Todd (hikoya) [Isajon Sulton]

Todd (hikoya) [Isajon Sulton]

Qaydam, bundan ikki yil burunmidi, falsafaga qiziqqan paytlarim edi. Bu gʻaroyib fan aqlu hushimni shu qadar egallab olgandiki, har bir narsadan falsafiy xulosa chiqaraverardim. Falsafa esa, asli Olmoniyada rosa rivojlangan emasmi, qay bir kitobda oʻqiganim «Der Todd immer gewinnt» degan nemischa soʻz shuurimga yopishib qoldi. Gapning loʻndasi, hozir ham oʻylasam, oʻsha vaqtlardagi kabi, har holda hayotni faqat falsafadan iborat, deb oʻylash xato ekanligini tushunib yetgandayman. Chunki. hayotning oʻzi uni rad qilar ekan. Har kim oʻzining koʻrgan-kechirganlariga moslab, oʻzicha falsafa toʻqir ekan. Ammo men hozir bular haqida gapni choʻzib oʻtirmoqchi emasman. Zotan zamon tez, vaqtu umr shovullab oʻtib ketayotir, aytar gapingizni aytib yo ulgurasiz, yo yoʻq... Boz ustiga, bugunga qadar yashab oʻtgan barcha faylasuflar bu haqda jild-jild kitoblar yozib ulgurishganki, hatto ularni oʻqishga-da umrning yetishi dargumon. Shu bois ham mening aytar soʻzim boshqa. Tasodifan «Todd» soʻzining ma’nosini angladimu bundan yetti yil avval kechgan bir voqea xayolimga urildi. Shuni aytib bermoqchiman, xolos. Aminmanki, bu soʻzning ma’nosi boshqalarni ham oʻylantirib qoʻyadi. * * * Bolalik chogʻlarimizda Mamasiddiq pishiq degai bir chol boʻlardi. U qotmagina, jikkak, iyagada chandigʻi bor odam edi. Kechalari bekinmachoq oʻynaganimizda uning allaqanaqa yumushlar bilan kuymanib yurganini koʻrar edik: yo makkapoyalarni bogʻ-bogʻ qilib bogʻlagan, yo zambilgʻaltakda uyiga un tashigan, yo koʻchadagi xazonlarni toʻplab qoplayotgan boʻlib chiqar edi. Men uning dam olib oʻtirganini yoki choyxonada oshxoʻrlik qilganini hech koʻrmaganmai. Xayolimda-da u indamas, tinim bilmas bir kishi sifatida qolgan. Pishiqning bolalari ham oʻziga oʻxshagan pishiqqina, tinim bilishmas edi. Bugʻdoy oʻrilsa, kechalari dalaga chiqib somonini toʻplashardi-da, ertasiga bozorga opchiqib sotar edilar. Oʻtin sotardilar. Undan boʻshagan qoplarni sotardilar... Odamlar «Mamasiddiq pishiq juda boy, kechalari uxlamasligi ham rost gap: yiqqan pullarini sandigʻidan olib, mogʻor bosib ketmasligi uchun shabadaga yoyib shamollatadi», deb gapirib yurishardi. Qishloqda odam koʻp, xotiramda har biri oʻziga xos bir qiliq-qiyofada qolgan. Biroq, Mamasiddiq pishiq bilan aloqador xotiralar yurakni gʻashlantiradigan darajada gʻuborlidir. ... Yillar oʻtdi. Bolalik xuddi shamoldagi somon parchasi kabi uchdi-ketdi. Ulgʻaydik. Bolaligimizda tanigan-bilgan odamlarimiz – oppoq soqolli nuroniy chollaru sochlariga choʻlpi taqqan, sandiqchalarida doimo biz kabi bolakaylar uchun bir-ikkita popukqand topiladigan ertakchi kampirlar oʻzlarining haqiqiy manzillariga – xudoning rahmati tomonga unsizgina, hilvirabgina joʻnab ketdilar. Kishilar aytmoqchi, bu dunyoning yelib-yugurishlaridan, tashvishlaridan abadiyan qutuldilar, tinchligu osoyishga yetishdilar, jonlari orom va rohat topdi. Vaqt-soati yetib Pishiq ham olamdan oʻtdi. Uning dunyodan koʻz yumishi ham nedir gʻuborli va alamangiz bir tarzda kechibdi. U ikki-uch daf'a oshqozoni ogʻrib, yotib qoldi. Ammo doʻxtirga bormadi, birontasini chaqirib qaratmadi. Oʻzining suygan ta’biricha, issiq-issiq choy ichib, koʻrpaga oʻranib yotaberdi. Oʻzi-ku azaldan ozgʻin edi, yanayam ozib rangi allanechuk, somon kabi boʻlib qoldi. Ammo haftalab yotgani yoʻq: Pishiqning mazasi qochibdi, degan gap tarqalganidan uch-toʻrt kun oʻtar-oʻtmay, yana koʻchalarda paydo boʻldi. Yana oʻsha-oʻsha kuymalangan, har narsani uyiga tashigan Pishiq... U yoq- bu yoqda «Mamasiddiq aka oshqozon raki boʻlgan ekan, baribir tuzalmayman, deb doʻxtirgayam bormabdi», degan gaplarni biz ham eshitdik. Bu gapning naqadar rostligini bilmaymizu, ammo oradan bir yil oʻtar-oʻtmas, uyidan yigʻi chiqdi. Bildikki, Pishiq ham olamdan oʻtibdi. Pishiqning farzandlari koʻp, nevaralari undan ham koʻp edi, shularning oʻzi koʻchani toʻldirgan, bari koʻk toʻn kiyib, belini bogʻlab turishipti. Mening ilk anglagan narsam – bu xonadondagi gʻaribonlik boʻldi. Ayvonga eski bir sholcha toʻshalgan, ustida poʻstak... Eshik-derazalarning boʻyoqlari koʻchgan. Biroq, mevali daraxtlarning bari orasta, tartib berilgan, kuzgi husaynilar oltinday tovlanib turipti. Daraxtlarning toʻkilgan barglari bir chetga uyilgan, qoʻradagi qoʻylar oldida-da bir uyum xazon: qoʻylar uni talashib-tortishib yeyishayotir... Pishiqni tuproqqa topshirishda odatdagidek «Mamasiddiq aka qanday odam edi», deb soʻraldi. Hamma chin koʻngildan: «Yaxshi odam edi, xudo rahmat qilsin», deb javob berdi. Pishiqning vafoti meni u qadar oʻylantirgani yoʻq, hamma qatori oʻlimning haqligini, olamdagi jamiki inson zoti oʻsha tarafga qarab ketib borayotganligini yana bir bora tasdiqladi, xolos. Mamasiddiq pishiqning katta oʻgʻlining hikoyasi «... Otam yigirma ikki yoshida urushga ketgan. Biz uch joʻjiq onamiz bilan qolganmiz. Otam qirq uchinchi yilda nemislarga asir tushgan. Nemislar uni boshqalar bilan qoʻshib Polshaga opketishgan. Kontslager hayotini hammayam ozmi-koʻpmi eshitgan, kinoda koʻrgan, kitobda oʻqigan. Ammo hech birimiz koʻzimiz bilan koʻrmaganmiz. Kontslagerga tushganlar qanday kunlarni koʻrganliklarini oʻzlarigina biladilar. Lagerda Vilgelm Todd degan mal'un ofitser bor ekan. U manfur urushga qadar askarlar oʻrtasida uzoq masofaga yugurish boʻyicha trenerlik qilgan, bir shogirdi Olmoiiya chempioni boʻlgan, urush boshlangach, zobit sifatida bu yoqlarga yuborilgan ekan. Shu battol lagerdagilarga qoʻshib otamniyam har kuni qirq chaqirimga yugurtirarkan. Bunaqa yugurishning tartib-qoidasini marafonchilar biladilar. Otamning aytishicha, sahar yorishib-yorishmay aristonlarni safga tizib opchiqar ekanu yugurishni boshlarkan. Ortda, mashinada Toddning oʻzi. Soat yettigacha marraga yetib borishlari shart ekan. Marra degani ham tosh kareri boʻlib, borganlar ishga tusharkanlar. Todd yoʻlda yiqilganlarni otib tashlarkan. Marraga kelganlarida esa aytar ekanki: «Senlar meni yomon koʻrasanlar, bilaman. Ammo, hayot mendan koʻra beshafqatroq, senlarning bu yugurishingdan koʻra milyon marta murakkabroq. U senga marra qaydaligini aytmaydi, qay tarafga qarab chopishni, qancha chaqirim yugurishing kerakligini koʻrsatmaydi, dam bermaydi. Barini oʻzing topasan, oʻzing hal qilasan... Bugun senlar marraga yiqilmay yetib kelib, kechgacha yashash huquqini qoʻlga kiritdinglar, xolos. Keyingi hayotingni esa, kechqurungi yugurish hal qiladi...» Otam dalada oʻsib pishgan emasmi, ishqilib, chidar ekan. Todd battol uni yaxshi koʻrarkan. «Sendan chempion chiqishi mumkin edi, afsuski, nemis emassan» der ekan. Goho bir boʻlak non yo shoʻrvasiga bir boʻlak goʻsht ham qoʻshtirar ekan. Bularning barini menga otam oʻgay onamga uylanib, birinchi farzandi tugʻilganida aytib bergan edi. U mahallar men ham yigirma ikkida edim. Oʻshanda «Otam rosa qiynalgan ekan-da» deb koʻyaqolganman. Nima uchun menga bularni aytganini anglamaganman. Mayli, endi gapning buyogʻini eshit. Qirq toʻrtinchi yilda, Polsha ozod etilganidan keyin ham otam darrov uyiga qaytmagan. Endi uni «Nemislarga xizmat qilgansan» deb oʻzimiznikilar qiynashgan. Faqat oradan toʻqqiz yil oʻtgach, Stalin oʻlganidan keyingina qishloqqa - ona yurtiga qaytib kelish nasib qilgan. Kelganida qarasa onamiz olamdan oʻtib, biz uch joʻjiq ammamizning qoʻlida qolgan ekanmiz. Uyimiz buzilib ketgan, oʻtinlari sandalga qalangan. Otamning qilgan birinchi ishi - yerimizning yoqasiga bir chayla qurib, bizni olib kelish boʻlgan. Keyin yoz boʻyi ishlab, paxsa uy tiklagan. U mahallar mening gʻira-shira esimda: yosh bola edik, biz uchun hayot rang-barang edi. Qora mehnat vujudimizni ezmas edi: suvlar zilol edi, suvlarda choʻmilib oʻynar edik. Keyin otam uylandi. Oʻshanda ammamga aytgan soʻzlari esimda: «Sen meni uylanvoldi, dema, opa. Bolalarga kim qaraydi? Kelsam, uchapa bolam ham sening qoʻlingda ekan... Boshingda ering yoʻq, oʻzingning bolalaringni zoʻrgʻa eplayapsan. Boshqa urugʻimiz qolmagan boʻlsa... Xudo umr bersa, oʻnta-oʻn beshta bolali boʻlarman. Oʻlsam, orqamdan yigʻlab qoladiganlar koʻp boʻlar, bizdan keyin ham bir-birini suyab ketarki, biri «Oh" desa, oʻntasi "Voh» deb yetib kelar...» Otamning aytgani boʻldi. Oʻn bir farzand boʻldik. Oʻgay ukalarimning bari mehribon, mehnatsevar, bir-birimizga oʻz qondoshlarimizdan-da oqibatliroqmiz. Esimni taniganimdan beri otam tinmasdan ishladi. Men-ku mayli, ukalarim otamni deyarli koʻrmas edilar. Uyga yarim kechasi kelar, azonlab yana ishiga ketar edi. Oyligi koʻproq, deb zaharli joylarda ter toʻkdi, yetmaganiga mol olib semirtirib sotdi, tomorqaga ekin ekib bozorga opchiqdi, xullas, oʻn bir farzandni ham uyli-joyli qildi. Bir oʻzi! Yordam beradigan kimsa topilmadi. Oʻn bir bolaning beshtasi qiz edi. Hozir «Huv» desam, oʻn bir tomondan bir dunyo odam yetib keladi. Xudoyim meniyam farzanddan qismadi - hozir bolalarim yettita boʻldi. Kattamni yaqinda uylantirdim. Nasib etsa, yaqinda nevarali boʻlaman. Katta oʻgʻlimni uylantirmasimdan bir yil avval otam vafot qildi. Biz ishdan vaqtliroq kelib, endi soʻriga oʻtirgan edik. Otam soat sakkizlarda kirib keldi. Kasaldan turganiga koʻp boʻlgani yoʻq, ammo mehnat qilmasdan oʻtirolmasdi: ish odamni oʻldirmagan, taningda joning bor ekan, qimirla, yumushga unna, deb nasihat qilardi bizga... Xotinim ovqatni suzib keltirdi. «Olinglar-olinglar« bilan qoʻl uzatdik. Otam shoʻrlik... ovqatni qoshiqda ogʻziga obordiyu yutolmadi, qoshiq taraqlab laganga tushdi, oʻzi orqaga ketib berdi. Shoshib dasturxondan hatlab oʻtib boshini qoʻlimga oldim. Bilasanmi, nigohi mendayu koʻzi tepaga qarab olayib boryapti. Bir mahal ikki koʻzidai ikki tomchi sariq yosh oqdi. Bir nima demoqchi boʻlib urinib qiynaldi, keyin labidan zaif bir »puf» chiqdi... Chiqqan nafas qaytib kirmadi... Naylayinki, oʻlim haq ekan. Ammo, shundan keyin koʻzim ochilgandek boʻldi. Yotsam ham, tursam ham otamni oʻylayveradigan boʻldim. Hech narsaga hafsalam kelmay qoldi. Uyga kiramanu bagʻrimni zaxga berib yotib olaman. Otam... Tayanchim, quvvatim, suyanchigʻim koʻzimning oldidan ketmaydi. «Voh, otam-a!» deymanu yuragim oʻrtanaveradi. Oʻylab qarasam, otam lagerdagina emas, butun umri davomida shunaqa yugurib yashabdi. Kechani kecha, kunduzni kunduz demabdi. Oʻziga qaramabdi. Bolam, debdi. Roʻzgʻorim debdi... Koʻryapsanmi, ukajon, otam umr boʻyi yugurib oʻtibdi. La’nati Todd uni umr boʻyi ta’qib etibdi. Keyin oʻz hayotimga razm solaman. Razm solamaiu yana oʻsha manzarani koʻraman: ukalarimning bari roʻzgʻorim deb yelib-yuguryapti. Oʻzim ham bolam-chaqam, deb tinmayman. Men ham, ukajon, otam kabi, ishdan juda kech kelaman - kichik qizim meni goh tanib talpinsa, goh begonasirab nari qochadi. «Mayli, katta boʻlsa, tanib olar...», deymanu qoʻyaman. Otam u yoqda marraga yetib kelib hayotini saqlab qolgan edi. Keyin-chi? Oʻsha yelib-yugurishlari bilan koʻzlagan yeriga yetib keloldimi? Yetib kelolgan boʻlsa, oqibati nima boʻlib chiqdi? Yetib kelgani uchun xushbaxt boʻldimi? Men-chi? Men ham ertani, indinni oʻylab yuguraman-elaman. Bilamanki, bugun bir daqiqa tin olsam, ertaga boshka bir muammo yoʻlimdan chiqadi. Tashvishim boshimdai oshib yotipti. Bu yoqda boʻlsa, umr shovullab oʻtib ketyapti... Nazarimda, bu mahv etuvchi yozuq barchamizning peshanamizga yozilganday. Xuddi ulgʻaygach, hayotning oʻzi Todd qiyofasida ortimizga turib olib, ta’qib qilayotganday, tahdid etayotganday... Hech oʻylab oxiriga yetolmayman: qayda u, marra? Yetganlar nelarga sohib chiqadilaru yetmaganlar nelardan mahrum boʻladilar? Gapning ochigʻi, mening aqpim bunaqa narsalarga yetmaydi. Agar bilsang, sen menga tushuntir, birodar..." * * * Mening bu voqeani eshitganimdan soʻng yetti yil kechdi. Yetti yil ichida koʻp suvlar oqib oʻtdi. Koʻp narsalar unut boʻldi. Aytganimday, oʻsha mahallari men ham falsafaga qiziqib yurar edim. Orasida «Todd« degan tanish soʻz boʻlgan "Der Todd immer gewinnt» kalimasining mazmuni nima ekan, deb nemischaga qiziqib yuradigan bir ogʻaynimdan soʻradim. Javobdan esa tong qoldim: «Todd»ning ma’nosi "Oʻlim" boʻlib, bu kalimaning mazmuni, ne ajabki, »Oʻlim haqdir» degani ekan. Oʻsha mahallar oʻzim chiqargan falsafiy umumlashmadan oʻzim dahshatga tushganman. Pishiqning oʻgʻlining aytgani sodda hikoyadan men ham bir narsalar uqqanman. Ammo, boshqalarni qoʻyaturayligu bu voqeadagi bir jihat meni hayajonga soladi. Nemis zobitining ismi boʻlmish «Todd« soʻzining oʻzbekchadagi ma’nosi »Oʻlim» boʻlib chiqqanini nima deb izohlasa boʻladi? Tasodif deyinmi? Yo bir hikmat deyinmi? ...Falsafaniyam shu bilan yigʻishtirdim. Bildimki, hech bir falsafa hayot hikmatini izohlab bera olmas ekan. Chunki, hayot hamisha haq va rang-barang, tovlanuvchi, falsafa esa, uning faqatgina soyasi, boshqa hech narsa emas ekan. Shu voqea boʻldiyu Mamasiddiq buvaning koʻz oldimdaga indamas, tund, xasis, tinim bilmas qiyofasi gʻoyib boʻlib, oʻrnida boshqa bir insonning - bor tuygʻulariyu hissiyotlarini hayot degan poygaga qurbon bergan bir odamning ozgʻin, iyagida soqoli oʻsgan, tirishli yuzi, javdiragan koʻzlari xayolimda jonlanadi. Jonlanadiyu sira ketmaydi. Boshqalarning qiyofasida-da mana, men deya koʻrinish beraveradi. Hozir ham, Mamasiddiq pishiqning soʻnggi manzilida tinch, orom olib yotganiga ishongim kelmaydi. Goho qishli-qirovli kunlarda, kuz mezonlari uchgan, rutubatli havoda, kimsasiz dalalarda, bargsiz-xazonsiz soʻppaygan tutlar tagida eski toʻn kiygan, ozgʻin bir kishining oʻtin koʻtarib ketayotganini koʻrib qolaman. Bu odam sira tinmaydi, sovuq boʻlishiga qaramasdan, zovurlar ichida suv kechib, sabzioʻtlarni oʻradi, qopga solib, qaygadir tashiydi. Kuz shamoli qah-qah otib kulayotgan paytlarda toʻkilgan xazonlarni toʻplaydi. Shamol uning toʻplaganlarini har tarafga sochib oʻynasa-da, u qunt va matonat, sabr va bardosh bilan yana abadiydek tuyulgan shu ishida davom etadi... Biroq, bu odamning kim ekanligiii aytishga istihola qilaman. Ochigʻi, uni hali-hanuz yaqindan koʻrolganim yoʻq. Unga yaqin kelishdan goho hayiqaman ham. Goho esa mening-da tashvishim moʻl boʻladi: koʻpincha e’tibor bermasdan oʻtaman-ketaman... 1999

Muallif: Isajon Sulton