Alomat odamning tushi (hikoya) [Fedor Dostoyevskiy]

Alomat odamning tushi (hikoya) [Fedor Dostoyevskiy]

O, barcha narsa xuddi oʻzimizdagidek, ammo hamma yerda allaqanday bayram va nihoyat erishishga muvaffaq boʻlingan buyuk ezgu, tantama nash’asi barq urib turar edi. Latif zumrad dengiz sohilga ohista talpinib, uni yaqqol, ayon, qariyb bir ongli mehr bilan oʻpardi. Boʻydor, ajib daraxtlar bor koʻrkini toʻkib turar, ularning son-sanoqsiz yaproqlari esa, ishonch bilan aytamanki, meni ma’sum, osoyishta shivirlari bilan qutlab, qandaydir muhabbat soʻzlarini izhor etmoqda edilar. Chamandagi xushboʻy gullar alvon tovlanmoqda. Osmonda gala-gala boʻlib uchib yurgan qushlar mendam hayiqmay, yelkam va qoʻllarimga qoʻnar, oʻynoqi, latif qamotlari bilan meni urib-urib qoʻyar edilar. Nihoyat, men bu saodat yurtining odamlarini koʻrib, ular bilam tanishdim. Ular huzurimga oʻzlari keldilar, atrofimki oʻrab olib, yuz-koʻzimdan oʻpdilar. Quyosh bolalari, oʻz quyoshining bolalari, — o, ular qanday goʻzal edi! Men oʻz yerimizda inson siymosida bu qadar goʻzallikni hech qachom koʻrgan emasmam. Ehtimolki, bolalarimizning, ularning sabiy goʻdaklik yillarida bu goʻzallikning yiroq, shunda ham zaif aksini topsak ajab emas. Bu baxtiyor odamlarning koʻzlarida nur chaqnardi. Ularning chehralarida aql-zakovat, allaqanday osudalik chulgʻab olgan shuur barq urar, ammo bu chehralar xurram, bu odamlarning soʻzlari va ovozlarida bolalarga xos quvonch yangrar edi. O, men ularning chehralariga nigoh tashlagan ilk ondayoq hamma narsani darhol payqab oldim! Bu zamin gunohlardan pok, unda gunoh qilmagan odamlar yashar, butun bashariyatning rivoyatiga koʻra, bizning gunoh qilgan ajdodlarimiz yashagan jannatdagidek yashar, tafovuti shundagina ediki, bu yerning zamini bir tekisda jannat edi. Xurram qahqaha otayotgan bu odamlar atrofimda parvona boʻlib, meni erkalatardilar, ular meni oʻz uylariga olib ketdilar, har qaysisi ham menga taskin bergisi kelardi. O, ular mendan hech narsani surishtirmas, hamma narsadan allaqachon voqifdek edilar, menga shunday tuyuldi, ular mening chehramdagi iztirobga tezroq barham berishni istar edilar. * * * Bilasizmi, qayta aytaman: mayli bu tush boʻlgan boʻlsa boʻlaqolsin! Ammo bu ma’sum va ajoyib odamlarning mehr-muhabbat tuygʻusi qalbimda abadiy qoldi, his qilib turibmanki, ularning mehr-muhabbati hozir ham oʻsha tomondan menga hamon yogʻilmoqda. Men ularni koʻzim bilan koʻrdim, ularning mavjudligini idrok etib, qanoat hosil qildim, ularni sevib qoldim, keyinchalik ular uchun dard chekdim. O, hatto oʻsha ondayoq koʻp jihatlardan ularning dilidagini mutlaqo payqayolmasligimni darhol tushundim; mendek bir zamonaviy rus taraqqiyparvari bila turib, bizning fanimizdek fanga ega emasliklarining sababini tushunolmadi. Ammo tez orada payqadimki, ularning bilimlari bizning yerdagiga qaraganda boshqacharoq, zehn-idrokdan oziqlanar ekan, madad olar ekan, ularning havas-ishtiyoqlari ham mutlaqo boshqacha ekan. Ular hech narsa istamas, xotirjam edilar, ular hayotni biz bilib olishga intilganimizdek, idrok etishga intilmas edilar, chunki ularning hayoti toʻkis edi. Ammo ularning bilimi bizning fanimizdan koʻra chuqurroq va yuksakroq edi; chunki bizning fanimiz hayotning ma’nosini tushuntirish yoʻllarini qidiradi, boshqalarni yashashga oʻrgatish uchun uni idrok etishga intiladi; ular esa qanday yashashlari kerakligini fansiz ham bilardilar, men buni tushundimu ammo bilimlarini payqay olmadim. Ular menga daraxtlarini koʻrsatishdi, ularning oʻz daraxtlariga nechogʻli mehr bilan qarashlarini ham tushunib yetolmadim: goʻyo ular oʻzlariga oʻxshagan jon egalari bilan soʻzlashayotgandek edilar. Bilasizmi, bordi-yu, ular oʻsha daraxtlar bilan soʻzlashdilar, desam ham xato boʻlmas! Ha, bular ular bilan til topishgan, aminmanki, daraxtlar ham bularni tushunib turar edi. Ular butun tabiatga — jonivorlarga ham shunday karar, jonivorlar esa ular bilan iyib ketib, ularga oqibat koʻrsatar edilar. Ular menga yulduzlarni koʻrsatib, bular borasida shunday narsalarni aytdilarki, buni tushuna olmadim ammo aminmanki ular falak yulduzlari bilan nimalardir orqali muloqotda boʻlar edilar, aqlim yetmaydi-yu, ammo qandaydir bir jonli aloqa yoʻli bilan boʻlsa kerak. O, bu odamlar men ularni tushunib olishim uchun urinmas, ular meni busiz ham sevar edilar, ammo men esa ular meni hech qachon tushuna olmasliqlarini bilardim, shuning uchun ham ularga oʻzimizning yer haqida qariyb gapirmasdim. Men faqat ular yashayotgan zamin tuprogʻini oʻpardim, soʻz bilan izhor qilmay ularning oʻzlarini ardoqlardim, ular buni ayon koʻrib oʻzlarini ardoqlashimga yoʻl qoʻyar, ardoqlayotganimdan xijil boʻlmas, chunki oʻzlari ham cheksiz mehr bilan sevar edilar. Ba’zan ularning ham menga nisbatan qanday mehr-oqibat koʻrsatishlarini qalbimda quvonch bilan his etganda koʻzda yosh bilan ularning oyoqlarini oʻparkanman, ular men uchun iztirob chekmas edilar. Goho men hayrat bilan oʻzimdan soʻrab qolardim: nechuk ular menlek odamni shu vaqtgacha sira ham tahqirlamaydilar. mendek bir olamning dilida biron marta ham rashk va hasad uygʻotmaydilar! Koʻp martalab oʻzimdan soʻradimki, menlek bir maqtanchoq va yolgʻonchi ularning xayollariga xam kelmagan bilimlar haqida nima uchun gapirib bermadim. Ularga boʻlgan mehr-oqibatim hurmati, ularni aqalli taajublantirgim kelmadi? Ular bolalardek shoʻx va xushchaqchaq edilar. Ular oʻzlarining ajoyib oʻrmon va toʻqaylariga kechib yurar, ajoyib qoʻshiqlarnni kuylar, oʻz daraxtlarinish mevalari boʻlgan noz-ne’matlar bilan, oʻrmonlarinint asallari va mehribon jonivorlariching suti bilan oziqlanar edilar. Oziq-ovqat va kiyim-kechak topish uchun ular uncha-munchaga mashaqqatsiz mehnat qilar edilar. Ularda ham ishq-muhabbat bor. Farzand koʻrar edilar, ammo men ularda hech qachon vahshiyona nafs ishtiyoqini koʻrmadim; bizning yerda esa hamma va har bir kimsa bunga giriftor, bu narsa insoniyatimizning deyarli barcha gunohlari uchun birdan bir manba boʻlib xizmat qiladi. Bolalar tugʻilganda, bular huzur-xalovatimizning yangi ishtirokchilari, deb quvonar edilar. Ularning orasida nizo va gʻayirlikdan asar yoʻq, bu narsalarning nimaligini hatto bilmas ham edilar. Ularning bolalari hammaning bolasi, chunki hammalari yagona bir oilani tashkil qilar edilar. Ularda kasal degan narsa mutlaqo yoʻq, zotan oʻlimgina bor; qariyalari vidolashgani toʻplangan odamlar qurshovida, jilmaygan chehra bilan ularga omonlik tilab, uyquga ketayotgandek jon berar, toʻplanganlar ham ularni xushnud chehra bilan kuzatib qolar edilar. Men bu hollarda yigʻisigʻi, alam-sitamni .koʻrmadim, aksincha, zavq-shavq, osuda, samimiy, yaqqol zavq-shavq barq urgan mehr-muhabbat hukm surar edi. Marhum zotlar bilan hatto ularning oʻlimlaridan keyin ham muloqotda boʻlar ekanlar, hayotliklaridagi inoqliqlariga oʻlim ham ayriliq sololmas ekan, deb oʻylash mumkin edi. Ulardan mangu hayot haqida soʻrab qolsam, gapimga tushunib yetmas edilar, aftidan mangu hayotga boʻlgan e’tiqodlari shu qadar qat’iy ediki, bu haqda ularda savol tugʻilishi mumkin emas edi. Ularning ibodatxonalari yoʻq, ammo ularda Butun koinot bilan allaqanday muhim, jonli va uzluksiz muloqot hukm surardi. Ularda diniy e’tiqod yoʻq, yer yuzidagi huzur-halovatimiz yerdagi tabiat imkoni doirasidan chekiga yetsa, hayotlarimiz ham, oʻlganlarimiz ham Butun koinot bilan bundan ham zoʻrroq muloqotda boʻlishga erishamiz, degan qat’iy ishonchlari bor. Bu daqiqani ular quvonch bilan kutar, ammo oshiqmas, mushtoq boʻlmas, aksincha, uni dildan yaqin his qilar, bu hislaridan bir-birlarini voqif etar edilar. Kechqurunlari yotar oldidan ular yalpi va mahzun xonish qilishni xush koʻrar edilar. Bu taronalarda ular intihosiga yetgan kun ato etgan barcha tuygʻularni izhor qilar, bu kunni muborakbod qilib, u bilan vidolashar edilar. Ular tabiatni, yeru zaminni, dengizlarni, oʻrmonlarni qutlar edilar. Ular bir-birlari haqida qoʻshiqlar toʻqishar, bir-birlarini yosh bolalardek maqtar edilar, bu eng oddiy qoʻshiqlar boʻlib, ammo qalblardan otilib chiqib, qalblarga quyilar edi. Qoʻshiqlardagina emas, butun umrlarini bir-birlariga mehr izhor qilib oʻtkazayotgandek edilar. Bu barchaga. xos, umum koʻpchilikka xos allaqanday bir-birini sevish tuygʻusi edi. Ba’zi bir tantanavor va zavqbaxsh qoʻshiqlarga men mutlaqo tushunmas edim. Soʻzlarini tushunsam ham hech qachon toʻla-toʻkis mazmunini idrok etolmasdim. Bunga mutlaqo aqlim yetmas, ammo qalbimni tobora mislsiz bir yoʻsinda egallab borar edi. Men ularga koʻpincha shularning hammasini allaqachonlar oldindan his qilganman, ba’zan chidab boʻlmas darajada gʻussaga yetib boradigan hasrat toʻgʻdiruvchi bizning yerimizdaligimizdayoq bu barcha quvonch va shon-shuhratdan bahramand boʻlganman, men sizlarning barchalaringizni va dong-shuhratlaringizni qalbimning tushlarida, shuurimning orzularida his qilganman, yerimizda men koʻpincha botayotgan Quyoshga qarab koʻzyoshimni tiyolmasdim, derdim... Bizning yerimizning odamlariga boʻlgan nafratimda hamisha hasrat sezilib turadi: nega men ulardan sevmay turib nafratlanolmayman, nega men ularni kechirolmayman, ularga boʻlgan mehr-muhabbatimga hasrat omuxta: nega men ularni nafratlanolmay turib, sevolmayman, derdim. Ular mening soʻzlarimni tinglardilar, ammo gapirayotgan narsalarimni tasavvur qilolmayotganlarini koʻrib turardim, lekin ularga bu haqda gapirganimdan oʻkinmasdim: bilardimki, tark etib kelganlarim haqida qanday dardu hasrat chekayotganimni toʻla-toʻkis payqab turibdilar. Ha, ular menga mehr-muhabbat barq urgan ma’sum nigoh bilan boqarkanlar, oʻz qalbim ham ularning qalblaridek ma’sum va haqqoniy boʻlib borayotganini his etarkanman, dillaridagini tushunmayotganimga oʻkinmasdim. Zavqi-shavqimdan terimga sigʻmay, un chiqarmay ular uchun iltijo qilardim. Mayli, bu tush boʻlsin, bularning hammasi sodir boʻlmagan boʻlishi mumkin emas. Bilasizmi, men sizga bir sirni aytaman; ehtimolki, bularning hammasi mutlaqo tush emasdir!

Muallif: Fedor Dostoyevskiy