeziyasining eng porloq asari Firdavsiyning «Shohnoma»si boʻlsa, nasriy asarlarning eng barjastasi «Guliston» hisoblanadi.
Vu ta’limiy asarda yozuvchi oʻz davridagi eng muhim va katta-katta siyosiy, iqtisodiy voqealarni aks ettirar, axloqiy normalarni talqin etar ekan, oʻsha davr kishilarining xilma-xil obrazlarini yaratadiki, bu obrazlarning umumlashtiruvchi kuchi ham, ta’sir doirasi xam shoirning oʻz yurti va davri che-garasidan chiqib ketadi. Uning ilgʻor orzulari umumbashariyat orzulari bilan hamohang. Shuning uchun ham bu asar jahon adabiyoti durdonalari qatoridan joy olgan.
Sa’diy oʻz zamonining yetuk pedagogi, dono, insondoʻst, murabbiy shoiri, chuqur psixolog olimi boʻlgan.
Bu ulugʻ donishmandning keng va rango-rang ijodida biz yorqin misralar bilan bir qatorda u yashagan davrning qora tamgʻasi tushgan dogʻlarni ham koʻramiz.
Sa’diy koʻp sayohat qilib, hayot tajribasi orttirgan bilim-don. U dovdirab, yoʻl topolmay qolgan kishilarni sargardonlikdan qutqarish, ularga toʻgʻri yoʻlni koʻrsatib berishni oʻzining burchi hisoblaydi. U bir she’rida:
Chu koʻrding koʻr kishi yoʻlinda chohdir,
Indamay oʻtirsang katta gunohdir, —
der ekan, boshqalarga ham shu burchni uqtiradi. Sa’diy nazarida inson faqat oʻzi uchun emas, boshqalar taqdiri uchun ham, butun bashariyat taqdiri uchun ham javobgar.
Insonning koʻzini ochishga, unga yashamoq yoʻllarini oʻrgatishga umrini bagʻishlagan Sa’diy hayotda insonni pok, irodali, kuchli va magʻrur koʻrishni istaydi.
Insoniy qadr-qimmatni u birinchi galda mehnatda, oʻz mehnatiga, bilimi va hunariga tayanishida, birovga xor boʻlmaslikda deb tushunadi va shunday ta’lim beradi:
Oʻz mehnatidan non yegan kishi
Hotam minnatidan ozod yoz-qishi.
Hamma narsa faqat harakat va jasorat bilan qoʻlga kirishi mumkinligini «Guliston»ning koʻp hikoyalarida loʻnda qilib koʻrsatib berilgan.
Rizqingdan ortiqni yeb boʻlmasa ham,
Talabda boʻlmagʻil dangasa, begam.
Gʻavvos nahang ogzin oʻylasa agar,
Qoʻlga kiritolmas hech durru gavhar.
Sher nima ovlay olur toki inidan chiqmay,
Changaliga ne tushar yerda yotsa qarchigʻay.
Shuning uchun ham u kishi qadrini, insonniig insonlik sharafini yerga uradigai ta’ma, hasad va shunga oʻxshash past odatlarni qattiq qoralaydi:
Olib borma shohga ta’mali soʻzing,
Ta’mani yoʻqotganda shohsan oʻzing.
Jirkanchdir xor boʻlib topshgan ovqat,
Qozon toʻlur, ammo or bilaya faqat.
Insondagi yomon xislatlarni orttiradigan, uni hatto yolgʻonchilik, oʻgʻrilikka boshlaydigan, dagʻdagʻa, janjal chiqarib, inson sharafini pastga uradigan mayxoʻrlikni ham qattiq qoralagan shoir: «Asali arzimas nishi—zahriga» deydi.
Sa’diy hayotda mardonavor mehnatga, rostgoʻylikka, bilim, hunar orttirishga chaqiradi. U tekinxoʻrlar va zolimlarni ayovsiz fosh qilib, hammaga ozor beruvchi zolim kishidan koʻra odam yukini yengil qiluvchi ish hayvonlarini afzal koʻradi:
Bechora eshakki betamiedir,
Yuk koʻtargani uchun azizdir,
Ishlovchi hoʻkiz va yoki eshak
Zolim kishidan yaxshidir beshak.
Mardumozorlikka qarshi butun qahru gʻazabini yoʻnaltirgan shoir bir she’rida bunday deydi:
It a’lo erur mardumozordan,
Kishilarni qiynovchi makkordan.
Shoir oʻz asarlari bilan kitobxonlarda sofdillik va xalqparvarlik, jasurlik va mardlik, rostgoʻylik va samimiyat hislarini tarbiyalaydi. Mehnatsiz non yeyish erlikdan emasligini uqtiradi:
Halol ishla, mardlarcha ayshingni sur,
Uzi ishlamay yesa, nomard erur.
Dil, agar rostlikni etsang ixtiyor,
Dunyo xalqi senga boʻlur doʻstu yor.
Yolgʻonni, birodar, soʻzlama zinhor,
Yolgʻonchi doym xor, topmas e’tibor.
Yemak, uxlamak - vahshiy hayvon ishi,
Shoʻ odatni qoʻllar aqlsiz kishi.
Sa’diy bolaga tarbiyani yoshlikdan berish kerakligini alohida ta’kidlaydi:
Kimga yoshlikdan berilmas odob,
Ulgʻaygach, boʻladi baxtsiz, dili gash.
Hoʻl novda egilar qay xilda egsang,
Quruqni toʻgʻrilar faqat oʻt-otash.
Hayot hodisotlarga toʻla, bolani hamma narsaga bardosh beradigan qilib mehnatda tarbiyalash lozim. Agar u mehnat koʻrmay, noz-ne’mat bilangina oʻssa, u birinchi qiyinchilik koʻrgandayoq chidash berolmay, oʻzini yoʻqotib qoʻyadi:
Oʻzi buyurmoqqa oʻrgangan kishi
Qiyin boshqalarga quloq solishi.
Kim agar oʻsibdi nozu ne’matda,
Holi ogʻir boʻlar qolsa kulfatda.
U ilm oʻrganish bilan birga unga amal qilish lozimligini ham ayrim ta’kidlab oʻtadi:
Harchand oʻqibsan — bilimdonsan,
Agar amal qilmading — nodonsan.
Qarilik zaifliklarini «Guliston»da chin insoniy tuygʻu bilan tasvirlab, yoshlarni keksalar qoʻlini tutishga chaqirib shoir aytadi:
Keksadan istama quvnoqlik havas,
Yoshlik oʻtmish, oqar suv ortga qaytmas.
Ekinga yetarkan oʻroq vamoni,
Sabzadek mavj urmas, tinar javloni.
Ammo u keksalarni ham oʻz yoshiga va mavqeiga munosib xatti-harakatda boʻlishga, yoshlarga kulgu boʻlmaslikka chaqirar ekan, yozadi:
Qarigach tashlagil yoshlikni tamom,
Oʻyinqaroqlikni yoshga qil in'om.
Sa’diy avvalo oʻz eli, xalqiga vafodorlik, oʻz vatani boishga biror ogʻirlik tushsa balogardon boʻlish hislarini tarbiyalashga chaqiradi. Shunday hikoyalaridan birini quyidagi misralar bilan tugatadi:
Oʻgʻliga otasi qildi vasiyat:
«Baxtiyor bolam, qoʻy qulogʻingga pand —
Oʻz ahliga vafo qilmagan kishi,
Na sevimli boʻlur va na donishmand».
Inson hayoti koinot tarixiga nisbatan bir damgina davom etadigan qisqa vaqtni tashkil qiladi, u kishiga bir marta berilgan eng qimmatli boylik, uni behuda oʻtkazish yaramaydi:
Kimki befoyda umrin oʻtkazdi,
Hech narsa olmasdan, oltin ketkazdi.
Oʻlkan daho Sa’diy oʻzi ta’kidlaganidek u buyuk jasorat koʻrsatib, insoi uchun ajoyib asarlar qoldirdi.
Ulugʻ nemis shoiri Gyote Sa’diyni «juda mahsuldor va fayzli», «hayot tajribasi bilan boyigan juda yaxshi shoir» deb hisoblagan.
Sa’diy asarlari Gʻarbiy Yevropada allaqachonlardan beri ma’lum boʻlgan. Mashhur fransuz faylasufi va yozuvchisi Volʼter «Guliston»dan xabardor boʻlgan va ba’zi she’rlaridan foydalangan.
«Guliston» XVII asrning birinchi yarmidayoq Yevropa tillariga tarjima qilinib, tarqala boshlagan edi.
Sa’diyning oʻlmas asari birinchi bor fransuz tiliga tarjima qilinib, 1634 yilda Parijda nashr etilgan edi.
Soʻngra u fransuzchadan nemis tiliga tarjima qilinib, 1036 yilda bosilib chiqqan edi. Undan keyin ham Yevropa va boshqa bir qancha xalqlar tiliga tarjima qilingandir.
«Guliston» rus tiliga koʻp marta tarjima qilingan. Bular orasida A. Kozimbek (1829), S. Nazaryans (1857), K. Lombars (1862), I. Xolmogorov (1882), Ye. E. Bertelʼs (1922) tarjimalari bor.
Bu nodir asar 1390—1391 yillarda Sayfi Saroyi XIX asrning ikkinchi yarmida mashhur shoir Ogahiy, 1909 yilda Murodxoʻja domla Solihxoʻja oʻgʻli tomonidan oʻzbek tiliga ham tarjima qilingan.
SSSR Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida sovet olimi Rustam Aliev tomonidan «Guliston»ning tanqidiy teksti tayyorlandi va shu tekst asosida badiiy (1957) hamda akademik (1959) tarjimalar bosilib chiqdi. Qoʻlingizdagi bu kitob Moskvada 1959 yilda nashr etilgan va 1966 yilda Tehronda chiqqan toʻliq bosmasidan tanlab olib tuzilgan matndan tarjima qilindi.

Debocha - kitobning yozilish sababi
Bir kun kechasi oʻtgan kunlarimni eslab, behuda ketgan umrimga afsus-nadomatlar chekar, koʻnglim uyi toshini olmos yangligʻ koʻz yoshlarim bilan teshar va oʻz holatimga munosib tushadirgan ushbu baytlarni oʻqir edim:
Har damda umrdan nafas oʻtadi,
Bir qiyo boqquncha yitib ketadi!
Uyquda oʻtganday oʻtdi ellik yil,
Qolgan besh kun umr qaygʻusin qilgil.
Ishni bitirmagan uyatda qolur,
Karvon nogʻorasidan ortda qolur.
Yoʻlovchining tonggi shirin uyqusi
Manzilga yetishga toʻsiq boʻlgusi.
Kim bu yerga keldi, bir bino soldi,
Oʻzi joʻnab ketdi, oʻzgaga qoldi.
Birovlar qilsa xam shuningdek havas,
Imorat bitmadi, bitmadi nafas.
Vafosiz dunyoga dil berma zinhor,
Hech kimga doʻst boʻlmas charxi kajraftor.
Uladi shubhasiz yaxshi ham yomon,
Baxtlidur yaxshi nom qoldirgan inson.
Tiriksan goʻringga gullar ekib qol,
Keyin qoʻzgʻalmoqqa qolmagay majol.
Davron oftobu, umr xuddi qor,
Tiriksan, magʻrurlik qilmagil zinhor.
Puling yoʻq, bozorda nima qilasan,
Qoʻrqaman sallangdan ajrab kelasan.
Kimki oʻz hosilin xom yeb tugatar,
Kuz kuni xirmondan mashoqlar terar[1].
Shunday xayollarga borib, oʻylab koʻrganimdan soʻng, oxirida pushaymon qilmaslik va kelgusida oʻz sha’nimga quyidagi baytni ep bilmaslik uchun xilvatga chekinishim, doʻstlar suhbatini tark qilishim, siyna daftaridagi behuda soʻzlardan qutulishim kerak, degan qarorga keldim.
Biror burchakda tilsiz, gungu lol oʻtirguvchi odam
Tilin tiymoqni bilmovchi kishidan afzalu koʻrkam.
Shu vaqt bir mahallar gʻam kajavasida hamrohim, hujramda dilxohim boʻlgan doʻstlarimdan biri, eski odati boʻyicha, eshigimdan kirib keldi. U qanchalar xazil-mutoyibalar qilmasin va xandon tashlab kulmasin, men unga javob bermadim, ibodatdan bosh koʻtarmadim. Shunda uning koʻngli oʻksidi, menga qarab dedi:
Bukun soʻzlamoqqa senda imkon bor,
Har qancha yaxshi soʻz topsang, aytib qol.
Ertaga ajalning elchisi kelgach,
Tiling qimirlashga topmagay majol.
Yaqin doʻstlarimdan biri unga voqeani tushuntirib, dediki: «Sa’diy qolgan umrini toat-ibodatda, xomushlik, sukunatda kechirmoqqa azm va jazm etdi. Agar qurbing yetsa, sen xam shunday qilmogʻing maslahatdir».
Doʻstim javobida dedi:
«Xudoning azimligi va oramizdagi doʻstlikning qadimiyligiga qasamki, agar u men bilan avvaldagi yangligʻ muomalada boʻlmasa, uni tashlab ketolmayman, nafas olmayman, tashqariga yoʻl solmaymash Chunki doʻstni ranjitgan nodon, ammo qasamni buzmoq osondir. Ichgan qasamining gunohini osongina bartaraf eta oladi, biroq uning tanlagan yoʻli nodurustdir. Oqillar nazdida Alining qilichi gʻilofida va Sa’diyning tili komida, harakatsiz turmogi mantiqdan xorijdir».
Ogʻiz ichida til nedur, ey oqil?
Hunar xazinasin kalididur u.
Eshik yopiq ekan bilib boʻlmagay
U yerda nima bor, munchoqmi, inju.
Agarchi bilimdonlar huzurida jim turish
Odobdur. Ammo payti kelganida soʻzlab qol.
Ikki hol aqlsizlik: gap kelganda gapirmay,
Zarur chogʻda jim turmay, boʻlib ketish soʻzamol,
Xulosai kalom, u bilan soʻzlashmaslikning ilojini topa olmadim, shunday odam suhbatidan yuz oʻgirishni muruvvatdan deb bilmadim, zeroki, u mening samimiy oʻrtogʻim, sadoqatli doʻstim edi.
Biror kishi bilan qilur boʻlsang jang,
Boplab tushirginki holi boʻlsin tang.
Zarurat yuzasidan gaplashmoqqa boshladikda, shavqu zavqqa toʻlgan holda sayr etgali shahar tashqarisiga chiqdik. Fasli navbahor, qahraton sovuqning kuchi kettan, gulu chechaklar davroni yetgan edi.
Daraxtlar ustida yashil koʻylagi
Bayramda baxtlilar kiyganday yangi.
Jaloliy oy-Urd-bihisht avvali —
Bulbullar sayraydi gul butogʻida:
Qizil gul bargida injuday shabnam
Ter kabi gʻazabli yor yonogʻida.
Doʻstlarimizdan birining bogʻida tunab qolishga toʻgʻri keldi. Bu juda ajoyib bir joy boʻlib, gʻoyatda safobaxsh, dilrabo, daraxtlari bir-biriga ayqashib ketgan, yeriga rango-rang shisha parchalari toʻshalganga oʻxshar, tepadan osilib turgan uzum boshlari esa, Surayyo yulduzlar turkumini eslatardi:
Irmoqlar shildiroq, jannatday bogʻlar,
Qushlarning sayrashi mukammal, mavzun.
Uru qir lolalar bilan rango-rang,
Mevali daraxtlar ajib gunogun.
Daraxtdan quyiga tushgan koʻlanka
Yerlarni gilamday bezar bus-butun.
Erta tongda, shaharga qaytmoq fikri bogʻda qolmoq orzusidan gʻolib kelgan mahalda, doʻstim etagini atirgul, rayhon, sunbul, nozboʻ va boshqa gullar bilan toʻldirib, yoʻlga chiqmoq taraddudida ekanini koʻrdim. Unga dedim: «Oʻzingdan maxfiy emaski, gulning baqosi va gulistonning vafosi yoʻqdir. Donishmandlar: «Har nimarsaki, bevafodir — muhabbat qoʻyishga noravodur!» deb juda toʻgʻri aytganlar. Doʻstim dedi: «Xoʻsh, u holda tadbir nimadir?» Men unga javob berib dedimki: «Mutolaa qilganlarga safo, tinglaganlarga shifo baxsh etadigan «Guliston» nomli kitob yozishim mumkin, uning yaproqlariga kuz faslining shafqatsiz qoʻli yetmaydi va zamona oʻzgarishlari uning xurram bahorini hazin kuzga aylantira olmaydi».
Har nechuk gul dilingni qilmas chogʻ,
«Guliston»imdan ol biror yaprogʻ.
Gul zamoni besh, olti kundur bas,
Bu «Guliston» hamisha pok nafas.
Shu soʻzlar ogʻzimdan chiqar-chiqmas doʻstim etagidagi gullarni yerga toʻkib, mening etagimga yopishdi-da, xitob qildi: «Karam sohibi boʻlgan odam va’da berdimi — va’dasiga vafo qilmogʻi lozim!»
Usha kunning oʻzidayoq kitobning notiqlarga fasohat, adiblarga mahorat baxsh etadigan «Muomala va suhbat qoidalari» deb atalmish dastlabki ikki fasli bitdi. Qisqasi, gulistonda gullar tugamay hamon» bitib tayyor boʻldi «Guliston»...

* * *
...To shoh saltanatining tiragi, hukumat ishlarining kengashchisi, faqirlarning panohi, musofirlarning takyagohi, ulamolarning murabbiysi, taqvodorlarning doʻsti, fors xalqining iftixori, saltanatning quvvati, saralangan arkoni davlatning raisi, dinu dunyoning sha’nu shavkati, sultonlaru podshohlarning tayanchi, olamdagi eng buyuk odamlarning tillarida doston boʻlgan, barcha fazilatlarni oʻzida mujassamlashtirgan olim, odil va gʻolib Abu Bakr ibn Abu Nasr (olloh uning umrini uzun, martabasini baland, qalbini keng, ezgu ishlariga beradigan mukofotini farovon aylasin)ning tabarruk iltifoti ziynati bilan bezanmagunicha fikrimning kelinchagi koʻrksizlikdan xalos boʻlib, kasbi husn etmaydi, xijolatdan bosh koʻtarib, umidsizlik nazarini yerdan olmaydi va donishmandlar davrasida porlamaydi...
Tangri iltifoti menga boʻlsa yor,
Kitobni bezasa naqshi arjangiy.
Umidim shudurki, tortmayin malol
«Guliston» oʻqigan chekmas diltangiy.
Xususan kitobim tojin bezatsa
Muborak zot ismi — Sa’d bin Zangi.
Kimga koʻlka solsa, qilsa inoyat
Dushmani doʻst boʻlur, gunohi toat.
Uning barcha qullari va mulozimlariga ma’lum bir vazifa topshirilgandir. Oʻlardan qay biridir zimmasidagi mazkur vazifani ado etishda beparvolikka yoʻl qoʻysa yoxud kamhafsalalik qilsa javobgar boʻladi, koyish eshitadi...
Darveshlar toifasi esa, buyuklarning ne’matlariga shukur qilib, ularni duoda yod etadilar. Bu ishni oshkora qilishdan koʻra yashirincha qilmoq yanada muvofiqroqdir, zeroki, birinchisi, ya’ni oshkora shukur etib, duoda boʻlmoq xushomadga yaqindir, ikkinchisi, ya’ni yashirincha hamdu sano oʻqib, duoda boʻlmoq takallufdan yiroqu ijobatga yaqin boʻladi:
Zamonaning onasi senday oʻgʻil koʻrarkan,
Quvonchidan tiklandi koʻkning bukri qomati.
Kuyning egiligichun bir bandani ilgʻamang
Jahonlar yaratguchi tangrining chin hikmati.
Kimki ezgu nom bilan abadiy davlat topar
Oʻlsa ham yaxshilikla esga olingay oti.
Fazilat egalari maqtasin, maqtamasin,
Goʻzal qizga kerakmas pardozchining xizmati.
Saroy xizmatini tark etib, goʻshanishin boʻlmogʻimning sababi quyidagichadir: hind faylasuflaridan bir guruhi bir joyga yigʻilib, Buzurjmehrning fazilatlaridan bahs etadilar, oxirida uning shoshilmay, salmoqlanib gapirib, tinglovchilarni maxtal qilib qoʻyishidan boʻlak nuqsonini topa olmaydilar. Buzurjmehr bu gapni eshitib, shunday javob beradi: «Nima desam ekan?» deb oʻylash, «Nega shunday deb qoʻydim?» deb pushaymon boʻlishdan yaxshiroqdir».
Dunyoni xoʻp koʻrgan, soʻz ustasi chol,
Soʻzlashdan ilgari aniqlar ahvol.
Ogʻzingga kelganni valaqlay berma,
Keyinroq soʻzlaysan, bundan gʻam yema.
Uylab koʻr ogʻzingdan chiqarkan nafas,
Toki demasinlar: «Qil gapingni bas!»
Soʻz bilan hayvondan ajralur inson,
Bema’ni gapirgan hayvondan yomon.
Ulugʻ hukmdorning donishmand vaziru vuzarolari oldida soʻzlashga ygʻin ochmoqqa jur'at etsam, huzuri muborakka hech qanday qimmatga ega boʻlmagan, arzimas narsani keltirganday boʻlaman. Gavhar bozorida munchoqning narxi bir arpa donacha ham boʻlmaydi-ku axir! Quyosh oldida chiroq nursizlanadi, Alvand togʻi yonida yuksak minoralar pastakkina koʻrinib qoladi.
Kimiki maqtanib, desa «manman»
Unga hujum aylar atrofdan dushman.
Sa’diy tushkunduru koʻngli ozoda,
Tushkunla jang etmas hech kim dunyoda.
Soʻzlashdan ilgari oʻylab ol bir bor,
Avval tamal bosib, soʻngra qoʻy devor.
Gulchilik qilaman, boʻstondan uzoq,
Goʻzal insonmanu Kan'ondan uzoq.
Men sun'iy gul yasay olaman, lekin gulzorda emas, gavharfurushlik qila olaman, ammo Kan'on shahrida emas. Luqmoni hakimdan: «Hikmatni kimdan oʻrgangansan?» deb soʻradilar. Luqmoni hakim shunday javob berdi: «Koʻrlardan, ular oyoqlari ostini yaxshilab tekshirmay turib, qadam bosmaydilar». Arablarda: «Bir joyga kirishdan avval, u yerdan chiqish tadbirini koʻr!» degan gap bor.
Xoʻroz urisharkan juda pahlavon,
Burgut changalida gʻoyatda nimjon.
Sichqon qarshisida mushuk arslonu,
Arslon qarshisida misoli sichqon.
Lekin ulugʻlarning qoʻl ostilaridagi kishilarning ayrim nuqsonlaridan koʻz yumish va kichiklarning qusurlarini oshkor qilmaslikdek olijanob xususiyatlariga amin boʻlganimdan, muxtasar qilib, bir turkum nodir hikoyalar, masallar, hikmatlar, she’rlar, shuningdek, oʻtmish podshohlarning hayot va odatlari haqida bahs etadigan rivoyatlarni ushbu kitobimga toʻpladim, aziz umrimning bir qismini shu ishga sarfladim. Kitob yozishimning sababi shu edi.
Bu nazmu bu tartib yillar qolajak,
Biz esa zarradek toʻzgʻib ketamiz.
Bizdan qolajagi naqshlardur xolos
Va bu borliq esa yoʻqolur izsiz.
Endigi yaxshilar bizni eslarkan,
Ezgu soʻzlar bilan, rahmat kutamiz.
Kitobni bitirib, boblarga ajratar ekanman, maqsadni muxtasar ravishda ifodalamoqqa alohida e’tibor berishni lozim koʻrdim va kitobxonlar zerikib qolmasinlar uchun jannat bogʻlariga oʻxshab ketadigan ushbu «Guliston»ni sakkiz bobga taqsim qildim:

Birinchi bob — Podshohlar odati bayoni.
Ikkinchi bob — Darveshlar axloqi bayoni.
Uchinchi bob — Qanoatning fazilati bayoni.
Toʻrtinchi bob — Sukut saqlashning foydalari bayoni.
Beshinchi bob — Ishq va yoshlik bayoni.
Oltinchi bob — Zaiflik va keksalik bayoni.
Yettinchi bob — Tarbiyaning ta’siri bayoni.
Sakkizinchi bob — Suhbat qoidalari bayoni,
Bu muddat juda ham xushvaqt ediq, bil,
Olti yuzu ellik olti hijriy yil.
Ishimiz toʻgʻri yoʻl koʻrsatmoq edi,
Tangriga topshirib, joʻnaymiz endi.

Birinchi bob — Podshohlar odati bayoni.
Hikoyat
Eshitdimki, bir podshoh bir asirni oʻldirishga farmon berdi. Shoʻrlik asir hayotdan umidi uzilib, podshohni boplab soʻkishga boshladi. Zeroki: «Kishi jondan umid uzgani zamon, koʻnglida borini etadi bayon» degan xalq maqoli bor.
Kochishning iloji boʻlmasa agar,
Qoʻl bilan xanjarning damidan tutar.
Nochor qolgan kishi zoʻr berar tilga,
Magʻlub boʻlgan mushuk tashlanur itga.
Podshoh: «U nima deyapti?» deb soʻradi. Sofdil vazirlardan biri: «Ey podshohi olam: «Har kimki gʻazabin ichiga yutar, u, gunoh qilganning gunohin oʻtar», deyapti», deb javob berdi. Podshohning rahmi kelib, asirni afv etdi. Sofdil vazirning payini qirqib yuradigan ikkinchi vazir gapga aralashib dedi: «Bizning mavkeimizda boʻlgan odamlar podshoh huzurida faqat rost soʻzlashlari lozim. Bu asir podshohni haqorat kildi va sha’niga yomon gaplar aytdi». Podshoh bu soʻzni eshitib, qosh-qovogʻini solib dedi: «Sen aytgan rost gapdan koʻra uning yolgʻoni menga koʻproq ma’qul tushdi, chunki uning Yolgʻoni xayrixohlik yuzasidan aytilgan edi, seniki esa, jinoyatga boshlash uchun aytildi, donishmandlar: «Fitna qoʻzgʻatuvchi rostdan, maslahatli yolgʻon yaxshi», deganlar.
Shohlarga oʻz gapin oʻtkazgan qishi
Lozimdir yaxshi gap topib aytishi.
Faridun qasrining peshtoqiga shu soʻzlar yozilgai edi:
Bu jahon hech kimga qolmas, birodar,
Dilingni tangriga topshirsang yetar.
Tayanch deb bilmagil bu dunyo molin,
Koʻplarni oʻstirib, berdi zavolin.
Jon berar ekansan, farqi yoʻq sira,
Taxtda oʻlasanmi, yo tuproq uzra.

Hikoyat
Xuroson podshohlaridan biri tushida sulton Mahmud Sabuktaginni koʻrdi, uning butun vujudi chirib, tuproqqa aylanib ketgan edi, lekin faqat koʻzlarigina xuddi tirik vaqtidagi singari hali ham koʻz kosasida aylanar va atrofga boqar edi. Bir darveshdan boʻlak barcha ulamolar bu tushning ta’biridan ojiz qoldilar. Tushning ma’nosiga tushungan darvesh dedi: «Koʻrmoqdaki oʻzgalar boʻlmish uning mulkiga hukmron, shu boisdan u beqarordir hamon».
Yer ostiga koʻmildilar talay nom chiqarganlar
Va ularning borligidan yerda nishon qolmadi.
Oʻlaksani tuproqlarga topshirib ketgandan soʻng,
Tuproq uni yeb bitirdi-yu, bir ustuxon qolmadi.
Noʻshirvonning qutluq nomi haligacha tirikdir,
Ammo qancha oʻtib ketib Noʻshirvon qolmadi.
Ey falonchi, yaxshilik qil, umringni bil gʻanimat,
To kishilar aygunicha, «falon, falon» qolmadi.

Hikoyat
Arab qaroqchilaridan bir guruhi togʻ choʻqqisini oʻzlariga makon qilib, karvon yoʻlini toʻsgan edilar. Ular togʻ choʻqqisidagi baland, mustahkam joylarni egallab olganlari sababli, u yerlarning aholisi qaroqchilar chopqinidan vahimada, sulton lashkarlari esa, ular bilan jang qilganda magʻlub boʻlardi.
Oʻsha atrofning tadbirkor kishilari bu falokatni daf' etish fikriga tushdilar, chunki ish shunday davom etaversa, keyinchalik ularni yengish mushkullashib ketgan boʻlardi.
Koʻchat endigina tomir qoʻygan on
Bir odam sugʻurib olishi oson.
Vaqt oʻtib ildizin otganidachi,
Qoʻpora olmaydi boʻronlar kuchi.
Buloqni toʻssa boʻlar bel bilan,
Toʻlsa kechib boʻlmas hatto fil bilan.
Tadbirkor kishilar qaroqchilar siridan xabardor boʻlib turish uchun odam yuborib, qulay fursat kelishini kutishga jazm qildilar.
Kunlardan bir kun qaroqchilar ov ovlagani ketib, makonlari xoli qolgan vaqtda u yerga janglarda chiniqqan, koʻpni koʻrgan bir necha azamatlarni yubordilar. Bular qaroqchilar qarorgohiga yaqin joyda pistirma qurib yotdilar. Qaroqchilar kechasi el-yurt molini talon-toroj qilib, topgan gʻanimatlarini orqalab keldilar. Ular qurol-aslaha-yu oʻljalarini yerga qoʻydilar. Shunda qaroqchilarga dastavval xujum qilgan dushman — Gʻaflat uyqu boʻldi. Bir tovuq oʻtgan mahalda:
Quyoshning gardishi zulmatda yitdi,
Misoli Yunusni zoʻr nahang yutdi.[2]
Dovyurak bahordirlar pistirmalaridan chiqib, barcha qaroqchilarning qoʻllarini birma-bir orqalariga bogʻlab, tong saharda podshoh saroyiga haydab keldilar. Podshoh qaroqchilarning hammasini oʻlimga buyurdi. Ittifoqo, bandilar orasida oʻn gulidan bir guli ochilmagan, moʻylovi hali sabza urmagan oʻspirin bir bola bor edi. Vazirlardan biri uning holiga achindi, podshoh taxti oyogʻini oʻpib, ehtirom bilan ta’zim bajo keltirib dedi: «Bu bola hali hayot bogʻi mevasini totib koʻrmagan va yoshlik lazzatini surmagan ekan. Shu boisdan shohona lutfu karamingizga sigʻinaman va umid qilamanki, shahanshohim men kaminai kamtarin qullariga iltifot etib, shu bolaning gunohidan kechgaylar. Podshoh bu soʻzlarni eshitib, royiga xilof oʻlaroq yuzini teskari burib, dedi:
Yaxshilardan ibrat olmas, tegi yaramas inson,
Yum-yumaloq gumbaz usti yongʻoq turmagansimon.
Bularning nasl-nasabini qirib tashlamoq, tuxumini toshloqqa yoymoq lozim. Olovni oʻchirib, uchqunini qoldirmoq, ilonni oʻldirib, bolasini asramoq donishmandlar ishi emasdir.
Bulutdan chin hayot yomgʻiri yogʻsa,
Tol daraxt shoxida meva pishmaydi.
Urinma yomonni yaxshi qilishga,
Boʻyrabop qamishdan shakar chiqmaydi.
Vazir podshoh aytgan gaplarni tilar-tilamas qabul etdi va uning zakovatiga tahsin-ofarinlar oʻqib, dedi: «Shahanshohim har nimani degan boʻlsalar, ayni haqiqatdir. Basharti, shu bola manavi muttaham nobakorlar orasida uzoq qolganda edi, ularning hamma yomon qiliqlari bunga singib ketgan boʻlardi. Ammo kamina qulingiz umidvorki, agar u yaxshilar tarbiyasida boʻlsa, donishmandlar odatini oʻrganadi, chunki hali goʻdak, qaroqchilarning qabih odatlari bunga unchalik ta’sir etmagan chiqar...
Yomonlarga qoʻshilgandan soʻng Lutning xotini,
Yoʻqotdi paygʻambarlik xonadoni otini.
It esa ashobi kahfga ergashib har doim,
Odam deb ataldi, oʻzgartirdi zotini.
Podshohning yaqin odamlaridan bir nechalari ham bolani himoya qilishdi, vazirga koʻmaklashdilar. Podshoh yigitchaning gunohini bagʻishlab dedi: «Shunday qilishga ragʻbatim boʻlmasa-da, gunohini kechdim».
Bir kuni Zol dedi oʻgʻli Rustamga:
«Dushmanni oʻylama kuchsizu kamtar.
Birtalay suv kelib kichik buloqdan
Yukli tuyani ham oqizib ketar».
Xulosai kalom, vazir bolani nozu ne’matlar bilan parvarishlashga kirishdi va podshoh saroyida xizmat qilishga tayyorlash maqsadida unga notiqlik, hozirjavoblik hamda boshqa odob qoidalarini oʻrgansin, deb nihoyatda bilimdon bir muallimga topshirdi. Bola olgan odobu tarbiya barcha darbor ahli nazdida maqbul boʻldi.
Kunlardan bir kun podshoh huzurida vazir bolaning ilmu odobda qozongan muvaffaqiyatlari xususida soʻzlarkan, dedi: «Oqilu donolar tarbiyasini koʻrish bolaga yaxshi ta’sir koʻrsatdi, tabiatidagi yaramas qiliqlardan hech qanday asar ham qolgani yoʻq». Podshoh vazirning bu soʻzlarini eshitgach, tabassum qilib dedi:
Odamlar nechogʻlik qilsa tarbiyat:
Boʻrining bolasi — boʻri oqibat.
Oradan bir-ikki yil oʻtgach, shu mahallada istiqomat qiladigan oʻgʻrilar boyagi bola bilan topishib, apoq-chapoq boʻlib ketdilar. Bola qulay fursat topib, vazirni hamda uning ikki oʻgʻlini oʻldirdida, son-sanoqsiz molu mulkini olib, qaroqchilar gʻoriga borib joylashdi va otasining oʻrnini egallab, isyonchilik bilan shugʻullana boshladi. Podshoh bu voqeadan xabar topgach, hayrat barmogʻini tishlab, dedi:
Keskir xanjar boʻlmas yomon temirdan,
Odam qilib boʻlmas kim esa nokas.
Goʻzal tabiatli yomgʻir ming yogʻsin:
Bogʻdan lola unar, shoʻrxok yerdan xas.
Shoʻra tuproq yerdan gul unib chiqmas,
Don sochmoq — ovora boʻlmoq demakdir.
Yaxshiga yomonlik qilmoq misoli
Yomonga yaxshilik qilmoq demakdir.

Hikoyat
Sulton saroyida aql-zakovat va fahm-farosatda yagona bir amirzodani koʻrdim. Hali goʻdaklik vaqtlaridayoq peshanasida buyuklik alomatlari namoyon edi.
Aqlli manglayi ustida soʻzsiz
Porlab turgan kabi bir yorugʻ yulduz.
Xulosai kalom, sultonning nazdida manzur boʻldi, chunki suratda sohibjamol, aql-idroki barkamol edi. Donishmandlar haq gapni aytganlar: «Boylik molda emas, kamolda, aql yoshda emas, boshdadir». Kunlardan bir kun amirzodaning hamqatori boʻlgan bir guruh mansabdorlar amaliga hasad qilib, uni xoinlikda aybladilar va oʻldirtirib yuborishga behuda urindilar.
Dushman na qilur, doʻsting agar boʻlsa mehribon.
Sulton amirzodani oʻz huzuriga chorlab, undan: «Ularning senga bunchalik xusumat qilishlarining boisi nima?» deb soʻradi. Amirzoda shunday javob berdi: «Shahanshohimning soyai davlatlarida — ilohim, davlatlari barqaror boʻlsin — hammani oʻzimdan rozi va mamnun qila oldim, ammo hasadchilarni rozi va mamnun qilish uchun men ne’matu davlatimdan mahrum boʻlmogʻim kerak».
Hech kishining ich hissiga ozor berish qasdim yoʻq,
Nima qildi, hasadchining ichini oʻt oʻrtasa.
Hasad degan qiynalishdan oʻlib qutulganing xoʻb,
Mashaqqatdan qutqaradi oʻlim degan zoʻr narsa.
Qora baxt kishilar, baxtiyorlarning
Hamisha zavolin orzu qiladi.
Shabparak kunduzi koʻra olmaydi,
Xoʻsh, bunda quyoshning aybi nimadi?
Minglarcha shabparak koʻr boʻlsa boʻlsin,
Quyosh porlay bersin koʻkda abadiy.

Hikoyat
Deydilarki, Ajam podshohlaridan biri fuqarolarining boru yoʻgʻini tortib oldi va zulmini haddan oshirib yubordi. Bu jabr-zulmga bardosh bera olmagan xalq mamlakatdan bosh olib chiqib ketishga majbur boʻldi. Fuqaro kamaygandan keyin farovonlik yoʻqoldi, xazina boʻshab qoldi. Bundan xabar topgan dushmanlar chekka-chekkadan hujum qilishga boshladilar.
Dodimga yetsinlar desang qiyin kun,
Salomat kunlaring juvonmardlik qil.
Qochar silamasang, halqali quling.
Lutf qilar boʻlsang, yot ham boʻlar qul.
Bir kun podshoh huzurida «Shohnoma» kitobidan Zahhok hokimiyatining inqirozga yuz tutishi va Faridunning zafari haqidagi qissani oʻqidilar. Shunda vazir podshohdan soʻradi: «Faridunda mulk ham, zar ham, zoʻr ham yoʻq edi, bas, shunday ekan, qay yoʻsinda u butun mamlakatni oʻz tasarrufiga kirita oldi?» Podshoh dedi: «Oʻz qulogʻing bilan eshitdingki, xalq uni qoʻllab-quvvatlaganligi sababli toju taxtga ega boʻldi».
Vazir aytdi: «Ey shahanshohim, xalqning birligi va sadoqati shohlikning negizi boʻlsa, nima sababdan sen xalqni toʻzgʻitib yuboryapsan? Demak, podshohlik qilishga ragʻbating yoʻq ekanda?»
Qoʻshinni hurmatlab boqqil har zamon,
Qoʻshinga suyanar har qanday sulton.
Podshoh soʻradi: «Lashkar va xaloyiqni atrofimizga toʻplash uchun nima qilmoq kerak?»
Vazir javob berdi: «Xaloyiqni atrofga toʻplamoq uchun podshoh lutfu karamli va soyai davlatida osoyishta yashamoqlari uchun adolatli boʻlishi kerak, senda na lutfu karam bor va na adolat».
Jabriga teng turib qolmas sulton
Boʻla olmaganday boʻridek choʻpon.
Qaysi bir podshoh zulm etsa pesha
Oʻz mulki tagiga uradi tesha.
Dono vazirning oqilona maslahati podshohga yoqmadi. U dargʻazab boʻlib, vazirni zindonga tashladi. Oradan koʻp vaqt oʻtmay, amakivachchalari podshohga qarshi bosh koʻtardilar va otalarining mulkini qaytarib olmoq uchun lashkar tortdilar. Jabr-zulm koʻrib jonidan bezgan va har tarafga tarqab ketgan xaloyiq podshohning isyon koʻtargan amakivachchalari atrofiga toʻplanib, ularga sidqi dildan xizmat qildilar, natijada mamlakat podshohning qoʻlidan ketib, amakivachchalari tasarrufiga oʻtdi.
Oʻz xalqiga jabru zulm ravo koʻrgan podshohning
Oʻz doʻstlari yov boʻladi qiyin dam kelgan kuni.
Fuqaroga shafqat qilsang, dushmandan omondasan,
Adolatli shahanshohning xalqi — bu oʻz qoʻshini.

Hikoyat
Bir podshoh ajamlik quli bilan birga kemaga mindi. Qul umrida dengizni koʻrmagan va kemada safar qilish mashaqqatini chekmagan edi. U kemaga minishi bilanoq vahimaga tushdi, butun vujudiga qaltiroq turib, faryod urib yigʻlay boshladi. Kemadagilar qanchalik iltifot koʻrsatib, tasalli bermasinlar, baribir' uni ovutishdan ojiz qoldilar. Qulning bu ahvolini koʻrib podshohning kayfi buzildi. Biroq uni tinchitish uchun hech qanday chora topib boʻlmadi. Ittifoqo, kemada bir donishmand bor edi. U podshohga dedi: «Agar ijozat etsangiz, men uni tinchitishning chorasini qilaman». «Basharti shunday qilsang, bizga nihoyatda zoʻr lutfu marhamat etgan boʻlasan», dedi podshoh.
Donishmand qulni dengizga tashlab yuborishni buyurdi. Qul bir necha bor choʻkib, qalqdi. Shundan keyin uning sochidan tutib, kemaga yaqin keltirdilar. Qul ikki qoʻli bilan kema sukoniga (ruliga) yopishib, jon holatda kemaga chiqdi-yu, miq etmay kemaning bir burchida oʻtirdi. Podshoh bu holdan taajjubda qolib, donishmanddan: «Bunda qanday hikmat bor?» deb soʻradi.
Donishmand javob berdi: «Bu odam dengizda gʻarq boʻlish mashaqqatini boshidan kechirmagani sababli kemadagi tinchlik va salomatlikning qadrini bilmadi. Musibatga giriftor boʻlmagan odam tinchlik-salomatlikning qadriga yetmaydi».
Ey toʻq kishi, sening uchun arpa noni yoqimsiz,
Senga xunuk koʻringanlar menga xurshid tal'atdir.
Jannatdagi hurlar uchun a’rof boʻlsa jahannam.
Doʻzaxdagi kishilarga a’rof oʻrni jannatdir.
Farqi shuki, bittasining quchogʻida goʻzal yor,
Bittasining ikki koʻzi yor yoʻlida intizor.

Hikoyat
Hurmuzdan: «Otangning vazirlaridan qanday xatolik oʻtganini koʻrdingki, ularni zanjirband qilishga buyurding?» deb soʻradilar. Hurmuz javob berdi: «Hech qanday xatolik oʻtganini koʻrganim yoʻq. Lekin ular mening haybat va salobatimdan nihoyat darajada qoʻrqayotganlari hamda bergan va’dalarimga ishonmayotganlarini payqadim. Ular oʻz hayotlarini saqlamoq uchun mening jonimga kasd qilmasinlar, deb xavfsiradim. Shu sababdan donishmandlarning Soʻzlariga amal qildim».
Sendan qoʻrqqanlardan qoʻrqqil, ey dono,
Agar yuztasini jangda yengsang ham.
Mushukni koʻrgil-a, yengilib qolsa,
Yoʻlbarsning koʻziga chang solur shul dam.
Ilon nechun choʻpon tobonin chaqar?—
«Boshim yanchilmasin» debon chekar gʻam.

Hikoyat
Arab podshohlaridan biri keksaygan chogʻida qattiq kasal boʻlib, hayotidan umidini uzgan edi. Qoʻqqisdan bir otliq xushxabar keltirib qoldi. U dedi: «Siz a’lohazratimning soyai davlatingizda falon qal'ani zabt etdik, dushmanlaringiz asir olindi va u mamlakatning lashkarlari-yu fuqarolari sizga itoat qildilar». Podshoh bir sovuq oh tortib dedi: «Bu men uchun emas, balki dushmanlarim — ya’ni mamlakatimning vorislari uchun xushxabardir».
Bir umidda butun aziz umr ham oʻtib ketdi,
Dilimdagi orzular eshikdan kirgaymu deb.
Umid qilgan narsalarim qoʻlga qirdi, ne foyda
Umidim yoʻq oʻtgan umr qaytib kelgaymu deb,
Ajal chaldi joʻnamoq nogʻorasin
Ey koʻzlarim, boshga ayting, xayr endi.
Ey qoʻllarim, oyoqlarim, qomatim,
Kipriklarim, qoshga ayting, xayr endi.
Menga yovuz dushmanim qildi hujum,
Siz axir yoʻldoshga ayting, xayr endi.
Umrimni nodonlik ila tugatdim,
Men borgan bu yoʻldan qayting, xayr endi.

Hikoyat
Bir yili Damashq shahrining Jome’ masjidida hazrati Yahyo paygʻambar alayhissalomning maqbarai shariflari yonida ibodat qilmoqda edim, ittifoqo, oʻzining adolatsizligi bilan dong chiqargan arab podshohlaridan biri oʻsha yerga ziyoratga kelib qoldi. U namoz oʻqib boʻlganidan keyin fotihaga qoʻl ochib, xudodan madad tiladi:
- Boy ham, kambagʻal ham xudoga quldur,
Va lekin boylari yana yoʻqsuldur.
Keyin u men tomonga boqib dedi: «Darveshlarga xos boʻlgan himmat va sadoqat yuzasidan meni duoda yod aylang, zeroki, zoʻr dushmandan xavfim bor». Unga shunday javob berdim: «Zaif fuqaroga shafqat etsang, kuchli dushmandan zahmat koʻrmaysan».
Zoʻrmenu kuchliman, quvvatim bor deb
Kuchsizning panjasin sindirmoq xato.
Birov yiqilganda suyamaganning
Qoʻltigʻin tutmaslar, yiqilsa hatto.
Yomon urugʻ sochib, yaxshi don kutish,
Boʻlmagʻur xayoldur, botildur — bejo.
Xalqning arzi dodin tinglamas boʻlsang,
Haq-hisob kunlari kelar mutlaqo.
Bir-birin muchasi bor barcha kishi,
Bitta gavhardandir yaratilishi.
Biror mucha boʻlsa ogʻriqqa duchor,
Boshqa a’zolarda kolmagay qaror.
Oʻzgalar haqida chekmaguchi gʻam,
Nechuk sanaladi qatori odam.

Hikoyat
Bagʻdod shahrida duosi maqbul boʻladigan bir darvesh paydo boʻldi. Bu toʻgʻrida Hajjoji Yusufga xabar berdilar. Hajjoj darveshni oʻz huzuriga chorlab, dedi: «Mening haqqimga duo qil!»
«Ey xudo, Hajjojning jonini ol!» dedi darvesh. Hajjoj soʻradi: «Xudo haqqi, tushuntirib ber, bu qanday duo boʻldi?» Darvesh dedi: «Bu duo senga ham va barcha musulmonlarga ham foydali».
Hoy zoʻravon, qachongacha berasan elga ozor,
Tokaygacha qizgʻin qolar, deb oʻylaysan bu bozor.
Jahondorlik bir umrga sening uchun qoʻl bermas,
Xalqqa ozor berganingdan oʻlganing yaxshidir — bas.

Hikoyat
Zolim podshohlardan biri bir namozxondan soʻradi:
«Ibodatlarning eng yaxshisi qaysisi?» Namozxon javob berdi: «Sen uchun peshindagi uyqu yaxshi, chunki hech boʻlmaganda, ana shu vaqt ichida xalq sening zulmingdan omonda boʻladi».
Bir zolimning kun oʻrtada uxlab yotganin koʻrdim,
Bu fitnaning uygʻogʻidan uyqusi yaxshi — dedim.
Birovning kim bedorlikdan uxlagani xoʻb boʻlsa,
Shu yaramas tiriklikdan oʻlganin ma’qul bildim.

Hikoyat
Eshitdimki, podshohlardan biri tuni bilan ishrat qilib, tongotar chogʻda sarxushlik bilan shunday dedi:
Bizning uchun bu dunyoda bundan afzal dam yoʻqdir,
Yaxshi, yomon oʻylamoqqa oʻzgalardan gʻam yoʻqdir.
Tashqarida, qattiq sovuqda yalangoch yotgan bir darvesh podshohning soʻzini eshitib aytdi:
Bu olamda iqbolim bor debon ey chiranguchi,
Sening qaygʻung boʻlsa boʻlmas, xoʻsh, bizlarning qaygʻu-chi?
Darveshning gapi podshohga juda xush keldi. Podshoh ming tilla solingan hamyonni unga hadya qilmoqchi boʻlib, derazadan uzatib dedi: «Etagingni och, darvesh!» «Egnimda libosim boʻlmagach, etakni qayoqdan olaman?» dedi darvesh.
Darveshning nochor ahvoliga podshohning yanada koʻproq rahmi keldi, haligi ming tilla yoniga bir libos ham qoʻshib hadya qildi.
Qoʻli ochiq kishilarning kaftida mol-ku turmas,
Sevgan dilda chidam turmas va gʻalvirda suv turmas.
Darvesh qisqa muddat ichida tillalarni xarajat qilib, yana podshoh saroyiga keldi.
Podshohning arz tinglashga hech qanday fursati boʻlmagan bir mahalda darveshning kelganini xabar qildilar. Podshoh dargʻazab boʻlib yuzini teskari oʻgirdi. Shu sababdan ham ahli donishlar deydilar: «Podshohning qahru gazabidan hazar qilmoq lozim, zeroki, aksar vaqt ular muhim davlat ishlari bilan mashgʻul boʻlganligidan avom xalq olomonini yoqtirmaydilar».
Foydalana olmasang qulay fursatdan,
Koʻz tutma podshoh berar ne’matdan.
Har bitta gapning ham vaqti yetada»
Behuda gapirsang qadring ketadi.
Podshoh shunday farmon berdi: «Shuncha mabdagʻni qisqa muddatda koʻkka sovurgan bunday isrofgar gadoni quvib yuboringlar, chunki xazina moli shayton lashkarining luqmasi emas, faqir fuqaroning non-nasibasidir».
Ahmoq kishi kunduz kuni kofuri sham yondirsa,
Tez orada yogʻ topolmas oqshom qora chiroqqa.
Podshohning nasihatgoʻy vazirlaridan biri dedi: «Ey shahanshohim, bunday odamlarga tirikchilik xarjini oz-ozdan berib turmoq maslahatdir, zeroki, birdaniga isrof qilib yubora olmasinlar. Uni jazolash va saroyga yaqin yoʻlatmaslik haqida bergan farmoningiz masalasiga kelganda, shuni aytishim kerakki, avvalda lutfu karam bilan kishini umidlantirib, keyin esa noumid qilib, koʻnglini vayron etmak — himmat ahli sha’niga munosib ish emasdir.
Ochkoʻz kishilarga eshiging ochma,
Ochdingmi, haydama, qahringni sochma:
Hech kishi koʻrmadi hijozli tashna
Shoʻr daryo labida kezib yurganin.
Qaerda totli suv bir buloq boʻlsa,
Koʻrasiz qush, odam maskan qurganin.

Hikoyat
Avvalgi podshohlardan biri davlatni idora qilishda noʻnoqlik koʻrsatar va lashkarning ahvoliga yaxshi e’tibor bermasdi. Shu sababdan mamlakatga kuchli dushman hujum qilgan mahalda barcha lashkarlari jang maydonidan tumtaraqay boʻlib qochdi.
Agar jangchilardan pul-mol ayalsa,
Jangchi qilich tutmas, bu turgan narsa.
Koʻrnamaklik qilgan oʻsha lashkarning bir nafari mening doʻstim edi. Men uni malomat qilib dedim:. «Valine’matning ahvoli sal oʻzgargan vaqtda shuncha yilgi lutfu karamini unutib, undan yuz oʻgirmak — muttahamlik, koʻrnamaklik, qabihlik va razillikdir».
Doʻstim menga bunday javob berdi: «Soʻzlarimni eshitgach, meni ma’zur tutarsan, degan umiddaman, oʻsha jang chogʻida otim yemsiz, egar-jabdugʻi garovda edi. Lashkarga maosh toʻlashga baxillik qilgan podshoh uchun lashkari hech mahal jonbozlik qilmagan».
Jangchiga zar bersang, boshni tikadi,
Pulsiz, boshi oqqan yoqqa ketadi.
Qorni toʻq askarlar urushar chandon,
Qorni och qolsachi, toʻzgʻir har tomon.

Hikoyat
Bir podshohning vaziri amaldan olinib, saroydan quvildi. U borib darveshlar davrasiga qoʻshildi. Darveshlar suhbatining fayzu barakati unga ta’sir etdi, qalbida huzur paydo boʻldi, xotiri jam boʻldi. Podshoh yana unga iltifotlar koʻrsatib, avvalgi amalini qaytarib berishga jazm qildi, lekin vazir bu taklifni qabul etmadi. «Xizmatdan koʻra iste’foda yurgan yaxshiroq», deb javob berdi.
Qanoat burchida tinch olgan kishi,
Itu gʻiybatchining sindirar tishin.
Qalamin sindirib, qogʻozin yirtib
Bekorga chiqarar igʻvogar ishin.
Podshoh dedi: «Davlatni idora qilmoq uchun bizga tadbirli, donishmand vazir lozim». Vazir dedi: «Shunday ish bilan shugʻullanishga rozilik bildirmaslikning oʻzi donishmandlik alomatidir».
Shuningchun ham humoy qushi qushlar ichra sharafdor,
Ustuxonlar chaynaydiku, jonvorga bermas ozor.

Hikoyat
Bir kun doʻstlarimdan biri yonimga kelib, tirikchiligining ogʻirligidan shikoyat-shikvalar qilib dedi: «Daromadim roʻzgʻorimga kifoya qilmaydi, ahli ayolim esa koʻp, faqirona hayot kechirishga tobu toqatim qolmadi. Koʻp vaqtlardan buyon boshqa yurtlarga bosh olib ketsam, mening yaxshimi, yoxud yomonmi, tirikchilik oʻtkazayotganimni hech kimsa bilmaydi-ku, degan xayollarga boraman.
Koʻp och kishi bordirki, hech kim holini bilmas,
Jon bergani vaqtida kimsa unga yigʻlamas.
Lekin dushmanlarim shod boʻlib, ta’na-malomatlar bilan ustimdan kulishlaridan andisha qilaman, ular bola-chaqamni tashlab ketganim uchun meni nomard sanab, deydilar:
Manov behamiyat kishiga qara,
Unga qanday qilib baxt kulib boqsin.
Uzining tinchligin koʻzlaydi, xolos.
Mayli bola-chaqa qiynalib qolsin.
Ma’lumdirki, men hisobchilik ilmidan xabardorman. Basharti sizning nufuzingiz soyasida biror vavifaga tayinlansam, xotirim jam boʻlib, qolgan umrim sizga minnatdorchilik izhor etishga kifoya qilmaydi».
Men dedim: «Aziz doʻstim, podshohga xizmat qilishning ikki jihati bor: biri— non topish umidi, ikkinchisi — jondan judo boʻlish qoʻrquvi. Non umidida jonni xavf-xatarga solmoq ahli donishga munosib emasdir.
Hech kim darveshlarning eshigin qoqmas,
«Yering va bogʻingga toʻla, deb—oʻlpon».
Yo shu gʻam, tashvishga rozi boʻlgilu,
Yo jigar-bagʻringni itga qil talon».
Doʻstim dedi: «Bu soʻzingni mening holimga muvofiq aytmading va savolimga javob bermading. Eshitmaganmisan, xiyonatkorlarninggina hisob chogʻida qoʻli qaltiraydi, deydilar.
Xudoning rizosi toʻgʻrilik ishi,
Adashmas toʻgʻri yoʻldan borgan kishi».
Donishmandlar bunday deganlar: «Toʻrt odam toʻrt odamdan oʻlguday qoʻrqadi: qaroqchi — sultondan, oʻgʻri — posbondan, qallob — chaqimchidan va fohisha — mirshabdan. Oʻziga toʻgʻri odamning hech nimadan xavotiri boʻlmaydi.
Amalda vaqtingda qaltis ish qilma,
Boʻshasang, dushmaning aybing topolmas.
Oʻzing toza boʻlgach kimdan qoʻrqasan,
Iflos kiyimni kirchi ishqalar, bas».
Men dedim: «Sening bu soʻzing oʻtakasi yorilgan holda goh yiqilib, goh turib qochayotgan tulkining hikoyasiga oʻxshaydi. Bir odam oʻsha tulkini koʻrib:; «Qanday falokatga duchor boʻldingki, bunchalik vahimaga tushib qolibsan?» deb soʻraganida, tulki javob berdi: «Ogʻir ishlarda ishlatish uchun barcha tuyalarni tutib ketayotgan emishlar deb eshitdim». U odam dedi: «Ey ahmoq, tuyaning senga nima aloqasi va qanaqangi oʻxshashligi bor?» Tulki dedi: «Ovozingni oʻchir, agar hasadchilar gʻalamislik qilib «bu — tuya» deb koʻrsatishsa bormi, meni tutib ketsalar, soʻngra kim meni xalos etishga urinadi-yu, kim haqiqiy holni isbotlashga harakat qiladi? Iroqdan taryok keltirilguncha, ilon chaqqan kishi oʻlib qoladi».
«Sen fozil, pokiza, halol va sadoqatli boʻlsang-da, lekin hasadchilar pistirmalarda va dushmanlar esa orqavoratda poylab turadilar. Ular sening yaxshi sifatlaringni podshoh huzurida nuqson qilib koʻrsatmoq uchun qulay fursat koʻzlaydilar. Basharti ular niyatlariga yeta olsalar, sen podshoh oldida badnom boʻlasan, podshoh senga gʻazab qiladi. Shunday hol yuz berguday boʻlsa, podshoh oldida seni yoqlab gapirishga kim jur'at eta oladi? Ana shu sababdan men ozga qanoat etib, mansabdor boʻlish fikridan qaytishingni maslahat koʻraman».
Daryoning ichida foydalar-ku koʻp,
Tinchlikni istasang, qirgʻoq oʻzi xoʻb.
Bu soʻzlarimni eshitib, doʻstim qattiq oʻksindi va mendan yuzini oʻgirib, ta’na toshlari irgʻitmoqqa boshladi, u dedi: «Bu qanday fahmu farosatu, aqlu zakovat boʻldi?» Hukamolar toʻgʻri aytganlar: «Zindonga tushganingda doʻstlaring ish beradi, dasturxon ustida barcha dushman doʻstday koʻrinadi».
Qoʻling ochiq, dasturxoning moʻl kuni,
Doʻstu yoring mana, menman deganmas.
Doʻst oʻshaki, qiyin kunga tushganda,
Qoʻltigʻingdan dast koʻtarib qoʻygan kas.
Doʻstimning qattiq xafa boʻlgani va nasihatimga gʻazab bilan quloq solayotganini koʻrib, sohibdevonning yoniga joʻnadim. U zot bilan eskidan tanish ekanimizdan foydalanib, doʻstimning hol-ahvolini unga gapirib berdim, iste’dod va sadoqatli odam ekanini aytdim. Doʻstimni kichik bir vazifaga tayin etdilar. Oradan bir necha vaqt oʻtgach, muloyim tabiatli, fozil odam ekanini koʻrib, doʻstimni yoqtirib qoldilar va uni yuqoriroq vazifaga koʻtardilar. Shu yoʻsinda doʻstimning tole yulduzi porlab yuksala bordi, nihoyat yuqori martabaga erishdi. Sultonning eng yaqin kishilaridan biriga aylandi, uning kengashchisi va e’timodli kishisi boʻldi. Uning bunchalik moʻ'tabar odam boʻlib ketganini koʻrib quvonib dedim:
Ishing chappa ketganida diling ogʻrib, chekma gʻam,
Chunki zulmat ichidadir obi hayot suvi ham.
Yomon kunga qolganingda, tutma dilingni hazin,
Tangri berar marhamat koʻp, lekin koʻzdan yashirin.
Zamonaga oʻpka qilib yuzingni burushtirma
Chidam-achchiq keladi-yu, mevasi gʻoyat shirin.
Shu orada bir necha doʻstlarim bilan safarga joʻnaydigan boʻlib qoldim. Makka ziyoratidan qaytarkanman, ikki manzillik yoʻl qolganda boyagi doʻstim meni kutib olgali chiqdi. U parishon hol va libosi ham darveshona edi.
Men undan: «Ahvollar qalay?» deb soʻradim. «Xuddi aytganingday boʻldi», deb javob berdi u. «Ba’zilar hasad qilib meni xiyonatkorlikda aybladilar. Sulton ishning haqiqatini surishtirmadi, eski oshnalarim va yaqin doʻstlarim haq soʻzni aytishni istamadilar va eski doʻstlikni tamoman unutib qoʻydilar.;
Koʻrmadingmi,— biror kishi ulugʻ martaba topsa,
Xushomadga keladilar, ta’zim bilan qoshiga.
Toyrilsa-yu, ishi chappa ketar boʻlsa, qarabsiz
Hech tap tortmay oyoq qoʻyib chiqadilar boshiga.
Xulosai kalom, bandi zindon qilib, turli-tuman azob-uqubatlarga mubtalo etdilar. Shu haftada hojilarning sogʻ-salomat qaytib kelayotganlari toʻgʻrisida xushxabar kelgach, barcha molu mulkimni tortib olib, meni hibsdan ozod qildilar».
Men dedim: «Oʻsha vaqtlarda senga: «Podshoh saroyida xizmat qilmoq — dengiz safari singaridir: ham nafi bor, ham xavfi bor, yo davlatga yetasan, yo dengizga botasan», deganimda, gapimga quloq solmading».
Ye daryodan dur yigʻasan siqqanicha quchoqqa,
Yo toʻlqinlar oʻlaksangni uloqtirar qirgʻoqqa.
Men ortiq uning yarali koʻngliga tuz sepmoqni, dardini yangilamoqni oʻzimga ep bilmay, shu soʻzlarni aytish bilan kifoyalandim:
«Odamlarning nasihatin qulogʻingga olmading,
Bilmadingki, oyogʻingga kishan solinur — qiynoq.
Ogʻu toʻla nishlariga toqating yetmas ekan,
Nega chayon uyasiga tiqib koʻrasan barmoq?»

Hikoyat
Bir necha darveshlar bilan suhbatdosh edim. Ular koʻrinishda pokiza odamlar edilar. Katta mansabdorlardan biri ularga nihoyatda ixlosmand boʻlib, ma’lum miqdorda maosh tayinlagandi. Bir kun shulardan biri darveshlar sha’niga yarashmaydigan bir ish qilib qoʻydi. Shundan keyin mansabdorning bu odamlar haqidagi fikri oʻzgardi va ularning bozori kasod boʻlib qoldi.
Men bir iloj qilib, doʻstlarimning nafaqai ahli ayollarini saqlab qolish maqsadida haligi mansabdorning qasriga yoʻl oldim. Darvozabon meni kiritmadi, qattiq tahqirladi, lekin men uni ma’zur tutdim, chunki shunday bir masal bor:
Amiru, vaziru podshohlarning,
Yoniga besabab bormaslik kerak.
It bilan eshikchi gʻaribni tutar,
Birisi yoqadan, birisi etak.
Mansabdorning yaqin kishilari mening ahvolimdan xabar topib, e’zoz-ikrom bilan uning huzuriga olib kirdilar va toʻrga oʻtkazmoqchi boʻldilar, lekin men tavoze bilan quyiroqqa oʻtirib, dedim:
Qoʻya qol holimga, men kamtar banda,
Bandalar oʻrni albatta tubanda.
Mansabdor hayratga tushib: «Xudo saqlasnn, xudo saqlasin, bu nima deganing?»—dedi.
Boshimiz, koʻzimiz ustiga oʻltir,
Har qancha noz qilsang, maloli yoʻqdir.
Xulosai kalom, oʻtirib har borada suhbatlashdim. Nihoyat soʻz doʻstlarimdan biri tomonidan sodir boʻlgan nojoʻya qiliq ustiga yetganda, dedim:
Avval saxovatli boʻlgan xoʻjamiz,
Ne gunoh oʻtdiki, kamsitib boqar.
Xudoga yarashar ulugʻvorlikkim,
Gunohkor bandasin non berib boqar.
Bu soʻzlar mansabdorga nihoyatda maqbul boʻldi, u qaytadan doʻstlarimga avvalgiday maosh toʻlab turishni va shu orada olinmay qolgan mablagʻlarini ham berishni buyurdi. Men mansabdorga lutfu karami uchun minnatdorchilik izhor etdim, huzurida yer oʻpdim-da, qimmatli vaqtini olishga jur'at etganim uchun uzr aytib, chiqib ketarkanman, dedim:
Ka’ba qadimlardan hojat qiblasi,
Yiroq-yiroqlardan xalq kelar qator.
Sen chidam koʻrsatib bizni qabul et,
Mevasiz daraxtga kim ham tosh otar?

Hikoyat
Bir shahzodaning otasidan behadu hisob molu mulk meros qoldi. Shahzoda saxovat qoʻlini ochib, mislsiz in'om-ehsonlar bilan lashkar va fuqarolariga sovgʻa-salomlar berishga boshladi.
Qutida turganda burkimaydi ud,
Sen olov ustiga uni tashlagil.
Ulugʻlik niyating boʻlsa saxiy boʻl,
Urugʻ sochilmasa, unmaydi hosil.
Kunlardan bir kun shahzodaning tadbirsiz, nodon oshnalaridan biri unga nasihatga kirishib, dedi: «Oʻtgan podshohlar bu mol-dunyoni zoʻr urinish va harakatlar bilan qoʻlga kiritib, yomon kunda yarar, deb toʻplaganlar. Bunday saxiyligingni bas qil, chunki koʻplab hodisalar oldinda-yu, dushmanlar esa ortdadirlar. Muhtojlikka tushgan mahalingda nochor qolish durust emasdir».
Hamma omboringni xalqqa ulashsang,
Har bir oilaga bir guruch tegar.
Hammaga guruch, kumush oʻlpon sol,
Xazinang kundan-kun boy boʻlib ketar.
Bu soʻz shahzodaga yoqmadi, u yuzini teskari oʻgirib, nasihatgoʻyni tanbehlashga buyurib dedi: «Ollohi taolo bu mollarni menga saqlab qoʻyish uchun emas, balki oʻzim yeyishim va boshqalarga berishim uchun baxsh etgandir».
Qirq xazina davlati bor Qorun oʻlib yoʻqoldi,
Noʻshirvonning yaxshi nomi dunyoda mangu qoldi.

Hikoyat
Deydilarki, bir kuni ovda Noʻshiravoni odilga kabob qilib bermoqchi boʻldilar, lekin tuz yoʻq edi. Qullaridan birini qishloqdan tuz olib kelgani joʻnatdilar. Noʻshiravon u qulga dedi: «Tuzni bahosini toʻlab ol, toki tekinga olish odat qatoriga kirib, qishloq xarobalikka yuz tutmasin». Undan soʻradilar: «Shu zigʻirday narsadan qishloqqa qanday zarar yetadi?» Noʻshiravon javob berdi: «Avvalda olamda zulm oz edi, keyinchalik har bir kelgan odam bir oz-bir oz qoʻshdi, natijada zulm hozirgi darajasiga kelib yetdi».
Fuqaroning bogʻchasidan sulton uesa bir olma,
Navkarlari qoʻporadi daraxtlarning ildizin.
Zoʻrlik bilan beshta tuxum ola qolsa podshoh,
Askarlari sixga tortar tovuqlardan besh yuzin.

Hikoyat
Eshitdimki, bir johil vazir sulton xazinasini toʻldirishga urinib, fuqarolarni xonavayron qildi. U donishmandlarning: «Har kimiki, biror maxluqning koʻnglini ovlamok, uchun ollohi taoloni ranjitsa, ollohi taolo darhol oʻsha maxluqni boyagi dilozorga qarshi koʻzgʻatib, kulini koʻkka sovurib yuboradi», deganlarini unutdi.
Utda isiriqdan ham zoʻrrokdir butun
Shoʻrliklar qalbidan oʻrlagan tutun.
Deydilarki, hayvonot olamining eng ulugʻi — sherdir, eng pasti — eshakdir, Odamxoʻr sherdan koʻra yukkash eshak yaxshiroq ekanini hamma bir ogʻizdan tasdiq etadi.
Eshak bechora garchand betamizdir,
Ogʻir yuklar koʻtarganchun azizdir.
Eshaklar, hoʻkizlar gok koʻtaradi,
Dilozor shaxslardan baland turadi.
Yana nodon vazir H i k o ya tiga qaytaylik. Sulton ittifoqo vazirining xalqqa zulmu sitam etganidan xabar topib, uni qattiq azoblab oʻldirdi.
Sultonning rizosin topa olmaysan,
Toki fuqaroning koʻnglin topmasang.
Xudo bandasiga yaxshilik qilgil,
Xudo gunohimni kechirsin desang.
Deydilarki, mazkur vazirdan zulm koʻrganlardan biri uning qanday jazolayotganlarini mushohada qilib, dedi:
Har kimning mansabi, quvvati bordir,
Xalq molin yemoqqa qudrati bordir.
Kattakon soʻngaklar xalqumdan oʻtar,
Lekin pastga tushib qorinni yirtar.
Xalqqa zulm etsa har bir sitamkor,
Unga qargʻish-la’nat qolur poydor.

Hikoyat
Deydilarki, bir dilozor askar bir moʻ'min darveshning boshiga tosh bilan urdi. Darvesh undan oʻch olishga qodir emasdi, shu sababdan toshni saqlab qoʻydi. Bir kuni podshoh dilozor askardan dargʻazab boʻlib, uni zindonga buyurdi. Shunda darvesh haligi toshni keltirib, zolimning boshiga urdi. Zolim dedi: «Sen kimdirsan va ne sababdan bu toshni mening boshimga otding?» Darvesh dedi: «Men oʻsha darveshman, bu esa falon mahalda boshimga otgan toshing». Askar dedi: «Shuncha vaqtdan beri qaerda eding?» Darvesh dedi: «Shu mahalgacha sening yuksak mansabingdan qoʻrqardim, hozir seni choxda koʻrib, fursatni gʻanimat bildim».
Yaramas kishini koʻrgach baxtiyor,
Oqillar taslimni qilur ixtiyor.
Barmoqda boʻlmasa yirtar tirnogʻing,
Ma’quldir olishmay jimib turmogʻing,
Har kim poʻlat tigʻga panja soladi,
Qoʻli yaralanib, majruh qoladi.
Zamona qoʻlini bogʻlaguncha tur,
Keyin doʻstlar bilan boshiga tushur.

Hikoyat
Oʻtmish podshohlardan biri bir yomon dardga mubtalo ediki, kasalining nomini atamaslik yaxshiroqdir. Bir guruh yunon tabiblari, bu dardga falon sifat va falon xosiyatga molik boʻlgan odamning oʻtidan boʻlak davo yoʻqdir, degan qarorga keldilar. Podshoh shunday odamni topib kelishga farmon berdi. Bir dehqon oʻgʻlini topdilar, unda tabiblar aytgan barcha sifatlar mavjud edi. Podshoh bolaning ota-onasini chaqirtirib, ularga talay mol-dunyo berib rozi qildi. Qozi: «Podshohningʻ salomatligini saqlamoq uchun fuqarolaridan birining qonini toʻkmak ravodir», deb fatvo berdi. Jallod bolaning boshini kesishga hozirlandi. Bola osmonga boqib tabassum qildi. Podshoh undan soʻradi: «Shunday holatda tabassum qilishingning boisi nima?» Bola javob berdi: «Farzandning nozini ota-ona koʻtaradi, da’vo bilan qozining huzuriga boradilar, podshohdan adolat tilaydilar. Hozir ota-onam dunyo moli uchun oʻlimimga rozi boʻldilar, qozi fatvo berdi, podshoh boʻlsa, meni jondan judo qilib, oʻzi shifo topmoqchi. Ollohi taolodan boʻlak panohim yoʻq ekan, shu jihatdan kuldim».
Kimga ham qilardim dastingdan faryod,
Oʻzingga kelibman, oʻzginangdan dod.
Bu soʻzni eshitgan podshohning koʻngli pora-pora boʻlib ketdi, koʻzlaridan shashqator yosh oqib, dedi: «Begunohning qonini toʻkib, shifo topganimdan koʻra oʻlganim yaxshiroq».
Keyin bolani bagʻriga bosib, yuz-koʻzidan oʻpdi-da, behisob sovgʻalar berib, ozod qilib yubordi. Deydilar-ki, oʻsha haftada podshohning dardi shifo topdi:
Hali ham esimdan bir bayt chiqmaydi,
Bir filbon aytgandi Nil qirgogʻida:
Oyogʻing ostida qumursqa holi
Oʻzing bosilganday fil oyogʻida.

Hikoyat
Amir ibn Laysning qullaridan biri qochdi. Bir necha odamlar qulni axtarib topib, tutib keldilar. Vazir bu qulga qarshi adovat saqlardi, u boshqalarga ibrat boʻlsin uchun qulni oʻldirishni buyurdi. Qul Amir ibn Laysning oyogʻiga yiqilib, dedi:
«Boshimga nima kelsa, senga yoqibdir, bajo,
Bandaning da’vosi yoʻq, xoʻjaning hukmi ravo.
Lekin men shu xonadonning noz-ne’matini yeb, nash'u namo topganim sababli tongla qiyomatda mening qonim gardaningizda qolishini istamayman. Ruxsat eting, men avval bu vaziringizni oʻldiray, soʻngra uning qasosini olmoq uchun siz meni oʻldirasiz. Shunda mening qonimni nohaq toʻkmagan boʻlasiz».
Podshoh bu soʻzni eshitib, kulib yubordi-da, vazirga boqib: «Xoʻsh, sen bu soʻzga nima deysan?» deb soʻradi. Vazir dedi: «Ey podshohi olam, otangizning qabri hurmati, bu haromzodani ozod eting, aks holda u meni baloga giriftor qiladi. Mening oʻzim gunohkorman-ki, hukamolarning quyidagi soʻzlarini inobatga olmadim:
Tosh otar kishi-la oʻynashgan oʻzing,
Nodonlik qildingu boshing yorildi.
Dushmaning tomonga oʻq otaman deb,
Oʻzing nishon boʻlib qolmagil endi».

Hikoyat
Zavzan hukmdorining olijanob va xushfe’l bir amaldori bor edi. U har kimni izzat-ikrom etardi va ortidan esa yaxshi soʻzlar aytardi. Ittifoqo, uning bir harakati podshohga manzur boʻlmay qoldi, molini musodara qilib, oʻzini jazolashga buyurdi. Podshohning lashkarboshilari amaldorning avvalgi qilgan yaxshiliklari uchun minnatdor boʻlishlari lozimligini unutmagan edilar, shu sababdan hibsda yotgan mahalda unga yomonlik qilmadilar, iloji boricha yaxshi muomalada boʻldilar.
Agarda totuv boʻlib yashay desang yov bilan,
Orqangdan soʻksa-soʻkar, koʻrganda sen ayt tahsin.
Bilasan-ku, soʻz degan ogʻizdan chiqadi-da,
Achchiq soʻz istamasang yov ogʻzini qil shirin.
Amaldor podshoh tomonidan qoʻyilgan ayrim ayblarni rad eta oldi, qolganlari uchun zindonda qoldi. Qoʻshni podshohlardan biri maxfiy ravishda unga quyidagi mazmunda maktub yubordi: «Mamlakatingiz podshohi sizday bir oliy zotning qadriga yetmadi, sizni behurmat qildi. Agar janoblari (olloh yaqin fursatda sizni zindondan xalos aylasin) lutf etib, bizning tarafimizga oʻtishga mayl koʻrsatsalar, har nimaiki ixtiyor etsalar muhayyo qilinur. Yurtimizning barcha a’yonlari sizni koʻrmoqqa va javobingizga mushtoqdirlar ».
Bu maktub mazmunidan xabardor boʻlgan amaldor xavf-xatarni oʻylab, darhol maktubning orqasiga, basharti birovning koʻliga tushsa, oʻziga ziyon-zahmat yetkazmaydigan qilib, qisqagina javob yozdi-da, joʻnatib yubordi.
Podshohning yaqinlaridan biri bundan xabar topib, unga yetkazdi: «Sen zindonga tashlatganing falon odam qoʻshni mamlakatlarning podshohlari bilan xat yozishib turar ekan», dedi.
Podshoh dargʻazab boʻlib, bu xabarni tekshirishni buyurdi. Choparni tutib, maktubni oʻqidilar. Maktubda shunday deb yozilgan edi:
«Hazratlarining biz kaminai kamtarin qullari haqida xayollari bizdagi fazilatdan necha bor ziyodadir, taklifingizni qabul etish masalasiga kelganda, uni qabulidan ojizman, zeroki, shu xonadonning ne’matidan bahramand boʻlib, tarbiya topganman, valine’matning sal mayli oʻzgargani uchun koʻrnamaklik qilmoq inson sha’niga yarashmas!»
Bir kishi umr boʻyi senga karam etibdi,
Bir galgina gunohini sen kechirsang netibdi!
Amaldorning olijanobligi podshohga manzur boʻldi, unga qimmatbaho kiyim-bosh va nozu ne’matlar ehson qildi va uzr soʻradi: «Xato qildim, seni nohak xafa qildim!»
Amaldor dedi: «Ey podshohi olam, men bu ishda siz tomondan sodir boʻlgan hech qanday xatoni koʻrmayman. Aftidan, taqdiri ilohiy bilan boshimga shu ishlar kelmogi lozim ekan, xayriyatki, bu ish sizning qoʻlingiz bilan boʻldi, chunki mening gardanimda qarzingiz bor, hukamolar shunday deganlar:
Oqil kishi alam oʻtsa oʻz xalqidan oʻpkalamas,
Na aziyat, na rohatga xaloyiq sabab emas.
Birni birga doʻstu dushman qilmoq xudoning ishi
Va xudoning izmidadir hamma dilning yozmishi.
Agarchi oʻq otilganda kamondan otiladi,
Biror oʻqchi otganini aqllilar biladi».

Hikoyat
Deydilarki, bir zolim odam kambagʻallarning oʻtinlarini arzonga olib, boylarga qimmatbahoda sotar edi. Bir pok vijdon odam uni koʻrib dedi:
Nima balo, ilonmisan, koʻrganingni chaqasan,
Boyqushmisan, qaysi yerga qoʻnsang, uni yiqasan?.
Senku zulmingni bizga qilasan,
Shunday qilolmaysan qodir xudoga.
Yerdaku zulmingni elga qilasan,
Ularning qargʻishi oʻrlar samoga.
Zolim bu soʻzga e’tibor bermadi, dargʻazab boʻlib, qosh-qovogʻini uydi, quloq solmadi. Bir kuni kechasi oshxonasidan bir uchqun chiqib, oʻtinxonasiga tushdi. Zolimning butun bor-bisoti yonib ketdi. Uning rohat toʻshagi oʻrnida kultepa paydo boʻldi. Ittifoqo, haligi pok vijdon odam zolimning uyi yonidan oʻtib borardi. Zolimning oʻz oshnalariga: «Bilmadim, bu oʻt mening saroyimga qaerdan tushdi ekan?» degan savolini eshitgan boyagi aziz kishi: «Faqirlar qalbidan chiqqan ohning oʻtidan», dedi.
Dilni yaralama ohidan choʻchi,
Bu yara biror kun sirtga tepadi.
Birorta koʻngilga bermagil ozor,
Jahonni oʻrtashga bir oh yetadi.
Kayxisravning tojiga shu soʻzlar yozilgan edi:
Uzun-uzun yillar, uzoq umrlar
Xalqlar boshimizdan bosib oʻtadi.
Qoʻllardan qoʻllarga oʻtgan shuncha mulk,
Bizdan navbatdagi qoʻlga oʻtadi.

Hikoyat
Bir odam kurash san'atida zoʻr mahorat qozondi, u ,uch yuz oltmish hiylani bilar va har kuni bir hiylani ishlatib, kurashar edi. Shogirdlaridan biriga mayl koʻrsatgani sababli unga uch yuz ellik toʻqqiz hiylani oʻrgatdi. Ammo bir hiylani oʻrgatishni har turli bahonalar bilan paysalga solib yurdi.
Xulosai kalom, shogird qudrat va san'atda kamolotga erishdi, u bilan bel olishishga hech kimsada qudrat va jur'at yoʻq edi. Ish shu darajaga borib yetdiki, bir kuni u podshoh huzurida dedi: «Ustozimning faqat birgina afzalligi bor, u ham boʻlsa, uning yoshi ulugʻligi va menga tarbiya berganligidir. Yoʻqsa, kuchda ham, mahoratda ham men undan qolishmayman!»
Bu soʻz podshohga yoqmadi. Ustozu shogirdning kurash tushmoqlarini buyurdi. Katta maydonni hozirladilar. Podshoh boshliq arkoni davlat, a’yoni mamlakat hamda oʻsha yurtning barcha pahlavonlari hozir boʻldilar. Shogird bamisoli mast fildek joʻshib maydonga kirdi, goʻyo qarshisida temir togʻ boʻlsa uni yemirib tashlagudek edi. Ustoz shogirdi kuchda ortiq ekanini angladi. U pinhon tutib yurgan mazkur nodir hiylasini ishga solib kurashmoqqa boshladi. Shogird ustozning hamlasini daf' etishdan ojiz keldi. Ustoz harifini ikki qoʻli bilan boshi uzra koʻtarib, yerga urdi. Xaloyiqning hoy-huv sadolari koʻkka oʻrladi.
Podshoh ustozga sarpo bermoqni buyurdi, shogirdni esa, ta’na-malomatlar qilib, dedi: «Uz ustozingga bevafolik qilib, uni magʻlub etaman, deb maqtanding, lekin aytgan soʻzingning uddasidan chiqa olmading!» Shogird dedi: «Ey podshohi olam, ustozim kuch bilan mendan ustun kelgani yoʻq, balki koʻp vaqtdan beri menga oʻrgatmay, yashirib yurgan bir hiylasi tufayli meni magʻlub eta oldi».
Ustoz dedi: «Mazkur hiylani ana shunday bir kun uchun saqlab qoʻyib edim, chunki ulamolar: «Doʻstga, bir kuni agar u dushmanchilik qilsa, oʻzingni magʻlub eta olajak kuch bermagil», deganlar. Shogirdidan jafo koʻrgan ustoz nima deganini eshitmaganmisan?
Yoki vafo oʻzi yoʻqdir olamda,
Yo kishi qoʻllamas uni bu zamon.
Oʻzimdan oʻq otish oʻrgangan kishi
Bukun koʻkragimni qilmoqchi nishon».

Hikoyat
Bir darvesh sahroning xilvat bir yerida oʻtirgan edi. Shu mahal podshoh oʻsha yerdan oʻtib qoldi. Qanoat mulki ichra farogʻatda boʻlgan darvesh podshohga qayrilib ham qaramadi. Podshoh darveshning bu ishini saltanat sha’niga tahqir bilib, dedi: «Bu xirqa (janda) kiyganlar bamisoli qoramolga oʻxshaydilar, ular tavozeni ham, odamgarchilikni ham bilmaydilar». Shunda vazir darveshga yaqin borib, dedi: «Ey darvesh, podshohi olam sening yoningga keldilar, nima sababdan izzat-ikrom qilmading, odob qoidalarini bajo keltirmading?» Darvesh aytdi: «Podshohga degilkim, ne’mat va iltifotidan umidvor odamdan izzat va xizmat kutsin. Yana shuni ham aytib qoʻygilki, fuqarolar podshohlarga itoat etmoq uchun emas, balki podshohlar fuqaroga xizmat etish uchun yashaydilar».
Garchi ne’mat bilan davlat uniki,
Lekin darveshlarga shohdir posbon.
Qoʻylar choʻpon uchun xizmat qilmaydi,
Balki qoʻylar uchun kerakdir choʻpon.
Bittani toʻqu tinch koʻrasan bukun,
Bittasi urinib boʻlmish dil yara.
Necha kun sabr etib, oʻzga magʻrurning
Miyasin tuproqlar yeganin qara.
Taqdirning zoʻr hukmi ijro boʻlarkan,
Shohu gadoligin farqi yoʻq zarra.
Birorta qabrni ochib qarasang,
Boy, faqir soʻngagin bilmaysan sira.
Darveshning soʻzi podshohga qattiq ta’sir qilib, dedi: «Tila tilagingni, beray murodingni». Darvesh dedi: «Bundan buyon menga aziyat bermagil!» Podshoh:-«Menga bir maslahat bergin!» dedi. Darvesh bu baytni oʻqidi:
Hozirku qoʻlingda ne’mat, davlat bor,
Qoʻldan qoʻlga koʻchar, bergil e’tibor.

Hikoyat
Bir kun Noʻshiravonning vazirlari bir muhim davlat ishini muhokama qilishar va har kimsa oʻz fikrini bayon etardi. Podshoh ham bir fikr aytdi. Buzurjmehr podshohning fikriga qoʻshildi. Boshqa vazirlar yashirincha undan soʻradilar: «Shohning fikrida qanday fazilat koʻrdingki, uni barcha ahli donolar fikridan yuqori qoʻyding?» Buzurjmehr dedi: «Ishning oqibati ma’lum emas, kimning fikri toʻgʻri, kimning fikri notoʻgʻri chiqajagini hech kimsa bilmaydi, podshoh fikrining ma’qullaganimning sababi shuki, uning aytgani rost chiqmagan taqdirda ham gʻazabidan omonda boʻlaman».
Sultonning ra’yiga qarshi soʻz aytmoq,
Oʻz yurak qoningga qoʻl yuvmoq, demak.
Kunduzni podshoh kecha deb aytsa,
Hay-hay, ana Hulkar demaklik kerak.

Hikoyat
Bir firibgar, «men Ali naslidanman», deb sochlarini oʻrib, «hajdan kelyapman», deb Hijoz karvoni bilan birga shaharga kirdi. U podshohga qasida topshirib, «oʻzim yozganman», dedi! Podshoh unga katta in'om-ehsonlar berib, izzat-ikrom koʻrsatdi. Podshohga yaqin kishilardan biri shu yili dengiz safaridan qaytgan edi, firibgarni koʻrib: «Men qurbon hayitida uni Basrada koʻrgan edim, bu qanday qilib hoji boʻlib qoldi», dedi. Boshqa bir kishi aytdi: «Otasi malatiyalik xristianlardan-ku, qandaqasiga u sayidzodalar qatoriga kira oladi?» Qasidasini esa Anvariyning devonidan topdilar. Shu qadar yolgʻonchilik qilgani uchun podshoh uni urib haydashni buyurdi. Firibgar dedi: «Ey podshohi olam, yana bir soʻzim bor, agar oʻsha ham rost boʻlmasa, menga qanday jazoni loyiq koʻrsangiz, sazovorman». «Qanday soʻz ekan u, ayt?» dedi podshoh. Firibgar dedi:
«Musofir oldingga keltirsa ayron,
Asli bir choʻmich suv, bir qoshiqcha sut.
Dunyoni koʻp kezgan koʻp yolgʻon soʻzlar,
Bizdan biror vahma eshitsang, unut».
Podshohning kulgisi qistab, dedi: «Umring umr boʻlib bundan koʻra toʻgʻriroq gap gapirmagan boʻlsang kerak!» Keyin tilagan narsasini berib, rozi qilib yuborishni buyurdi.

Hikoyat
Bir necha amaldorlar bilan birga kemada edim. Ortimizda bir qayiq gʻarq boʻlib, ikki ogʻaini girdobga tushib qoldi. Amaldorlardan biri kemachiga dedi: «Har ikkalasini qutqar, har biri uchun ellik dinordan beraman!» Kemachi darhol oʻzini suvga tashlab, ogʻa-inilardan birini qutqardi, ikkinchisi gʻarq boʻldi. Men dedim: «Uning kuni bitgan edi, shu sababdan uni xalos etishga shoshilmading, buni qutqarishga shoshilding». Kemachi kulib deydi: «Aytgan gaping toʻgʻri, lekin buni qutqarishga oʻzimda istak bor edi, chunki bir mahal biyobonda qolganimda bu meni tuyasiga mingashtirib olgan edi, u birisidan esa, bolaligimda qamchi yegan edim».
Men dedim: «Ollohi taoloning aytgani ayni haqiqatdir: «Har kimsa yaxshilik qilsa ham, yomonlik qilsa ham oʻziga qiladi».
Birovni ranjitma qoʻlingdan kelsa,
Chunki yoʻl ustida tikan-nishlar koʻp.
Darvesh kishilarning hojatin chiqar,
Hali oʻz oldingda qilar ishlar koʻp.

Hikoyat
Ikki aka-uka bor edi. Biri podshoh saroyida xizmat qilar, ikkinchisi esa, oʻz qoʻl kuchi bilan tirikchiligini oʻtkazardi. Bir kun boy aka faqir ukaga dedi: «Nega podshoh saroyida xizmat qilmaysanki, mashaqqatli mehnatdan xalos boʻlarding?»
Ukasi dedi: «Xoʻsh, oʻzing nega mehnat qilmaysanki, shoh oldida xoʻrlanishdan qutularding? Axir hukamolar aytganlar-ku: «Oltin kamar taqib podshoh xizmatida turgandan koʻra, oʻz noningni yeb, tinch oʻtirganing yaxshi!»
Qoʻlda elab xamir qilmoq soʻnmagan ohak toshni,
Oson ishdir, amirga egishdan aziz boshni.
Qimmatli umrimiz koʻp isrof boʻldi,
Yozu qish nima yeb, ne kiyaman, deb.
Sen, qorin qurgʻur, ham bitta nonga koʻngil,
Ikki bukilishni oʻzinga koʻrma ep.

Hikoyat
Bir necha olimlar Noʻshiravon huzurida bir muhim masalani muhokama qilmoqda edilar. Ular orasida eng moʻ'tabari boʻlgan Buzurjmehr sukut qilardi, Undan: «Nima uchun bu mubohasaga ishtirok etmayotibsan?» deb soʻradilar. Buzurjmehr javob berdi: «Vazirlar bamisoli tabiblarga oʻxshaydilar, tabib esa, bemorga doridan boshqa narsa bermaydi. Fikrlaringiz toʻgʻri ekanini koʻrib turganim holda gapga aralashmogʻim hikmatdan emasdir».
Biror ish mensiz ham bitajak ekan,
Nega shu toʻgʻrida men valaqlayman.
Koʻrdimki, bitta koʻr chuqur labida
Hay-haylab qoʻymasam, bu gunoh manda.

Hikoyat
Horun ar-Rashid Misrni egallaganda, dedi: «Misr saltanatiga magʻrurlanib, xudolik da’vo qilgan nobakorning qasdiga oʻlaroq, bu mamlakatni oʻzimning eng manfur qulimga topshiraman». Horun ar-Rashidning bir zanji quli boʻlib, nomi Husayb edi. Misr mamlakatini oʻshanga topshirdi. U qulning fahm-farosati shu darajada ediki, bir qancha Misr dehqonlari uning yoniga shikoyatga kelib: «Paxta ekkan edik, bevaqt yomgʻir yogʻib, paxtamiz nobud boʻldi», deganlarida, u: «Jun ekish kerak edi, nobud boʻlmasdi»,— deb javob berdi.
Agar bilim, toʻq yashashga vaj boʻlsa,
Ajabmasdi nodonlar ochdan oʻlsa.
Lekin nodon shuncha kelim oladi,
Koʻp donolar bunga hayron qoladi.
Baxtli va davlatli boʻlmas bilimdon,
Buning barchasiga sabab osmon.
Jahonda uchraydi takroru takror,
Ahmoqlar hurmatda, aqllilar xor.
Kimyogar qiynalib oʻlib ketadi,
Ablahga xazina nasib etadi.

Hikoyat
Iskandari Rumiydan soʻradilar: «Gʻarbu Sharqdagi mamlakatlarni nima bilan zabt etding? Avvalgi podshohlarning xazinasi, yoshi va lashkari senikidan ortiq. boʻlsa-da, bunday fotihlik ularga nasib boʻlmagandi». Iskandar dedi: «Zabt etgan mamlakatim fuqarolariga ozor bermadim va podshohlarining nomlarini faqat yaxshilik bilan yod etdim».
Aqllilar uluglamas shundaylar zotin,
Ulugʻlarning yomonlik-la yodlasa otin.
Taxtu baxt, farmonlar, taqiq va zoʻrlik,
Barchasi bekorchi: oʻtib ketadi.
Siylasang oʻtganlar aziz nomini,
Sening nomingga ham hurmat yetadi.

Ikkinchi bob — Darveshlar axloqi bayoni.
Hikoyat
Katta mansabdorlardan biri shayxdan soʻradi: «Ba’zi odamlar falon shayxni ta’na-malomat bilan tilga oladilar, shu kishi haqida sen qanday fikrdasan?»
Shayx javob berdi: «Tashqi qiyofasida hech qanday ayb koʻrmayman, koʻnglidan esa xabardor emasman».
Ruhoniy libosida kimniki koʻrsang,
Yaxshi odam ekan, deyib bilaver.
Kishining ich sirin bilishing qiyin,
Uy ichini tekshirmas mirshablar hech bir.

Hikoyat
Bir kuni bir shayxning uyiga oʻgʻri tushdi, u qancha axtarsa ham hech narsa topa olmay xafa boʻldi. Buni koʻrgan shayx oʻgʻrining koʻngli oʻksimasin, deb oʻz ostidagi koʻhna gilamni uning oyogʻi ostiga eltib tashladi.
Eshitdimki, tangri yozgan toʻgʻri yoʻldan toyganlar,
Dushman dilin ham xafa qilmas ekan hech qachon.
Senga qachon shu oʻktamlik muyassar boʻlar ekan?
Doʻsting bilan kelishmaysan, urishasan har zamon.
Sadoqatli kishilarning samimiyati kishining oldida ham, ortida ham bir xilda boʻladi: ular oldingda senga jon fido qilishga tayyor ekanlarini e’lon etib, orqangdan gʻiybat qilib yurmaydilar.
Yuzma-yuz kelganda qoʻy kabi yuvosh,
Orqadan boʻriday odamxoʻr, bebosh.
Kimki birovlar aybin kelib aytarkan senga,
Sening ayblaringni ham aytadi birovlarga.

Hikoyat
Bir guruh sayyohlar hamroh boʻlishib, sayohatning lazzatini ham, mashaqqatini ham birga baham koʻrar edilar. Men ham ularga yoʻldosh boʻlsam degan edim, qabul etmadilar. Men dedim: «Faqirlar suhbatidan yuz oʻgirib, ularga yaxshilik qilishdan boʻyin tovlamoq saxovat ahllariga munosib emasdir. Men oʻzimda shunday qudrat va jur'at sezamanki, safarda kishilar yuragini ezadigan tosh emas, balki qulfi dilini ochadigan yoʻldosh boʻlishga qodirman».
Kishi tanilmaydi kiygan jomada,
Yozganga ma’lumdir, ne bor nomada.
Ulardan biri dedi: «Sen bizlarning (soʻzimizdan xafa boʻlmagin, chunki bundan bir necha kun muqaddam bir oʻgʻri darvesh qiyofasida bizga qoʻshilgan edi. Biz darveshlar koʻngli ochiq kishilar boʻlganligimizdan hech narsadan shubhalanmay, uni hamrohlikka qabul etgan edik.
Eski kiyimda ham orifdir ayon,
Chunki uning yuzi doim xalq tomon.
Gap, kiyim-boshdamas, ish boʻlsin koʻrkam,
Toj kiyib, yelkangga bayroq qoʻysang ham,
Yolgʻiz kiyim emas, dunyo va shahvat,
Barchasin tark etgan orifdir faqat.
Mard olsin qurolni, koʻrsatsin kuchin,
Xunasa qoʻrqoqqa qurol nimaychun?
Kunlardan bir kun ertadan kechgacha yoʻl yurdik, tunda bir qal'a oldida yotadigan boʻldik. Boyagi betovfiq oʻgʻri «tahorat qilaman», deb bir doʻstimizning koʻzachasini oʻgʻirlab qochdi.
Qara, shu eski toʻnda ketib borguchi darvesh,
Qa’baning yopugʻini eshakka toʻqim qilmish.
U bizlarning koʻzimizdan gʻoyib boʻlgach, qal'aga kiribdida, qimmatbaho gavharlar solingan qutichani oʻgʻirlab ketibdi. Tong otguncha u ancha olis yerga ketib qolibdi. Biz boʻlsak hech narsadan bexabar uxlayveribmiz. Tong otgach, hammamizni tutib, qal'aga haydab kirib, zindonga qamadilar. Oʻshandan buyon begonalar bilan oshnalikni tark etib, ulardan olisroq yuramiz, chunki salomatlik yolgʻizlikdadir».
Elatdan bittasi ahmoqlik qilsa
Qishloqning obroʻsin kulday toʻzgitar,
Ushbu maqolni ham eshitgandirsan,
Yaramas bir buzoq poda bulgʻatar.
Darveshning bu gapini tinglagach, dedim: «Xudoga shukru sanolar boʻlgʻaykim, tashqi qiyofamdan darveshlardan uzoqday koʻrinsam-da, ularning duolaridan bexabarlardan emasman. Sizning bu hikoyangizdan Juda katta manfaat oldim, men yangligʻ odamlarga bu nasihat bir umrga kifoyadir».
Dilni ogʻritar bir qoʻpol kishi,
Bilimdon davrada nojoʻya ishi.
Kattakon quduqda limmo-lim gulob
Bitta oʻlaksa it qilganday xarob.

Hikoyat
Bir shayx bir podshohning qasrida mehmon boʻldi. Podshoh meni juda taqvodor odam ekan, deb oʻylasin degan muddaoda, odatdagi yeydigan ovqatidan kam yedi, namozni esa, odatdagidan ortiq oʻqidi.
Ka’baga yetmaysan, deb — qoʻrqaman, ey a’robi,
Sen ketayotgan bu yoʻl Turkistonga boradi.
Uyiga qaytib kelganidan keyin ovqat talab qildi. Uning farosatli bir oʻgʻli bor edi, u dedi: «Ota, nima uchun podshohning ziyofatida hech nima yemadingiz?» «Podshoh huzurida toʻyib ovqatlana olmadim». Oʻgʻli dedi: «Unday boʻlsa, namozingizni ham qayta boshdan oʻqing, chunki xudoning dargohida qabul boʻladigan namoz ham oʻqiy olmagansiz».
Bor hunarin koʻz-koʻz qilib, qoʻllarida ardoqlab,
Ayblarini elu yurtdan qoʻltigʻiga yashirgan,
Hoy kekkayma, biror ogʻir kunga qolsang, qani ayt,
Shu qalbaki, oʻtmas pulga nima olmoq boʻlasan?

Hikoyat
Bolalik kunlarimda juda ibodatga berilib ketib, kechalari tinmay namoz-niyoz bilan mashgʻul boʻlganligim yodimda. Bir kecha otam huzurida oʻtirib qur'onni bagʻrimga bosib, tilovat qilish bilan mashgʻul boʻldim. Atrofimizda bir necha odam uxlab yotardi. Shunda men otamga dedim: «Bulardan birortasi loaqal ikki rakaat namoz oʻqigali boshini koʻtarmaydi-ya, shu qadar gʻaflat uyqusiga botibdilarki, uxlagandan koʻra koʻproq oʻlganga oʻxshaydilar!»
Otam dedi: «Ey jonim oʻgʻlim, sen ham odamlarni malomat qilgandan koʻra uxlab qoʻya qolsang yaxshiroq boʻlardi».
Koʻz oldini parda bosgan, manman degan kekkayma
Bu dunyoda oʻzidan ham yetuk kishini koʻrmas.
Siz mabodo oʻz-oʻzini koʻrarlik oynak topib
Bersaydingiz, koʻrar edi oʻzini hammadan past.

Hikoyat
Bir majlisda bir moʻ'tabar odamni tavsif qilishar, olijanob sifatlarini koʻklarga koʻtarib maqtashardi. Nihoyat, mazkur odam boshini koʻtarib dedi: «Qanday odam ekanim, faqat oʻzimgagina ma’lum!»
Sirtimni maqtay berib meni uyaltirmagil,
Ichimda ne nuqson bor, uni oʻzim bilaman.
Sirtdan qarasangiz yaxshi kishiman,
Ichki yomonlikdan boshimdir quyi.
Tovusni goʻzal deb dunyo maqtaydi,
Oyogʻidan uyalar u umr boʻyi.

Hikoyat
Bir kuni kechasi Makka biyobonida uyqusizlikdan tinka-madorim kurib, yerga uzala tushib yotdimu, tuyakashga dedim: «Meni oʻz holimga tashlab ket!»
Shoʻrlik yayov kishi yurolmas endi
Tuya ham bu yoʻldan toliqqan damda.
Oriqlar albatta oʻlgan boʻladi
Semiz kishilarki shuncha ozganda.
Tuyakash dedi: «Ey birodar, Makka-Haram oldingda-yu, qaroqchi-haromiy ortingda, olgʻa yursang, bir narsalik boʻlasan, bunda qolsang shak-shubhasiz oʻlasan».
Yoʻlda biror koʻlkada uxlab olish yaxshi-ku,
Sensiz karvon joʻnasa, tiriklikdan qoʻlni yuv.

Hikoyat
Bir darvesh qattiq muhtojlikka tushib qoldi. U qalin doʻstining gilamini oʻgʻirladi. Hokim uning qoʻlini kesishni buyurdi. Gilamning egasi darveshga rahmi kelib: «Men uning gunohini kechirdim», dedi. Hokim dedi: «Sen kechirganing bilan shariat qonuni kechirmaydi!» Gilam egasi dedi: «Toʻgʻri aytasiz, lekin vaqf molini oʻgʻirlagan odamning qoʻlini kesmaydilar. Darveshlardagi hamma narsa muhtojlarning vaqfidir». Hokim oʻgʻrini afv etib, malomat qilishga boshladi: «Senga olam torlik qildimiki, borib-borib oʻz yaqin doʻstingning uyiga oʻgʻirlikka tushibsan?» Darvesh dedi: «Ey hokim, eshitmaganmisanki: «Dushman eshigini qoqqandan koʻra doʻst uyini qoqlagan yaxshi, deydilar».
Qiyin kunga qolgan chogʻda, ruhing boʻlmasin tushkun,
Dushmanlarning terisidan doʻstingga bichgil poʻstun.

Hikoyat
Bosh yalang va oyoq yalang bir piyoda musofir Hijoz karvoni bilan Kufadan kelib bizga qoʻshildi. Uning hech narsasi yoʻq edi, lekin viqor bilan qadam tashlab derdi:
Hachir minib bormayman, na tuyada yukim bor,
Na soʻltonning quliman, na qullarga shahriyor.
Dunyoda hech qaygʻum yoʻq, dilim qoʻrquvdan ozod,
Xotirjamman bus-butun, koʻnglim esa doim shod.
Tuya mingan boylardan biri unga dedi: «Ey darvesh, qayoqqa borasan, yoʻl ogʻir, yoʻl mashaqqatiga bardosh bera olmay oʻlib ketasan, qayt orqangga». Darvesh uning gapiga quloq solmay, yoʻlida davom etaverdi. Karvonimiz Naxlai Mahmudga yetganida boyagi tuya mingan boy olamdan oʻtdi. Darvesh uning oʻligi tepasiga kelib dedi: «Men piyoda yurish mashaqqatidan oʻlmadimu, sen nor tuyada yurish rohatidan oʻlding!»
Bir kishi kasal uzra tun boʻyi yigʻladi zor,
Tongda yigʻlagan oʻldi, sogʻayib turdi bemor.
Birtalay argʻumoq yoʻllarda qoldi,
Manzilga oqsagan eshak yetoldi.
Yarali yigitlar sogʻayib ketdi,
Ne-ne sogʻlomlarni qora yer yutdi.

Hikoyat
Yunon tuprogʻida qaroqchilar karvonni taladilar va son-sanoqsiz oʻljani qoʻlga kiritdilar. Savdogarlar zor-zor yigʻlashib, xudo va paygʻambardan madad tiladilar, lekin foydasi boʻlmadi.
Gar boʻlsa bir gʻaddor oʻgʻri komron,
Gʻam yemas yigʻlasa butun karvon.
Luqmoni xdkim ham ana shu karvonda edi. Savdogarlardan biri unga murojaat qildi: «Bularga nasihat qilib, hikmatli soʻz ayt, zora talagan mollarimizdan bir oz qismini qaytarib berishsa, axir, shuncha mol-dunyoning talon-toroj boʻlishi uvol-ku!» Luqmoni hakim dedi: «Bularga hikmatli soʻz aytish hayfdir».
Zanglagan temirni ming ishqov berib,
Koʻzguday sayqallab, boqib boʻlmaydi.
Qora koʻngullarga oʻgit foydasiz,
Toshga temir mixni qoqib boʻlmaydi.
Shod kunlaring gʻamginlarning koʻnglin top,
Dil ogʻritgan balolarga qoladi.
Boʻla turib tilanchiga bermasang,
Biror zolim sendan yulqib oladi.

Hikoyat
Buyuk shayx, marhum Abulfaraj ibn Joʻvziy menga musiqa, qoʻshiq tinglashni man' qilardi va tanholikda yashashga undardi. Lekin boshimda yoshlik, qalbimda aysh-ishrat havosi tugʻyon urganidan, keksa ustozimning gapiga quloq solmay, musiqa majlislariga ishtirok etishdan lazzatlanardim. Shayxning nasihatini eslaganimda oʻz-oʻzimga derdim:
Qozi bizning davrada oʻynab ketar bayakbor
Oʻzi may ichgan mirshab bizni qilmas gunohkor.
Bir oqshom bir kayf-safo majlisiga bordim, u yerda shunday bir xonandaga duch keldim:
Jon tomirin uzganday chaladi nosoz sozin,
Otasi oʻlganlarning dodi, derding ovozin.
Majlisdagilar uning ovozini eshitmaslik uchun goh quloqlarini barmoqlari bilan bekitishar, goh «ovozingni oʻchir», deb pichirlashardi.
Xushovoz xonandaning qoʻshigʻi istirohat,
Sen qanday xonandasan, jim tursang jonga rohat.
Sening qoʻshigʻingdan ilimas koʻngul,
Yoʻqol, daming oʻchib ketgani ma’qul.
U kuylay boshladi, chalib argʻunun,
Men dedim mezbonga: «Xudo haqqi-chun,
Quloqqa simob quy, shuni eshitmay,
Yoki eshikni och, nariroq ketay».
Doʻstlarimning roʻy-xotirlarini qilib, oʻsha kuni kechasi azob-uqubatda tong ottirdim.
Soʻfi bemahalda boʻkirib qoldi,
Kechadan qancha vaqt oʻtganin bilmay.
Kecha uzunligin kiprigimdan soʻr,
Surunka tong otdi koʻzim ilinmay.
Ertalab barvaqt boshimdan sallani olib va yonimdan bir dinor chiqarib, har ikkalasini xonandaning oldiga qoʻydimda, uni bagʻrimga bosib minnatdorchilik bildirdim. Doʻstlarim mening xonandaga koʻrsatgan ehtiromimni gʻayri tabiiy bilib, bu gʻoyatda yengiltaklik, dedilar. Doʻstlarimdan biri esa, tilini bir qarich qilib meni koyimoqqa boshladi: «Sening qilgan bu ishing oqillarga yarashmaydi. Egni durust kiyim, childirmasi bir tiyinni koʻrmagan xonandaga darveshlik kiyimini berib yaxshi- ish qilmading».
Buningdek sozandalar bu uydan ketsa, yaxshi,
Qaytadan koʻrinmasin qadamlarining naqshi.
Oʻz ogʻzini ochdi-yu, boʻkirib boshladi kuy,
Tikanday tikka boʻldi badandagi, har bir. moʻy.
Qoʻrqqanidai toʻzgʻidi hovlida tovuq, xoʻroz,
Miyamizni achitdi, kekirdak yirtgan ovoz.
Men dedim: «Yaxshisi shuki, menga e’tiroz bildirmagin, chunki bu odamning karomati menga ayon boʻldi». Doʻstim dedi: «Unday boʻlsa, nega sen buning sababini menga tushuntirmaysan, toki men ham xonandani ehtirom etib, hazil-mutoyiba qilib aytgan gaplarimga uzr soʻray».
Men dedim: «Sababi shuki, muhtaram ustozim musiqa majlisiga bormagin, deb menga koʻp oʻgit-nasihat qilardi. Men boʻlsam uning gapiga kirmasdim. Bugun kechasi meni baxtli bir tasodif bu majlisga olib keldi. Bu xonanda tavba qilib, to umrimning oxirigacha bunday majlislarga qadam bosmaslikka ont ichishga majbur qildi».
Goʻzal ogʻiz, shirin boʻgʻiz va labdan chiqqan ovoz,
Kuy aytsa ham, aytmasa ham dil. erkalar, juda soz,
Ammo noʻnoq qoʻshiqchining kekirdagin bezolmas
Koʻp ajoyib maqomlar ham: «Ushshoq», «Xuroson»,«Hijoz».

Hikoyat
Luqmoni hakimdan: «Odobni kimdan oʻrganding?» deb soʻradilar. Luqmon javob berdi: «Odobni beodoblardan oʻrgandim, ularning harakatlaridagi menga maqbul boʻlmagan narsalardan oʻzimni saqladim!»
Biror esli kishiga hatto hazil soʻz aytsang
U shundan ham oʻziga chiqaradi xulosa.
Ammo ahmoq kishiga yuzlab hikmat oʻrgatsang
Barchasi uning uchun tuyular hazil narsa.

Hikoyat
Shayxlardan biriga shikoyat qilib dedim: «Falon kishi meni buzuq odam deyapti». Shayx menga dedi: «Sen uni yaxshilik bilan uyaltir!»
Uzing yaxshi boʻlsang yurish-turishda,
Sendan ayb topolmas hech bir yaramas.
Tanburning oʻz sozi joyida boʻlsa,
Sozanda qulogʻin burab oʻltirmas.

Hikoyat
Hijoz safariga chiqqan mahalimda bir necha sofdil yoshlar menga hamroh boʻldilar. Ular goho askiyabozlik qilishar va goho hikmatli she’rlar oʻqishardi. Darveshlarning ichki dunyosidan voqif boʻlmagan va ularning dardi dillaridan bexabar bir obid to Bani Hilol rabotiga yetguncha bizga hamroh boʻlib bordi. Bani Hilol rabotida arablar qarorgohidan bugʻdoy rangli bir bola chiqib, shu qadar yoqimli ovoz bilan qoʻshiq aytishga kirishdiki, samodagi qushlar yerga tushdilar. Obidning tuyasi uni agʻdarib tashlab, sahroga qarab qochdi. Men dedim: «Ey shayx, bolaning qoʻshigʻi hatto hayvonga ta’sir etdi-yu, lekin senga ta’sir etmadi».
Bildingmi, tong chogʻida nima der menga bulbul:
«Nechuk odam sanalgʻay sevgidan bexabar dil?
Arab she’rin eshitgan tuya zavqidan oʻynar,
Senda zavqdan asar yoʻq, hayvon ekansan butkul»»
Bogʻda tong yeli essa, majnuntol tebranadi,
Chaqirtosh tebranmaydi, qotib qolgan abadiy.
Diqqat bilan boqolsang, barcha narsa zikr etar,
Buni tinglay oladi, kim ma’nidan boxabar.
Gulga yolgʻiz bulbulmas kuylovchi koʻngil bilan,
Gul ham uni ulugʻlar tikansimon til bilan.

Hikoyat
Bir podshohning umri tugadi, uning oʻrniga qoladigan valiahdi yoʻq edi. Podshoh vasiyat qildiki, ertalab azonda shaharga birinchi boʻlib kirgan odamga toj kiygizing va mamlakatni uning ixtiyoriga topshiring. Ittifoqo oʻsha kuni ertalab shaharga bir gadoy kirdi. Bu gadoyning umri burda non yigʻishu egnidagi juldur kiyimi yamogʻi ustiga yamoq solish bilan oʻtardi. Davlat a’yonlari va mamlakatning moʻ'tabar zotlari podshohning vasiyatini bajo keltirdilar. Saltanat va xazinalarning kalitlarini gadoyga topshirdilar va u bir qancha mahal hukmronlik qildi. Lekin oradan koʻp vaqt oʻtmay davlat a’yonlaridan ba’zilari unga itoat etishdan boʻyin tovladilar. Qoʻshni mamlakatlarning podshohlari har tomondan unga qarshi qoʻshin torta boshladilar. Xullasi kalom, aholi bilan dushman qoʻshini birlashib, mamlakatning ayrim shaharlari uning qoʻl ostidan ajralib chiqdi.
Gadoy-podshoh bu voqealardan qattiq qaygʻuga botib oʻtirganida gadoychilik qilib yurgan mahalida qadrdon boʻlgan bir doʻsti uzoq safardan qaytdi. U doʻstining bu qadar yuksak mansab egasi boʻlganini koʻrib dedi: «Xudoi taologa shukurlar boʻlgʻaykim, gulingdan tikan ajrab chiqibdi, qashshoqlik tikani esa oyogʻingdan sugʻurilibdi. Baxting yor, toleing madadkor boʻlib, shunday martabaga yetibsan. Haqiqatan ham mashaqqatning oxiri rohatdir».
Gullar ba’zan ochiladi, ba’zan boʻladi xazon,
Daraxtlar ham goh yalangʻoch, goh kiyar yashil chopon.
Gadoy-podshoh dedi: «Ey aziz doʻstim, sen meni qutlama, balki ta’ziya bildir, chunki sen koʻrgan mahalda non gʻamini yegan boʻlsam, hozir jahon gʻamini yemoqdaman!»
Mol, dunyo boʻlmasa-chi, qaygʻumiz yurak dogʻlar,
Agar boʻla qolsa-chi, mehri oyoqni bogʻlar.
Jahon tashvishidir eng ogʻir balo,
Boʻlsa ham, boʻlmasa ham qiyin mojaro.
Agar sen istasang boylik va davlat,
Eng katta boylikka tengdir qanoat.
Etaging toʻldirsa bir boy zar bilan,
Sen unga qarama shod nazar bilan.
Katta kishilardan eshitdim har gal,
Darveshlar chidami boylikdan afzal.

Hikoyat
Bir odamning doʻsti podshoh xizmatida edi. Ular uzoq muddat bir-birlari bilan koʻrishmadilar. Bir kishi undan soʻradi: «Doʻstingni koʻrganingga koʻp vaqt boʻldimi?» U javob berdi: «Uni koʻrish orzuim ham yoʻq». Tasodifan doʻstining yaqinlaridan biri shu yerda edi, uning javobini eshitib, hayron boʻlib soʻradi: «Senga qanday yomonlik qildiki, uni koʻrging kelmay qoldi?» U javob berdi: «U hech qanday yomonlik qilgani yoʻq, lekin podshoh xizmatida boʻlgan odamni amaldan boʻshagandan keyin koʻrish kerak, men oʻz rohatim uchun doʻstimning falokatga duchor boʻlishini istamayman».
Moʻlu koʻl, kattakon amalga mingach,
Doʻstini tanimas, koʻzin bosib yogʻ.
Oshnolar yoniga hasratla borur
Amaldan haydalib, ojiz qolgan chogʻ.

Hikoyat
Bir sohibdilga dedilar: «Oftob gʻoyatda goʻzal boʻlganiga qaramay, hech kimsa uni sevgani va oshiqi shaydosi boʻlganini eshitmadik». Sohibdil javob berdi:
«Buning sababi shuki, u har kuni koʻrinadi, lekin kishda koʻzdan pinhon boʻlgani uchun hamma uni yaxshi koʻradi».
Doʻstni-ku yoʻqlamoq zarra ayb emas,
Ammo «Bas!» deguncha boravermagil.
Boshqalar tergashin yoqtirmas boʻlsang,
Oʻzingni avvalo oʻzing tergagil.

Hikoyat
Damashqdagi doʻstlarimning suhbati jonimga tegib, shahardan bosh olib Quddusi sharif biyoboniga joʻnadim-da, hayvonlar bilan ulfatlashib, to faranglar qoʻliga asir tushgunimcha oʻsha yerda yashadim. Meni yahudiylar bilan birga qoʻshib Taroblis xandaqini qazishga olib borib ishlatdilar. Halablik sardorlardan biri men bilan oshna edi, yonimizdan oʻta turib, meni tanib qoldida, xitob qildi: «Ie, bu qanday hol!» Men unga: «Nima ham deyman?» deb javob berdim.
Odamlardan qochib togʻu tosh ketdim,
Xudo deb uzildim insonlar bilan.
Bu soat holimni oʻzing qiyos et,
Hozir ogʻildaman oh-figʻonlar bilan.
Yotlar bilan birgalashib kezgandan koʻra gulshan,
Doʻstlar ichra mayli edi boʻlsa oyoqda kishan.
Ahvolimga achinib, oʻn dinor toʻlab, asirlikdan xalos etdi va oʻzi bilan Halabga olib ketdi. U yerda yuz dinorlik qalin puli bilan qizini menga nikohlab berdi. Oradan sal vaqt oʻtgach bilsam, qizi badfe’l, shallaqi va oʻjar ekan, tilini zahar qilib, jonimdan bezor eta boshladi:
Yaxshi erkak uyidagi yomon xotin, misoli —
Bu dunyoda erkak uchun jahannamning timsoli.
Yomon xotin suhbatidan qochib, qidir panohi,
Jahannamning olovidan oʻzing saqla, ilohiy.
Oxiri bir kun basharamga tik boqib, ta’na-malomatlar bilan dedi: «Sen, otam oʻn dinor barobariga faranglardan xalos etgan odam emasmisan?» Men javob berdim: «Ha, otang oʻn dinor barobariga faranglardan ozod etib, yuz dinor barobariga changalingga topshirgan odam men boʻlaman!»
Eshitdim bir sipoh kunlardan bir kun
Boʻri changalidan qutqardi qoʻyni.
Oqshom qoʻy boʻgʻziga pichoq ishqadi,
Shunda qoʻy yalinib unga yigʻladi:
«Avvali boʻridan qutqargan sensan,
Bilsam, oʻsha boʻri oʻzing ekansan».

Hikoyat
Bir podshoh bola-chaqasi koʻp bir xudojoʻydan soʻradi: «Aziz vaqtingni qanday oʻtkazasan?»
Xudojoʻy javob berdi: «Kechasi sahargacha yaratganga munojot qilaman, saharlarda ehtiyojdan chiqish uchun duo oʻqiyman, kun boʻyi esa nafaqai ahli ayol uchun yelib-yuguraman.
Podshoh obidning muddaosini angladi, unga maosh tayinlab, uning tirikchilik tashvishidan qutqarishni buyurdi.
Bola-chaqa qaygʻusida band boʻlgʻan kishi
Juda qiyin tinch turmushi xayol qilmagan.
Farzandlar qaygʻusi: kiyimi, noni
Esingdan chiqarar sayri samoni.
Kunduzi koʻnglimda qilaman qaror,
Bu kecha tangrini topay, deb bir bor.
Qachonki xuftonning vaqti keladi —
Roʻzgʻorim tashvishi kela turadi.

Hikoyat
Shom (Suriya) obidlaridan biri oʻrmonda istiqomat qilar va ovqat oʻrniga daraxtlarnnng yaproqlarini yerdi. Bir podshoh uni ziyorat qilgani kelib dedi: «Agar maslahat koʻrsangiz, shaharda siz uchun bir qasr qurdirib beray, tokim oʻzingiz osuda ibodat bilan shugʻullana oling, oʻzgalar ham sizning muborak nafasingizdan bahramand boʻlsinlar va ular ham sizdan ezgu odatlarni oʻrgansinlar». Obid podshohning taklifini rad etdi. Vazirlardan biri unga dedi: «Podshohning koʻngli uchun bir necha kun shaharga borishingiz, u aytgan qasrda yashab turishingiz kerak edi. Basharti, begona odamlar qimmatli vaqtingizni olib, koʻnglingizni ozurda qilgudek boʻlsa, yana ixtiyor oʻzingizda boʻlardi».
Obid taklifni qabul qilib, shaharga bordi. Podshohning dilkusho va ruhafzo bogʻidan unga joy berdilar.
Qip-qizil gullari goʻzallar yuzi,
Sunbuli jingalak sochining oʻzi.
Podshoh darhol uning huzuriga goʻzal bir kanizakni yubordi.
Bu malak surat, tovus raftor,
Oyjamolni koʻrgach taqvodor,
Oshiqi shaydo boʻlib qolar,
Qoʻlidan ketar sabru qaror.
Keyin podshoh unga sohibjamol — husnda bemisol bir qulni ham bagʻishladi.
Koʻz har qancha boqsa ham toʻymasdi jamolidan,
Xuddi chanqoq kishiki Firotning zilolidan.
Obid lazzatli taomlar yemoqqa va bashang liboslar kiymoqqa boshladi, totli mevalarning xushboʻyidan kayf qilib, qul va kanizakning husnu jamoli tomoshasi bilan band boʻldi. Donishmandlar: «Goʻzallar zulfi aql oyogʻiga kishanu, ziyrak qushlarga tuzoqdir» deydilar.
Dunyoda bor bilganimni, ishonchimni boy berib,
Ziyrakkina qush edimu, tuzogʻingga ilindim.
Xullasi kalom, obidning taqvosiga zavol yetdi. Axir, deydilar-ku:
Mayli kim boʻlmasin: pirmi, muridmi,
Pok nafas, yoki zoʻr donishmand,
Bu dunyoga qadam qoʻyishi bilanoq
Pashshadek oyogʻi boʻlur bolga band.
Bir kun podshoh obidni koʻrgisi keldi. Qarasaki, shayxning qiyofasi tamoman oʻzgaribdi; tani oqarib, rangi qizarib, oʻzi semirib ketibdi. U shohi yostiqqa yastangan boʻlib goʻzal qul tovus patidan yasalgan yelpigʻich bilan uning bosh tomonida turardi... Podshoh uning sihat-salomatligidan mamnun boʻlib, har borada suhbatlashib oʻtirdi. Suhbat oxirida shoh dedi: «Olamda men ikki toifa odamni yaxshi koʻraman: olimlaru shayxlarni. Ularni mendek yaxshi koʻradigan odam yoʻq!» Podshohning koʻpni koʻrgan faylasuf vaziri ham shu yerda edi, u dedi: «Ey hukmdor, doʻstlikning sharti budirki, har ikkala toifaga ham yaxshilik qilmoq lozim: olimlarga oltin berginki, ular ilmlarini takomillashtirsinlar, shayxlarga hech narsa berma, ular obidliklaricha qolsin».
Goʻzal chiroy, toza yuzli xotinga
Upa-elik, zebu ziynat kerakmas.
Erkin-ozod, yetuk aql darveshlar
Non qidirib koʻcha-koʻyni izgʻimas.

Hikoyat
Bir podshohning boshiga mushkul ish tushdi. U: «Agarda shu ish koʻnglimdagiday anjom topsa, obidlarga buncha dirham (pul) beraman», deb ahd qildi. Orzusi ushalib, koʻngli xotirjam boʻlgach, ahdini amalga oshirmoqchi boʻldi. Uzining yaqin qullaridan biriga bir hamyon pul berib, obidlarga ulashishni tayinladi.
Qul oqil va hushyor edi, kun boʻyi shaharni kezib, qosh qorayganda podshohning huzuriga qaytdi, hamyonni oʻpib podshohning oldiga qoʻyib dedi:
«Qancha axtarmayin birorta ham obidni topa olmadim», Podshoh dedi: «Bu qanday gap oʻzi, bilishimcha, mamlakatda toʻrt yuz nafar shayx-obid bor». Qul dedi: «Ey podshohi olam, obid boʻlgan odam pulni olmaydi, pulni olgan odam esa, obid boʻlolmaydi». Podshoh kulib yubordi-da, suhbatdoshlariga dedi: «Xudojoʻylarni qanchalik sevsam, ehtirom etsamu bu beorga qarshi qancha adovat saqlasam-da, e’tirof etishga majburmanki, uning (ya’ni qulning) gapi haq».

Hikoyat
Bir darvesh bir xonadonda mehmon boʻldi. Uy egasi nihoyatda qoʻli ochiq — saxiy edi. Bir necha fozil va aqli rasolar shu xonadonga yigʻilishgan boʻlib, fazl ahllarining odaticha hazil-mutoyiba qilib, yoqimli latifalar aytishib oʻtirishardi. Darvesh sahro kezib, tinkasi qurigan va nihoyatda och edi. Majlis ahlidan biri hazillashib dedi: «Sen ham biror narsa aytib bersang boʻlardi». Darvesh aytdi: «Mening boshqalar yangligʻ fazlu kamolim yoʻq, bir narsa oʻqigan ham emasman, bir bayt oʻqib beraman, shu bilan qanoatlanib qoʻya qolinglar». Majlis ahli bir ogʻizdan: «Xoʻp, oʻqigin!» dedilar. Darvesh oʻqidi:
Men ochmanu roʻparamda dasta non, qaymoq kabi,
Xotin hammom eshigida oʻtirgan boʻydoq kabi.
Hamma kulib yubordi va uning hazilini maqbul topib, oldiga dasturxon yozdilar. Uy egasi, darveshga dedi: «Azizim sal sabr qilgil, xizmatkorlar senga qiyma kabob tayyorlab chiqadilar». Darvesh boshini koʻtarib kuldi-da, dedi:
Men oʻtirgan dasturxonda qiyma boʻlmasa boʻlmas,
Och kishiga qoq non oʻzi qiyma goʻshtdan kam emas.

Hikoyat
Bir murid oʻz piriga dedi: «Nima qilsam ekan xaloyiqdan juda ozurdaman, ular hadeb kelavergani sababli aziz vaqtim bekorga talaf boʻladi, tashvishda oʻtadi. Pir dedi: «Ularning kambagʻallariga biror narsa qarz ber, boylaridan esa, biror narsa qarz soʻra, shunda ular uyingga sira kelmaydigan boʻladilar.
Musulmon qoʻshiniga gado sarkarda boʻlsa,
Tilanib qolmasin, deb kofir Chinxa qochardi.

Hikoyat
Bir faqix; (huquqshunos) otasiga dedi: «Voizlarning dabdabali va bezakli soʻzlari menga sira ta’sir etmaydi, chunki ularning gapirgan gaplari qilgan ishlariga mos kelmaydi.
Tarki dunyo qilmoqni xalqqa oʻrgatar
Oʻzi-chi, yigʻadi kumush, gʻalla, zar..
Har olim aytganin oʻzi qilmasa,
Ne ajab xalq uning soʻzin ilmasa?!
Olim oʻsha kishi — yomonlik qilmas,
Oʻz soʻzin aksini qilgʻuchi emas.
Tanparvarlik, toʻyin hayot payidan boʻlgan olim,
Yoʻlboshchilik qila olmas, oʻz-oʻzidan boʻlar gum.
Otasi dedi: «Ey oʻgʻlim, shunday bir asossiz mulohaza bilan nasihatgoʻylardan yuz oʻgirib, barcha olimlarni qoralash, aybsiz olim axtaraman, deya ilm oʻrganishdan bebahra qolmoq oqillarga munosib ish emasdir. Bu ishing bir koʻrning holiga oʻxshaydi. Koʻr bir kuni «kechasi loyga botib qolib: «Ey musulmonlar, menga chiroq tutsanglar-chi, axir», deganida, bir hazilkash ayol: «Oʻzing chiroqni koʻrmaysanu chiroq yorugʻida nima koʻrarding!» deb xitob qilgan. Shunga oʻxshash, voizlar (nasihatgoʻylar) majlisi ham chopon-furushlar doʻkoni kabidir. Naqd puling boʻlmasa choponfurushlik doʻkonidan mol ololmaysan, voizlar majlisida ixlos qilmasang, koʻnglingda xotirjamlik paydo boʻlmaydi».
Olim aytganiga jon qulogʻin tut mahkam,
Uz soʻzi ishiga teng boʻlmagan chogʻida ham.
Maqtanchoq kishilarning gaplari erur bekor,
Uxlagan uxlaganni uygʻotganmi biror dam?
Devorga yozilgai boʻlsa ham oʻgit,
Unga amal qilgay esi bor odam,
Xonaqohdan madrasaga keldi yurakli kishi
Va tariqat ahli bilan ulfatchilikni uzdi.
Men soʻradim: «Olim bilan xudojoʻyning farqin ayt,
Nima uchun olimlarga tortimingni koʻrguzding?»
Dedi: «Obid toʻfon qoʻpsa sholchasin axtaradi,
Olim esa suv gʻarq qilgan kishini qutqaradi».

Hikoyat
Bir necha chapani bezorilar bir darveshni boʻralab soʻkdilar, qattiq haqorat qildilar. Darvesh shikoyat qilib oʻz piri oldiga borib, boshiga tushgan savdolarni gapirib berdi. Piri dedi: «Ey qoʻzim, darvesh xirqasi qanoat va chidam libosidir. Buni kiygan odam har bir zulmga sabr-toqat etmogʻi kerak, aks holda darvesh libosini yechib tashlashga toʻgʻri keladi».
Katta daryo bir tosh bilan loyqalanib qolmaydi,
Ranjiydigan bilimdonni jildiragan ariq, de.

Hikoyat
Mast bir yigit yoʻl chekkasida uzala tushib, olamdagi oʻtgan-ketgandan bexabar yotardi. Bir xudojoʻy oʻsha yerdan oʻtarkan, bu jirkanch manzaraga boqdi. Yigit mastlik uyqusidan bosh koʻtarib, shu oyatni oʻqidi. «Moʻ'minlar jirkanch narsalar yonidan oʻtarkanlar, karam yuzasidan oʻzlarini uni koʻrmaganga solishlari lozim».
Bir gunohkor uchratdingmi, shafqat qil, aybin yashir,
Gunohidan jirkansang ham, koʻrib-koʻrmay oʻta ber.
Gunohkordan yuz oʻgirib keta berma, hoy, yigit,
Unga aybin kechirganlar koʻzi bilan qaragil.
Men-ku, ushbu qiliq bilan bir nomardlik qilibman,
Sen-chi, menga juvonmardlik qilmoqlikka yaragil.

Hikoyat (manzuma)
Bagʻdoddan bir ertak tinglangiz endi:
Bayrogʻu Darparda soʻz talashardi.
Jangovar yurishdan chang bosgan
Bayroq Pardaga doʻq bilan aytar: «Menga boq,
Ikkimiz bir xoja dargohidamiz,
Senu men sultonning borgohidamiz;
Men bir dam yumushdan boʻshaganim yoʻq,
Erta-kech safarda, bilmayman hordiq.
Sen esa bilmaysan qoʻrgʻon nimadi,
Changu shamol nima, yobon nimadi.
Men ildam, gʻayratim choʻngdir albatta,
Xoʻsh, sening izzating nimaychun katta?
Doim toʻlin oydek yuzlar bilan sen,
Sochi rayhon dilbar qizlar bilan sen.
Men esa, otboqar qoʻlida sarson,
Safardan boʻshamay doim sargardon».
Parda der: «Boshimni tutaman quyi,
Sening magʻrur boshing osmon boʻyi,
Har kim kekkaygancha gardanin choʻzsa,
Ajabmas oʻz-oʻzi boʻynini uzsa».

Hikoyat
Bir donishmand bir pahlavonni koʻrdi, u dargʻazab boʻlib, ogʻzidan oq koʻpiklar sochmoqda edi. Donishmand odamlardan: «Bunga nima boʻldi?» deb soʻradi. «Falonchi haqorat kildi», deb javob berdilar. Donishmand dedi: «Bu razil odam ming botmon toshni koʻtarishga qodiru, nega bir ogʻiz gapni koʻtara olmaydi?»
Mushtim zoʻr, deb lof urib, erkakman, deb kekkayma,
Sen kabi hebbimlarga na erkak, na xotinlik.
Birovlarning ogʻziga musht tushirgan mard emas,
Qoʻldan kelsa, oʻzgalar ogʻzin qilgil totimlik.

Hikoyat
Bir moʻ'tabar odamdan ixvonussafo (begʻaraz doʻstlar) haqida soʻradim. U shunday javob berdi: «Ular eng kamida, doʻstlar xohishini oʻz manfaatlaridan yukori qoʻyadilar. Donolar: «Oʻzi bilan oʻzi ovora boʻlgan birodar — birodar ham, qarindosh ham emasdir», deganlar».
Yoʻl yoʻldoshing qistab tursa, yoʻldoshim, deb chogʻlama
Koʻngli senda boʻlmaganga sen ham koʻngil bogʻlama?
Qarindoshing boʻla qolsa diyonatsiz, beadab,
Sen ham undan qarindoshlik ipin uzsang, yaxshi gap.
Yodimda, muxoliflarimdan biri mening bu baytimga e’tiroz bildirib dediki: «Ollohi taolo oʻz kalomida rahmsizlikni man' etgan, kavm-qarindoshlarni sevishni buyurgan, sening aytganlaring esa bunga tamomila ziddir». Men unga dedim: «Notoʻgʻri gapirayapsan, qur'onda bunday deyilgan: «Agar ota-onang sa’y gʻayrat koʻrsatib, menga sherik boʻlishga undasalar ularga itoat etma».
Xudodan qaytgan mingta urugʻdan
Bitta yot oshnoga bersang arzir tan.

Hikoyat (manzuma)
Bagʻdodda bir quvnoq keksa bor erdi,
Qizini kavushdoʻz yigitga berdi.
Ayovsiz davangi shunchalar soʻrdi,
Qizning dudogʻidan qonlar yugurdi.
Ertalab otasi buni koʻradi,
Kuyovi oldiga borib soʻradi:
«Buncha chaynamasang, choʻzmasang ahmok,
Kavushlik terimas, bu nozik dudoq».
Kulgi-chun aytmadim, menga quloq sol,
Hazilni tashla-yu, jiddiysini ol:
Birovning ta’bida yomonlik boʻlsa,
Ulgancha qoladi, bu turgan narsa.

Hikoyat
Bir faqih (huquqshunos)ning nihoyatda xunuk bir qizi bor edi. U qiz boʻyga yetganida shuncha sepu boyligiga qaramasdan hech kimsa unga uylanishni istamadi.
Xunuk kelin egnida
Nafis libos koʻrksizdir.
Nihoyat, faqih qizini bir koʻrga erga berishga majbur boʻldi. Deydilarki, oʻsha mahalda Sarandib (Seylon)dan koʻr koʻzini ocha oladigan bir tabib keldi. Faqihdan: «Nega kuyovingning koʻzini davolatmaysan?» deb soʻradilar.
Faqih javob berdi: «Koʻzi ochilgach, qizimni taloq qiladi deb qoʻrqaman».
Badbashara xotinga koʻzi koʻr er yaxshidir.

Hikoyat
Bir donishmanddan: «Sahovat yaxshimi yoki shijoat yaxshimi?» deb soʻradilar. Donishmand javob berdi: «Saxovat boʻlgach shijoatning nima hojati bor?»
Qulon tutar Bahrom goʻrning qudrati emas uncha,
Bir chigirtka oyogʻini sudragan qumursqacha.

Uchinchi bob — Qanoatning fazilati bayoni.
Hikoyat
Bir magʻribiy gadoy Halabdagi bazzozlik rastasida derdi: «Ey davlatmandlar! Basharti sizlarda insofu, menda qanoat boʻlganda edi, olamda tilanchilik degan gap qolmasdi».
Davlatmand kilgʻil, ey qanoat, meni,
Chunki yoʻqdir sendan yaxshiroq ne’mat.
Luqmonning murodi — sabr burchagi,
Sabrsiz kishida boʻlmaydi hikmat.

Hikoyat
Misrda ikki amirzoda bor edi. Ulardan biri ilm oʻrganish bilan, ikkinchisi esa, mol-dunyo toʻplash bilan shugullandi. Oqibatda, biri oʻz asrining bemisl olimi, ikkinchisi esa, Misr podshohi boʻldi. Shundan keyin davlatmand amirzoda olim amirzodaga tahqir nazari bilan boqib dedi: «Men saltanatga ega boʻldimu, sen hamon xor-zor boʻlib yuribsan». Shunda olim amirzoda dedi: «Ey birodar, men parvardigorga koʻproq shukur aytmogʻim kerak, zeroki, men paygʻambarlar merosiga ega boʻldim, ya’ni ilm-fanni egalladim, sen boʻlsang, Fir'avn hamda Homonning merosiga ega boʻlding, ya’ni Misr mamlakatiga podshoh boʻlding».
Ezilgan bir chumoliman oyoq ostda jim,
Arimasman va dastimdan nolimas hech kim.
Odamlarga ozor bermoq uchun yoʻq kuchim,
Shukrim qanday izhor etay bu ne’mat uchun.

Hikoyat
Eshitdimki, bir darvesh faqirlik oʻtida kuyar, jandasidagi yamoq ustiga yamoq quyar va oʻz koʻngliga tasalli berish uchun ushbu baytni takrorlardi:
Biz rozimiz boʻlsa agar oddiy chakmon, qotgan non,
Bizga mehnat zahmatidan oʻzga minnati yomon.
Bir odam unga dedi: «Nega bu yerda oʻtiribsan, shu shaharda yashaydigan falonchi nihoyatda lutfu karamli va saxovatlidir, u darveshlar xizmatiga bel bogʻlagan va ularning dilini ovlashga oʻzini chogʻlagandir. Agar u sening shu holingdan xabar topsa, zoʻr mamnuniyat bilan lutfu ehson qiladi».
Darvesh dedi: «Jim boʻl, ehson soʻrab birovga xor boʻlgandan koʻra, muhtojlik, ochlikda oʻlgan yaxshidir».
Kiyim soʻrab badavlatga parcha qogʻoz yozgandan
Parcha-parcha yamoq tikib, sabr qilgan yaxshiroq.
Qoʻshning soyasida agar borar boʻlsang jannatga,
Xudo haqi, doʻzaxga teng, uqubati besanoq.

Hikoyat
Xurosonlik ikki darvesh birgalikda safar qilishardi. Ulardan biri zaif edi, chunki kun oralatib kechqurun iftor qilardi. Ikkinchisi baquvvat edi, chunki kunda uch mahal ovqatlanardi. Tasodifan ularni bir shaharda josuslikda aybdor qildilar, har ikkalalarini bir xonaga qamab, eshikni loy bilan suvab tashladilar. Oradan ikki hafta oʻtgach, ularning gunohsiz ekanliklari ma’lum boʻlib, eshikni ochganlarida baquvvat odam oʻlib, zaifi tirik qolganini koʻrdilar. Bu hol hammani hayratga soldi. Bir donishmand dedi: «Agar aksincha boʻlganida taajjublanishga arzirdi, zeroki, ulardan biri koʻp ovqat yeyishga odatlangan edi, ochlikka bardosh bera olmay oʻldi. Bunisi, ovqatni juda oz yeyishga odatlangan edi, nochor sabr etib, halokatdan xalos boʻldi».
Odam oz yemoqni odat aylasa,
Boshga ochlik tushsa chiday biladi.
Farovonlik ichra koʻpga oʻrgangan,
Tanglikda qolganda ochdan oʻladi.

Hikoyat
Olimlardan biri oʻz oʻgʻlini koʻp ovqat yemakdan tiyib: «Koʻp yemak tanga zarar», dedi. Oʻgʻli unga aytdi: «Ey ota, odamni ochlik oʻldiradi. Eshitmaganmisiz, zariflar (askiyachilar): «Ochlik azobini chekkandan koʻra — toʻqlikdan oʻlgan yaxshiroq», deydilar.
Koʻp yema, ogʻzingdan chiqib ketmasin,
Och yurma zaiflik jondan oʻtmasin.
Ovqatdan tanaga keladi lazzat,
Ammo ortiqchasi ketirar zaxmat.
Gulshakar zarardir koʻp yesang agar,
Me’yorida yesang, non xam gulshakar.
Me’da toʻlib ketib, ogʻrisa qorin,
Nafi boʻlmas dori-darmonlar barin.

Hikoyat
Vosit shahrida soʻfiylar bir baqqoldan bir necha dirham qarzdor boʻlib qolgan edilar. Baqqol xar kuni pulini qistab, ogʻziga kelgan soʻzni qaytarmay ularni haqorat qilardi. Soʻfiylar uning malomatidan qattiq iztirob chekardilaru, lekin chidashdan boʻlak choralari yoʻq edi. Ular orasidagi bir donishmand dedi: «Baqqolga dirham va’da qilgandan, nafsga taom va’da qilish osonroq».
Agar boʻlsa darvozabon jafosi,
U ne’matdan uzoq boʻlgan yaxshiroq.
Qassoblarning xunuk talablaridan
Goʻshtga yetolmasdan oʻlgan yaxshiroq.

Hikoyat
Bir dilovar yigit tatarlar bilan boʻlgan jangda ogʻir yarador boʻldi. Bir odam unga: «Falon savdogarda shifobaxsh dori bor, soʻragin, balki berar», dedi. Deydilarki, oʻsha savdogar oʻzining baxilligi bilan mashhur edi.
Boʻlsa dasturxonida non oʻrnida gar oftob,
Roʻshinolik koʻrmas erdi to qiyomat hech kishi.
Dilovar yigit dedi: «Dori soʻrasam, yo berar, yo bermas, bergan taqdirda ham, davo boʻlish-boʻlmasligi ma’lum emas. Xulosai kalom, undan dori soʻrash — zahri qotil soʻrash bilan barobardir».
Achchiq kovul olib yesang xushtabiat kishidan,
Shirinroqdir badfe’lning shakari, kishmishidan.
Hukamolar demishlar: «Agarda obroʻni olib, obi hayot sotsalar, oqil odam uni olmaydi, chunki minnat bilan tirik yurgandan, izzat bilan oʻlmoq a’lo».
Jirkanchdir xor boʻlib topilgan ovqat,
Qozon toʻlar, ammo or bilan faqat.

Hikoyat
Olimlardan birining bola-chaqasi koʻp edi-yu, topish-tutishi oz edi. Oʻziga muxlis boʻlgan bir mansabdorga ahvolini soʻzladi. Mansabdor uning shikoyatini eshitib, qosh-qovogʻini soldi, olim odamning tama’lanishi unga jirkanch koʻrindi.
Baxtsizlikda qovoq uyib kirma doʻsting yoniga,
Talx aylama doʻstingni ham rohatu ishratini.
Biror hojat boʻlganda ham ochiq chehra, xandon kir,
Hojatingni chiqarguchin buzmay kayfiyatini.
Deydilarki, mansabdor olimning maoshini bir oz oshirdi-yu, lekin ixlosini ancha kamaytirdi. Olim bir necha kundan keyin mansabdorning odatdagi doʻstona muomalasidan asar koʻrmay, dedi:
Nonim oshdi, obroʻ kamaydi, biroq,
Xorlikdan koʻra yoʻqchilik yaxshiroq.

↑ «Guliston»ning koʻpgina qoʻlyozma nusxalari va toshbosma nashrlarida har bir she’riy parchaning ustiga «misra», yo «bayt», yo «masnaviy» yo «kit'a» deb yozilgan. Lekin «Guliston» ning ilmiy-tanqidiy tekstini tayyorlagan ozarbayjon olimi Rustam Alievning aniqlashicha, she’riy parchalar ustidagi bu nomlar keyingi asrlarda qoʻyilgan ekan. (R. Komilov)

↑ Yunus— kur'ondagi afsonaviy paygʻambarlardan biri. Goʻyo qirq kun balik qornida yashagan ekan. (Gʻafur Gʻulom izohi)

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Гулистон [Sa’diy] 3057

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62261
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 55364
3	Gʻazallar [Nodira] 40374
4	Guliston [Sa’diy] 36064
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23094
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23010
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 20115
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19321
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18466
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14347