Qargʻa mojarosi (hikoya) [Goderdzi Choxeli]

Qargʻa mojarosi (hikoya) [Goderdzi Choxeli]

– Familiyangiz!? – Choxeli. – Ismingiz? – Butula... – Kasbingiz? – Qishloq ruhoniysi. – Kimdan shikoyat qilayapsiz? – Maxare Shugliarui...dan. – Xoʻsh, shikoyatingiz nimadan iborat? – Shundan iboratki, senga aytsam, ular mening xususiy qargʻamni oʻzlariniki qilib olishdi. Oʻzlariga ogʻdirib olishdi-yu, qaytarib berishmayapti, senga aytsam... U endi bizniki boʻldi, deyishayapti, senga aytsam... – Qanaqasiga sizning xususiy qargʻangiz boʻladi? Nima siz meni kalaka qilayapsizmi?! – U mening qargʻam ekanini hamma biladi: pichan oʻrgani borsam, orqamdan uchib boradi. Yer haydagani joʻnasam, izimdan ergashadi... Ular boʻlsa oʻzlariga ogʻdirishdi... – Shoshmang, shoshmang... demak, sizning xususiy qargʻangiz bor edi, shundaymi? Oʻsha qargʻani qanaqa deb atashardi? – Qargʻanimi? – Ha, ha, qargʻani. – Hech qanaqa. Odamlar Butulaning qargʻasi deyishardi. – Demak, siz qargʻaga hech qanaqa nom qoʻymagansiz... Hm, tushunarli. – Nima tushunarli, axir? – Shunisi tushunarliki, siz oʻzingizga tegishli boʻlmagan qargʻani oʻzlashtirib olgansiz, endi tushundingizmi? – Xudo guvoh... Men... – Xudoni oʻz xoliga qoʻying, bu yerda! – Kechirasiz, ogʻzimdan chiqib ketdi... Men.. – Fuqaro Butula, qargʻa necha yildan beri sizning xususiy mulkingiz edi? – Toʻqqiz yildan beri, muhtaram hakam. – Nega ular qargʻangizni qaytarib berishmayapti? – U endi bizniki boʻldi, deyishayapti. – Qargʻaning oʻzi-chi? Oʻzi kimni ma’qul koʻrayapti? – Uni aldab oʻzlariniki qilib olishdi, muhtaram hakam. Kunduzi ham, kechasi ham unga don sepishadi. Shunday qilib, qargʻa ularga oʻrganib qolgan. – Ular qargʻani qanaqa atashibdi? – Hech qanaqa. Hakam kechgacha qargʻani aniqlash masalasida Butula bilan ovora boʻldi. Butula mahkamadan chiqqanida shu qadar holdan toygan ediki, uyiga zoʻrgʻa yetib keldi. – Hakam nima dedi. Qargʻaning narxini toʻlaydigan boʻlishdimi yoki oʻzini qaytarishadimi? Bir nima desang-chi?! Ozgʻingga tolqon solganmisan?– soʻradi xotini Butuladan. – Ikkingiz ham aybdorsiz, dedi.– Boʻlgan gap shu. Avvalo, qargʻani sen oʻzingniki qilib olgansan, keyin, u oʻziniki qilib olgan deydi. Qanaqadir shum niyatinglar borga oʻxshaydi, dedi. – Pul-chi, pul? Nima, ularni toʻlashga majbur qilmaydimi? – Hamma balo mana shu pulda-da: hali yuztalikni oʻzing sanab berishingga toʻgʻri kelmasaydi, dedi. – Nega endi? – Ertaga, ertalabdan qishlogʻingizga boraman, tekshirish, oʻtkazaman. Baland bir tekis tom ustiga, deydi, bir tomoniga sen don sepasan, ikkinchi tomoniga Maxare. Har biringiz oʻz sepgan yemishingiz yonida turasiz. Men, deydi, ikkalangizning oʻrtangizda boʻlaman. Qargʻani kutamiz. Agar qargʻa sen sepgan donga kelib qoʻnsa, Maxare jarima toʻlaydi. Agar unikiga qoʻnsa, sen toʻlaysan... – Nima, esingni yedingmi? Shunga rozi boʻldingmi, a? Oʻtgan avliyolar bayramida bor-yoʻgʻi zoʻrgʻa yuz soʻlkavoy ehson yigʻilgandi, shuni ham jarimaga toʻlamoqchimisan? Shundoq ham aniqki, Maxare sepgan donga qoʻnadi-da. – U shunday degan boʻlsa, men nima qilay? Keyingi kuni ertalabdan butun qishloq ahli Maxarening uyini xalqa qilib oʻrab oldi. Tomning bir tomonida Butula, ikkinchi tomonida Maxare turardi. Ularning orasida savlat toʻkib hakam turardi. Qishloqdoshlarning bir qismi Butulani, boshqalari Maxareni himoya qilardi. Hal qiluvchi gapni qargʻa aytishi kerak edi. Uzoq kutishga toʻgʻri keldi. Qargʻa negadir kechikayotgandi. Hakam, meni kalaka qilishayapti, deb gumon qilib, Butula bilan Maxarening gʻazabnok yuziga qaradi-yu, xotirjam boʻldi. Lekin oʻziga alam qilardi, axir shu yerning oʻzida ikki yuzni ishlab qolishi mumkin edi-da. Birdan bezovtalanib qoldi. Havoda qargʻa koʻrinib qoldi. Bulutlar ostida bir doira yasadi-da, ohista pastlay boshladi; tomgacha uchib keldi-da, qanot qoqib, toʻppa-toʻgʻri hakamning qalpogʻiga qoʻndi-yu, bir qagʻillab, chirs etkizib oq najas tashladi-da, uchib ketdi. Maxare bilan Butulaning yuragi qoʻyib yubordi: ularni jarimadan xudoning oʻzi qutqardi. Lekin hakam ushlagan yerini uzmay qoʻymasdi. U darhol oʻziga kelib, Butula bilan Maxarega ayblovchi xulosa chiqardi. – Sizlar yashirib kelayotgan shum niyatlaring tufayli oʻzingizga tegishli boʻlmagan qargʻani haqqingiz boʻlmagan holda oʻzlashtirib olgansizlar-u, unga hech qanaqa nom qoʻymagansizlar va bu ham yetmagandek, uni adabsizlikka oʻrgatgansizlar. Shu boisdan bir haftalik muddatdan soʻng har biringiz ikki yuz rubl miqdorida jarima toʻlashga majbursizlar. Agar jarima toʻlashdan bosh tortsanglar, ishlaring sudga oshiriladi. Hakam qalpogʻidan qargʻaning axlatini artdi-da, uni yana boshiga kiyib, joʻnab qoldi. Maxarening boshi qotdi – kunu tun oʻylar, ikkiyuz rublni qayerdan topishni bilmasdi. Butulaning harholda umidi bor edi – yana ikki kundan keyin qishloqdagilar diniy bayramni nishonlashadi, balki tagʻin yuz soʻlkavoy tushib qolar. Shunda avvalgiga qoʻshib toʻlasa boʻladi. Lekin Butula aytganday boʻlmadi, bayramda odam kam boʻldi, xayr-ehson juda oz tushdi. Maxarening ham pul oladigan joyi yoʻq edi. Na qoʻshnilari, na qarindoshlari qargʻa jarimasini toʻlashi uchun unga qarz bermadilar. Burnining tagida eshikni qarsillatib yopib: «Bor, qargʻaning dumi tagini poylab tur, pul tushsa yigʻib olasan», deb toʻngʻilladilar. Bir haftadan soʻng, hakam ularni huzuriga chaqirib, uylariga yubormay qoʻydi. Xudoning bergan kuni soʻroq qilish uchun qishloqdan yangi guvoh chaqirilardi. Qargʻaning shaxsiyati surishtirilardi. Koʻplar qayta soʻroq qilinardi. Hakamning koʻziga ikkinchi bor koʻrinishni oʻziga ep koʻrmaganlar boʻlsa, birinchi chaqiriqdayoq unga pul qistirar, keyin esa qishloqqa qaytib, oʻzining epchilligidan gʻururlanib, soʻroq berish uchun qatnayverib charchagan sodda odamlarga mensimay qarashardi. Qishloq ahli tashvishga tushdi, junbushga keldi. Hammasi bir boʻlib, bir amallab toʻrt yuz rubl yigʻib, vakillar bilan hakamga joʻnatishdi. Hakam barmoqlari bilan stolni chertdi-da, jirkanibgina pulni stol qutisiga tashladi. Buni koʻrib turgan vakillarning bor umidlari puchga chiqdi. – Agar oʻsha qargʻani ushlab, shaxsan menga tirik va zarar yetkazilmagan holda keltirib berish majburiyatini olsanglar,– dedi hakam,– iltimoslaringiz qondiriladi! Qishloqdagi kattadan-kichik – hamma qargʻani tutishga kirishdilar. Qoʻrqib ketgan va qishloqda kamdan-kam koʻrinadigan qargʻa endi hech kimning tomiga qoʻnmasdi. Uchib kelar, alohida oʻsgan daraxtga qoʻnar, bir qagʻillab qoʻyar va yana uchib ketardi. Uni ushlab olisha olmadi ham, oʻldira olishmadi ham. Hakam tirik va sogʻ-omon keltirishni buyurgandi. Endi unga tegishga ham qoʻrqardilar: butun qishloqqa jarima solmasin tagʻin. Birinchi boʻlib Gamixarda gap ochdi. – Nima, hakam Butulaning qargʻasi qanaqaligini eslab oʻtiribdimi? – Qayoqdan eslaydi. – Unday boʻlsa, kelinglar boshqasini ushlaymiz. – Eslab qolsa-chi? – Qayerda deysan, oʻshanda koʻrishgayam ulgurmagandi – uchib kelib boshiga qoʻndi-yu, yana uchib ketdi. – Anavi ikkovi bu qargʻa bizniki emas deb, ogʻzidan gullab qoʻysalar-chi? Unda hakamdan baloga qolamiz-ku! – Ularga odam yuborish kerak. Biz qargʻani almashtirmoqchimiz, deb ogohlantirsin, hakamga aytib qoʻyishmasin tagʻin. Butula bilan Maxareni ogohlanatirish uchun odam yuborishdi. Qishloq yaqinidagi mevazor bogʻdagi oʻz inida keksa bir qargʻa yashardi. Bir necha yillardan beri oʻsha yerda bola ochardi. Odamlar unga oʻrganib qolishgan va yashashiga xalaqit berishmasdi. Bu yaxshilik uchun qargʻa ham yaxshilik bilan javob qaytardi. Odamlar qargʻaning ular hovlisidan biror joʻjani olib qochganini sira eslamasdilar. Nima ham qilishardi. Hakamga shu qargʻani olib borishga qaror qilishdi. Bolalarga qarigan nok daraxtiga chiqib, qargʻani ushlashni buyurishdi. Bechora qargʻa, odamlarning begunohligiga shunchalik koʻnikkan ediki, uchib ketishga urinmadi ham. Uni olib ketishgach, ayollar oʻz odatlari boʻyicha uvvos solishdi: – Oh, bechora qargʻajon, o, shoʻrlik palaponlar. – E, nimasini aytasiz, qoʻshnijon. Yetim boʻlib qolishdi. – Odamga qiyin boʻldi. Qargʻa uch yuz yil umr koʻradi, deyishadi. Ungacha hakam ham oʻlib ketsa kerak, shunda qargʻani qoʻyib yuborishar. – Uch yuz emas, oʻttiz yil. – Yoʻgʻ-e, menga qara, sen notoʻgʻri eshitgandirsan. – Balki u yerdagilar qargʻaning qancha yashashini bilishmas, tirik va sogʻlom olib kel, deb buyurishadi. Qancha yashashini kutishmoqchi shekilli. – Bolalari-chi, onasiz oʻlib ketishadi-ku. – Eh, yayrab qolishadi-da, qargʻalar. – Eh, nimasini aytasiz! Qargʻa boʻlsa, uni olib ketishayotganda xavf-xatarni sezdi shekilli, qagʻillab qoʻydi. Hakam va’dasining ustidan chiqdi, Butula bilan Maxareni ozod qildi. Chiqib ketayotganlarida Butula orqasiga qaytdi va hakamning qulogʻiga shivirladi: – Faqat meni sotmagin... Ular senga soxta qargʻani tiqishtirdi. – Qanaqasiga soxta?– baqirdi hakam va hovliga yugurib chiqdi. – Yo menga oʻsha qargʻani ushlab tiriklay olib kelasiz yoki sudni aldaganlaring uchun jarima toʻlaysizlar! Nima ham qilishardi. Odamlar xafa boʻlib qishloqqa qaytishdi. Izlab oʻsha qargʻani sira topolmadilar. Faqat afsuslanishadi: – Qargʻa uch yuz yil yashamaganida, oʻsha qush alaqachon oʻlib ketdi derdik. Endi nima qilamiz? Haliyam izlab yurishibdi. Butulaga esa ne qaygʻu, qartayib bu dunyoni tark etdi.

Muallif: Goderdzi Choxeli