Sipohiylar xonadoni (tragediya) [Gulnora Rahmon]

Sipohiylar xonadoni (tragediya) [Gulnora Rahmon]

M. Mirhayo oʻgʻliga bagʻishlanadi Qatnashuvchilar: Sayyid Sulton Alibek — 45 yoshlarda Bekning katta xotini Zarnigorbegim — 40 yoshlarda Bekning kichik xotini Sadafbegim — 30 yoshlarda Bekning katta oʻgʻli Bahrombek — 23 yoshlarda Bekning ikkinchi oʻgʻli Ozodbaxsh — 22 yoshlarda Uchinchi oʻgʻil Komronbek — 21 yoshda Toʻrtinchi oʻgʻil Davlatyor — 20 yoshda Bekning Sadafbegimdan tugʻilgan kichik oʻgʻliShirinbek — 13 yoshda Malika Ma’suma Sultonbegim — 17 yoshda Enaga — 35 yoshlarda Rizo Ali — 40 yoshda Shohbek Argʻun — 50 yoshda Aygʻoqchi Qoraxon botir — 45 yoshda Aygʻoqchi ayol — 45 yoshlarda Epizodik rollar: Navkar yigitlar, Mulozimlar, Bolalar Voqea Shahrisabzda kechadi 1 Sayyid Sulton Alibek hovlisi. Oʻng tomonda ikki eshik. Biridan Zarnigorbegimga qarashli, ikkinchisidan Sadafbegimga qarashli xonalarga kiriladi. Uyning bir qismi va ikkinchi qavatdagi derazalar koʻrinib turibdi. Chap tomonda naqshinkor soʻri, atrofi gulzor, daraxtlar. Sayyid Sulton Alibek. Yana yurtda yarim ochlik, yupunlik hukmron. Sulton Ahmad Mirzo olamdan oʻtdi-yu, uning davrida yelkasiga oftob tekkan xalq soyada qoldi. Emin-erkin nafas olib, yer-suviga qarab, savdo sotiqni yoʻlga qoʻyib, imoratlar qura boshlogʻon ulus yana bir badkirdorning hukmi ostida. Bu betavfiq Shohbek Argʻun soliqlarni oshirishdan, haramga kaniz yigʻishdan, bechora xalqning er yetgʻon yigitlarini cherikka majburan olishdan charchamaydur. Avval odamlar haramga olib ketishlaridan qoʻrqib qizlarini bekitur edilar. Endi mungʻa yosh bolalarni bekitish ham qoʻshildiki, bul Shohbek degan nokasning oʻzi ham, yaqinlari ham behad chuhrabozlikka, chogʻirga mukkasidan ketganlar. Bolalar koʻchaga oʻyin oʻynagʻoni chiqmay qoʻydilar. Goʻyo yurtga vabo kelganday, hamma yoq jim-jit. Hatto itlar hurmay qoʻydi. Hayot shu taxlitda davom etsa, ulusning holi ne kechur? Yana kuchi yetsa-etmasa urushga kiraveradi, kiraveradi. Ikki tomonga tushib, janglarda bir-biriga duch kelib, chopishgʻon ogʻa-inilar necha-necha. Ba’zan bir-birlarini tanib, lol qolsalar, alarni boshqalar chopib keturlar. Bir roʻzgʻordan bir nechasi shahid boʻlib ketganlar qancha. Bul nobakorni hazrati podishoh Bobur Mirzo bir yoqli qilurmi, deb umid qilgʻon edik. Ul zot yurtga yaroq koʻtarib borolmayman, debdilar. Yo Olloh, bu umr ayvonida yo ovchisen, yo ovdirsen. Farzandlarim, shukurkim, oʻzlarini himoya qila oladigan boʻlib oʻsdilar. Yarogʻ ilmini oʻrgatdim, insofu diyonatni anglamoqni oʻrgatdim. Xalqparvarligu or-nomus ne ekanligina anglatib oʻstirdim. Illo, zoʻravonlik bor yerda adolat uchun jang qilmoqqa tayyordirlar. Ey Olloh, aslo oʻgʻlonlarim chopushmasa, bir bechoraning oʻlib-kuyib oʻstirgʻonini oʻldirmasa deyman. Shunday zamonlar kelsa-yu, odamlar jangu jadal, urush degan soʻzlarni eshitganda kuladigʻon boʻlsalar. Faqat omonligʻ boʻlib, vaqtlarini binolar qurib, solih farzandlar tarbiyalab, farovonlikka intilib yashasalar. Bolalar urush soʻzining mazmuni neligini tushunmay, u ne degani deb otalaridan soʻrasalar. (Zarnigorbegim kiradi.) Zarnigorbegim. (Tashvishlanib.) Oʻgʻlonlarimiz tinmay mashq etadilar, buning boisi nedur? Koʻnglim xavotirga toʻlmoqda.(Yaqin kelib bekning koʻzlariga boqadi.) Bek. (Mehr bilan xotinining yelkasiga qoʻlini qoʻyib.) Begoyim, illo, sipohiylar avlodidurmiz. Jangovor mashqlar farzandlar oladurgʻon ilmlardan biridur. Shohbek Argʻun men singari beklardan choʻchiydir, bizning oʻgʻlonlarni cheriklikka soʻramoqqa yuragi dov bermaydir. Bir ishora qilsak, bizlarga xalq ergashadir. Shuning xavotirini bilib, bizga daxl qilmaydir. Zero, biz halollik va adolatga xizmat qilib dong taratganmiz. Zarnigorbegim. (Biroz xotirjam tortib.) Iloho soʻzlaringizga farishtalar omin degay. (Tashqarida qilichbozlik oʻyini mashqlarining suroni eshitiladi) Toʻrt oʻgʻlon bir-birlari bilan qilich urushtirganicha kirib keladilar. Zarnigorbegim chiqadi. (Bek mashqlarni boshqara boshlaydi) Bek. Oʻngingga qara, koʻksingni himoya qil, soʻl-soʻl! Soʻlga qarashing boʻsh! Ha, barakalla! Endi yaxshi!(Bek yigitlarning mahoratini kuzatar ekan, qiyofasida mamnunlik seziladi. Soʻng bekning buyrugʻi bilan har bir oʻgʻlon bir oʻzi qolgan uchoviga qarshi jang qilib mahoratini koʻrsata boshlaydi. Bek oʻgʻillarini “Bale, bale” deb ruhlantirib turadi. Shirinbek kirib keladi va bekning yoniga boradi. Soʻng otasiga qoʻshilib “Bale, bale” degan hitob¬lar qiladi. Mulozimlardan biri tavoze bilan kirib, chetda qoʻl qovushtirib turadi. Bek qoʻl harakati bilan sabr ishorasini qiladi. Mashq davom etadi. Mulozim mashq tugagach bekning ishorasi bilan yaqin keladi.) Bek. Soʻylangiz, ne xabar? Mulozim. Eshik oldida bir darveshnamo kishi turadir, sizni koʻrmak istaydir. Bek. Ne yumushi bor ekan? Yemakmi, kiymakmi tilab turgʻon boʻlsa, berib yuboravermaysizlarmi? Mulozim. Sizni koʻrmak, va holo, oʻzingizga soʻy¬lamak istaydir. Bek. Ayting, kirsun! (Darveshnamo kiyingan kishi kiradi.) Darveshnamo kishi. (Ta’zim qilib.) Assalomu alaykum Sayyid Sulton Ali ogʻo. Xonadoningizga qut-baraka va osoyishtalik tilaymen. Bek. (Biroz taajjub bilan.) Va alaykum assalom! Kelingiz, oʻltiringiz. Ovozingiz tanish tuyuladir, ammo kim ekanligingizni ilgʻamay turibmen. Darveshnamo kishi. (Biroz sukutdan soʻng.) Boburshoh qoʻshinida doim oʻng ilkingizda chopishadugʻon Rizo Ali ismligʻ yigit yodingizdami? Bek. (Jonlanib.) Iye-iye, Rizo Ali inim, eh-e undan buyon qancha suvlar oqib oʻtdi. Ha-ha, siz ogʻir yaralanib Andijonda, volidangiz qoʻlida qolgʻon edingiz. Men Boburshoh hazratlari bilan Xoʻjandda, Hirotda, Qandaxorda ham birga jang qildim. Ul zot hind sori yuzlangʻonlarida yaralanib, bunda qolib ketdim. Soʻng zavji-halolimni, farzandlarimni olib kelib, osoyishta hayot kechirdim. (Qaytadan quchoqlashadilar.) Bek. (Mulozimga qarab.) Tezda aziz mehmonga das¬turxon hozirlang! (Mulozim qoʻlini koʻksiga qoʻyib, ta’zim qilgancha chiqib ketadi. Soʻriga chiqib oʻtiradilar. ) Bek. Rizo Ali inim, hozir ne yumushlar bilan band¬siz? Sizni bu tomonlarga qanday shamollar uchurdi? Rizo Ali. (Biroz sukutdan soʻng, atrofga bir qarab oladi, soʻng ovozini pastlatib) Shahringizda mevalar qimmat deb eshitdim... (Bek zaruriyat tugʻilganda aytiladigan yashirin ma’noli jumlani eshitib hushyor tortadi.) Bek. (Alohida viqor bilan.)Ha-ha, faqat behilar arzon. Rizo Ali. (Yengil nafas olib.) Tashakkur, bek ogʻa! Oʻtroqlashib ketib, xizmatga tayyor emasmisiz, degan xavotir ham yoʻq emasdi. Esingizda boʻlsa, Sulton Argʻunning birodarzodasi Habiba Sultonbegimning qizi Ma’suma Sultonbegimni Bobur hazratlari Xurosongʻa borgʻonda koʻrib, xushlab, tilab, Kobulda uylangʻon edilar. Bir qiz tugʻilgʻon edi. Boyaqish onasi qiz dunyoga kelarida Ollohning rahmatiga borgʻon erdi. Bobur hazratlari qizgʻa volidasining ismini qoʻyib ketgan erdilar. Shul qizaloq Andijonda, Sulton Muhammad Ali xonadonida bir qarindosh qiz shaklida yoshirin tarbiya ola turgʻon erdilar. Shohbek Argʻun odamlari hid olmishdir. Malikani Hindgʻa, shoh otalari huzurigʻa joʻnatmak boʻldik. Hozir shu tomongʻa yoʻldadirlar. Faqat yosh malika betoblanib qoldilar. Kengash qilib, rozi boʻlsangiz, tuzalgʻunlaricha panohingizga olib keladirgʻon boʻlib turibmiz. Bek. (Salmoqlab.) Bosh ustigʻa, bosh ustigʻa. Rizo Ali. Ogʻa, ijozat bersangiz, alarni rozi¬li¬gʻingizdan xabardor etsam. Tun qarongʻusida kirib kelurmiz. Faqat ogʻa, nafaqat mehmonning kimligʻi, balki mehmonlar borligʻi ham sir tutilsa ma’qul boʻlardi. (Fotiha qilib, oʻrinlaridan turadilar.) 2 (Bekning hashamatli oʻymakor darvozasi oldidagi maydoncha. Narirogʻlarda ham beknikichalik boʻlmagan, mundayroq darvozalar. Darvozalar yonida arava va shunga oʻxshash buyumlar. Darvozalar ichkarisida daraxtlar. Uch-toʻrtta bola har tomondan yugurib chiqib, mushtlashib qoladilar. Shovqin-suronni eshitib sahnaga ikki ayol va bek kiradi. ) Bola. (Shirinbekni urayotib.) Mana senga, mana senga, chaqimchi. Shirinbek. (Yigʻlaydi.) Men aytqonim yoʻq, aytqo¬nim yoʻq. (Zarnigorbegim bolalarni ajrata boshlaydi. Bek kiradi.) Bola. (Yigʻlamsirab bekka shikoyat qiladi.) Men juda yahshi bekingʻon edim. Qosim meni juda tez topib oldi. Shirinbek aytib qoʻygʻon. Oʻgʻlingiz chaqimchi bola. (Sadafbegim kelib Shirinbekni quchoqlaydi.) Shirinbek. Yolgʻon soʻzlayapti, aytgʻonim yoʻq. Sadafbegim. Oʻzing noshud boʻlsang boshqalar aybdor boʻladimi? Ket bu yerdan. (Shirinbekni qoʻyib, bolaning yoniga boradi va turtib-turtib sahnadan chiqarib yuboradi. Soʻng oʻzining bolasini olib chiqib ketadi. Bek bilan Zarnigorbegim qoladi.) Zarnigorbegim. (Biroz istihola bilan, mayin ovozda.) Begim, kichik oʻgʻlimizning tabiati boshqacharoq. Sadafbegimning ajdodlari sipohiylardan emas. Sipohiylar roʻzgʻorining tartib-qoidasini bilmaydur. Uydagi gap-soʻzni tashqarida soʻylashni yaxshi koʻradir. Bola ham tantiq boʻlib qolayotganga oʻxshaydi nazarimda. Bek. (Zarnigorbegimga qarab.) Shirinbekni sipohiy qilmaymiz. Keksayganimizda yonimizda boʻladir. Zarnigorbegim. (Biroz sukutdan soʻng.) Begim, sizni ranjitib qoʻyishni aslo istamaymen. Ammo, far¬zandlar tarbiyasiga jiddiy qaramogʻimiz zarur. Gap sipohiy boʻlish-boʻlmaslikda emas. Kichik oʻgʻlonimizni jilla qursa, tiliga mahkam qilib tarbiyalaylik. Bek. Shirinbek hali juda yosh. Asta-sekin ogʻalariga qarab tartib-qoidani oʻrganib boradir. Sizning tarbiyangizni olmogʻi yomon boʻlmasdi. Biroq onasini bilasiz, salga arazlaydir. Keling, oʻz oʻgʻlonlarimiz haqida soʻylashaylik. Zarnigorbegim. Farzandlarimiz urush ilmini bil¬gʻonlari tuzuk, ammo Olloh asrasin, aslo chopush¬moq¬liklarini istamaymen. Menga qolsa, tinch yashasak, kelinlar olsak, nabiralarimiz koʻp boʻlsa. Bek. Uylantirurmiz. (Hazillashib.) Har birigʻa ikkitadan kelin olsak sakkiz, uchtadan olsak oʻn ikki kelin tushurgʻaymizkim, nabiralarning son-sanogʻi boʻlmagʻay. Zarnigorbegim. (Ranjigannamo.) Olloh-Olloh, oʻy¬la¬may soʻylaysiz, begim. Bul ayollarning bir-biriga dush¬manligʻi-yu, bir-birining oshigʻa ogʻu solishlarning chegarasi boʻlmagʻay. Nabiralar esa bir-birigʻa yogʻiy boʻlib oʻsmasligʻiga kim kafil boʻlur? Bek. (Jilmayib begoyimga yaqin keladi. Ikkala qoʻlidan ushlaydi.) Begoyim, sizdek farosatligʻ kelinlar olsak, undogʻ boʻlmas. Siz kundoshingiz bilan ahilsiz-ku. Zarnigorbegim. (Bekka qarab.) Yoshlik chogʻla¬rimizda dalalardan gullar terib shodlan-gʻon¬larimiz, kim oʻzargʻa otda poyga qilgʻonlarimiz yodingizdamu? Menga er libosini kiygizub, qilich chopushishni oʻrgatur edingiz. Soʻng Bahrombekning tavalludida quvongʻonlarimiz, ini-larining dunyoga kelgʻonlarida shodlangʻonlarimiz yodin¬gizdamu? Bir-birimizga boqib toʻymas edik. Bir-birimizgʻa suyanib, bir-birimizni avaylab yashayotgʻon edik. Sizning safardan Sadafbegimni olib qaytgʻon kuningiz yodingizdami, yoʻqmi, bilamdim-u, menga oson boʻlgʻon emas. Bek. (Hayron qolib.) Siz rashk qilgʻonmisiz? Hech sezmagʻon ekanman. Zarnigorbegim. Rashkni sezdirmak ayol kishining qadr-qimmatini yerga uradir. Kundoshni shodlantiradur. Oqila ayol yuragini it yeb qoʻysa-da, rashkini koʻrsatmay¬dir. Koshki, har bir erkak faqat bir ayolgʻa mehr qoʻysa, qoʻsha qarisa. (Bek Zarnigorbegimni bagʻriga bosadi, sochini silaydi. Zarnigorbegim soʻzini davom ettiradi.) Qadimda bir donishmand kishining kuyovi yakka-yu yagona qizi ustiga xotin oladirgan boʻlibdi. Donishmand qizigʻa koʻp nasihatlar qilibdi. Kundoshing kelgan kun xobgohingdan chiqmagin, toki iztirobingni boshqalar koʻrmasin, deb tayinlabdi. Yana, alam bilan chiqib ketmasin, deb yogʻoch kovushining tagidan ichigʻa qaratib mixlar qoqibdi. Tovonigʻa botsa hushyor tortadi deb. Bechora ayol yarim tungacha zoʻrgʻa chidabdi. Soʻng oʻtu otash ichra yonib, kovushlarini kiyib chiqib ketibdi. Dil azobi jon ogʻrigʻidan qattiqroq ekan, ayol tovoniga mixlar botganini sezmabdi. U devonavash bogʻ kezib yurganida donishmand otasi uning izlaridagi qon tomchilarini koʻrib, shu tomonga yoʻl olibdi. Koʻrsaki, qizi oʻz-oʻziga soʻylab, koʻzlaridan duv-duv yoshlar toʻkar va dir-dir titrar emish. Sekin qiziga yaqin kelibdi. Sodir boʻlgan voqea sening bu qadar yonishingga arzimaydi qizim, terakka suyan. Darding ham, titrogʻing ham daraxtga oʻtib ketadi debdi. Shundan buyon terak shaboda essa ham, esmasa ham, mudom titrab turarmish. Ayolning izlaridagi qon tomchilaridan tikanli patakgullar unibdi. Bek. (Mahzun tortib.) Azizam, ma’zur tuting, sizning bu kechinmalaringizdan aslo xabarim yoʻqdur. Yanglishdimmi, taqdir ekanmi, mana, yana bir jajji oʻgʻlonimiz bor. Zarnigorbegim. Iloho, aqlli, xushli boʻlib oʻssin. Ammo sipohiy qilmasak ham, tarbiyasiga qaramogʻimiz zarur. Bek. Qaraymiz, begoyim, qaraymiz. Men mulozim va soqchi yigitlarga topshiriqlar beray. Har ehtimolga qarshi, otlar tayyor tursin. (Ketadi. Sadafbegim kiradi). Sadafbegim. Sizning Shirinbek haqindagi gaplaringizni ham, boshqa soʻzlaringizni ham eshitdim. Sizgʻa qolsa, oʻgʻlim sipohiy boʻlsin-u, urushgʻa kirib oʻlsin. Sizning bu hatti-harakatingiz manim baxtimgʻa kuyishdan boshqa narsa emas. Tilingizni yolgʻondan shirin tutasiz. Asli ichingiz toʻla hasad, rashk oʻtidir. Manam jim yurib– yurib bir gapiray-da axir. Zarnigorbegim.Oʻylamasdan soʻzlaysiz (Ketmoqchi boʻladi.) Sadafbegim. (Ovozini balandlatib, gʻolibona ruh¬da davom etadi.) Ha, aytargʻa gapingiz yoʻqdur. Toʻgʻri gap alam qiladir. Siz mangʻa hasad qilasiz. Zarnigorbegim. (Toʻxtaydi. Kundoshiga achinib qaray¬di.) Sizga hasad qilamen? Nimangizga? Mana bu oltinlarni taqib olib, uzzu-kun toʻrt devor ichida oʻtirishingʻizgami? Koshki, ul-bul kitob mutolaa qil¬sangiz ham boshqa gap edi. Siz nimani koʻribsiz? Otangiz tenggi odamning zavjasi boʻlib olib, eringizni har zamonda xonangizda uxlashidan boshqa ne baxtingiz bor? Ul sizni meningdek qoʻlida koʻtarib daryo kechgan emas. Siz ul bilan meningdek gulzor oralab, bekinmachoq oʻynabmisiz? Mayli, qirlargʻa chiqib bir oʻynab-kulaylik, qoʻl ushlashib chopaylik deng, borurmi? Bular ungʻa endi erish tuyuladir. Hali keksayib, husningiz ketgʻanida nimani eslaysiz? Qanday xotiragʻa tayanasiz? Holbuki, oʻzingiz tenggi yigitgʻa ergʻa chiqqaningizda, balkim mana bu oltinlar boʻlmasdi, ammo teng-tenggi bilan boʻlib, oltin baxtingiz boʻlurmidi?(Zarnigorbegim ketadi.) Sadafbegim. (Orqasidan titrab-qaqshab qichqi¬radi.) Bari bir siz kuyasiz! (Soʻng oʻzi qoladi. Yer mushtlab yigʻlaydi.) (Yana soʻzlanadi.) Man baxtligʻ emasman. Ammo san ham man tufayli baxtligʻ emassan. Manga yoʻq, sanga ham yoʻq. (Chiqadi.) 3 Bekning hovlisi (Qorongʻulik tushadi. Mulozim kelib shamlarni yoqib ketadi. Rizo Ali toʻrt navkar yigit, enaga ayol va yosh malika Ma’suma Sultonbegim kirib keladilar. Malikaning boshida harir moviy roʻmol, peshonasida mahorat bilan ishlangan, faqat Boburshoh xazinasiga xos noyob olmos qadalgan nozik-nafis tillaqosh. Egnida jiyaklari zarhalli yashil mursak, mursak ostida yoqalari gajak, etagi uzun pushtirang kuylak, nozik belida zarrin kamar. Oq yuzli, qorakoʻz, xiyol ochiq lablari ostida bir dona xol. Oʻn olti-oʻn yetti yoshlardagi dilbar bir qiz. Qoʻlidagi rumolcha bilan yuzini biroz toʻsib, mezbonlarga uyalinqirab qaraydi.Sulton Sayyid Alibek malikaga yaqinlashadi.) Bek. (Xiyol ta’zim qilib.) Marhabo, qizim, mali¬kam, olloh menga shoh otangizga koʻp yillar xizmat qilishni nasib etgan edi. Endi esa, ul zotning farzandigʻa ham sadoqat koʻrsaturmiz. Malika. Qulluq, ogʻo. (Xiyol egiladi.) Zarnigorbegim. (Kelib, peshonasidan oʻpib koʻri¬shadi.) Bek ogʻangiz haq gapni aytdilar. Xush kelibsiz. Sadafbegim. (Chimirilib, xushlamaygina.) Xush kelibsiz... Soʻng Bahrombek kelib yengil ta’zim qiladi. Bahrom Bek. Xush kelibsiz... Ozodbaxsh. Xush kelibsiz, marhabo. (Ta’zim qiladi.) (Oʻzini unutib, hayrat bilan qarab turgan Kom¬ronbek malikaga yaqinlashadi. Malika ham yigitga hayratomuz qaraydi, qoʻlidagi yuziga tutib turgan roʻmolchasi sekin sirgʻalib yerga tushadi. Komronbek roʻmolchani yerdan olib, malikaga tutar ekan, ikkovlari bir-birlariga termuladilar.) Komron Bek.Xush kelibsiz, malikam... Malika. (Hayo bilan, xiyol egilib.) Tashakkur, ogʻo.... (Soʻng Davlatyor, undan keyin kichik bekzoda kelib malika bilan taomil boʻyicha koʻrishadilar. Mehmonlar hozirlangan shohona joyga oʻtkaziladi. Malika yonidagi enaga ayolga ham izzat-hurmat koʻrsatiladi.) Rizo Ali. Bek ogʻo, bir tashvishli yumush chiqib qoldi. Malika Ma’suma Sultonbegim yoʻlda Bobur xazratlari oʻz qoʻllari bilan volidasiga taqdim qilgʻan va oʻzlariga me’ros boʻlib oʻtgʻan qimmatbaho olmos toshlar bilan bezatilgan zebigardonini tushirib qoʻy¬mishlar. Shohbekning hudud qoʻriqchilari topib unga yetkurmasliklaridan burun biz topib kelaylik. Agarchi topmasak, koʻp mushkulotlar tugʻulur. Oʻgʻillaringiz harbiy ilmdan xabardormilar? Bek. Xavotir boʻlmang. Malikani xavfu, xatardan asrashni, shifolashni va dam olishlarigʻa imkon yaratishni boʻynimizgʻa olamiz. (Bek malika Ma’suma Sultonbegimga yaqin keladi.) Bek. Taqinchogʻingiz yoʻqolganini qachon payqadingiz, qizim malikam? Malika. Bilmaymen, bir kichikrak suv kechib oʻtilgʻoch, roʻmolimni qayta bogʻlayotganimda koʻksimda edi. Rizo Ali. Xudo hohlasa, topib kelurmiz. (Rizo Ali boshliq fuqaro kiyimidagi navkar yigitlar chiqadilar.) Zarnigorbegim. (Mehmonlarga qarab.) Yuringiz, ichkaridagi oʻz xonalaringizni koʻrsaturmen. (Bek toʻrt oʻgʻli bilan qoladi. ) Bek. Agar Shohbek Argʻunning odamlari malikamizning taqinchogʻini Rizo Alidan oldin topsalar, ahvol murakkablashadur. Malikani shoshilinch kuzatuvimiz zarur boʻlib qoladi. Buning ustiga, u kishining otda koʻp yurmogʻoni koʻrinib turibdi. Yana betoblar. Togʻ osha oʻtib ketolmaydilar. Biroq togʻ bagʻrida oʻta maxfiy gʻor yoʻl bordirkim, koʻpchilik afsona hisoblaydir. Bundan bir necha yil muqaddam malikaning ammalarini shu yoʻldan kuzatganmiz. Biroq vaqti-vaqti bilan belgilar oʻzgaradir. Bahrombek, volidangizni chorlang, yozuv-chizuvlar saqlanadigan sandiqchani keltirsinlar. (Bahrombek chiqadi. Zarnigorbegim oʻgʻlining yonida, qoʻlida qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan yaltiroq sandiqcha bilan kiradi. Bek sandiqchani qopqogʻi ostidagi ikkinchi maxfiy qatlamni xanjar uchi bilan ochadi. Sargʻaygan qogʻozni olib yoyib tikiladi.) Bek. Yozuvlar oʻchmogʻon. Rejasiyu belgilari aniq koʻr¬satilgʻon. Olloh nasib etsa, qiynalmay topurmiz. Erta tongla vatanga, adolatli Temuriy shahzodalarga va xalqqa xizmat qilmoq borasida qasamyod qilurmiz. Zero, musulmon lashkari jangga qasamyodsiz kirmagʻay. Biz ham elu yurtga, vatanga sadoqatimizni qasamyod birla muhrlagaymiz. 4 (Shohbek Argʻun qarorgohi. Shohbek qandaydir ichim¬likni hoʻplagancha, shohona toʻshakda, zarrin yostiqlarga suyanib, yonboshlab yotibdi. Bir yonda musavvir boshini orqaga olib qarashlar, moʻyqalamga boʻyoq olish harakatlari bilan Shohbek Argʻun suratini chizmoqda. Mashshoq torini sozlamoqda.) Mashshoq. (Hadiksirabgina.) Shohim, bir qoshiq qonimdan kechsangiz, bir ogʻiz aytar gapim bor... Shohbek. Kechdim. Soʻyla! Mashshoq. Shu kunlarda yupunrak libosda yurib edim, shamollab qolgʻongʻa oʻxshaymen. Xonish aylamakka xavotir boʻlib turibmen, ovozim ma’qul boʻlurmu, deb. Shohbek. (Gʻazablanib.)Oʻzingni togʻorogʻa solmay, boshla! Mashshoq. (Kuylay boshlaydi.) Kecha kelgumdir debon, ul sarvi gulroʻ kelmadi... Shohbek. Tuzukroq kuyla! Mashshoq. (Davom ettiradi.) Keldi qon ogʻzimgʻa-u, ul shoʻxi badxoʻ kelmadi... (Shohbek Argʻunga yana yoqmaydi. Sakrab oʻrnidan turib, mashshoqningning qoʻlidan musiqa asbobini yulib oladi va bir tepib sindiradi.) Mashshoq. (Beixtiyor.) Hay, attang, ota-bobo¬larim¬dan meros edi-ya! Shohbek. Yana bir ogʻiz gapirsang, soʻzimni qaytib olib, tilingdan dorga osaman! Tur, yoʻqol! (Mashshoq shoshilib orqa¬siga yurgancha, chiqib ketadi) Shohbek. (Qarsak uradi, qiziqchi kiradi.)Hunaringni koʻrsat! Qiziqchi. (Har xil qiliqlar aralash qoʻshiq aytadi.) Lalay-lalaychi keldi, karnay-surnaychi keldi. Chiqib qarang, kim keldi, shohimizga kelin keldi! Qoʻlida uzukkina, koʻzlari suzukkina... Kavushim tillo demish, podshoning qizi emish... Shohbek. (Qiziqchini imlab chaqiradi. Qiziqchi oʻmbaloq oshib, shohning oldida toʻxtaydi.) Topgan gapingning kuladigan joyi yoʻq! (Gʻazab bilan qoʻlidagi jomga solingan ichimlikni qi¬ziqchining yuziga sepib yuboradi.) Yoʻqol koʻzimdan! (Jomga qaytadan sharob quya turib baqiradi.)Ey, Xudo! Zerikib ketdim! Kim meni shod qiladigan gap topib kelsa, zarbof toʻn kiyib chiqadi! (Eshikda muhim xabar boʻlsagina kirishga xuquqi bor maxfiy xizmat aygʻoqchisi Qoraxon botur paydo boʻladi. Shohbek Argʻun ishorasi bilanan aygʻoqchi shohga yaqinlashadi.) Shohbek Argʻun. (Qoʻlidagi ichkilikni hoʻplab, gazak qilgach.) Soʻyla! Aygʻoqchi. (Shohga yaqin kelib, fitnakorona.) Shohim, viloyat hududida nozik mehmon borga oʻhshaydir. Shohbek Argʻun. (Vajohat bilan.) Choʻzma, ochiqroq gapir. (Aygʻoqchi musavvirga bir qarab olib, chiqib ketsin, qabilida jim turadi. Shohning ishorasi bilan musavvir ketadi.) Aygʻoqchi. Hudud qoʻriqchilari bir zebigardon topib olmishlar. Chang, loy boʻlmogʻonigʻa qaragʻanda yaqinda tushurilgan. Shahar ichkarisiga ketgan izlar yangi. Sinchimizning gapiga qaragʻanda, ular olti kishi boʻlishgan. Zebigardondagi qimmatbaho olmos esa, Boburshoh tojida va uning ahli-ayollariyu qizlari taqinchogʻlarida ishlatilgʻan. Bul tusli olmos faqat Boburshoh xazinasidagʻina bisyor boʻlib, ani hamma ham oʻzigʻa ravo koʻrolmaydi. (Shohbek Argʻun tahdidli yoʻtaladi.) Aygʻoqchi. (Shosha-pisha.) Aningdek qimmatbaho olmosning boshqa turlari olampanohning oʻzlarida ham bisyordur. (Shohbek Argʻun mamnun tomoq qiradi.) Aygʻoqchi. (Yengil nafas olib.)Alqissa, taqinchoqdagi olmosning zalvoriga qaragʻonda, mehmon Boburshohning ahli ayollaridan, aniqrogʻi qizlaridan biri deb taxmin qilish mumkin. Boburshohning xotinlaridan biri farzandi dunyoga kelish barobarinda olamdan oʻtgʻoni haqida ma’lumotlarimiz bor. Farzand qiz boʻlgʻon. Bu qizni shoh oʻzi bilan olib ketgan, degan gaplar yurardi. Lekin bu qiz shoh odamlaridan birortasining xonadonida voyaga yetguncha qoldirilgʻonligʻi haqiqatga yaqinroq. Qoʻlimizdagi zebigardon fikrimizni tasdiqlaydur. Haytovur, bu ayol shoh otasi chorlagan yosh malika boʻlib chiqishiga imonim komil. Shohbek Argʻun. (Hi-hilab kuladi.) Koʻpdan buyon saro¬yimizgʻa arziydigan kelin tushmagʻondi. Viloyotni gʻal¬virdan emas, elakdan oʻtkazing. Ul zeboyu barnoni topib, saroyga keltiring. Toʻyu tomosho qilib, bir kuyov boʻlaylikkim, Boburshoh bepichoq soʻyilsin. Qoraxon boturgʻa toʻn keltiring! 5 Bekning hovlisi (Bek ikki-uch yigitlari bilan xaritani oʻrganayapti. Yonida Shirinbek yuribdi. Rizo Ali yigitlari bilan kirib keladi.) Bek. (Kichik oʻgʻliga qarab.) Shirinbek, volidangizning yoniga boring. (Shirinbek ketadi.) Rizo Ali. (Tashvishlanib.) Bek ogʻo, taqinchoq topilmadi. Biz yurgan yoʻldan Shohbek Argʻun navkarlari izgʻigʻonlarini eshitdik. Ahvol-ruhiyamiz murakkablashishi muqarrar. (Bek qarsak uradi. Mulozim kiradi.) Bek. Yigitlarga ayting, otlarni egarlab, yarogʻlarni sozlashga kirishsinlar. (Sahna aylanadi.) (Bekning oʻgʻillari harbiy liboslar kiyishayapti. Ham¬masi hayajonda.) Bahrom Bek. (Beliga kamar bogʻlayotib.) Oh, men orzu qilgʻon kunlar kelayotir. Odil shohlargʻagʻina xizmat qilish bobida qasamyod qilib, malikamizni kuzatib hindgʻa keturmen. Bobur hazratlari xizmatigʻa kirib, shohu shahzodalarning dushmanlari boshlarini mana bunday qilib (qilichini sirmab har xil jangovar harakatlar qiladi.) sapchadek uzurmen. Shunday mardonavor janglar qilayki, shoh hayratda qolib, meni lashkarboshi etib tayinlar. Shunda padarimiz ota-bobolarimiz kasbining mendek davomchisi borligʻidan, shunday bahodur boʻlib yetilgʻonimdan behad faxrlanurlar. Ozodbaxsh. (Xayolchan.) Men ham borurmen. Biroq men malikamizni eson-omon yetkazib borgʻach, ul mamlakatning me’morlik san’atini oʻrganurmen. Vatanga qaytib kelib, baland imoratlar qururmen. Shunday madrasalar solayki, ming yillar oʻtib ham avlodlar nomimni yod etsinlar. Men qurajak binolar koʻp qavatli boʻlur. Har qavat sahnida bogʻ, hatto binolar tomida ham dovu daraxtlar, gulzorlar boʻlur. Osma xiyobonlar bunyod eturmen. Unda dilbar qizlar bilan navqiron yigitlar sayr etib, qoʻshiqlar ayturlar. She’rlar oʻqurlar. Atirgul shaklida favvoralar tarxin chizib, suv otilib turmogʻini ta’minlarmen. Komron Bek. (Hayajonlanib.) Men ham malikani kuza¬tib, borurmen. Ehtimol, malikamiz shoh otasini ziyorat qilgʻoch, biz bilan qaytib kelur. Men ham oʻz vatanimda shoir boʻlamen. Qahramonlik, mardlik va muhabbat haqida dostonlar biturmen... (Bahrombek, Ozodbaxsh va Davlatyorlar uning malika qaytib kelar, degan soʻzlarini eshitib bir-birlariga imo qilib jilmayadilar, oshiq boʻlibdi qabilida. Komronbek she’r oʻqiydi.) Mening koʻnglumki gulning gʻunchasidek tah-batah qondur, Agar yuz ming bahor oʻlsa, ochilmogʻi ne imkondir. Komron Bek. Ofarin, ofarin! (Yana oʻqiydi.) Visoli lazzatidin zavq topmoqlik erur dushvor, Firoqi shiddatinda yoʻqsa jon bermaklik osondur. Komron Bek. Ofarin, xoʻp aytibsiz. (Yana oʻqiydi.) Ishqingda koʻngul xarobdur, men ne qilay? Hajringda koʻzim purobdur, men ne qilay? Jismim aro pech-u tobdur, men ne qilay ? Jonimda koʻp iztirobdur, men ne qilay? Komron Bek. Ofarin, siz beshak shoir boʻlursiz. Davlatyor. Ogʻo, oshiq boʻlibsiz! Komron Bek. (Xoʻrsinib.) Bilmadim, menga nedir boʻlayotir. Ash’or ustina ash’or biturmen. Kecha-tun koʻzimga uyqu kelmaydur. Davlatyor. Ollohim barchangizni niyatingizga yetkursin. Ammo men volidamiz va qiblagohimiz birla qolurmen. Uylanamen. Oʻgʻlonlarim, qizaloqlarim boʻlur. Padarimiz bilan shikorlarga chiqurmen. Erta tongda turib quyoshgʻa, daraxtlargʻa salom beramen. Yaratganga shukronalar qilib, sokin va oʻtroq hayot kechiramen. O, naqadar farahli orzular. Zamona tinch boʻlib tursa Hindistongʻa, Behroʻz ogʻamning oldilarigʻa mehmongʻa borurmiz.Ogʻamiz u yoqda biror hindu goʻzaliga uylansalar, hindu xolli yangamiz va hinduda soʻzlashadurgʻon jiyanlar bilan tanishurmiz. (Kuladilar.) 6 Bekning hovlisi (Bek yolgʻiz. U yoqdan bu yoqqa yuradi. Zarnigorbegim kiradi). Zarnigorbegim. Begim, notinch koʻrinasiz? Siz ne-¬ne jang¬larni koʻrgan, ulugʻ shoh xizmatida boʻlgʻon in¬son¬siz. Sizning mundogʻ bezovta koʻrinishingiz maqbul emas. Oʻgʻillarimiz ne xayolga borur? Navkar yigitlar ne deydur? Bek. Begoyim, men keksayayapman shekilli. Bir qadar tinch va oʻtroq hayotga oʻrganibmen. Qolaversa, ming sipohiy boʻlmayin, bari bir yurt tinchligini, osoyishtaligini orzu qilgʻonmen. Mana, toʻrt oʻgʻlonni er yetilgʻonini koʻrdik. Men alarga otda yurishni, qilich tutishni oʻrgatgʻonim bilan urushgʻa kirishlarini, chopishushlarini hohlamayman, begoyim. Ammo, xonning iskovuchlari itdek izgʻigʻonlarigʻa qaraganda, betashvish oʻtirsak boʻlmas. Mening qilichimni keltiring. Oʻgʻillarimiz qasamyod qilsinlar. Zarnigorbegim. Olloh sizni ham, oʻgʻillarimizni ham oʻz panohida asrasin, begim. (Zarnigorbegim qaddini tik tutib chiqib ketadi. Parda ortidan oh tortib yuborgani eshitiladi. Oddiy bir ayolga aylanib, bekka, oʻgʻillariga uzoq umr tilaydi. Jamiki oʻgʻil oʻstirganlarga rahming kelsin, deb iltijo qiladi. Yangi liboslar kiygan toʻrt oʻgʻil kirib keladi. Zarnigorbegim bekning qilichini keltiradi.) Bek. (Oʻgʻillariga qarab.) Oʻgʻlonlar! Mamlakatdagi ahvolni koʻrib turibsiz. Sizga Shohbek Argʻun xaqida andak soʻzlaykim, bul nokasning kimligʻigʻa qarab, oʻzingʻizgʻa ehtiyot boʻlgʻaysiz. Filjumla, viloyat aning qoʻlidadir. Navkari soni besh ming, olti mingdan ortiq. Bugunga kelib, Amu daryosidan Hindikush togʻigʻacha viloyot gʻayri badahshon munikiligini bilursiz. Bul befarosat va fosiq kishining ilkidan koʻp narsa kelur. Besh kunlik oʻtar dunyo uchun ne-ne ulugʻ zotlarni koʻr qildurdi. Nechasini oʻldurdi. Bul nokas Tangri qarshisida osiy, xalq oldida mardud, badzabon, fahshgoʻy, ichi tiyradur. Ya’nikim, yogʻiy ayyor, beshafqat va kuchlidur. Zaruriyat tugʻilsa, shunday yogʻiyga qarshi turish oson boʻlmagʻay. Bobokalonimiz Oʻrxon Ali Oʻzbek bahodur hazrati sohibqiron xizmatida boʻlgʻanlar. Mening bobom birla volidangizning bobosi ham Temuriy podshohlarga qasamyod keltirib, sadoqat ila xizmat qilgʻanlar. Mening padari buzrukvorim Bobur hazratlarining qiblagohi Umarshayx hazratlarining lashkarida bahodur boʻlgan. Bu soʻzlarni aytmagimning boisi, hozir ota-bobolarimiz udumini davom ettirishga qasamyod qilamiz. Malikaning eson-omon hindgʻa joʻnab ketishini ta’minlash mushkul boʻlmogʻoni tuzuk. Biroq jang qilishga toʻgʻri kelishini ham mustasno qilib boʻlmas. Oʻgʻlonlar! Qasamyod qiling! (Yigitlar kelib otalari qarshisida safga tizilib ta’zim qiladilar,soʻng boshlaydilar.) Bizkim, Sayyid Sulton Ali bahodir oʻgʻlonlari har qanday sharoitda, har qanday holatda sadoqatli sipohiy sifatida, vatanimizgʻa, xalqimizgʻa va odil podshohlarga xizmat qilamiz. Temuriy podshoh Zahiriddin Muhammad Bobur hazratlari farzandi Ma’suma Sultonbegim hayotini saqlash va himoya qilish vazifasini oʻz jonimizni qurbon qilib boʻlsa ham bajaramiz. Malikaning hayotiga tahdid qilgʻan har qanday kimsani kim boʻlishidan qat’iy nazar, buyuk bahodir bobolarimizdan meros qilichdan oʻtkazamiz, deb qasamyod qilamiz. (Navbat bilan kelib, bir tizzasiga choʻkib, bekning qoʻlidagi qilichni oʻpadilar. Qorongʻu tushadi. Rizo Ali yigitlari bilan kirib keladi.) Bek. Rizo Ali inim, biz jangovor ruhdamiz. Qorongʻu tushdi. Malikani bogʻli robodgʻa joʻnaturmiz. (Oʻgʻliga qarab.) Ozodbaxsh oʻgʻlim, volidangizni va mehmonlarni chorlang. (Hamma kiradi. ) Bek. (Malika Ma’suma Sultonbegimga qarab.) Ham¬ma xavf-xatar oʻtib ketgunicha yigit libosida boʻlursiz qizim-malikam. Malika. (Xiyol egilib.) Ma’qul, bek ogʻo. Bek. (Buyruq ohanggida.) Komronbek, Davlatyor! Malikani bogʻli robodga eltinglar. Tonggacha yetib borib, joylashinglar. Boxabar boʻlinglar, hech kim koʻrmasin. Darboza va bogʻ atrofini yaxshilab kuzatinglar. Shubhali biror holat roʻy bersa, malikani bobo Botur kulbasiga yashirursiz. Malikaning navkarlari siz bilan boʻlur. Biz oʻz yigitlarimiz bilan togʻ ostidagi gʻor yoʻlini topgʻoch, bogʻ hovliga kelurmiz. Oʻzimizni bildirib, belgi berurmiz. (Erkakcha kiyingan malika, enaga, navkar yigitlar, Komronbek va Davlatyorlar ketadilar.) Bek. Bahrombek, Ozodbaxsh, biz bu kecha ul yoʻlni topaylik. (Bek qarsak uradi. Mulozim kiradi.Mulozimga qarab.) Yigitlarga ayting, otlarni hozirlasinlar! (Mulozim chiqadi.) (Bek avval Zarnigorbegim bilan, soʻng Sadafbegim bilan xayrlashadi. Soʻng onasini yonida turgan kichik bekzodaning yoniga kelib, bagʻriga bosadi.) Zarnigorbegim. (Oʻzini xotirjam tutishga harakat qilib.) Oy borib omon qaytinglar. Olloh panohida asrasin. 7 (Sharq bozori. Gilamlar, savatlar, soʻzanalar, kiyim¬lar, chilimlar, cholgʻu asboblari, neki bozorda sotil¬sa, shularning bari rastalarda bor. Davrga xos liboslarda odamlar u yoq, bu yoqlarga oʻtib turishibdi. Bir chetda tilanchi, bir chetda munajjim folbin, “Keb qoling, ob qoling” singari sadolar eshitilib turibdi. Haligi ay¬gʻoqchi boshchiligida Shohbek Argʻunning odamlar bozor aylanib yurishibdi. Qaddi-qomati tik qiz-juvonlarni koʻp toʻx¬tatadilar. Navkarlar bilan birga yurgan kampir qiz-juvonlar yuzidan pardasini koʻtarib qaraydi.) Sarbozlardan biri. Oʻzi u qizni taniysizmi, ena? Kampir. Endi dunyoga kelganda koʻrganmen. Labi ostida qora xoli bor edi. Bunday xol yoʻqolmaydir. (Bekning bozor aylanib yurgan odami bu gapni eshitadi.) 8 (Shohbek Argʻun saroyi. Shohbek Argʻun hufiyalarini yiqqan. Bir necha erkak va bir ayol tik turibdi. Shohning oʻzi yonboshlab yotibdi.) Shohbek. Xoʻsh, biror natija bormi? Aygʻoqchi. Hozircha hech qanday natijaga erishmadik. Ammo bir kengashli fikr bor. Ijozatingiz bilan bayon etsam. Shohbek. Soʻzla! Aygʻoqchi. Biz mundin bir necha muddat avval Boburshohga xizmat qilgʻan beklarning roʻyxatini tuz¬dik. Ular koʻpchilik emas. Toʻqqiz-oʻn kishi chamasi. Bu xonadonlargʻa xotin kishi yuborib, gap olmogʻimiz lozim. Shunday qilinsa, yosh malikaning daragi chiqib qolsa ajab emas. Shohbek. Bale! Shundoq qilingiz. Aygʻoqchi. (Xotin aygʻoqchiga qarab.) Siz ushbu beklar xonadonlarigʻa kirib, men bir zebigardon topib oldim. Shuni ozgʻina suyunchi evazigʻa egasigʻa qaytarmoqchimen. Faqat, avval egasi taqinchoqning belgilarini aytsin, deysiz. Agar xaqiqatgʻa kim yaqin soʻzlasa zebigardonni berib, suyunchini olib ketaverasiz. Qolgʻani bizning yumushimiz. (Xotin aygʻoqchi qoʻliga zebigardonni oladi. Koʻksiga taqqansimon harakat qiladi. Soʻng, beoʻxshov xunuk kuladi. ) 9 (Bekning bogʻ-hovlisi. Naqshinkor eshiklar. Gullagan dov-u daraxtlar. Atirgul butalari. Xullas, goʻzal bir goʻsha. Komronbek u yoq-bu yoqqa yurib qoʻriqchilik qilyapti. Qolganlar darboza va yon atrofni qoʻriqlashga ketishgan. Ikkinchi qavat derazasi ochilib, malika koʻrinadi.) Komron Bek. (Pastdan.) Assalomu alaykum, malikam. Yangi tongingiz muborak boʻlsin. Malika. Tashakkur, ogʻo. Oʻzingizga ham muborak boʻlgʻay. Ogʻo, bu bogʻ munchalar goʻzal boʻlmasa. Chiqib bir oz sayr etishga ijozat bering. Komron Bek. Maylingiz, men sizga chechaklar uzib berurmen. (Malika Ma’suma Sultonbegim bir husniga oʻn husn qoʻshilib, hayoyu ibo bilan chiqib keladi.) Komron Bek. (Hayajonlanib.) Koshki, bizning bogʻda bir umr sayr qilsangiz-u, men sizning oromingizni to oʻlguncha qoʻriqlasam. Shunda men ismi jismiga monand Komron boʻlur edim. Malika. (U ham hayajonlanadi.) Qololmaymen, bek ogʻo. Men shoh otamni goʻdakligimdagina koʻrganmen. Juda koʻrgim keladir. Istasangiz birga ketaylik. Olis Hind diyorida podishoh otam xizmatiga kirursiz. Komron Bek. Podishoh otangiz xizmatiga kirish sharaf. Ammo men vatanga qaytamen. Men podishoh otangiz ash’orlarini behad sevamen. Bir qanchasini yod bilurmen. (She’r oʻqiydi.) Takalluf har necha suratda boʻlsa, ondin ortuqsen, Seni jon derlar, ammo betakalluf jondin ortuqsen. Parining husn ichra garchi oti benihoyatdur, Meni devona qoshinda, va lekin ondin ortuqsen. Malika. (Davom ettiradi.) Pari bu husn birla koʻrsa yuzingni boʻlur telba, Seni ta’rif etar, lekin sifat qilgʻondin ortuqsen. Qadam ranjida qil koʻnglim uchun ey yorning oʻqi, Mening bu notavon koʻnglimga chun darmondin ortuqsen. Komron Bek. (Davom ettiradi.) Iqomat chunki qilding, Boburo ul hur kuyida, Maqoming ravzadin avlo, oʻzing rizvondin ortuqsen. Malika. Ogʻo, ash’orni behad shirali oʻqursiz. Komron Bek. (Ilhomlanib.) Qaro zulfing firoqida parishon roʻzgorim bor, Yuzingning ishtiyoqida ne sabru ne qarorim bor. Labing bagʻrimni qon qildi, koʻzimdin qon ravon qildi, Nega holim yamon qildi, men andin bir soʻrorim bor. Malika. Jahondin menga gʻam boʻlsa, ulusdin gar alam boʻlsa, Ne gʻam yuz muncha ham boʻlsa, seningdek gʻamgusorim bor Komron Bek. Agar muslih, men ar mufsid, va gar oshiqmen, ar, obid, Ne ishing bor sening zohid, meningki ixtiyorim bor. Figʻonim oshdi bulbuldin, gʻame yoʻq zarra bu quldin, Bas-e Bobur, oʻshal guldin koʻngilda xorxorim bor. Malika. Ofarin, ofarin. Oʻzingiz ham bitur¬misiz? Komron Bek. Biturmen, lekin alar maqtangulik ermas. (Ichkaridan enaga chiqadi). Komron Bek. Men yigitlardan bir xabar olib kelay. (Ketadi.) Malika. (Oʻychan.) Bibijon, shul yigitni koʻrsam, yuragim tez-tez urib ketayotir. Uning ovozi biram shiraligʻ, yuzidagi kulgichlariyu qora qoshlarini aytmaysizmi? Menga nedir boʻlayotir, bibijon. Enaga. (Kuyinib, tashvishlanib.) Oh, jonim bolam-a, oh, qizginam-a. Sipohiyga aslo ishqingiz tushmasin. Ularning hayotida nima koʻp, urush koʻp. Birida boʻlmasa, birida chopib ketsalar holingiz ne kechur? Malika. (Seskanib.) Oh tilginangiz kesilsin-a, bibijon, aytmadim deng, qaytib oldim deng. Farishtalar omin deb yubormasinlar. Enaga. (Shosha-pisha.) Aytmadim, bolam, aytmadim. Iloyo tilim kesilsin. Balkim siz bilan birga Hindgʻa borsalar, shoh otangiz saroygʻa yumushgʻa olsalar, baxtiyor yashab ketarsizlar. Malika. Shunday dey qolmadingiz-da boshdin. Shoh otamning xizmatigʻa kirmasa, shoh otam ziyoratidan soʻng bul yigit birla qaytib kelurmen. (Malika chetda turgan naqshinkor kursi yoniga keladi. Taxlangan bir nechta qogʻozdan birini olib enagaga koʻrsatadi.) Malika. Bibijon, qarang, men ul yigitning suratini chizdim. Oʻxshabdimu? Enaga. (Suratni qoʻliga oladi, uzoqdan tutib qaraydi.) Ofarin, ofarin. Xuddi-ki oʻzi boʻlibdur. Hali shoh otangiz sizning bul san’atingizni koʻrsalar, ash’or bitishlaringizni bilsalar, benihoya shodlanurlar. 10 Bekning hovlisi Sadafbegim. (Vaysab-vaysab pardoz qilayapti.) He ordona qolsun. Sipohiylarcha tartib, sipohiy¬larcha tarbiya emish. Bir soʻzni soʻzlab boʻlmaydur. Qoʻshni xotinlar bilan gaplashilmaydur. Mehmon kelsa, hech kimga bildirilmaydur. Oʻlsin tartibiyam, tarbiyasiyam. Bola bechoragʻa koʻchaga chiqish mumkin emas. Bolalar bilan oʻynash mumkin emas. Jongʻa tegdi bularning hammasi. (Mulozim kiradi.) Mulozim. Begoyim, bir ayol kirmakka izn soʻraydir. Sizni ham, katta begoyimni ham bilamen der. Sadafbegim. Ayting, kirsun! (Aygʻoqchi ayol kiradi.) Ayol. Assalomu alaykum, begoyim. Bekning kichik zavjasi benihoya goʻzal deganlari rost ekan. (Sadafbegim erib ketadi. Qoʻlidagi koʻzguga goh uzoqdan, goh yaqindan qaraydi. Soʻng, ayolga nazar tashlaydi.) Sadafbegim. Va alaykum assalom. Keling, bibijon. Oʻzim ham zerikib oʻtirgʻon edim. Ha aytgʻancha, ne yumush bilan keldingiz? Ayol. Men bir tabib ayolmen. Togʻu toshlardan dorivor giyohlar terib yuramen. Abadiy navqironlik sirlarini bilamen. Yurakka, jigargʻa shifo boʻlgʻuchi giyohlarim bor. Yana bir giyohim ham bordirki, er kishigʻa damlab ichirsangʻiz, muhabbatni abadiy sizgʻa qoʻyur. (Sadafbegim qiziqsinib muhabbat giyohini qoʻliga oladi. Hidlab koʻradi.) Sadafbegim. Bir kunda necha mahal ichirilur? Ayol. Ichaman, desa, beravering. Jinday novvot ham eritib, damlamagʻa qoʻshib yuborsangiz, sevgisi shirin ham boʻlur. Sadafbegim. (Yonidan hamyoncha chiqarib, kampirning oldiga tashlaydi.) Bering, hammasini olaman! (Ayol shoshilib hamyonchani olar ekan, giyoh dastasini Sadafbegimga topshiradi.) Ayol. Begoyim, men dalada giyoh terib yurib, bir taqinchoq topib oldim. Siz shaharning badavlat xonadonlariga mansub qiz-juvonlarni taniysiz. Hech kim biror narsa yoʻqotdim deganini eshitmadingizmi? Egasi topilsa, andak suyunchi evaziga qaytarur edim. Bozorgʻa chiqarib sotsam, bir dunyo pul berurlar. Ammo, moʻmina va soliha ayollargʻa savob ham kerak. Sadafbegim. (Beixtiyor.) Zebigardonmu? (Kirib kelayotgan Zarnigorbegim bu gapni eshi¬tadi.) Ayol. (Jonlanib.) Sizniki edimu? Zarnigorbegim. (Sadafbegimning oʻrniga javob beradi.) Yoʻq, olis qarindoshimizniki. Kaptarning tuxumidek qimmatbaho olmos tosh bilan bezatilgʻon. Egasi allaqachon joʻnab ketgʻon. Bezakni uyingizda saqlayapsizmi yoki yoningʻizdamu? Ayol. (Hovliqib.) Yonimda, yonimda! (Ayol toʻrvasini kavlay boshlaydi. Zarnigorbegim yonidan hamyon chiqaradi) Zarnigorbegim. (Hamyonini salmoqlab koʻradi.) Sal choʻgʻi kamrak. Bir daqiqa sabr eting. Men hozir yana bir hamyon keltiramen. (Chiqib ketadi va tez qaytib kiradi.) Zarnigorbegim. Mana bu tillolar sizgʻa.(Ayol zebigardonni uzatadi. Zarnigorbegim taqinchoqni bir qoʻli bilan oladi.) Ayol. Tashakkur, tashakkur. (Egilib Zarnigor¬begim¬ning bir qoʻlidan hamyonni olayotganda, begoyim yengil harakat bilan yengidan xanjar chiqarib aygʻoqchi ayolga sanchib oladi.) Sadafbegim. (Yigʻlamsirab.) Voy bechoragina. Beshafqat jallod ekansiz! Zarnigorbegim. (Qat’iy qilib.) Asli xanjarni sizgʻa sanchib olmak kerak edi. Erning ham, oʻgʻillarning ham, malikaning ham boshini goʻrga tiqayotgʻon edingiz. Oh, bu erkaklar, sal koʻzga yaqin boʻlsa na zotigʻa qaraydi, na farosatigʻa. (Zarnigorbegim qarsak uradi. Mulozim kiradi.) Mulozim. Xizmat,begoyim? Zarnigorbegim. Mana bu jasadni bogʻ etagiga tez koʻmib tashlang. Mulozim. (Engashib, marhumaga qaraydi.) Hamyon qongʻa bulgʻonibdi, begoyim. Tillolar ham. Zarnigorbegim. Yerniki, yergʻa! Marhumaga qoʻshib koʻmib yuboring.(Ayolni koʻtarib chiqib ketadilar.) Zarnigorbegim. Hech kim hovlidan chiqmasun. Hech kim kiritilmasun. (Sadafbegimga qarab tahdid bilan.) Soʻzimni ikki qilgʻon sogʻ qolmagʻay! (Ketadi. ) 11 (Sadafbegimning xonasi. Tashqaridan oʻynayotgan bolalarning qiy-chuvi eshitiladi. Shirinbek xarxasha qiladi.) Shirinbek. Koʻchaga chiqamen. Bolalar bilan oʻynagim kelyapti. Sadafbegim. Mumkin emas. Shirinbek. (Oyoqlarini tapillatadi.) Chiqamen, chiqa¬men, chiqamen. Sadafbegim. Yur, orqa maxfiy darichadan chiqaramen. Oʻsha yerdan kirib kel. Koʻp qolib ketma. Anovi yalmogʻiz bilsa, oʻlturadi.(Chiqishadi.) 12 (Bolalar bekinmachoq oʻynagan joy. Uch-toʻrt bola nishonga uzoqdan tayoq otib tekkizish – chillak oʻynayapti. Shirinbek kelib qoʻshiladi. Oʻyin bir muddat davom etadi. Birdan har tomondan Shohbek Argʻunning bir necha nav¬kari kirib keladi. Bolalar bir zumda qochib ketishadi. Shirinbekning yolgʻiz oʻzi qoladi. Shohbek Argʻunning haligi aygʻoqchisi Shirinbekka yaqinlashadi. ) Shirinbek. Assalomu alaykum. Aygʻoqchi. Va alaykum assalom. Borakallo, borakallo. Bekning oʻgʻloni bek boʻladi-da. Juda aqlli bola ekansiz. (Shirinbek kerilib u yon bu yonga yuradi.) Aygʻoqchi. (Oʻsmoqchilab.) Bu bekzoda, uyingizda meh¬mon¬lar bormi deyman. Shirinbek. (Qat’iy.) Uyimizda mehmonlar yoʻq. Aygʻoqchi. (Gap ohanggini sezadi.) Hay, hay, hay, bek oʻgʻlon yolgʻon gapirmaydir. Uyingizga mehmonlar kirib ketishganini oʻzim koʻrganman. Gap shundaki, uyingizdagi mehmon – ulugʻ mehmon. Ul mehmonni shohimiz ziyofatga chaqirmoqchilar. Negadir otangiz ularni qizgʻanadir. Mehmonlaringizgʻa bir ogʻiz shohimiz ziyofatga chorlayaptilar, deyman. Yoʻq deyishsa, yoʻq-da! Odatda ulugʻ zotlarni podshoh ziyofatgʻa chorlamasa, ayb boʻladi. Shirinbek. (Biroz yumshab.) Uyimizda mehmonlar yoʻq. Aygʻoqchi. Boʻlmasa u yoq-bu yoqqa ketishdimi? Aytavering. Siz aytqoningizni hech kimga aytmayman. Mehmonlar shoh saroyiga tashrif buyurishsa, otangiz ham keladilar. Podshohimiz aytadilarki, Sayyid Sulton Alibek kichik oʻgʻlonlari Shirinbek bilan kelsinlar, deb. Shunda ogʻalaringiz inimizni shoh chorlayapti deb, sizga havas qilishadi. (Shirinbek jonlanadi. Aygʻoqchi davom etadi.) Soʻng, ulgʻayganingizda shohimiz sizni xizmatigʻa oladilar. Ot minib, qilich chopib, dushmanlarning kallasini sapchadek uzib yurasiz. Shirinbek. Yoʻq. Men Boburshoh xizmatigʻa borurmen. Aygʻoqchi. Boburshoh uzoqda. Otda olti oylik yoʻl. Andin soʻng, uning lashkarida lak-lak hindular bor. Olmaydir. Sizni shohimizgʻa oʻzim tavsiya qilaman. Bu yigit bekzoda, sipohiylik ilmini biladir. Ani olaylik deyman. Sizgʻa ot berilur. Otning qanaqasini yoqtirasiz, toʻriqmi, samanmi? Shirinbek. (Oʻylanib qoladi.) Bilmaymen. Aygʻoqchi. Hay, hay, hay, astagʻfirilloh. Bek otangiz ham gʻalati-da! Otlar ham ogʻalaringizga, keskir qilichlar ham ogʻalaringizga. Hali qilichingiz ham yoʻqdur? Shirinbek. Yoʻq, bermadilar. Aygʻoqchi. Keling, mundoq kelishamiz. Men sizgʻa xozir mana bu keskir qilichni beramen. Bir yaxshi ot ham beramen. Siz sekingina mehmonlar qayerda dam olayotgʻonini aytasiz. Otangiz mehmonlar qayerdaligʻini siz aytganingizni aslo bilmaydir. Koʻrib oʻtirgʻoni yoʻq-ku. Men esa ont ichaman. Sizning aytqoningizni birovga aytsam, Xudo ursin! (Shirinbek yaltirab turgan qilichni qoʻliga olib, havoni sermab, urushgannamo harakatlar qiladi. Aygʻoqchi hamyon chiqaradi. ) Aygʻoqchi. Bu ham sizgʻa. (Shirinbek hamyonni salmoq¬lab koʻradi. Soʻng choʻntagiga soladi. Qilichni tamosha qiladi.) Aygʻoqchi. Xoʻsh, kelishdikmi, bekzoda? Birov koʻrib qolmasidan tezroq ayting. (Shirinbek atrofga alanglaydi. Aygʻoqchini yaqinroq imlaydi.) Shirinbek. (Sekin shivirlab.) Mehmonlar bogʻ hov¬lida. Aygʻoqchi. Padaringiz, ogʻalaringiz ham oʻsha yerdami? Shirinbek. Yoʻq, otam mehmonlarni kuzatib qoʻyodigʻon yoʻlni qidirib togʻ tomon ketganlar. Mehmonlarni tezroq ziyofatga chorlamasangiz, ketib qolgʻaylar. Mani ham chorlashni unutmang. (Aygʻoqchi qilichni qini va kamari bilan Shirinbekka topshirib jadal joʻnaydi.) 13 Parda (Togʻ, katta-katta xarsang toshlar. Bek ikki oʻgʻli va oʻz odamlari bilan, jami olti-etti kishi. Toshlar oralarini sinchiklab qarayaptilar.) Bek. (Birdan quvonib ketadi.) Topdim. Mana oʻshal belgi. Hech narsa oʻzgarmagʻon. Bu gʻor togʻ yoʻli masofasini oʻn barobar, mashaqqatini yuz barobar kamaytiradi. Ollohga shukur. Malikani eson-omon Hindgʻa yetkursak, Tangri oldida ham, olampanoh Boburshoh oldida, ham yuzimiz yorugʻ boʻlur. (Koʻpchiliklashib toshni suradilar.) Bek. (Gʻor ichkarisiga quloq tutadi.) Shamolning guvillab kelishigʻa qaragʻanda toshlar koʻchib tushib, yoʻlni toʻsib qoʻymagʻon. Bu yoʻldan Bobur hazratlarining egachisini kuzatib qoʻygʻonimizgʻa ham ancha boʻldi. Bahrom Bek. Ota, ijozat bersangiz, men malikani Hindgʻa kuzatib borurmen. Bek. (Xushnud.) Ijozat, ijozat. Ozodbaxsh. Menga ham izn berasizmi, qiblagoh? Bek. (Birdan mahzun tortadi.) Ulgʻayib qolibsizlar-ku oʻgʻlonlarim. (Bir-bir quchoqlaydi. Koʻziga yosh oladi.) Men-ku chidarman-a, volidangizga mushkul boʻlur. Ozodbaxsh. Komronbek ham bormoqchi edi, qiblagoh. Sizlar bilan biz qaytgunimizcha Davlatyor birga boʻlur. Shirinbek ham oʻsib kelayotir. Zamona omon– omon boʻlib tursa, bir muddat Hindda boʻlib qayturmiz, otajon. YigitlarDAN BIRI. Qaranglar, bu tomongʻa otliq¬lar kelayotir! Bek (shoshilib.) Toshni oʻrnigʻa suramiz! (Bir harakat bilan toshni suradilar. Ot tuyogʻining suroni kuchayadi. Shohbek Argʻun navkarlari bostirib kiradi.) Ovozlar.Ana ular! Oʻra! Bos! (Jang boshlanadi. Bah¬rombek mahorat bilan jang qiladi. Bek asosan oʻgʻillari atrofida jang qiladi. Bir yosh sarboz Ozodbaxshga roʻbaroʻ boʻladi. Ozodbaxsh yosh yigitni koʻrib toʻxtaydi. Ikkala yigit bir-birlarini tanib qoladilar.) Bek. (Jang qila turib.) Chopib tashla, oʻgʻlim! Ovoz. (Yosh sarboz tomondan.) Qilich sol, oʻgʻlim! (Ozodbaxsh qilich koʻtarmaydi. Yosh sarboz ham. Kimdir kelib Ozodbaxshni, kimdir yosh sarbozni uradi. Axiri Shohbekning sarbozlari va bekning bir necha yigiti yiqilib, oʻzi, Bahrombek va bir navkar qoladi. Ozodbaxsh va yosh navkar yonma-yon yarador yotadilar.) Bek. Ozodbaxsh, oʻgʻlim! (Boshini tizzasiga oladi.) Bek. Kimdir bizni sotgʻon koʻrinadir. Tur, oʻgʻlim! Inilaringga koʻmakka boraylik! (Ozodbaxsh qaddini koʻ¬tarolmaydi. Bek oʻgʻlini avaylab bagʻriga bosib, yelkasiga nazar tashlaydi va birdan oh tortib yuboradi.) Bu ne azobing, tangrim! (Bahrombekka yuzlanib.) Tabib keltiringlar! (Yigitlar yugurib chiqib ketishadi.) Ozodbaxsh. (Holsizlanib.) Ota, suv... bering... Bek. (Kimgadir buyurmoqchiday atrofga alang¬laydi, yana oʻgʻliga yuzlanadi.) Hozir, bolam, hozir olib kelaman. Yarang ogʻir emas, sabr qil! (Tez chiqib ketadi. Ozodbaxsh va sarboz yigit bir-birlariga qarab zoʻrgʻa jilmayadilar.) Ozodbaxsh. Javohir, senmisan? Javohir. Ozodbaxsh, senmisan? Ozodbaxsh. Ogʻir yaralandingmi? Javohir. Bilmon, qornimdan sanchdilar. Ozodbaxsh. Ogʻriyaptimi? Javohir. Doʻzaxiy ogʻriq. Koʻzim oldi qorongʻulashib bormoqda. Tezroq hazrati Azroyil kela qolsaydi. Ozodbaxsh. Undoq dema. Bahrombek ogʻam tabib olib keladilar. Xudo xohlasa, shifo topurmiz. Javohir. Oʻzingning ne yeringdan yaraladilar? Ozodbaxsh. Yelkamdan urdilar. Hanuz qilich yelkamga sanchilgʻonucha qolgʻonday. Javohir. Ozodbaxsh, omon qolsang, Ja’far degan savdogarning Gulyuz ismligʻ qizini top. Aytgilki, Javohir soʻnggi nafasida sening nomingni aytdi, seni yod etdi de. Meni unutsin. Roʻzgʻor qurib baxtli boʻlsin. Ozodbaxsh. Javohir, unday dema, doʻstim, yashaysan hali. Oʻsha qizga oʻzing uylanasan. Sen yilqi boqar bobo Boturni bilasanmi? Javohir. Bilurmen. Ozodbaxsh. Boboning bir qizi bordur. Dutor chertsa, yilqilar yemakdan toʻxtab, bosh egib tinglarlar. Bir ash’orlar aytur, Navoiydin, Boburdin. Ahdi paymonimiz bor edi. Javohir alahlay boshlaydi. Ozodbaxsh. Javohir, oʻzingni yoʻqotma doʻstim, bizni qutqarishadi. Javohir boshini bir koʻtaradi. Gulyuz deydi. Soʻng bosh qoʻyadi. (Ozodbaxsh ham alahlay boshlaydi, onasini chaqiradi.) Onajon, yelkam ogʻriydur, malham qoʻying, keling, kelaqolsangiz-chi. Meni olib keting, onajon. (Bek qoʻlida suv toʻla idish bilan yugurib kirib keladi. Oʻgʻlining boshini koʻtarib, suv ichiradi.) Ozodbaxsh. (Biroz oʻziga kelib.) Otajon, meni kechiring. Men yaxshi sipohiy boʻlolmadim. Ishonchingizni oqlay olmadim. Bek. (Oʻrtanib.) Mayli sipohiy boʻlmasang ham. Tuzalib ketsang bas, oʻgʻlim. Ozodbaxsh. (Holsizlanib.) Otajon, volidamni, ogʻa-inilarimni asrang. Mendan rozi boʻling.. La iloha illallohu...(Joni uziladi.) Bek. (Faryod chekadi.) Ey, falak! Dastingdan dod! Gulday oʻgʻlim-a! Ozodginam-a! Me’mor boʻlmoqchi eding-a! Ogʻa-inilaringga ne deyman! Volidangning koʻziga qanday qarayman! 14 (Bekning bogʻ hovlisi. Komronbek malikaga gullar uzib beryapti.) Komron Bek. (She’r oʻqiydi.) Sendek menga bir yor-u jafokor topilmas, Mendek senga bir zoru vafodor topilmas. Bu shakli shamoyil bila hud hur parisan, Kim jinsi bashar ichra bu miqdor topilmas. Ey gul, meni zor etmaki husning chamanida, Koʻzni yumib ochguncha bu gulzor topilmas. (Malika davom ettiradi.) Baloyi ishq manga har dam jafoyidur, Bu ishqdin kecha olmon ajab baloyidur. Komron Bek. Ma’sumabonu, oʻqigan ash’orlaringiz shikasta, dilingizda mahzunlik seziladir. Sezga ne boʻldi? Malika. Negadir koʻnglim notinch, ogʻo. Bir gʻalati tush koʻrdim. (Uyalinqirab.) Tushimda sizni koʻribmen. Komron Bek. Meni tush koʻrgʻoningizdan komronmen. Malika. Koshki, koʻrmogʻon boʻlsam erdi. Komron Bek. (Hayron boʻlib.) Nechuk, malikam? Tushingizni soʻylab bering. Malika. (Biroz sukut saqlab.) Bir necha ulkan lochin qushni bir chumchuqcha choʻqiy boshladi. Alar chumchuqchani mensimagannamo e’tibor qilmadilar. Ammo chumchuqcha alarni shunday choʻqib tashladiki, koʻpisi yiqildi, qolgʻonlari gurro-gur uchib qochmoqqa tutundilar. Haligi yiqilgʻon qushlar yonigʻa borsam, birisi siz emishsiz. Koʻzlaringiz yoshgʻa toʻla, ammo qoʻzgʻalolmaysiz emish. Men yolvordimki, turing, ogʻo, Hind sori keturmiz. Siz esa yoʻq, dedingiz. Komron Bek. (Kulimsirab.) Tushingizning aksi boʻlur. Demak, men siz bilan Hindgʻa ravona boʻlurmen. (Navkar yigitlardan biri yugurib kiradi.) Navkar. Shohbek Argʻunning yigirma chogʻli otliq navkari shu tomon kelur, bek. Komron Bek. Aniqmu? Balkim bogʻ yonidan oʻtib keturlar. (Yana bir navkar yugurib keladi.) Navkar. Bek, chopishurgʻa toʻgʻri keladir. Shoh navkarlari darbozani urishmoqda. Komron Bek. Malikam, zudlik bilan libosingiz ustidan toʻn kiyib, sochingizni qalpoq ostiga bekiting. Davlatyor, malika bilan bobo Botur kulbasiga uchinglar. Ul sizlarni yoshirur. Oʻshal yerda uchrashamiz. Davlatyor. Ogʻa, sizni qanday tashlab ketamen? Komron Bek. Inim, mashvarat payti emas. Olloh nasib etsa, hammasi yaxshi boʻlur. (Malika bilan Komronbek bir-birlari tomon qadam tashlaydilar. Ikkalasi bir vaqtda bir-biriga ikkala qoʻllarini choʻzadilar. Barmoqlar bir zumga uchrashadi. Xavotir va mehr toʻla nigohlar bilan xayrlashib, ikki tomon ketadilar. Navkarlar bostirib kirishadi. Tengsiz jang boʻladi. Komronbek mahorat koʻrsatib jang qiladi. Jang tugayozganda yiqilib yotganlardan biri kelib, orqasidan qilich soladi. Komronbek yiqiladi. Shohbek aygʻoqchisi boshchiligida navkarlar kirib keladilar.) Ovozlar. Malika qani? Malika qochibdi! Aygʻoqchi. (Atrofni tez aylanib chiqadi.) Otlarga mining, malikani quvamiz. (Ketishadi. Bek, Bahrombek va navkar kiradilar. Bek yugurib kelib, choʻk tushib Komronbekni bagʻriga bosadi.) Bek. Oʻgʻlim, ne boʻldi senga? Komron Bek. (Oʻrnidan qoʻzgʻolishga harakat qilib.) Otajon, yurak-bagʻrim kuyib ketayapti... Bek. Ey falak, bu ne koʻrgulik! Bahrom Bek. (Yaqin kelib bagʻriga bosadi.) Inijonim, sizga ne boʻldi? Ichingiz. (Ogʻziga koʻzachadan suv quyadi.) Komron Bek. Oramizda sotqin bor, qiblagoh. Shohbek Argʻunning navkarlari malika qani, deb bostirib kelishdi. Malikani Davlatyor inim bobo Botur kulbasiga olib ketdi. Ozodbaxsh qani? Bek. (Yarador farzandini ayab, rostini aytmaydi.) Ozgina yaralandi, Xudo hohlasa shifo topib ketur. Komron Bek. Ilohim. (Bahrombekka qarab.) Ogʻa, oʻzingizni ehtiyot qiling, qiblagohim, siz ham. Onaizorimgʻa aytinglar, koʻp kuymasinlar, malikani asrang, Hindgʻa beziyon yetkuring. Malikaga Komronbek bir tola sochingʻiz himoyasigʻa jon bagʻishladi dengiz. La ilaha illalohu. (Joni uziladi) Bek. (Koʻksiga mushtlab yigʻlaydi.) Ey falak, dasdingdan dod, bir kunda ikki suyangan togʻimdan ayrildim! Senga nima yomonlik qilgan edim, ey tangrim! Bahrom Bek. Komronbek inim, sen uchun ham, Ozodbaxsh uchun ham qasos olamen. Shohbek degan murtadning boshini uzamen. (U ham yigʻlaydi.) 15 (Bekning hovlisi. Zarnigorbegim bezovta. U yoqdan bu yoqqa yuribdi. Bek katta oʻgʻli Bahrombek bilan kirib keladi. Zarnigorbegim peshvoz chiqadi. Bahrombekni bagʻriga bosadi.) Zarnigorbegim. (Xavotir aralash.) Ozodbaxsh qani, begim? Bek. (Qaygʻuli ovozda.) Begoyim, bizni sotdilar. Ozodbaxsh bilan Komronbekni Olloh bizdan qaytarib oldi. (Zarnigorbegim oh tortib yuboradi.) Zarnigorbegim. Ey, Tangrim! Men senga ne gunoh qilgʻon edim-ki. Ostonadan eson-omon kuzatgan farzandlarimni qaytib koʻrmaymen? Nega mening suyangan togʻlarim bul taxlil qulaydir?! Nega men hech boʻlmasa alarning jonsiz tanalarini quchoqlab, qon yigʻlab vidolasholmaymen?! Nega mening dilbandlarim chimildiq koʻrmasdan, biror zurriyod qoldirmasdan yorugʻ dunyodan ketur? Tangrim! Menga bunday qaro kunni koʻrsatguncha, jonimni olsang boʻlmasmidi? (Yigʻi aralash soʻraydi.) Nechuk bu hol yuz berdi? Nahotki, nonu tuzingizni yeb, xizmatingizda yurgʻon yigitlardan nobakor chiqdi? Shunday nokas borligʻini sizdek sinchi inson nechuk sezmadi? Bek. (Bek gʻamdan tosh qotgan.) Bilmayman, azizam, bilmayman!(Bek oʻzini qoʻlga olib.) Bahrombek, yigitlarni chorlang. Zudlik bilan qarorgohni tark etmasak, yana jangga kirishga toʻgʻri kelur. Bahrombek chiqadi. Bek. (Norozi ohangda.) Begoyim, Sadafbegim nega koʻrinmaydir? Zarnigorbegim. (Oʻz xayollari bilan band, gʻamgin.)Uxlaydir. Bek. (Gʻazabnok.) Uxlaydir? Shuncha surondan keyin ham uxlaydirmi? Tura kelmaydimi? Tezroq boʻlishsin, ayting. (Zarnigorbegim chiqadi. Bek xizmatidagi uch-toʻrt yigit kirib keladi.) Bek. (Ularga qarab.) Men sizlarni otasiz, beqarov qolgʻanlaringizda xizmatqa oldim, asradim, avayladim. Oʻz farzandlarim kiyadigʻon liboslargʻa oʻradim. Yemak-ichmakdan kam qilmadim. Oʻsgʻon roʻzgʻorlaringizga madad berib turdim. Maktabgʻa berib, savodingizni chiqardim. Odamiylikdan saboq berdim. Maosh berib turdim. Farzandlarim yonida oʻgʻlonlarim dedim. Ammo kimdirki, boshimgʻa balo boʻldi. Meni sotdi. Bu sotqin jonimgʻa yaqin boʻlsa ham, qonimgʻa yaqin boʻlsa ham ayamaymen. Yigitlar. (Birin-ketin.) Alhazar, bek ogʻo, alhazar. Yigitlardan biri. Har birimiz sizning va ahli roʻzgʻoringizning himoyasigʻa bosh qoʻyurgʻa tayyormiz. Olloh nomi bilan ont ichamizki, shunday. Bek. Bilmadim, bilmadim. (Zarnigorbegim, Sadafbegim va Shirinbek kiradilar. Shirinbek kelib bekni quchoqlaydi.) Bek. (Koʻngli yumshab.) Oʻgʻlim, Hind sori keturmiz. Siz ulgʻayib avval navkar, soʻng navkarboshi, andin soʻng lashkarboshi boʻlursiz. Shohbek Argʻundan ogʻalaringiz uchun qasos olursiz. Shirinbek. Qasos olamen, qasos olamen! (Yugurib ketadi.Zum oʻtmay haligi qilichni koʻtarib keladi. Shigʻ etib qinidan chiqarib sirmaydi. Bahrombek hushyor tortadi.) Bahrom Bek. Inim, bu qilichni qayerdan oldingiz? (Soʻng qilichni qoʻlga olib, yozuvini oʻqiydi.) “Olampanoh Shohbek Argʻundin bahodurliklari uchun Qoraxon botirga tuhfa”. (Bek qilichni qoʻliga oladi. ) Bek. Bul qilichdan Shohbekka yaqin sipohiylar tuturlar. Shirinbek, oʻgʻlim, sizga bu qilichni kim berdi? (Shirinbekning rangi quv oʻchadi, oʻzini yoʻqotib qoʻyadi.) Shirinbek. Koʻchadan topib oldim. (Zarnigorbegimning harakati, koʻz qarashlaridan gap nimadaligiga fahmi yetganligi bilinadi.) Zarnigorbegim. (Sadafbegimga qahr bilan qarab.) Bolaga koʻchaga chiqishga ruxsat bergansiz. Bek. Soʻyla, bu qilichni senga kim berdi? Shirinbek. Koʻchada oʻynayotgʻon edik, bir sipohiy kelib siznikida mehmonlar bor, oʻshal mehmonlarni shohimiz ziyofatgʻa chorlamoqchi, ular qayerda dedi. Men avval aytmadim. Soʻng, bul qilichni bergʻoch, mehmonlar bogʻ hovlida dedim. Bek. (Birdan gʻazablanib.) O, bagʻrimdagi ilonvachcha, oʻz ogʻalarini boshini yegan odamxoʻr, ikki oʻgʻlonimning bahosi shu bir parcha temir boʻldimi? (Shirinbek qoʻrqa– pisa choʻntagidan hamyoncha chiqaradi.) Shirinbek. Tillo ham berdi. Bahrom Bek. Ey, Xudoyim, bu nima bedodlik? Bek. Hali sohibqiron Amir Temurgʻa lashkarboshi boʻlgʻon, Oʻrxon Ali Oʻzbek avlodidan sotqin chiqmagʻon. Chiqmagʻay! Bek. (Sadafbegimga qarab.) Padaring asir tushgʻonda, oʻz jonini qutqarib, seni menga tuhfa qilgʻon edi. Afsus, belimdan quvvatim ketgʻon ekan, sening qoning ustun keldi. (Shirinbekka qarab.) Seni dunyoga oʻzim keltirdim, dunyodan oʻzim haydayman. Bahrom Bek. Qiblagoh, balkim onasi bilan ketkizib yuborarsiz? Buning qoni toʻkishga arzimaydi. Bek. Yoʻq, oʻgʻlim. Sotqinni dunyoga qoʻyub yuborsang, oʻzidan koʻpayib urchib ketur. Bunday sotqinlardan toʻrttasini kechirsang, bir xalqning yarimi sotqin boʻlib ulgʻayur. Men buni omon qoldirsam, Sayyid Sulton Ali bahodurning tarix oldida yuzi qaro boʻlur. Bundaylar omon boʻlsa, yer yuzidan oʻzbek degan millat yoʻqolib ketur. Sotib yuborishur. Sadafbegim. (Bekning oyogʻi ostiga oʻzini tashlaydi.) Bolamni oʻlturgʻuncha mani soʻyung. Mani parchalang. Bungʻa oʻynogʻoni chiqishgʻa man ruxsat berib edim. Mani oʻlduring. (Bek iflos narsadan hazar qilganday oyoqlarini Sadafbegimdan nari tortadi.) Bek. Bugun oʻynogʻoni chiqmasa, ertaga chiqardi. Bugun sotmasa ertaga sotardi. Zarnigorbegim. Begim, bolani menga bering, tarbiya berib koʻray. Ikkisidan ayrildik, uchinchisidan ham judo boʻlamizmi? Bek. Oh, begoyim. Qalbingiz mudom mehr-shafqatgʻa, oliyjanoblikka toʻla. Biroq bir narsani oʻylamayapsiz. Agar tarbiyangizni olib ulgʻaysa, vijdon azobidan aqldan ozadi. Ulgʻayib er yetsa, sotqin degan nomni koʻtarib yashashi oson boʻlurmi? «Ana, sotqin kelyapti», derlar. Bolalarini, «ana, sotqinning bolalari», derlar. Neki sir qochgʻon yerda mening avlodim roʻbaru kelaverur. «Sayyid Sulton Ali bahodurning kichiki sotqin edi-da», derlar. (Sadafbegim Zarnigorbegimning oyogʻiga yiqiladi.) Sadafbegim. Begoyim, bolamni asrab qoling. Bir umr choʻringiz boʻlay. Bir umr xizmatingizni qilay! (Zarnigorbegim qilt etmaydi. Shirinbek oʻrnidan turgan onasining orqasiga bekinadi.) Bek. Ozodbaxsh, bolam. Qancha chopushish ilmini bilsang ham me’mor boʻlaman der eding-a. Komronbegim, komron boʻlmagan Komronim. Bitilmagan ash’orlaring oʻzing bilan ketdi-ya. Shoir bolam-a. Bahrombek, qilichimni bering! Zarnigorbegim. Begim, agarchi niyatingizdan qaytmas ekansiz, birgina zarb bering. Norasida ortiq qiynalmasin. Bek. (Uvillab yigʻlayotgan Shirinbekka.) Tur oʻr¬ningdan, jilla qursa soʻnggi nafasingda oʻzingni er tut! (Shirinbek birdan jiddiy tortadi. Gʻoz turadi). Shirinbek. Men tayyormen, qiblagoh. Men sizga loyiq oʻgʻlon boʻlolmadim. (Bek birdan qilichini tashlaydi. Bolaning yuz-koʻzlaridan oʻpadi.) Bek. Ilon boʻlsang ham bolamsan! (Soʻng sekin bagʻridan chiqarib, oʻrnidan turadi.) Bek. Yur! Bahrom Bek. Oʻzingizni qiynamang, qiblagoh, yigitlarga topshiring bu yumushni. Bek. (Qat’iy qilib.) Bekzodani jallodga berolmaymen. Ilon boʻlsa ham bekzoda. Kalima keltir! Shirinbek. (Hazin ovozda.) La ilaha illalohu, Muhammaddin rasululloh. (Yupqa parda ortiga oʻtishadi. Pardada ota va oʻgʻilning sharpasi koʻrinadi. Ota qilich sirmaydi. Oʻgʻil ohista yiqiladi. Dekoratsiyadagi osmon qip-qizil tusga kiradi. Ayollar oh tortib yuboradilar. Bek qaytib kiradi.) Bek. (Uvvos solib yigʻlayotgan Sadafbegimga qarab.) Begoyimlik senga yarashmadi. Ozodsan! Illo, Olloh senga endi farzand bermasin! Sendan faqat sotqinlar bino boʻlur.(Sadafbegim yigʻlagancha chiqib ketadi.) 16 (Haligi togʻli joy. Toshlar oralarida yulgʻunlar oʻsib yotibdi. Bir tomondan Sayyid sulton Alibek, Zarnigorbegim, Bahrombek va uch yigit kirib keladilar. Ikkinchi tomondan malika Ma’suma Sultonbegim, Davlatyor, enaga ayol va Rizo Ali kirib keladilar.) Malika. (Bekka qarab.) Assalomu alaykum, bek ogʻo! Bek. (Parishonlik bilan.) Vaalaykum assalom, qizim-malikam. Malika. (Xavotirlanib.) Komronbek ogʻa koʻrinmay¬dilar? Davlatyor. Ozodbaxsh ogʻam qanilar, qiblagoh? Bek. (Malikaga qarab.) Sipohiylik qismati ogʻir va sharaflidir, qizim-malikam. Farzandlarim adolatni, insofni, diyonatni, or-nomusni himoya qilishgʻa qasamyod qilgʻon edilar. Sizni xavfu xatardan himoya qilishda jonlarini fido qildilar. Malika. O, komron boʻlmogʻon Komron ogʻom. (Yurak-larni sel qilib she’r oʻqiydi. ) Tole’ yoʻqi jonimgʻa baloligʻ boʻldi, Har ishniki ayladim, xatoligʻ boʻldi. Oʻz yerni qoʻyib Hind sori yuzlandim, Yo Rab, netayin, ne yuz qaroligʻ boʻldi. Davlatyor. Ozodbaxsh ogʻam, Komron ogʻam. Qanday goʻzal orzularingiz bor edi-ya. Bu hayot ummonini sizlarsiz qanday kechamen? Suyangʻon togʻlarim, ogʻalarim. (Bahrombek inisini quchoqlaydi. Zarnigorbegim har ikkalasini quchoqlaydi.) Bek. Toshni suringlar. Yoʻlgʻa tushasizlar. Davlatyor. Kichik oyim bilan Shirinbek koʻrin¬may¬dilar. Bahrom Bek. Alar endi yoʻqlar. Davlatyor. (Iztirob aralash.) Halok boʻldilarmi? Zarnigorbegim. Qismat oʻz xatosini qon bilan, koʻz yoshiyu zardob bilan toʻgʻriladi. Bek. (Zarnigorbegimga qarab.) Azizam, siz oʻgʻlonlar bilan malikani kuzatib boring. Men ketsam Sayyid Sulton Alibek qoʻrqqonidin qochib ketdi, derlar. Zarnigorbegim. Men sizsiz ketolmayman,begim! Qolishgʻa ijozat bering. Bek. Yogʻiy benihoya ayyor, begoyim. Alar halollik birla kurashmaydilar. Siz malika va oʻgʻlonlar bilan eson-omon Hindgʻa yetib borib, Bobur hazratlari panohida boʻlib turing. Zamona biroz tinchigach, qaytib kelursizlar. (Xayrlashadilar. Bek va ikki yigit toshni oʻrniga suradilar.) Bek. (Sinchiklab qarab.) Qoʻzgʻolgʻoni bilinmaydi. (Ketadilar.). 17 (Bekning hovlisi. Yigitlardan biri kirib keladi.) Yigit. Bek ogʻo, shohning aygʻoqchisi darvozani ochishimizni talab qilyapti. Yonida navkarlar ham bor. Yoningizga kiritaylikmi yoki qirib tashlaylikmi? Bek. (Asabiy kuladi.) Aha! Tulkuning oʻlgusi kelsa, yoʻlbars bilan oʻynashadi! Oching darvozani it emganlarga! (Aygʻoqchi Qoraxon botir navkar yigitlar bilan kirib keladi.) Aygʻoqchi. (Tahdidli ovozda.) Bek! Bu Boburshohning oʻzi bilan olib ketmagan yarim yetim qiziga shunchalik jon fido qilib nima qilasan? Bir Boburshohning zuryodi demasang, na davlati, na mamlakati bor! Topib bersang, shohimiz meni ham, seni ham tilloga koʻmadi! Malikani bergin-da, istasang Boburshohingning yoniga joʻna, istasang makoningda qarilik gashtini sur! Bek. (Gʻazab bilan.) Qoraxon! Senda na or bor, na nomus bor! Goh Eron shohi xizmatidasan, goh Xuroson shohining! Kim oldingga suyak tashlasa, shuning qoʻlini yalaysan! Sening fohisha ayoldan nima farqing bor?! Mening ota-bobolarim temurzodalargʻa sadoqat ila xizmat qilgʻon! Orim-nomusim qasamyodimgʻa sadoqatdur! Aygʻoqchi. (Mazax qilib.)Oʻgʻlonlaring ham oʻzingdek mard-u bahodurmu? Seni kenja oʻgʻloning necha tilloga sotgʻonini bilasanmu? Bek. Farzandlarim Temuriyzoda malikaning sha’nini Shohbekday murtaddan himoya qilib, halok boʻldi! Men farzandlarim bilan faxrlanaman! Shukur qilki, men jallod emas, sipohiyman! Yoʻqsa, sen zaharli ilonning yosh oʻgʻlonimni avragan tilingni sugʻurib olardim! Ollohga shukurki, qasos onlarini yaqinlashtirdi! (Qilichini sugʻurib, aygʻoqchiga hamla qiladi. Qattiq jang boradi. Bek aygʻoqchini yaralaydi.) Bek. (Oyogʻini aygʻoqchining koʻksiga tirab.) Senga san¬chilgʻon qilichni yuvgʻon bilan toza boʻlmas! Tuf, murtad! (Qilich sanchadi.) (Biroq oʻgʻlonlarining qazolari esankiratib qoʻygan bek ehtiyotkorlikni unutadi va ogʻir yaralanadi. Jang tugaydi, bekning yoniga sadoqatli yigitlari keladi.) Bek. Oʻgʻlonlarim, ogʻir kunimda yonimda boʻldingiz. Sizlardan roziman. Farzandlarimgʻa va barcha meni soʻra¬gʻonlargʻa aytingizki, neki jangga kirgʻon boʻlsam, el uchun, vatan uchun kirdim, neki xatti-harakat qilgʻon boʻlsam or uchun, nomus uchun qildim! Qolgʻonini Olloh bilur... (Holsizlanadi.) La ilaha illallah...(Joni uziladi.)

Muallif: Gulnora Rahmon