Tanholik azobi (hikoya) [Ivan Golovnya]

Tanholik azobi (hikoya) [Ivan Golovnya]

Yoxud biz bilgan va bilmagan robinzonlar Bugungi kunda oramizda ingliz adibi Daniel Defoning mashhur «Robinzon Kruzoning sarguzashtlari» romanini oʻqimagan yoki ana shu asar asosida yaratilgan kinofilmni koʻrmagan odam boʻlmasa kerak. Lekin, shu bilan birga, Robinzon Kruzo Daniel Defoning xayoliy toʻqimalari mahsuli emasligini hamma ham bilmasa kerak. Binobarin, bu romanga Aleksandr Selkirk degan ingliz dengizchisi bosh qahramon qilib olingani ham koʻpchilikka noma’lum. Ayniqsa, bu zotning gʻaroyib voqealarga nihoyatda boy boʻlgan dengiz yurishlari tarixdagi yagona Robinzon emasligini sanoqli kishilargina bilishi mumkin. Binobarin, robinzonlar Selkirkkacha ham, undan keyin ham boʻlgan. Eng qizigʻi shundaki, bunday gʻaroyib taqdir egalari bugungi kunda ham topilib turadi. Robinzonlar oroli Shunday qilib, Daniel Defoning romaniga hayotiy voqea asos qilib olingan. Ammo bundan kitobdagi barcha hodisalar qanday sodir boʻlgan boʻlsa, shundogʻicha tasvirlangan ekan-da, degan xulosa chiqarmaslik zarur. Badiiy asar muallifi, yozuvchilik huquqidan foydalanib, koʻpgina voqealarni oʻzgartirgan, ayrimlarini esa oʻzi oʻylab topgan. Loaqal romanda tasvirlangan mudhish kimsasiz orolning asarda besh chaqirimga choʻzilgan deb talqin etilishini olib koʻraylik. Aslida, orolning hududi ancha katta boʻlgan. Yoki adib qahramonini oʻzi Tobago deb atagan Orinoko daryosining Atlantik ummoniga quyilish nuqtasiga yaqin bir manzilga joylashtirganini eslaylik. Holbuki, haqiqiy Robinzon – Selkirk yashagan orol Tinch ummonida joylashgani va Mas-a-Terra deb atalishi jugʻrofiyadan yaxshi ma’lum. Mazkur orol Chili sarhadlaridan 600 chaqirim narida joylashgan boʻlib, Xuan-Fernandes orollari guruhiga kiradi. Ushbu orolning iqlimi asarda tasvirlangan Tobago orolinikiga nisbatan aslida xiyla yomonroq. Qolaversa, haqiqiy Robinzon, ya’ni Aleksandr Selkirk, romanda tasvirlanganidek, kimsasiz orolda 28 yil emas, toʻrt yildan sal koʻproq hayot kechirgan, xolos. Selkirkning Jumaboy degan sherigi ham boʻlmagan. Muallif bu qahramonni roman syujetini qiziqarliroq qilish va voqealar rivojini tezlashtirish hamda murakkablashtirish uchungina oʻylab topgan. Selkirkning odamxoʻr kimsalarga duch kelishi esa gʻirt uydirma. Aslida, bu gaplar boshqacharoq boʻlgan edi. Selkirk 1676 yili Shotlandiyada, oddiy qishloqlardan birida etikdoʻz oilasida dunyoga keladi. U 19 yoshida uydan chiqib ketadi va bandargohlardan birida harbiy kemaga dengizchi boʻlib ishga yollanadi. Bir necha bor dengiz janglarida ishtirok etadi. Keyinchalik «Sink Ports» deb ataluvchi galera, ya’ni koʻpeshkakli kemaga ishga yollanadi. Bu kema 1703 yilning koʻklamida «Sent Jorj» deb ataluvchi fregat – yelkanli harbiy kema bilan birga qirolichaning maxfiy buyrugʻiga binoan qaroqchilik maqsadida Janubiy Amerika tomonlarga safarga chiqadi. Ushbu guruhga dunyoni kemada uch marta aylanib chiqqan mashhur dengiz qaroqchisi va yoʻl-toʻsar Uilyam Dampir qoʻmondonlik qilar edi. Bir kuni – bu vaqtda allaqachon 1704 yil boshlangan edi – «Sink Ports» Mas-a-Terra oroliga kelib toʻxtaganda, eshkakli kema kapitani Streydling va kvartirmeysterlik (kvartirmeyster – harbiy qismni qarorgohga joylashtirish va ta’minot masalalari bilan shugʻullanuvchi zobit – tarj.) mansabiga koʻtarilgan Aleksandr Selkirk oʻrtasida janjal boshlanadi. Kema qoʻmondoni oʻz yordamchisini oʻgʻrilikda ayblaydi. Selkirk unga javoban, men bu noshukr kapitan bilan birga suzganimdan koʻra, odam oyogʻi yetmaydigan mana shu orolda yakkamoxovga oʻxshab qolib ketganim yaxshi, deya norozilik bildiradi. Yoʻlboshchi Streydling, haqiqatan ham, sirkasi suv koʻtarmaydigan jizzaki rahbar edi. U yaqindagina qoʻmondon Dampir bilan ham yoqalashib, undan ajralib ketgan edi. Selkirkning achchiq ustida aytgan soʻzlari bahona boʻladiyu kapitan oʻsha zahoti uni orolga tashlab ketish haqida buyruq beradi. Kvartirmeyster oʻzi bilan birga chaqmoqtoshli piltamiltiqni, ozgina oʻq-dori, bolta, pichoq, qozoncha, tamaki, ancha-muncha kiyim-kechak va Injilni oladi. U qolgan narsalarni oʻzi topishi zarur edi. Selkirkning kimsasiz orolga tashlab ketilganini ikki xil – bir tomondan, jazolanish, ikkinchi tomondan esa, xalos boʻlish sifatida baholash mumkin. Bunday deyishimizning sababi bor, albatta. Oʻsha voqea-dan bir oy oʻtmasdanoq «Sink Ports» kemasi dovul paytida Mapella orollaridan biridagi togʻ qoyasiga borib uriladi va choʻka boshlaydi. Eshkakli kema a’zolari ming mashaqqat bilan hech vaqo oʻsmaydigan tap-taqir bir orolchaga yetib oladi. Bu yerda ularni muqarrar oʻlim kutmoqda edi. Oradan bir necha kun oʻtganidan soʻng orolga ispanlarning harbiy kemasi yaqinlashib keladi va falokatga uchraganlarni olib ketadi. Lekin u yordam koʻrsatish va gʻamxoʻrlik qilish uchun emas, balki ularni Limaga yuborish uchun olib ketgan edi. U yerda qaroqchilar kishanlab zindonga tashlanardi. Oʻshanda Streydling va uning xizmatchilari Selkirkka havas qilgan boʻlsa ajab emas. Selkirkning taqdiri ne kechdi? U anchagacha, Streydling hovuridan tushib, meni olib ketish uchun baribir qaytib keladi, degan umidda koʻzi toʻrt boʻlib oʻtirdi. Lekin Streydling orqaga qaytishni xayoliga ham keltirmas, aksincha, tezroq Ispaniya oltinlarini qoʻlga kiritishni oʻylar edi. Streydling kelavermagach, Selkirk avvaliga juda xavotirga tushadi. Lekin bu hol uzoq choʻzilmaydi. Selkirk nima boʻlganda ham yashash kerak-ku, qoʻlni qovushtirib oʻtiravergandan nima foyda, degan oʻy bilan ishga kirishadi. Chunki faqat biror mashgʻulotgina qoʻrqinchli xayollardan chal-gʻitishi mumkin edi. «Agarda meni nimadir xalos etgan boʻlsa, – deb eslagan edi keyinchalik Mas-a-Terra oroli «xoʻjayini», – bu mehnatdir». Selkirk ishni orolni koʻzdan kechirishdan boshlaydi. Orolni aylanib chiqib, Mas-a-Terra bemalol yashasa boʻladigan orol ekan, degan xulosaga keladi. Unda koʻplab oziqbop ildizlar, boshoqli oʻsimliklar va hatto ba’zi mevali daraxtlar oʻsib yotardi. Sohil boʻylarida baliq va toshbaqalar koʻp edi. Orolda yovvoyi echkilar, mushuk va kalamushlar ham urchigan edi. Shundan soʻng Selkirk ishga tushadi. U dastlab yaxshi joy tanlab, qulaygina kulba barpo etadi. Keyin oshxona vazifasini bajaradigan yana bir kulba quradi. Yashash joyini taxt qilgach, yogʻochdan uy-roʻzgʻor buyumlarini yasashga kirishadi. Taqvim yasab, unda kunlarni qayd qilib boradi. Ust-boshi yirtilib ado boʻlganidan keyin echki terisidan yangi kiyim tikadi. Maxsus ishlangan mixdan igna oʻrnida foydalanadi. Echki va toshbaqalarni tinimsiz ovlab, goʻshtni yetarlicha gʻamlab qoʻyadi. Bir gal echkining ortidan poylab borar ekan, uning orqasidan tik jarlikka qulab ketadi. Echkining ustiga tushgani uchun qattiq lat yemaydi va hartugul tirik qoladi. Baribir bu falokat izsiz ketmaydi – uch kun qoya ostida hushsiz yotadi va oʻziga kelgach, yana oʻn kun kulbasidan chiqmay, oʻzini oʻzi davolaydi. Selkirkning yeguliklari koʻpaygach, kulbaga kalamushlar tanda qoʻyib qoladi. Echki goʻshti vositasida yovvoyi mushuklarni xonakilashtirib olmagunicha ular ancha narsani gʻajib tashlaydi. Tez orada mushuklar gala-gala boʻlib kela boshlaydi. Shundan soʻng kulbadan kalamushlarning oyogʻi uziladi. Bir kuni orol yaqiniga ispanlarning kemasi kelib toʻxtaydi va ekipaj a’zolarining bir qismi sohilga tushadi. Naqadar qiyin boʻlmasin, Selkirk ispanlardan yordam soʻrashni xayoliga keltirmaydi, aksincha, tezda koʻzdan uzoqroq joyga yashirinishga urinadi. Ispanlar ingliz qaroqchilarini qanchalik qattiq jazolashini u yaxshi bilardi. Shu tarzda, doimiy mashaqqatlar, tashvish va xavotirlar ichida, Aleksandr Selkirk kimsasiz orolda toʻrt yil umr kechiradi. 1709 yil 2 fevralda Mas-a-Terra oroliga inglizlarning «Dyuk» va «Datchis» kemalari yaqinlashadi. Gulxan tutuni koʻzga chalingach, orolga bir ofitser va matroslar mingan qayiq yuboriladi. Orolga sakkiz kishi borib, toʻqqizta boʻlib qaytib kelishadi. Toʻqqizinchi odamning aft-angori qoʻrqinchli, echki terisidan poʻstin kiyib olgan, sochlari paxmoq boʻlib ketgan edi. Inglizchaga oʻxshab ketadigan gʻalati bir lahjada zoʻrgʻa gapirardi. Bu – Aleksandr Selkirk edi. Orolda yashagan yillari davomida u gapirishni ham, ona tilini ham deyarli unutib qoʻygandi. Bu gal ana shu kichkinagina boʻlinma yetakchisi boʻlib kelgan Dampirning tavsiyasiga koʻra, «Dyuk»ning kapitani Vude Rodjers Selkirkni oʻziga yordamchi qilib ishga oladi. Darvoqe, «Dyuk» va «Datchis» kemalari ham oʻsha «Sink Ports» shugʻullangan ish – qaroqchilik bilan, ya’ni qirolichaning oʻzi qonunlashtirgan, maxsus ruxsatnoma bergan mashgʻulot bilan shugʻullanardi. Qaroqchilar norasmiy ravishda aynan shunday nom bilan – «qirollik qaroqchilari» deb atalar edi. «Dyuk» uch yillik dengiz yurishlaridan soʻng Angliyaga qaytadi va shundan koʻp oʻtmay kema kapitani Vude Rod-jersning «Dunyo boʻylab sayohat» kitobi bosilib chiqadi. Kitobda Vude Rodjers koʻrgan inson oyogʻi yetmagan koʻpgina yovvoyi oʻlkalar qatorida Mas-a-Terra va uning «xoʻjayini» Aleksandr Selkirk haqida ham hikoya qilinadi. Tez orada Selkirkning oʻzi ham ijod dardiga giriftor boʻladi – u «Aleksandr Selkirkning oʻz qoʻli bilan yozgan gʻayrioddiy sarguzashtlari» deb oʻsha zamonlarga xos balandparvoz nom bilan ataluvchi esdalikni qoralab tashlaydi. Ammo, ming afsuski, Selkirkdan yozuvchi chiqmaydi. Uning kitobi, jozibali nomi va qiziqarli syujetiga qaramasdan, oʻquvchilar e’tiborini tortmaydi. Lekin bu gʻalati zohidning taqdiri bilan mashhur yozuvchi Daniel Defo qiziqib qoladi. Zar qadrini zargar biladi, deb shunga aytsalar kerak-da! Xullas, Daniel Defo Selkirk bilan tanishadi, bir necha bor uchrashadi, oroldagi hayoti haqida unga koʻp savollar beradi. Nihoyat, 1719 yili Angliyaning kitob rastalarida Daniel Defoning «Robinzon Kruzoning sarguzashtlari» romani paydo boʻladi. Bu asar kitobxonlar orasida fav-qulodda mashhur boʻlib ketadiki, natijada asar muallifi ham, Aleksandr Selkirk degan zot ham tez orada butun dunyoga taniladi. Oʻlim haq, Selkirk 1723 yil 17 dekabrda «Veymut» kemasida Afrika qirgʻoqlari boʻylab suzib borayotganida vafot etadi. Kemada u kapitanning birinchi yordamchisi boʻlib xizmat qilardi. Chamasi, Selkirk Daniel Defoning romanini oʻqib chiqishga ulgurgan. Muallif Robinzon Kruzoning prototipi haqida hikoya qilar ekan, muhim bir nuqtani ataylab e’tibordan chetda qoldirib ketadi. Gap shundaki, kapitan Streydling bilan janjali arafasida kimsasiz orolga birrov borib kelgan Selkirk u yerga ilgari ham inson qadami yetganidan dalolat beruvchi ba’zi belgi-alomatlarni koʻradi va orolda yashasa boʻlar ekan, degan qarorga keladi. Shuning uchun ham u Mas-a-Terra orolida qolishga darrov rozi boʻlaqoladi. Niyating – yoʻldoshing, degan gapning amaliy tasdigʻini shundan ham bilsa boʻladi. Ammo Selkirk yanglishgan edi. Toʻgʻri, u chindan ham oʻsha orolga inson qadami tekkanidan dalolat beruvchi temirdan yasalgan ibtidoiy buyumlar, devorga oʻxshatib terilgan tosh uyumlari va boshqa narsalarni koʻrgan edi. Darhaqiqat, undan oldin ham bu orolda odamlar boʻlgan. Boʻlganda ham, koʻp odam boʻlgan. Lekin Selkirk bir narsani bilmasdi: ularning barchasi orolga undan ancha oldin kelib-ketgan xuddi unga oʻxshagan robinzonlar edi. Orolning dastlabki «xoʻjayini», chamasi, Xuan Fernandes boʻlgan. Ushbu orollar tizmasi keyinchalik uning nomi bilan atalgani ham bejiz emas. U oʻn yil butunlay tanholikda yashaydi. Baliq ovlab, echki boqib kun koʻradi. Vataniga qaytayotganida, tabiiyki, echkilarni orolda qoldirib ketadi. Vaqt oʻtishi bilan echkilar koʻpayadi va yovvoyilashib ketadi. Nimasini aytasiz, keyinchalik Mas-a-Terada yolgʻizlik azobini tortgan odamlarning barchasi aynan shu inson tufayli goʻsht, sut va teri bilan ta’minlanish imkoniga ega boʻlgan. Orolning mahalliy aholisi bugungi kungacha yovvoyi echki ovlab tirikchilik qilar ekan, bu ham Xuan Fernandes tufayli. Oʻn yettinchi asrning yigirmanchi yillarida dovulga uchragan gollan-diyalik moryaklar orolda uzoq muddat yashaydi. Keyinchalik ularning oʻrnini qora tanli dengizchi egallaydi. U orol yaqinida choʻkib ketgan savdo kemasidan zoʻrgʻa omon qolgan soʻqqabosh edi. Biroq bu robinzonlar haqida ma’lumot juda oz. Keyingi Robinzon – Markaziy Amerikadagi Moskito-Kost shahri fuqarosi Uilyam degan hindu haqida ancha-muncha tafsilotlar ma’lum. 1681 yilning boshida Uolting va Sharap boshchiligidagi angliyalik qaroqchilar shoshilinchda mazkur orolda bir shoʻring qurgʻurni esdan chiqarib qoldirib ketadi. Bu hodisa omadli jentlmenlar – qaroqchilar ufqda ispanlarning harbiy kemasi paydo boʻlganini koʻrib, orqa-oldiga qaramay qochib ketayotgan bir paytda sodir boʻladi. Oʻsha kuni Uilyam oziq-ovqat topib kelish uchun orolga yuborilgan bir necha dengizchi bilan birga la’nati echkilarni ovlashga berilib ketadi. Ov zavqi bilan mast hindu qirgʻoqqa qaytib kelganida kemasining yelkanlari uzoqdan elas-elas koʻzga chalinib turardi. Mastlik bilan hushyorlik rost kelmas, degan sharq hikmatining isboti emasmi bu? Boyoqish, Selkirkdan farqli oʻlaroq, ov vaqtida olib yurgan buyumlari bilangina qoladi. Miltiq, bir chimdim oʻq-dori, pichoq – Uilyamning bor-yoʻq narsasi shu edi. Shunga qaramay, u Yaratganning irodasi bilan tirik qoladi. Bu inson hindu boʻlgani uchun ibtidoiy hayot sharoitlariga oqtanlilarga qaraganda koʻproq moslashgan edi. Qolaversa, uning pichogʻi juda qattiq poʻlatdan yasalgani ham bu tanholik azobida qoʻl keladi. Bir necha kundan keyin, hisobli oʻq-dorisi tamom boʻlganidan soʻng Uilyam endi hech narsaga yaramay qolgan miltigʻining stvolini pichoq bilan qirqib, undan yana bir pichoq, igna va baliq tutadigan qarmoqlar yasay boshlaydi. Ularning barchasini tosh bilan tekislab, qa-yirib, charxlaydi, keyin olovda toblab, suvda qotiradi. Miltiqdan chiqqan temir parchalariga chaqmoqtoshni urib oʻt chiqaradi. Qirgʻoqqa yaqin joylarda bot-bot tyulenlar paydo boʻlib turardi. Uilyam ularni oʻldirib, terisidan ingichkagina qilib qirqib, baliq ovlash uchun qarmoqip yasaydi. Havoning avzoyi buzilgan paytlarda jon saqlash uchun, ham doimiy boshpana boʻlsin deb, dengiz yoqasida echki terisidan kulba yasab oladi. Lekin aksariyat qirgʻoqdan olisdagi gʻorda yashaydi. Shox-shabba va qurigan suv oʻtlaridan toʻshak qilib oladi. Kiyim-boshi toʻkilib tamom boʻlganidan keyin u ham, xuddi Selkirk singari, echki terisidan libos tikishni oʻrganadi. Uilyam Mas-a-Terrada uch yildan koʻproq istiqomat qiladi. Insof bilan aytganda, u la’nati orolni ilgariroq tashlab ketishi ham mumkin edi. Qandaydir yoʻllar bilan Mas-a-Terrada ingliz qaroqchisi yashirinib yurganini payqagan ispanlar bir necha bor orolga kelib ketadi. Lekin ispanlarga roʻbaroʻ keladigan boʻlsa, holi ne kechishini yaxshi bilgani uchun Uilyam har safar odam oʻtolmaydigan chakalakzorlarga yashirinib oladi. Uilyamni boshqalar – bizga yaxshi tanish boʻlgan qaroqchi Dampirning odamlari oroldan olib ketadi. Uning «Becheles Delayt» va «Nikolas» nomli kemalari 1684 yilning 22 martida ichimlik suv va oziq-ovqat gʻamlab olish uchun orolga kelib toʻxtaydi. Qaroqchilarning diydorlashuvi benihoya quvonchli boʻladi. Chunki Dampirning kemalarida Uilyamning tanish-bilishlari koʻp edi. Aynan ana shu Dampir koʻpchilikka yaxshi ma’lum boʻlgan, 1697 yili Londonda chop etilgan «Dunyo boʻylab yangi sayohat» kitobida bu Robinzonning sarguzashtlaridan ham olamni xabardor qiladi. Uilyam esa Daniel Defoni «Robinzon Kruzoning sarguzashtlari» kitobidagi Jumaboy obrazini yaratishga undagan boʻlsa ajab emas. Asosiy qahramon – Selkirkkacha boʻlgan beshinchi robinzonnoma, avvalgisidan farqli oʻlaroq, u qadar ogʻir va mashaqqatli boʻlmagan. Aksincha, yengilroq va yoqimliroq boʻlgan boʻlsa kerak. Bu robinzonnoma quyidagicha boshlanadi. 1687 yili Angliyaning «Becheles Delayt» qaroqchi kemasi kapitani Eduard Devisning buyrugʻi bilan Mas-a-Terra oroliga bir yoʻla besh dengizchi surgun qilinadi. Bu dengizchilarning oshiq oʻynashga (qimor) haddan ziyod ruju qoʻygani shunday qattiq jazoga sabab boʻlgan edi. Devis aybdorlarning ushbu kimsasiz orolda yashashi uchun zarur boʻladigan barcha narsani qoldirib ketgani uchun ularning boʻsh vaqti koʻp edi. Yomon tomoni – ularning puli yoʻq edi. Ammo yangi robinzonlar tinch oʻtirarmidi! Ular oʻsha zahotiyoq orolni teng beshga boʻlib, yana oʻyinga kirishadi. Endi har kim oʻzining yerini tikib oʻynardi. Har kuni ahvol shu edi. Toʻgʻri, bir necha bor oʻyinni toʻxtatishga toʻgʻri keladi. Lekin bunday holatlar ham oʻsha ispanlarning aybi bilan boʻlardi. Ular toza suv olish va bir yoʻla angliyalik qaroqchilar uchrab qolsa, ularni ham tutish niyatida vaqti-vaqti bilan orolga kelib ketardi. Ammo har safar angliya-liklar yashirinishga ulgurardi. Chunki ular harchand oʻyinga berilib ketmasin, doim ufqqa qarab, qanday kema kelayotganini bexato kuzatib turar edi. Uch yilu toʻqqiz oydan soʻng Devisning kemasi orolga qaytib kelgach, bu yoqqa yuborilgan dengizchilar oʻsha oʻzlariga tanish manzaraning guvohi boʻladi: surgun qilingan beshovlon hamma narsani unutgan holda oʻyin bilan mashgʻul edi. Ular qimorga shu qadar berilib ketgan ediki, dengizchilar ularni sal boʻlmasa sudrab kemaga olib chiqadi. Oradan 14 yil oʻtganidan soʻng orolda biz bilgan Robinzon – Selkirk janoblari paydo boʻladi. Biroq Mas-a-Terradagi robinzonnoma Selkirkning sarguzashtlari bilan nihoya topib qolmaydi. 1715 yil u yerda ispanlar qoʻnim topadi. Lekin koʻp oʻtmay ularning mitti jamoasi zilzila tufayli halok boʻladi. 1719 yili orolda Angliya harbiy kemasidan qochgan dengizchilar vaqtinchalik boshpana topadi. Orol 1720 yili Angliyaning dovul paytida choʻkib ketgan «Spiduel» kemasi a’zolari uchun panoh boʻladi. «Spiduel» kemasining ba’zi dengizchilari oʻzlari yasagan qayiqda jon saqlab qoladi, boshqalari esa orolga hujum qilgan ispanlar bilan jangda halok boʻladi. Xullas, Mas-a-Terra orolini tom ma’noda robinzonlar oroli deyish mumkin. Darvoqe, yaqinda Chili hukumati Mas-a-Terra orolini Aleksandr Selkirk oroli deb qayta nomladi, Xuan Fernandes tizimiga kiruvchi Mas-a-Fuera oroliga esa Robinzon Kruzo nomini berdi. 1823 yili Mas-a-Terra orolida Aleksandr Selkirkka yodgorlik oʻrnatilgan edi. 1863 yili uning xotirasiga Angliya kemalaridan birining a’zolari ham yodgorlik lavhasi oʻrnatadi. Unda «Mazkur orolda toʻrt yilu toʻrt oy tanholikda yashagan Aleksandr Selkirk xotirasiga oʻrnatildi» deb yozilgan. Hozirgi kunda orolda 400 chogʻliq odam istiqomat qiladi. Ularning barchasi, turgan gapki, oʻzlari yashayotgan orolda bir vaqtlar angliyalik dengizchi istiqomat qilgani, hatto u haqda kitob yozilgani toʻgʻrisida yaxshi biladi va tabiiyki, ta’bir joiz boʻlsa, mashhur vatandoshlari bilan faxrlanadi. Toʻgʻri, Selkirk haqidagi kitobni ularning hammasi ham oʻqimagan. Chunki orol aholisining aksariyati savodsiz. Sayyoh va sayohatchilar Aleksandr Selkirk orolini kamdan-kam ziyorat qiladi. Sababi – orol sayyohlik yoʻnalishlaridan ancha uzoqda. Bu jihatdan Amerika qit’asining narigi tomonida joylashgan, Daniel Defo romanidagi badiiy tal-qinga koʻra, Robinzon Kruzo yashagan Tobago oroliga omad kulib boqqan. U yerda hozirgi vaqtda «Haqiqiy Robinzon huzurida» degan jozibali nom bilan ataluvchi mehmonxona va restoran bor. Restoranda xizmatga shay xodimlar mijozga albatta «A-lya Kruzo» deb ataluvchi tansiq mahalliy taomni taklif etadi. Bundan tash-qari, orolda AQSh va Lotin Amerikasidan kelgan sayyohlarga xizmat koʻrsatuvchi aerodrom ham mavjud. Robinzonlar ham har xil boʻladi Mas-a-Terra oroli robinzonlari yelkasiga koʻplab mashaqqat va qiyinchiliklar tushgan. Lekin ularning barchasini qoʻshib hisoblaganda ham, ispan dengizchisi Pedro Serranoning boshiga tushgan sinovlar oldida hech narsa boʻlmay qoladi. Deylik, Selkirkning kimsasiz orolda yashashi uchun deyarli barcha zarur narsalari – kiyim-kechagi, miltigʻi, oʻq-dorisi, boltasi, pichogʻi, qozoni, tamakisi va hatto Injiligacha bor edi. Moʻ‘tadil iqlimga ega boʻlgan orolda ovqat va ichimlik suvi yetarli edi. Dengizning qirgʻoqqa yaqin sayoz joylarida baliq, toshbaqa va qisqichbaqa urchigan edi. Eng muhimi, orolda yirik yirtqich hayvonlar, zaharli ilonu mayda chivinlar yoʻq edi. Bir soʻz bilan aytganda, Mas-a-Terrani risoladagidek deb boʻlmasa-da, harqalay, robinzonlar uchun juda mos joy edi. Pedro Serranoda esa bunday imkoniyat yoʻq edi. U oz emas, koʻp emas, yetti yil yashashiga toʻgʻri kelgan orolni orol ham deb boʻlmasdi. Bu voqea olis 1540 yili boʻlgan edi. «Gloriya» nomli ispan kemasi, barcha yelkanlarini koʻtargan holda, toza va mayin shamol yetagida Peru qirgʻoqlari tomon yelib borardi. Kemada dengizchilardan tashqari koʻpgina muhojirlar ham bor edi. Ispan konkistadorlari (ispan va portugal bosqinchilari «konkistador» deyilgan – tarj.) tomonidan zabt etilgan inklar saltanatining (Inklar saltanati – Janubiy Amerikadagi qadimiy davlat. Ispanlar tomonidan bosib olingan va yoʻq qilingan. Bu saltanat davridagi ayrim qal’alar qoldiqlarigina saqlanib qolgan – tarj.) mislsiz boyliklari haqida eshitaverib, oltin talvasasida yoʻlga chiqqan bu kimsalar tezda boyib ketamiz va belimizni baquvvat qilib yurtga qaytamiz, degan umidda edi. Oʻsha omadsiz kunda osmon erta tongdan musaffo edi va falokat boʻlishi hech kimning xayoliga ham kelmasdi. Ammo peshindan soʻng osmonning tusi boʻzaradi, butun borliqni qop-qora bulut qoplab, allaqayoqdan dovul turadi. Dengiz koʻpirib, kemaga kuchli poʻrtanalar yopiriladi. Kemadagilar dovul va dolgʻalar zarbasiga dosh berolmay, machta bortidan tashqariga otilib ketadi. Kemaning quyrugʻi uzilib tushadi. Suv kemaning tryumi – ostki qismiga yopiriladi. Va bir lahzada kema quturib yotgan girdob qa’riga gʻarq boʻladi. Faqat Pedro Serrano tirik qoladi. Toʻlqinlar uni bir necha soat davomida ummon bagʻrida oʻynatib yuradi va nihoyat, piyoz poʻstlogʻidek, qirgʻoqqa irgʻitib yuboradi. holdan toygan dengizchi sudralib quruqlikka chiqib oladi va hushidan ketadi. Oʻziga kelganida dengiz xotirjamgina chayqalib yotar, osmon musaffo, dahshatli dovuldan esa asar ham yoʻq edi. Pedro zoʻrgʻa oyoqqa turib, atrofga alang-jalang nazar tashlaydi. Yon-atrofdagi manzarani koʻrib dahshatga tushadi: u uzunligi sakkiz chaqirim keladigan, giyoh zoti koʻkarmaydigan, na bir koʻlmak, na bir tosh koʻzga tashlanadigan qumloqlikka tushib qolgan edi. Tasavvur qiling, bir enlam yer, u ham boshdan-oyoq qumdan iborat. Chor atrof esa cheksiz ummon. Serranoning ustidagi kiyimi va belidagi pichogʻidan boʻlak hech vaqosi yoʻq edi. Toʻgʻri, bu yerda qayoqqa qaramang, qovjiragan suv oʻtlari sochilib yotardi. Lekin uchqun chiqaradigan biror narsa yoʻq edi. Ochlikdan qiynalgan Serrano bir nechta qisqichbaqa topib, xomligicha paqqos tushiradi. Hammasi mazasiz va shoʻrlanib ketgan edi. Tashnalikdan tomogʻi qaqrab borardi. Shunday vaziyatda dengizchi hayotdan umidini uzadi: orolda ichimlik suv yoʻq va boʻlishi ham mumkin emasdi. Shom koʻlkasi tusha boshlagach, Pedro allaqaerda qum ostidan toshbaqalar bosh koʻtarib chiqayotganini payqab qoladi. U bir nechta toshbaqaning oyoqlarini osmondan qilib agʻdarib qoʻyishga ulguradi. Keyin bittasining boʻynini shartta kesib, kekirdagiga labini bosgancha qonini soʻra boshlaydi. Qon chuchuk, juda bemaza edi. Nachora, osmon – yiroq, yer – qattiq! Serrano chanqogʻini qondirib, toshbaqa goʻshtini yupqa qilib kesib, qoqlash uchun qum ustiga yoyib qoʻyadi. Goʻsht uncha mazali emasdi, lekin yegulik edi. Orol atrofida toshbaqa koʻp edi. Aynan shu tufayli Pedro tirik qoladi. Toshbaqalarning kosasidan yaxshigina idish qilib, ularga yomgʻir suvini toʻplaydi. Suv parlanib ketmasligi uchun bir nechta chuqurcha qazib, suv toʻla kosalarni joylab, ustini boʻsh kosa bilan yopadi-da, koʻmib qoʻyadi. Havo ochiq kunlari oftob zabtiga olardi. Jaziramadan saqlanish uchun Serrano koʻp vaqtini suvda oʻtkazadi. Dengizchi hamisha nima qilib boʻlsa-da oʻt topishni oʻylardi. Olov boʻlsa, pishgan goʻsht yeyishi mumkin. Qolaversa, olovning tutuni yaqin-atrofdan oʻtadigan kemalarga bir ishora boʻladi. Aksiga olgandek, butun orolda ushoq bir toshcha ham topilmasdi. Pedro orolni deyarli qadam-baqadam koʻzdan kechirib, bunga ishonch hosil qiladi. Shundan soʻng u dengiz tubidan tosh axtarishga tushadi. Vodarigʻ, u yerda ham qumdan boshqa hech vaqo yoʻq edi. Oxiri omadi chopadi: qirgʻoqdan yarim milcha (bir dengiz milyasi – 1852 metr, yarim milya – 926 metr, qariyb bir kilometrga teng – tarj.) narida, ancha chuqur joyda bir necha tosh parchalari yotganini pay-qab qoladi. Jonini jabborga berib, toshlarni dengiz tubidan olib chiqadi. Qolganini eplasa boʻlardi. Serrano koʻylagidan qolgan-qutgan lattani eshib, pilik oʻrnida toshga yaqinlashtiradi va pichoqning tigʻsiz tomoni bilan toshga uradi, zarbdan uchqun chiqib, tez orada orol ustida tutun oʻrlay boshlaydi. Gulxanni yomgʻir oʻchirib qoʻymasligi uchun dengizchi uning ustiga toshbaqa kosalaridan bostirma yasab qoʻyadi. Shu kundan boshlab Serranoning dasturxonida qoq-quritilgan toshbaqa goʻshtidan tashqari, qovurilgan goʻsht ham paydo boʻladi. U hatto qaynatilgan toshbaqa goʻshtini ham iste’mol qila boshlaydi. Goʻshtni maydaroq toshbaqaning kosasida qaynatardi. Hademay uch yil oʻtib ketadi... Bu muddat davomida Serrano olis ufqda orolga yaqinlashib oʻtib ketayotgan kemalarning yelkanlarini koʻrar, lekin ulardan birortasi ham toʻxtamas edi. Shunga qaramay, Pedro umidsizlikka tushmasdi. Kunlardan birida, xuddi Robinzon Kruzo hayotida boʻlgani kabi, Serrano taqdirida ham Jumaboy paydo boʻladi. Lekin u oʻylab topilgan, kitobiy emas, tom ma’nodagi Jumaboy edi. Dovulli bir tundan soʻng uygʻonib qarasa, sohilda uning oʻziga oʻxshagan bir odam turibdi. Avvaliga koʻzlariga ishonmaydi. Lekin bu odamning deyarli qip-yalangʻoch Pedrodan farq-li ravishda ishton-koʻylagi bor, soqollari ham tarvaqaylab ketmagan edi. Serrano va noma’lum zot bir-birini koʻrishi bilan dahshatli tarzda qichqirib, turli tomonga qochib ketadi. Serrano bu noma’lum kimsani jin deb oʻylaydi, yangi «mehmon» esa Pedroni hali hech qaerda uchratmagan yirtqich deb xayol qiladi. Bu «yirtqich»ning qanday qilib xudodan madad soʻrayotganini eshitib, kelgindi toʻxtagancha baqira boshlaydi: – Ey birodar, toʻxtasang-chi! Mendan qochmasang-chi! Men ham senga oʻxshagan bir nasroniy bandaman! U tiz choʻkib, bor ovozi bilan ibodat suralarini ayta boshlaganidan soʻnggina Serrano toʻxtaydi. Ular qattiq quchoqlashib koʻrishadi, bir-biridan bu yerga qanday kelib qolganini soʻraydi, har qaysisi oʻz boshidan oʻtgan kulfat va sarguzashtlarni gapirib beradi. Birgalikdagi hayot boshlanadi. Dastlab hammasi yaxshi edi. Serrano va uning sherigi (afsuski, uning ismi tarixiy manbalarda yozib qoldirilmagan) birgalikda toshbaqa ovlar, gulxanga oʻtin terar, ovqat tayyorlar edi. Kechalari gulxan yonida oʻtirib, bir-biriga boshdan oʻtkazgan kunlari haqida gapirib berar, vatanga qaytib borish toʻgʻrisida orzular qilar, kelajak rejalarini tuzar edi. Biroq vaqt oʻtgan sari gaplashadigan narsa ham tugab borar, avvalgilarini eshitishning qizigʻi yoʻq edi. Gaplashishning ma’nisi qolmagan edi. Ba’zida kun boʻyi bir-biriga ikki-uch ogʻiz gap qotishardi, xolos. Oqibatda ikkalasida ham lo- qaydlik paydo boʻladi, bir-biridan bezish, juda mayda narsalardan ham gina-kuduratga borishlar boshlanadi. Keyin oʻzaro haqorat va janjallar paydo boʻladi. Ish shu darajaga yetadiki, bir kuni katta janjaldan soʻng pichoqlar ishga solinadi. Ajabki, aziz oʻquvchi, bilsangiz, bir zamonlar Odam Otaning dastlabki farzandlari ham shu taxlit oʻzaro dushmanlikka borgan edi. Yaxshiyam, ish qotillik bilan yakunlanmaydi: robinzonlar vaqtida aql-hushini yigʻib oladi. Bir-birimizni oʻldirib nima qilamiz, yaxshilik bilan xayrlashsak ham boʻladi, degan qarorga keladilar. Darvoqe, «xayrlashish» degan soʻzni ishlatsak nooʻrin boʻlar, chunki ular xayr-xoʻshlashib qayoqqa ham borardi deysiz! Lekin har biri oʻz boshiga – mustaqil yashashi mumkin edi. Ertasi kuni ular orolni va kamtaringina roʻzgʻorini teng ikkiga boʻlib oladi va alohida yashashga kirishadi. Har kim faqat oʻz hududida oʻzi suv va oʻtin gʻamlar, har kim oʻz gulxaniga oʻzi oʻt qalar edi. Lekin bu hol uzoq davom etishi mumkin emasdi. Bir necha oydan ke-yin orolchilar yarash-yarash qilishga tushadi. Bunga nima sabab boʻlgan – yolgʻiz xudoga ayon. Ehtimol, kimgadir tezlik bilan yordam kerak boʻlib qolgandir. Balki shunchaki ulardan birining qat’iyati gʻolib kelib, kel endi, ogʻayni, bu besh kunlik dunyoda arazni bas qilaylik deb, birinchi boʻlib qoʻl uzatishga jur’at etgandir. Nima boʻlganda ham ikkovlon yarashib, quchoqlashib, yosh bolalardek rosa boʻkirib yigʻlaydi. Boshqa janjallashmaydilar. Hissiyotga berilmaslikka, oʻzlarini qoʻlga olishga oʻrganadilar. Oradan yana bir necha yil oʻtadi. Odatdagi kunlarning birida – oʻshanda 1547 yil edi – kim bilsin, nechanchi bor ufqda yelkanlar koʻzga tashlanadi. Serrano va doʻsti gʻamlangan barcha oʻtinni olovga tashlaydi. Ulkan gulxan gurillab yona boshlaydi. Kemadagilar tutunni payqab, orolga qarab yoʻl oladi. Kemadan qayiq tushirilayotganini koʻrib, robinzonlar quvonganidan yigʻlab yuboradi. Lekin ularning quvonchi uzoqqa choʻzilmaydi: qayiq qirgʻoqqa yetay deganda yana orqaga qaytib ketish uchun burila boshlaydi. Qayiqdagilar soch-soqoli toʻzib ketgan bu ikki jonzotni allaqanday alvasti yoki jin boʻlsa kerak, yaxshisi, jonimizni xavf-xatarga qoʻymay qoʻyaqolaylik, degan qarorga keladi. Faqat orolchilar ibodat suralarini baqirib oʻqiy boshlagachgina dengizchilar bir oz ikkilanib, qayiqni yana orol sari buradi. Kema ispanlarniki boʻlib, Perudan qaytib kelayotgan edi. Serranoning doʻsti bir necha oydan soʻng qattiq hayajonni koʻtarolmagani uchun ona yurtini koʻrolmay, kemada jon beradi. Ikki oydan keyin kema Sevilya bandargohiga kelib toʻxtaydi. Pedro Serrano va uning mashaqqatli sarguzashtlari haqida eshitib, bandargohda katta olomon toʻplanadi. Yovvo-yisifat dengizchi haqidagi gap-soʻzlar poytaxtgacha yetib boradi. Uni qirolning oʻzi koʻrishni istab qoladi. Pedroni asl holida – soch-soqolini olmay, janda libosda Madridga olib boradilar. Yoʻl-yoʻlakay uni tomoshatalab odamlarga koʻrsatib pul ishlaydilar. Karl Beshinchi Pedroning hikoyasini tinglab, unga toʻrt ming tilla untsiy – butun bir xazina berishni buyuradi. Serrano boyib ketganidan soʻng Peruda, qadrdon orolidan uzoq boʻlmagan qaysidir bir joyda yashab qolishga qaror qiladi. Ammo u yerga yetib bormasdan, yoʻlda vafot etadi. Pedro Serrano robinzonnomasini jasorat, uning oʻzini esa qahramon deb atash mumkin. Va bunda zarracha mubolagʻa yoʻq. Yetti yil davomida behudud va aksariyat paytda notinch ummon bagʻridagi qup-quruq qumloq orolda faqat mard, irodali va qat’iyatli (uning bir necha oy davomida tosh izlab tinim bilmaganini eslaylik), oʻzining bir kun kelib albatta xalos boʻlishiga ishongan, hayotga benihoya tashna va zahmatkash odamgina yashay olishi mumkin. Afsuski, barcha robinzonlar ham Pedro Serrano kabi bunday ajoyib xususiyatlarga ega boʻlmagan. Ularning orasida qoʻrqoq va moʻrt, hayotning ogʻir-engil sinovlariga dosh berolmaydigan, yangicha sharoitga moslasha olmaydiganlari ham uchrab turgan. Taqdirni qarangki, aynan shunday robinzonlar odatda koʻproq nobud boʻlgan. Xalq tili bilan aytganda, narigi dunyoga ajalidan besh kun oldin ravona boʻlgan. Ana shunday omadsizlardan birining 1726 yilda yozilgan kundaligi Londondagi Britaniya muzeyida hozir ham saqlanadi. Uni «Kompton» nomli ingliz kemasi kapitani Mouson Vozneseniya (Me’roj) orolidan topib oladi. Aniqroq qilib aytganda, Mouson dastlab ushbu Robinzonning butun holdagi tana suyaklariga duch keladi va oʻsha yerda yotgan kundalikni ham koʻrib qoladi. Jeyms Xolborn ismli kundalik muallifi, unda yozilishiga qaraganda, asli dengizchi boʻlgan. Uni qanday gunohi uchun jazolab, kimsasiz orolda qoldirib ketganlari haqida muallif lom-mim demagan. Shundan xulosa qilish mumkinki, aybi yengil boʻlmagan va qilmishiga yarasha jazolangan. Qolaversa, oʻsha zamonlardagi urf-odatlarga koʻra, unga nisbatan insof qilishgan. Unga bir dunyo narsa – chodir, bir bochka suv va hatto ozgina sharob, ikkita chelak, tova, qozoncha, bolta, ovmiltiq, oʻq-dori, noʻxat, guruch, piyoz, choy, tuz va Injil qoldirib ketishgani ayni shundan dalolat beradi. Aftidan, har qalay, Jeyms qattiq gunohkor boʻlgan. Tanholikda qolgan dengizchi yuragini dastlabki kundanoq umidsizlik egallaydi. Uni tashlab ketilgan bu yeguliklar tez orada tugab qoladi, ke-yin ochimdan oʻlishim aniq, degan qoʻrquv muttasil ta’qib etadi. «Men yolgʻizlik azobi va qoʻrqinchdan qiynalmoqdaman, – deb yozgan u kundaligida. – Endi hech qanday umid qolmadi, qodir egam oʻzi asrasin». Jeyms ovchilikka mutlaqo yaramasdi: bor-yoʻgʻi bir nechta chayka – baliqchi qush otib oladi. Ularning patini yulib, tuzlaydi va oftobga yoyib qoʻyadi. Oʻq-dorini ayamay ishlatib, baland qoya ustiga chiqadi-da, endi keraksiz miltiqqa koʻylagini ilib, choʻqqi ustidagi yoriqqa tiqib tikka qilib qoʻyadi. Bu umidsizlik alomati edi. Xolborn orolga yaqin oʻtadigan kemalardan birontasi koʻylakni pay-qab qolar, degan ilinjda edi. Pedro Serranoga yagona yegulik boʻlgan toshbaqa goʻshti Xolbornning koʻnglini aynitardi. Shunga qaramay, oʻzini majburlab boʻlsa-da, oʻlib qolmaslik uchun shu goʻshtdan yer edi. Bir necha bor baliq ovlashga urinib koʻradi, lekin har safar harakatlari behuda ketadi. Oziqbop ildizlarni terishga harakat qiladi, ammo tezda bu yumushni ham toʻxtatadi: u oʻsimliklarning farqiga uncha bormas, zaharlanib qolishdan qoʻrqar edi. Bulari yetmagandek, suvning ham tubi koʻrinib qoladi. Yegulik olib, buloq yoki jilgʻa izlab yoʻlga tushadi. Uzoq davom etgan sargardonlikdan keyin bir daraga duch keladi. Uning tubida miltillab suv oqib yotardi. Biroq jilgʻani topgani bilan unga qanday tushib borishni bilmaydi. Balki bunga yuragi dov bermagandir, balki holdan toygandir. Gap shundaki, tik qoyatoshlarda yuraverib boshmogʻi tezda ishdan chiqadi: poshnalari titilib, uzoqqa yurishga yaramaydigan boʻlib qoladi. Xolborn vaziyatdan chiqish, toʻgʻri yoʻl topish borasida qanchalik xom oʻylaganini uning quyidagi qaydlaridan ham bilsa boʻladi: «Semiz bir toshbaqa topib oldim, uning tuxumi koʻp edi. Tuxumni guruch bilan qovurib, tansiq taom tayyorladim. Islanib qoladi deb qoʻrqqanim uchun qolganini koʻmib qoʻydim. Chunki oroldagi toshbaqalar shunchalik bahaybatki, har qaysisini bitta odam bir-ikki kunda yeb tugatolmaydi. Kun issiq boʻlgani uchun saqlab qoʻyishning ham iloji yoʻq». Oʻzingiz ayting, bu oʻrinda toshbaqa etini maydalab, oftobda qoqlab olgan Pedro Serranoning tadbirkorligini eslamay boʻladimi? Kundalikni oʻqiganimiz sari boyoqishning qoʻrquvdan shalvirab, butunlay boʻshashib borgani va eng yomoni, kun-bakun aqlini yoʻqota boshlagani yaqqol seziladi. Uning koʻziga bir-biridan dahshatli narsalar koʻrinadi. Kundalikning soʻnggi sahifalari Jeymsning boshiga yogʻilayotgan baxtsizliklardan nolayu figʻoniga toʻla. Bu sahifalar avvalo qushlarning tuxumini shimisa ham, toshbaqa qonini ichsa ham bosilmayotgan, aksincha, kuchayib borayotgan tashnalik azobidan shikoyatlardan iborat. Kundalikdagi soʻnggi yozuv quyidagicha edi: «Yuraman-u, lekin faqat suyagim qolgan, tanimda zarracha mador yoʻq, boshqa yozolmayman. Qilgan gunohlarimdan pushaymonman, chin dildan tavba qilaman. Va men koʻrgan qiyinchiliklarni hech kimning boshiga solmagin, deb Yaratganga iltijo etaman. Boshqalar najot topsin, shayton vasvasasiga uchmasin, deb bu voqealarni yozdim. Men jonimni uni menga ato etgan zotning oʻziga topshiraman. Umidvormanki, u meni kechiradi...» Afsuski, Jeyms Xolbornning koʻzi kech ochiladi. Bizning shunday demoqdan oʻzga ilojimiz yoʻq. U ertaroq oxiratni oʻylab yashaganida, ehtimolki, xudo va bandalari tomonidan unutilgan bir orolda bunchalar xor boʻlib oʻlmas edi. Endi hikoya qilmoqchi boʻlganimiz, aytish mumkinki, robinzonnomachilik tarixidagi yagona hodisa. Ma’lumki, Rossiya yoki Ispaniya, Braziliya yoki Oʻzbekistonda boʻladimi – qat’i nazar, dunyodagi barcha bolakaylar hayratlanarli tarzda bir-biriga juda oʻxshaydi. Ularning hammasi jonsarak, qiziquvchan, gʻayratli va har bir ishda kattalarga oʻxshashga harakat qiladi. Tinch ummonining koʻz ilgʻamas kengliklariga singib ketgan mittigina Havo (Yeva) orolidagi oftobda kuygan qora-qura bolakaylar boshqa tengdoshlaridan zarracha farq qilmaydi. Ular olti nafar boʻlib, Touga ismli toʻngʻichi oʻn bir yoshda, u joʻraboshi, eng kenjasi esa yettida edi. Havo orolida tirikchilik asosan baliqchilik orqasidan boʻlgani uchun bu yerdagi har bir erkak, tabiiyki, baliqchi hisoblanardi. Oʻz-oʻzidan tushunarliki, bizning qahramonlarimiz ham baliq tutish bilan shugʻullanar va kelajakda baliqchi boʻlish orzusi bilan yashardi. Toʻgʻri, ular sayoz joylarga changak tashlab, baliq ovlardi. Ularning ota va akalari esa hindularning pirog deb ataluvchi uzun va tor qayigʻiga minib, ummon bagʻriga chiqib ketar va u yerda tunets ovlar edi. Tunets – okunlar oilasiga mansub katta va yirtqich baliq. U hatto tajribali baliqchiga ham osongina tutqich bermaydi. Bolakaylar ham tezroq ummonga chiqib tunets ovlashni, ish baroridan kelgan paytda kattalardan maqtov eshitishni orziqib kutardi. Kunlardan bir kuni soʻrayverib holi-joniga qoʻymaganidan soʻng otasi Tougaga dengizga chiqib baliq ovlashga izn beradi. Mayli, qayiqni ham olaqol, deydi u. Touga bu quvonchni doʻstlari bilan baham koʻrishga shoshiladi. Joʻralari unga havas qilayotganini koʻrib, oʻsha zahotiyoq, qani, boʻlaqolinglar, sizlarni ham olib ketaman, bir maza qilinglar, deya ularni ham baliq oviga taklif etadi. Bolalar quvonchining cheki yoʻq edi. Ertasi kuni tong yorisha boshlashi bilan oltovlon qayiqni suvga sudrab tushadi, yelkanni oʻrnatib, qirgʻoqqa yaqin suvosti qoyalarini chetlab, dengizga chiqadi. Havo xuddi oldindan kelishib qoʻygandek ochiq va osuda, samoda bulutdan asar ham yoʻq edi. Bolakaylar tobora sohildan uzoqlashib borardi, tez orada Havo oroli koʻzdan gʻoyib boʻladi. Shundan soʻnggina ular baliq oviga kirishadi. Ovning baroridan kelishi ta-yindek edi – dastlabki urinishdayoq bir nechta yirik baliq toʻrga tushadi. Lekin hali bu chinakam baliq ovi emasdi. Hamma qachon tunets toʻrga ilinarkan, deya betoqat kutardi. Kutilmaganda dovul turadi. Bolalar baliq ovlashga berilib ketgani bois osmonda bulut paydo boʻlgani, u shiddat bilan koʻpayib, samoni butunlay qoplab olganini ham bilmay qoladi. Daf’atan shamol boshlanadi, ummon chayqalib, yomgʻir tomchilay boshlaydi. Yosh baliqchilar yelkanni yigʻishtirish haqida oʻylab ulgurmasidanoq kuchli shamol zarbidan machta majaqlanib ketadi. Bolalar, haqiqiy baliqchilar kabi, koʻzyoshi qilmay, talvasaga tushmay, kulfatga mardona qarshi turadi. Ular qayiqning toʻshiga qattiq yopishib, ayni choqda uning muvozanatini saqlashga tirishadi. Ummon, goʻyoki bolalarning matonatini sinab koʻrmoqchiday, quturgancha qayiqni, xuddi kokos yongʻogʻi poʻchogʻi misol, u yoqdan bu yoqqa otib, irgʻitib oʻynardi. Shiddatli poʻrtana bir necha kun uzluksiz davom etadi. Va ana shu kunlar mobaynida tizginsiz omonat qayiqcha ummon boʻylab chirpirak boʻlib aylanib, toʻlgʻonib yuradi. Kichikroq bolalar butunlay holdan toygan alfozda qayiq tubida choʻzilib yotardi. Eng yoshi kattasi boʻlgan Touga va Maugi ularni xom baliq va kokos yongʻogʻi poʻchogʻiga toʻplangan yomgʻir suvi bilan boqadi. Nihoyat, qayiq bir kuni qirgʻoqqa kelib toʻxtaydi. Keyin ma’lum boʻlishicha, ular yetib kelgan manzil Havo orolidan 140 chaqirim narida joylashgan Ota (Ata) oroli ekan. Orolda odam zoti yashamas edi. Touga va uning doʻstlari orolda roppa-rosa 450 kun hayot kechiradi. Ular robinzonlik qismatiga tezda koʻnikadi va ovqat topish yoʻllarini oʻrganib oladi: mudrab yotgan qushlarni tutar, qumdagi toshbaqa tuxumlarini kavlab olar, kokos daraxti ustiga chiqib yongʻogʻini terar edi. Yosh robinzonlarni bir gal orol yaqinidan oʻtib qolgan «Jast Devid» nomli Angliya kemasi olib ketadi. Bolalarning hammasi sogʻ-salomat, tetik va kuch-gʻayratga toʻliq ekani «Jast Devid» dengizchilarini hayratga soladi. – Biz bu yerda umr boʻyi yashashimiz ham mumkin edi, – deydi robinzonlarning eng kenjasi. – Faqat ota-onalarimizga achinamiz. Ular bizlarni sogʻinayotgan boʻlsa kerak. Siz nima deysiz, bilmadim-u, lekin Havo orolining bu jasur bolakaylarini katta yoshli, yana deng, dengizchi boʻlmish Jeyms Xolborn amaki bilan mutlaqo yonma-yon qoʻyib boʻlmaydi. Oilaviy robinzonlar Koʻrdingizmi, robinzonlar hozirgi zamonda ham bor ekan. Ta’kidlash kerakki, deylik, ular bugungi kunda XVII asrdagidan sira kam emas. Dengiz hanuzgacha tasodiflarga toʻla, shafqatsiz va ayyor, tizginsiz bir hodisa sifatida qolmoqda. Frantsuz Anri Burdan qisqa va aniq qilib «romantiklar» deb ataladigan tinib-tinchimas odamlar toifasiga mansub edi. Bu inson butun umri davomida hayratlanish va zavqlanish qobiliyatini yoʻqotmay yashadi. Bu, albatta, har qanday odamning ham havasini keltiradi. Sarguzashtlarga boʻlgan qiziqish va ishtiyoq uni aslo tark etmaydi. Barcha romantiklar kabi, Burdan ham hech qachon bir joyda tinch oʻtirolmasdi. Mohir uchuvchi sifatida u turli vaqtlarda Janubiy Amerika, Vetnam, Kanada, Laos, Afrika, Oʻrta Sharq va albatta Frantsiyada yashaydi hamda ishlaydi. Bundan tashqari, Burdan yaxta sportiga mukkasidan ketgan edi. U Oʻrta Yer dengizini boshdan-adoq kezib chiqqan, Janubiy Xitoy dengizi va Siam koʻrfazini besh qoʻldek bilar edi. Anrining xotini Joze ham oʻziga oʻxshagan edi. Bir qarashda, nozik-nimjon boʻlib koʻrinsa-da, favqulodda gʻayrat-shijoatli, mard va jasur ayol edi. U barcha dengiz sayo-hatlarida erining doimiy hamrohi edi. Lom-mim demasdan, hamma qiyinchilik va mashaqqatlarni eri bilan birga tortardi. Er-xotin Burdanlarning koʻngliga tugib qoʻygan bir orzusi bor edi. U ham boʻlsa, yaxtada suzib, dunyoni aylanib chiqish. 1966 yili tinib-tinchimas Anri va Joze Singapurga borib qoladi. U yerda Anri biror muddat yoʻlovchi samolyot uchuvchisi boʻlib ishlaydi. Aynan oʻsha yerda er-xotinning allaqachondan buyon amalga oshmay kelayotgan orzusini roʻyobga chiqarish uchun qulay imkoniyat paydo boʻladi. Ular yigʻib yurgan puliga 15 metrlik yaxta yasashga buyurtma beradi. Ular yaxtani Jozening sharafiga «Singa Betina», ya’ni «Sherxon» deb ataydi. Barcha zarur narsalarni gʻamlab, Malayziyaning janubiy qirgʻoqlari boʻylab amalga oshirilgan sinov suzishlaridan soʻng, 1966 yil 20 oktyabrda dunyo boʻylab dengiz sayohatiga yoʻl olishadi. Er-xotin Burdanlar hammani hayratga soladigan birinchilikka intilmaydi, eng qisqa muddat mobaynida yer yuzini aylanib chiqishni maqsad ham qilib qoʻymaydi. Ular iloji boricha koʻproq narsani koʻrish uchun imkon qadar sekin suzmoqchi boʻladi. Shuning uchun darhol sharq yoki gʻarbga intilish oʻrniga ular janub tarafga qarab yoʻl oladi. Chunki ular Kalimantan va Sulavesi orollari qir-gʻoqlari boʻylab oʻtish, keyin Avstraliya, Yangi Gvineya va Okeaniya orollari, Yaponiya, Janubiy Amerika va boshqa oʻlkalarda boʻlishni niyat qilgan edi. Ta’kidlash kerakki, avval-boshdanoq dengiz sayohatchilarining ishi surunkasiga yurishmay qoladi. Ularni avvaldanoq shum taqdir ta’qib etgan boʻlsa kerak, degan xayolga borish ham hech gap emas. Oʻzingiz oʻylab koʻring: dastlab yaxtaning tubidagi yoriqni zoʻrgʻa tuzatishadi-yu, machta sinib ketadi; machtani almashtirib ulgurmasdanoq muharrik (motor) ishlamay qoladi; soʻngra boshqaruv arqoni uzilib ketadi. Shu tariqa falokat ustiga falokat davom etaveradi. Albatta, jiddiyroq qaraganda, bu omadsizliklarga shum taqdirning mutlaqo aloqasi yoʻq. Omadsizlikning sababi boshqa narsada – shoshib-pishib, qoʻl uchida qilingan yaxtada, sayozlik va suvosti qoyalarining koʻpligi, yomgʻir va poʻrtanalarning keti uzilmayotgani tufayli suzish ogʻir kechayotganida edi. Bu omadsizlikning oxiri shu bilan tugaydiki, 1967 yil 27 yanvarda Avstraliyadagi Darvin orollaridan 80 mil narida, Baterst oroli yaqinida dengiz sayo-hati ishqibozlari tuzoqqa tushadi. Tushganda ham ahmoqona bir tarzda tushadi. Bu hodisa quyidagicha boʻlgan edi. Orolning shimoliy tarafidagi uzoqdan koʻzga tashlangan qumloq sohilda ozgina hordiq chiqarish va shu bahonada yaxtani ham ta’mirlab olish niyatida ular «Singa Betina»ni qirgʻoqqa qarab haydaydi. Dengiz koʻpirib, toʻlqinlanib yotgani bois ular toʻppa-toʻgʻri suvosti qoyalariga qarab borishayotganini sezmay qoladi. Faqat baxtli tasodif tufayli, aytish mumkinki, qandaydir moʻ‘jiza yuz berib, ular oʻta xavfli qoya yonidan eson-omon oʻtib ketadi. Toʻgʻri, bir marta yaxta qandaydir zarbadan chayqalib ketgandek boʻladi, lekin sayohatchilar bunga jiddiy e’tibor bermaydi. Sohildan 200 metrlar berida «Singa Betina»ni qantarib qoʻyadilar. Dengizda toʻlqinlar tinib, suv ortga chekinganidan keyin Anri va Joze nogahon qanday alamli tuzoqqa tushib qolganini anglaydi. Ular hozirgina bir iloj qilib oʻtib olgan suvosti qoyasi ulkan poydevori bilan butun sohilni chirmab, ikki tarafdan qirgʻoqqa qadalib turardi. Toʻlqinlar tinchib, suv ortga chekinib pasayganidan soʻng tubigacha koʻrinib qolgan bu oʻziga xos koʻldan birovning yordamisiz chiqib ketish haqida oʻylab oʻtirishning ham foydasi yoʻq edi. Buning ustiga, shimol mussonlari (musson – qishda dengiz tomon, yozda dengizdan quruqlik tomon esadigan shamol) mavsumi boshlangan, shamol dengizdan sohilga qarab tinimsiz esib turar, muharrik ishdan chiqqan edi. Lekin er-xotin sayohatchilar bundan koʻp ham tashvishga tushmaydi. Nima boʻlibdi, yana bir sarguzasht boshlanadi-da! Sayohat shunisi bilan qiziq-da! Ular mahalliy aholi yordamida tez orada bu qurshovdan chiqib ketishga ishonardi. Hozircha dam olib, keyin yaxtani tuzatishga qaror qilishadi. Yaxshiyam, ular barcha zarur narsalar – oziq-ovqat, kiyim-kechak, uzoqdan ishora beradigan mushak, shuningdek, kitoblar va plastinka qoʻyiladigan elek-trofonni qirgʻoqqa olib kelib olgan edi. Bu ishni oʻz vaqtida qilishgan ekan. Chunki shamol va toʻlqinlar, suvning koʻtarilishi va pasayishi «Singa Betina»ni yarimigacha choʻkib ketgan vayronaga aylantirgan, uning 250 kilogrammlik chambaragi esa allaqachon halqadan uzilib, dengizga choʻkib ketgan edi. Anri va Joze kema yelkanidan oʻtovga oʻxshash bir boshpana yasaydi. Bu oʻtov ularni quyoshdan saqlar, lekin yomgʻir va kechki sovuqdan aslo himoya qila olmas edi. Shu tariqa ular, kema halokatiga uchragan dengizchilar kabi, hayot kechira boshlaydi. Har narsani ham koʻngilga olavermaydigan quvnoq va oʻz kuchiga ishongan odamlar boʻlgani uchun ular bu falokatni uyda kulgili bir tarzda yaqin qarindoshlarga aytib berish mumkin boʻlgan kichik bir sarguzasht deb hisoblar edi. Mahalliy aholi bilan til topishib olishsa bas, bu koʻngilsizlik ortda qoladi. Biroq oradan bir kun, ikki kun, besh kun, oʻn kun oʻtgach, er-xotin Burdanlar qalbiga shubha moʻralay boshlaydi: bu orolda oʻzi mahalliy aholi bormikan? Sohilda, har qalay, ularning borligidan dalolat beradigan hech qanday asoratni hozirgacha koʻrishgani yoʻq. Shunda ular kimdir kelib bizni topib oladi deb qoʻl qovushtirib oʻtirmasdan, oʻzlari odamlarni izlab yoʻlga chiqadi. Ular qoʻnim topgan joyda bironta ham mevali daraxtning yoʻqligi, sayozlikda baliqlar urchimasligi, oziq-ovqati esa unchalik koʻp emasligi ham shuni taqozo etardi. Tabiiyki, unchalik yoqimli boʻlmagan bu joylarda uzoq muddat turib qolishni xayolga ham keltirib boʻlmasdi. Mana, ikki oqsoq – poʻrtana vaqtida, yaxtada suzib kelayotgan paytdayoq oyoqlari shilinib ketgan, endi yurganda yaralari achishib ogʻrir edi – orol boʻylab olis yoʻlga chiqadi. Bu yerlarda yurish mashaqqatli va xavfli edi. Orol mudrab yotgan qalin oʻrmon bilan qoplangan, uni koʻpgina jilgʻalar kesib oʻtar, dengiz suvi koʻtarilgan va pasaygan paytda ular oʻtib boʻlmaydigan asov daryoga aylanar edi. Bu ham yetmaganday, tinimsiz yom-gʻir yogʻib turardi. Orolda odamlar yoʻqligiga ishonch hosil qilgach, er-xotin uning janubiy chekkasiga oʻtib olishga qaror qiladi – ehtimol, u yerda inson zoti uchrab qolar. Bundan tashqari, Anrining taxminiga koʻra, qaerdadir orolning janubida mash’al-mayoq boʻlishi lozim, chunki Klarens boʻgʻozidan kemalar qatnar ekan. 23 fevral kuni er-xotin yana qarorgohni tashlab, orolning ichiga yoʻl oladi. Mango (angoh) daraxtidan iborat butazorlar yana ularning yoʻlida qalin devordek paydo boʻladi, ortida esa katta daryo va nihoyat, ilonu boshqa balo-qazolarga toʻlib yotgan bepoyon botqoqlik va balchiqzorlar koʻzga tashlanadi. Botqoqlikdan oʻtishda er-xotin koʻpincha beligacha, ba’zan hatto boʻynigacha botib ketardi. Ikki kecha-kunduzlik ana shunday benihoya mashaqqatli va samarasiz tentirashdan soʻng qarorgohga qaytib kelishar ekan, Jozening daryoga choʻkib ketishiga bir bahya qolgan edi. U girdobga tushib qoladi. Oʻsha paytda, aksiga olgandek, yarasiga bogʻlab qoʻyilgan doka yechilib, oyoqlariga oʻralib qoladi. Anri jonini jabborga berib, koʻp azob-uqubat bilan xotinini qutqarib oladi. Ular oziq-ovqatni tejashga harchand urinmasin, robinzonchilikning – bu robinzonchilik ekaniga shubha yoʻq edi – ikkinchi oyida yegulik sob boʻladi. Oziqbop malyuskalarni izlashga toʻgʻri keladi. Bu joylarda negadir hatto qisqichbaqalar ham urchimagani uchun shafqatsiz ochlik azobi shu paytgacha pashshaga ham ozor bermagan Anrini ov qilishga majbur etadi. Lekin undan, kutilganidek, risoladagidek ovchi chiqmaydi. Nima, endi shu la’nati joyda ochlikdan itdek oʻlib ketaveramizmi, degan qoʻrquv Anrini bor kuchini jamlab, orolning janubiy sohiliga oʻtish chorasini topish uchun yana bir bor yoʻlga chiqishga majbur etadi. Ammo bu harakat tufayli sal boʻlmasa jonidan ajralib qolay deydi – allaqaysi hovuzga choʻkib ketishiga ozgina qoladi. U tinkai madori qurib, qarorgohga qaytib keladi. Shundan soʻnggina janubiy sohilga oʻtib olish haqidagi xayolni kalladan chiqarib tashlashga toʻgʻri keldi. Endi oxirgi imkoniyat – sol yasash va orolni aylanib oʻtib, kema yoʻllariga yetib olish uchun unga minib, dengizga chiqish lozim edi. 17 mart kuni Anrining ovda birinchi va oxirgi marta omadi keladi: u kichkina miltigʻi bilan allaqayoqdan adashib kelib qolgan kenguru bolasini otib oladi. Uning goʻshti ikki kunga yetadi. Bir oz kuchga toʻlib olgach, Anri sol yasashga kirishadi. Afsuski, haddan ziyod qattiq ikkita mango daraxti suvga choʻkib ketadi. Ularni yiqitish va tozalashga bir necha kun ketgan edi. Oxiri «Singa Betina»ning machtasini buzib, taxtalarini sugʻurib olishga toʻgʻri keladi. Bir necha kundan keyin qoʻpol, nobopgina sol tayyor boʻladi. Uning yelkan oʻrnatiladigan machtasi, boshqaradigan eshkagi bor edi. Oroldan suzib ketish arafasida ochilib qolgan suvosti qoyasidan Anri bir nechta yirik ustiritsa (ustritsa – dengiz malyuskasi) topib oladi. Ular bilan bir amallab qorinni aldashadi. Ertasi kuni eng zarur narsalarni solga yuklab, qirgʻoqda har ehtimolga qarshi shisha idishga joylangan xayrlashuv maktubini qoldirib, er-xotin Burdanlar suvning pasayishi boshlanishi bilan dengizga qarab yoʻl oladi. Ular kunduzi sohil yoqalab janubga suzish, kechasi esa orolga yaqinlashib toʻxtashni, u yerda tunash va biron bir yegulik topishni moʻljal qilgan edi. Amalda hammasi boshqacha boʻlib chiqadi. Ikkinchi kuniyoq shamol va suvning pasayishi tufayli orqaga qaytayotgan toʻlqinlar solni dengiz bagʻriga surib ketadi. Solda bor-yoʻgʻi 20 litr chuchuk suv qolgani, bir tishlam ham yegulik boʻlmaganini, kemalar tinimsiz qatnab turadigan asosiy yoʻlgacha qariyb 100 mil masofa borligini inobatga olganda, er-xotin Burdanlarni ochlik va madorsizlik ayagan taqdirda ham, poʻrtanalar ayamasligi, ularni dastlabki dovuldayoq muqarrar oʻlim kutayotgani yaqqol koʻrinib turardi. Bu ham yetmaganidek, sol hozirdanoq asta-sekin, ammo toʻxtovsiz suvga botib borardi. Ikki kun oʻtgach, uning ustida faqat yogʻoch quti turardi. Qutining ustida ikkovlon bir iloj qilib oʻtirsa boʻlardi. Uchinchi kuni quti ham suv ostida qoladi. Oyoqlaridagi yaralar dengizning shoʻr suvida battar achishib, azob berardi. Dengizda hali ham birorta kema koʻrinmasdi. Faqat toʻrtinchi kunning adogʻida Anri va Joze hamma narsadan umidini uzib, taqdirga tan berib, bir-biridan rozi-rizolik tilab, vidolashib turganida, ufqda shxuna – kichik yelkanli kema paydo boʻladi. Lekin shu paytda uzoqdan ishora beruvchi aksariyat mushaklar zax tortib, otilmaydigan boʻlib qolgani ma’lum boʻladi. Yaxshiyam, ikkitasi uncha namlanmagan ekan. Shom qorongʻisiga qaramay, uzoqlashib borayotgan kemadagilar nogahon dengiz tepasida paydo boʻlgan qirmizi rang tutunni payqab qoladi. Shu tariqa er-xotin sayohatchilar qutqarib olinadi. Oʻz ixtiyori bilan robinzon boʻlganlar Shu paytgacha faqat gʻayriixtiyoriy ravishda, ya’ni oʻziga bogʻliq boʻlmagan sabablar bilan kimsasiz orolga tushib qolgan robinzonlar haqida hikoya qildik. Ammo dunyoda oʻz ixtiyori bilan tanholikka intilgan va hatto jonu dili bilan oʻzini kimsasiz orolda yashashga mahkum qilgan robinzonlar ham boʻlgani ma’lum. Ta’kidlash kerakki, bunday robinzonlar ayniqsa bizning davrimizda anchagina koʻpaydi. Birinchi koʻngilli Robinzon, chamasi, portugaliyalik dvoryanin Fernando Lopes boʻlgan. U taqdir taqozosi bilan (balki boylik ketidan quvgandir) bir paytlar Portugaliyaning mustamlakasi boʻlgan Hindistonning gʻarbiy qirgʻoqlaridagi Goa oroliga borib qoladi. Bir kuni don Fernando odamning aqlu hushini oladigan bir nechta tilla buyumga koʻngli sust ketib, oʻzi bilmagan holda, Portugaliya manfaatlariga zid ish qilib qoʻyadi. Oʻzingizdan qolar gap yoʻq, xiyonat hech qachon kechirilmaydi. Odatda xiyonatchilarni qatl etganlar. Biroq Lopes oʻlimga mahkum etilmaydi. Lekin beshafqat jazolanadi: shahar maydonida xaloyiqning koʻz oldida jallod avval uning oʻng qoʻli va chap qoʻlining oʻrtanchi barmogʻini chopib tashlaydi. Shundan soʻng burni va quloqlarini ham kesadi. Bunday jazo oʻlim bilan, oʻlim boʻlganda ham azobli oʻlim bilan barobar edi. Qonga belangan Lopes koʻpga bormasdan jon taslim qilishiga odamlarning koʻzi yetib qolgan edi. Biroq don Fernando qandaydir moʻ‘jiza tufayli tirik qoladi. Bu jabrdiyda oʻzini la’natlagan odamlarning koʻziga boshqa yomon koʻrinmaslik uchun Portugaliyaga qaytib ketishga qaror qiladi. Yoki qaytib ketaman deb shunchaki bahona oʻylab topadi. Nima boʻlganda ham, 1517 yili Lopes Vataniga qaytib ketayotgan kema ichimlik suv gʻamlab olish uchun Muqaddas Yelena oroliga kelib toʻxtaydi. Don Fernando qirgʻoqqa tushib, oʻrmon ichida gʻoyib boʻladi va kema jo-yidan qoʻzgʻalmaguncha yashirinib oʻtiraveradi. Gap nimada ekanini darhol pay-qagan dengizchilar bu mayib odamga rahmi kelib, dastlabki kunlari yegulik topolmay och qolmasin, degan niyatda jindak qoqlangan goʻsht, quritilgan baliq, tuz hamda kiyim-kechak qoldirib ketadi. Ular qirgʻoqda gulxan yoqadi. Undan Lopes choʻgʻ olib, doimiy olovga ega boʻlishi mumkin edi. Dengizchilar xat yozib qoldirib, zarurat tugʻilganda orol yaqinidan oʻtadigan kemalarga ishorat berish va ulardan yordam soʻrash lozimligini eslatishadi. Fernando Lopesning qariyb 30 yillik robinzonchiligi shu tarzda boshlanadi. U shunday abgor holida xotini va bolalari koʻziga koʻrinmaslikni ma’qul topgan edi. Oziq-ovqat masalasida Lopesning hech bir muhtojligi yoʻq edi. Oʻsha davrda orolning aksariyat hududini qoplab olgan oʻrmonda yongʻoq moʻl boʻladi. Ularni yeyish albatta foydali. Qirgʻoqqa oʻrmalab chiqqan toshbaqalar uning oʻljasiga aylanardi. Ba’zida echki yoki toʻngʻiz tutib olardi. Qirgʻoq boʻyidagi suvda baliq ham serob. Oftobdan, shamol va yomgʻirdan saqlaydigan doimiy boshpanaga ega boʻlish uchun Lopes Ibodatxona vodiysi deb ataladigan sayhonlikda yertoʻla kavlab oladi. Qisqasi, don Fernando zohidlarga xos xotirjam va ehtimol, hatto baxtli hayot kechiradi. Uni bu yerda hech kim bezovta qilmas, hech kim boʻlar-boʻlmas narsalarni soʻrab jigʻiga tegmas, hech kim unga achinib yoki jirkanib qaramas edi. Robinzonning Muqaddas Yelena orolida bir maromda kechayotgan hayotini faqat bir yildan keyin portugaliyaliklarning kemasi kelib buzadi. Kema meni Goaga qaytarib olib ketmoqchi, u yerda qamoqqa tashlamoqchi, deb oʻylagan Lopes oʻrmon ichkarisiga qochib ketadi va baland qoya ustida hamyurtlari kema yelkanini koʻtarmagunicha ularning xatti-harakatini kuzatib turadi. Shundan soʻnggina u qoʻnalgʻasiga qaytadi. Qaytib kelgach, quvonchdan hayratga tushadi: dengizchilar uning boshpanasini topib, oziq-ovqat, xat qoldirib ketgan ekan. Xatda orolga kelib toʻxtagan kemalarni koʻrib, yashirinmaslik, aksincha, agar zarurat boʻlsa, ulardan yordam soʻrash qattiq tayinlangan edi. Dengizchilarning mehribonchilik bilan yozilgan xatlariga qaramay, Lopes yana uzoq vaqtgacha odamlardan qochib yuradi. Ufqda yelkan qorasini koʻrishi bilan oʻrmon ichkarisidagi pis-tirmasiga oshiqadi. Bu muddat davomida Lopesning yertoʻlasiga koʻplab portugaliyalik dengizchilar kelib ketadi. Ular oziq-ovqat va eski kiyim-kechak qoldirish bilangina kifoyalanmas, bu devona haqida butun Portugaliya va uning mustamlaka oʻlkalariga har xil afsonalar tarqatar edi. Lopesning gʻaroyib qismati bilan Portugaliya qiroli Xuan Uchinchining oʻzi qiziqib qoladi. U don Fernandoga xat yozib yuboradi. Ushbu maktubda agarda Vataniga qaytishni ixtiyor etsa, barcha gunohlarini kechirish va xavfsizligini ta’minlash kafolatini oʻz zimmasiga oladi. Shunga qaramay, Lopes hali ham odamlarga ishonmas, iloji boricha ularga yaqinlashmaslikka harakat qilardi. Bir kuni orolda Jumaboy paydo boʻlmaganida bormi, kim biladi deysiz, bu hol yana qancha davom etardi. Jumaboy deganimiz yavalik (Yava oroli nazarda tutilmoqda) qulvachcha edi. Bu shumtaka kemalardan biridan qochib kelgan edi. Ajabo, Lopes va yavalik negadir chiqisholmaydi, oʻrtada kelishmovchilik paydo boʻladi. Bu mashmasha shu bilan tugaydiki, kunlardan bir kuni navbatdagi kema orolga kelib toʻxtaganda, qulvachcha dengizchilarga odatda Lopes yashirinib oladigan oʻrmondagi joyni koʻrsatadi. Ammo kema kapitani Lopesni qayoqqadir olib ketishni xayoliga ham keltirmagan edi. Bundan robinzon hayratga tushadi. Boz ustiga, u Lopesga hech kim hech qachon unga nisbatan kuch ishlatmasligi haqida tilxat beradi. Quvonib ketgan don Fernando ham endi hech qachon yashirinmasligini aytib, dengizchilarni ishontiradi. Faqat shundan keyingina odamlar unga yomonlik istamasligiga toʻliq ishonch hosil qilib, Lopes nihoyat yurtiga qaytib borishga qaror qiladi. Lissabonda uni qirol va qirolicha iliq qabul qiladi. Keyin u gunohlaridan tavba qilib, Rim ziyoratiga boradi va u yerda papa Kliment Yettinchi tomonidan qabul qilinadi. Lopesning chin dildan tavba-tazarru qilganidan mutaassir boʻlgan Papa undan, qani, ayt, koʻnglingdagi eng shirin tilaging nima, deb soʻraydi. Shunda u hech ikkilanmasdan bunday deb javob beradi: – Men kelgan joyimga, Muqaddas Yelena oroliga qaytsam degandim. Menga oʻsha yer yaxshi edi. Faqat qirol mening bu istagimga rozi boʻlmasa kerak, deb qoʻrqaman. Shundan soʻng koʻp oʻtmay, Lopes Kliment Yettinchining koʻmagi bilan sevimli oroliga qaytadi. Endi bu yerda yashash unga avvalgidan koʻra osonroq edi. U orolga oʻzi bilan birga oʻrdak, tovuq, toʻngʻiz, echki-uloq olib keladi. Qoʻyib yuborilganidan keyin ular tezda koʻpayib, yovvoyilashib ketadi. Shu tariqa Lopes goʻshtdan qiynalmaydigan boʻladi. U orolga koʻplab qovoq, anor va palma daraxtlarini ekib tashlaydi. Aytishlaricha, ular orolda bugungi kungacha oʻsib yotgan ekan. Bundan tashqari, robinzonimizning tarjimai holini oʻrgangan portugaliyalik tarixchi Korreaning yozishicha, Lopes odamlardan qochmaydigan boʻlgan, hatto dengizchilar bilan suhbatlashgan, ulardan urugʻ va koʻchatlar olib turgan. Demak, Lopesning kimsasiz orolda yashaydigan odam uchun lozim boʻladigan barcha narsasi boʻlgan. U odamlar orasida oroldagidan koʻra ancha qiynalib yashashini bilgani uchun taqdiridan nolimas, hayotidan rozi edi. Fernando Lopes Muqaddas Yelena orolida roppa-rosa 30 yil yashab, 1545 yili vafot etadi. Bizning davrimizda kimsasiz orollarda tanho yashash uchun bosh olib ketishga sabablar koʻp. Chunonchi, kundalik turmush tashvishlari, odamlardan bezish va kishining shunchaki ma’lum muddat oʻz-oʻzi bilan yolgʻiz qolish istagi – barcha-barchasi shunday sabablar jumlasiga kiradi. Lekin ularning hammasini ortda qoldirib ketadigan yana bir qancha sabablar bor. Bu – texnik taraqqiyot va ishlab chiqarishning odamlarni oddiy temirtan kuchga aylantirgan holda shiddat bilan ildamlab borayotganidir. Bu – ijtimoiy va ekologik muammolar. Bu – irqiy va etnik mojarolar. Bu – koʻpmillionli bahaybat shahar-megapolislar. Qanchalik gʻalati tuyulmasin, aynan sershovqin va behalovat, jinoyatchilik avj olgan, televidenie hamda boshqa axborot vositalari odamlarning qalbiyu ongini zaharlab borayotgan katta shaharlarda inson oʻzini juda yolgʻiz va nochor his qiladi. Oxir-oqibat odamlar bunday «toʻkinchilik»larning barchasiga qoʻl siltab, boshi oqqan tomonga ketishga harakat qilmoqda. Amerikaning «Glavier» harbiy kemasi kapitaniga havoda uchib oʻtayotgan vertolyotdan kimsasiz orolda odam qorasi koʻringani haqida xabar berilgach, u dar-hol yoʻnalishni oʻzgartirib, orolga qarab suza boshlaydi. Kema orol yaqinida toʻxtaydi va undan qayiq suvga tushiriladi. Qayiq qirgʻoqqa yetar-etmas, dengizchilarni qattiq hayratda qoldirib, yarimyalongʻoch yovvoyisifat kimsa boʻralatib soʻkina boshlaydi: – Men sizlardan yordam soʻraganim yoʻq! Qani, daf boʻlinglar, qorangizni koʻrmayin. Odamni tinch qoʻyasizlarmi-yoʻqmi! He-e-e, enangni... Shundan soʻng qutqaruvchilarga qarata konserva bankalari va ulardan ham ogʻirroq narsalar irgʻitiladi. «Boyoqish yolgʻizlikda aqlini yoʻqotib qoʻyibdi», deb oʻylaydi dengizchilar. Faqat yotigʻi bilan tushuntirib, robinzon bilan iliq suhbatlashish yoʻlini topganlaridan ke-yin ma’lum boʻladiki, bu odam kema halokati tufayli emas, balki oʻz ixtiyori bilan robinzon boʻlgan ekan. Bu yerda 30 oydan buyon yashar ekan. Boz ustiga, juda yaxshi yashayotgan ekan. Xaloskorlarga robinzonni bezovta qilmaslikdan oʻzga iloj qolmaydi. Robinzonning ismi Tom Nil, u qoʻnim topgan orol, aniqrogʻi, atoll (atoll – halqa tarzidagi orollar tizmasi) Nilning vatani – Yangi Zelandiyadan uch ming kilometr uzoqlikda joylashgan Kuka orollar tizimiga mansub edi. Darvoqe, bu orolning nomi ruscha – Suvorov atolli deb atalardi. U ruslarning «Suvorov» kemasi sharafiga qoʻyilgan edi. Dengiz sayyohi M. Lazerev boshchiligidagi rus dengizchilari 1814 yili dunyoni aylanib chiqish paytida bu orolga kemasining nomini qoʻygan edi. Toʻgʻri, mahalliy aholi bu nomni oʻz tiliga moslab, «Atoll Suvaroff» deb atardi. Tom Nil Suvorov atolliga dastlab 1937 yili savdo floti dengizchisi boʻlib ishlab yurgan vaqtida kelgan edi. Oʻshandayoq uning qalbida ana shu har tomonlama goʻzal va qulay makonda umrbod yashab qolish orzusi tugʻiladi. Niyating – yoʻldoshing boʻlsin, deb shunga aytadilar-da. Lekin faqat toʻqqiz yildan soʻng, Ikkinchi jahon urushi tugashi bilan u oʻzining shirin orzusini amalga oshirishga erishadi. Tom Nilni koʻp yillik tanholik azobiga mahkum etilishga nima majbur qiladi? Avvalambor, sergʻalva va behalovat jamiyatdan tashqarida, avtomobillar shovqinini eshitmay, reklama chiroqlarining jonga tegadigan jilvasini koʻrmay, televizor degan matoh borligini bilmay, tabiat bilan uygʻun, tinchgina, betashvish, yolgʻiz yashash istagi uni bu yerga boshlab keladi. Toʻgʻri, Nilning bu yerda ham televizori bor, ammo uni faqat ob-havo ma’lumotini eshitish uchungina qoʻyar edi. Bu robinzonni qiziqtiradigan birdan-bir narsa – ob-havoning qanday boʻlishi. Buning sababi shundaki, u kutilmaganda orolga dovul yopirilgudek boʻlsa, gʻaflatda qolmay deb qoʻrqadi. Bunday falokat uning koʻp yillik mehnati natijasi boʻlgan oroldagi bor-yoʻq narsani supurib ketishi mumkin. Tom Nil uyini jilgʻa boʻyidagi pastak tepalikka quradi va uning yonida turli binolar tiklaydi. Masalan, tovuqxona barpo etadi. Tomorqa qilib, makkajoʻxori, qovoq, pomidor, loviya va piyoz ekadi. Bundan tashqari, uncha katta boʻlmagan sokin koʻlda baliq urchitishi va u yerda qarmoq tashlab, baliq ovlashini ham inobatga olsak, ovqat masalasida ancha chimxoʻr boʻlgan bu inson yegulik borasida hech narsaga zoriqmasdi. Barcha haqiqiy robinzonlarda boʻlgani kabi, Tom Nilning ham oʻz Jumaboyi bor edi. Toʻgʻri, uning nomi sal boshqacha va u toʻrtoyoqli. Gap uning sodiq doʻsti boʻlgan iti Dushanba haqida ketmoqda. Dushanba xoʻjayinining ortidan bir qadam ham qolmas edi. Nil qayoqqa bormasin, u ham hoziru nozir, chunki bechoraning suhbatlashadigan boshqa hech kimi yoʻq. Keyingi paytlarda u zerikkanidan uvlaydigan odat chiqaradi. Buning barchasiga sabab – bu yerga kelgan dastlabki kunlarda u kalamush va quyonlarni ovlashga shu qadar berilib ketadiki, tez orada ular tag-tubi bilan yoʻqoladi. Endi Dushanbaga ish yoʻq. Hatto astagina hurib qoʻyay desa ham bir bahonai sabab topilmaydi. Toʻgʻri, ora-sira bezbet qushlar koʻzga tashlanib qoladi. Ularga ozgina hurib qoʻymasa, boshiga chiqib olishi hech gap emas. Tom Nil bir maromda oddiy va kamtar yashardi. Odatda barvaqt, quyosh chiqmasidan oldin uygʻonadi. Ola-gʻovur dengiz bagʻridan suzib chiqadigan ulkan olov – gardishsimon quyoshni u qachonlardir qudratli dovul qirgʻoqqa irgʻitib yuborgan ulkan xarsang ustida oʻtirib qarshi oladi. Keyin kechasi bilan dengiz toʻlqinlari nimalarni olib kelganini koʻrish uchun Dushanba bilan birga qirgʻoq yoqalab yuradi. Birinchi galda sohilga toʻlqinlar irgʻitib yuborgan taxta va toʻsinlarni terib oladi. Ulardan bundayroqlarini kulbani ta’mirlash va mayda qurilishlarga ishlatadi. Qolgan-qutgani esa oshxona pechkasiga oʻtin boʻladi. U qirgʻoqdan baliqchilar toʻrini suvga choʻktiruvchi soqqalarni ham topib oladi. Ular bilan kulbasini bezaydi. Oftob charaqlab turgan kunda – bu oʻlkalarda havo kamdan-kam hollardagina bulutli boʻladi – Nilning uyi uzoqdan qimmatbaho toshlar osilgan tumorga oʻxshaydi. Tom Nil azonda oʻz saltanatini aylanib chiqqanidan keyin uy va tomorqa yumushlariga kirishadi: tovuqlarga don beradi, tuxumlarni yigʻadi, pomidor va loviya ekilgan egatlarni chopiq qiladi, oʻtin yoradi, xazonlarni bir joyga toʻplab qoʻyadi – ular chirib, oʻgʻit boʻladi; oftobshuvoqda turgan katta togʻorani suvga toʻldiradi – unda choʻmiladi. Uyning soyasida yana uch bochka suv bor. Ulardan birida kiyim-kechagini yuvadi, boshqasida – idish-tovoq chayadi, uchinchi bochkadagi suvni ovqatga va yuz-qoʻlni yuvishga ishlatadi. Nonushtaga tuxum – quymoq, tomorqadan uzilgan pomidor yeb, Tom oʻzi yasagan shezlong – oromkursida bir oz choʻzilib oladi. Charchogʻi chiqqanidan keyin yana uy ishlariga kirishadi yoki baliq oviga boradi. Buning uchun kichkina yelkanli qayigʻi bor. Soat beshda ish kuni tugaydi. Choʻmilib, oʻzi yoqtirgan yirik xarsang ustiga chiqib, tamaki chekadi va botayotgan quyoshning zarrin nurlari koʻrfazning oynadek shaffof suvida qanday jilvalanishiga mahliyo boʻlib oʻtiradi. Kunma-kun, oyma-oy, yilma-yil – qirq yildan ziyod vaqt mobaynida u ana shunday tartibga amal qilgan holda hayot kechiradi. Faqat bir gal Tom Nil Suvorov orolini tark etadi va kechalari bilan oʻtirib yozgan kitobini nashr etish uchun Yangi Zelandiyaga sayohat qiladi. U kitobini «Yolgʻiz menga tegishli orol» deb ataydi. Undan tushgan qalam haqiga roʻzgʻorga mayda-chuyda, oʻziga yangi ust-bosh sotib oladi, tamaki, shakar va tuzni gʻamlab qoʻyadi. Aynan shu kitob tufayli Suvorov orolida yashagan bu robinzon qariyb butun dunyo-ga mashhur shaxsga aylanadi. Braziliyalik ekolog olim Fernando Edvard Lining taqdiri ham Tom Nilnikiga oʻxshaydi. U ham, xuddi Nil kabi, ancha nuroniy yoshigacha – saksonning nari-berisiga qadar robinzon boʻladi. U ham oʻz orolida 40 yildan ziyod hayot kechiradi. Uning sarguzashtlari quyidagicha boshlangan edi. 50-yillarda nedir bir sabab bilan Janubiy Atlantika ustidan uchib oʻtar ekan, Fernando Li cheksiz ummon kengliklari oʻrtasida bir tutam quruqlik borligini koʻrib qoladi. Bu joy olimning tasavvurini shu qadar zabt etadiki, u oʻsha paytdayoq mazkur orolda bir umr yashab qolishga qaror qiladi. Ilgari hech bir xosiyati bilan koʻzga tashlanmagan bu bir tutam yer 40 yil mobaynida shunchaki qoʻl tekkan, parvarish qilingan joyga aylanibgina qolmaydi, balki ummonning qoq oʻrtasidagi koʻzni quvontiradigan jannatmakon goʻshaga aylanadi. Dastlab u yerda did bilan qaralgan tomorqa paydo boʻladi. Keyin sersoya palmazor boʻy koʻrsatadi. Palma urugʻi Malayziyadan olib kelingandi. Orolda chuchuk suv manbai boʻlmagani uchun yomgʻir suvi toʻplansin deb, qoya toshlarni parmalab, hovuz qilishga toʻgʻri keladi. Shu bilan birga, qurgʻoqchilik mahali asqatadi degan niyatda dengiz suvini chuchitib beradigan qurilma barpo etiladi. Lekin uni ishlatishga hojat ham boʻlmaydi: Janubiy Atlantikada yomgʻir doimiy va yetarli miqdorda yogʻib turadi. Noyob Afrika baliqlarini urchitish uchun yana bir hovuz barpo qilinadi. Olimning uyi ikki yarim kilovatt quvvatga ega boʻlgan shamol elektrostantsiyasi yetkazib beradigan tok bilan yoritiladi. Li bularning barchasini bir oʻzi, oʻz qoʻli bilan yaratadi. Agar olimning orolda dunyodagi har qanday hayvonot bogʻi bilan bahslasha oladigan noyob qushlar kollektsiyasini toʻplaganini ham hisobga oladigan boʻlsak, Fernando Lining orolini chindan ham jannatmakon joy desak, hech qanday xato boʻlmaydi. Vatandoshlari ta’biri bilan aytganda, braziliyalik Robinzon Kruzo shuncha yumushlardan ortib, ilmiy ish bilan ham shugʻullanadi. Uning tabiatni asrash muammolariga bagʻishlangan ilmiy asarlari dunyoning mashhur nashrlarida ketma-ket chop etiladi. Germaniyaning Myunxen shahri fuqarosi, oddiy avtomexanik Fridrix Tekstor ham, xuddi Tom Nil kabi, kimsasiz oroldan tanholik izlashga majbur boʻladi. Shahar hayotidan, boylik ketidan quvib botqoqqa botgan jamiyatdan bezgan Tekstor osuda makon topish uchun butun mol-mulkini sotib, dengiz ortidagi serquyosh oʻlkalarga yoʻl oladi. Va shunday joyni topadi. Filippindagi yirik orollardan biri boʻlmish Palavandan besh chaqirim naridagi Tamlagun orolchasi unga ma’qul keladi. Tekstor 5 kvadrat kilometr maydonga ega boʻlgan bu orolchani, garchi katta qiyinchilik bilan boʻlsa-da, 99 yillik muddatga ijaraga oladi. Aytish mumkinki, bir umrlik robinzonchilik sobiq avtomexanikka (bunday deyishimizning boi-si shundaki, orolchada avtomobil degan narsa yoʻq va taxmin qilish mumkinki, boʻlmaydi ham) 6 ming markaga – Germaniyadagi bir yillik kvartira haqiga – tushadi. Lekin Tekstor yashayotgan shart-sharoitni uning avvalgi hayoti bilan mutlaqo solishtirib boʻlmaydi. Tamlagunning havosi ajoyib – harorat hech qachon tselsiy oʻlchovi boʻyicha 22 darajadan pasaymaydi. Havo ham, shaharnikidan farqli oʻlaroq, musaffo. Sokinlikni aytmaysizmi! Koʻngilli robinzonning ovqat va ki-yim-kechagi deyarli tekinga tushadi. Meva va sabzavotni uning oʻzi yetishtiradi. Bundan tashqari, u doimo elliktacha tovuq boqadi. Bu yerda kiyimning keragi ham yoʻq. U bambuk daraxtidan yasalgan kulbada yashaydi. Tekstor, har qanday mulkdor singari, oʻziga yarasha savdo-sotiq qiladi. Vaqti-vaqti bilan koʻzguni quyoshga tutib, Palavan oroliga ishorat beradi, u yerdan tanishlaridan birortasi suzib keladi. Mehmon orol xoʻjayiniga eng zarur narsalarni, shuningdek, un, tuz, oʻsimlik moyi olib keladi. Evaziga tuxum va kokos yongʻogʻi olib ketadi. Robinzonning oʻzi esa orolni bir kun ham tashlab ketmaydi. Bizning davrimizda ancha mashhur va boy odamlar ham robinzonlikni ixtiyor etgani ma’lum. Taniqli amerikalik kinoaktyor Jon Xyuston shular jumlasidandir. U artistlik faoliyati davomida 60 ta filmda asosiy qahramon rolini oʻynagan, 35 ta filmga rejissyorlik qilgan. Payqash qiyin emas, Xyuston pulga muhtoj boʻlmagan, binobarin, odamlar orasida ham koʻngli tusagancha yashashi mumkin edi. Shunga qaramay, u 70 yoshida Qoʻshma Shtatlardagi villasini sotadi. Keyin Tinch ummonida, Meksika yaqinida joylashgan kichkina orolchani sotib oladi va muqim yashab qolish uchun u yerga koʻchib oʻtadi. Xyustonni bunday qilishga nima majbur etgani haqida bir nima deyish qiyin. Aftidan, kinodagi ishi bilan bogʻliq doimiy gʻalvalardan forigʻ boʻlish uchun shunday qilgan boʻlsa kerak. U faqat «Qaroqchi» ism-li qari itini olib ketadi. Sobiq rejissyor va aktyor tashqi olam bilan faqat qisqa toʻlqinli radiopriyomnigi orqali bogʻlanadi. Odamzod tanholikda, yana deng, hech kimsa yashamaydigan orolda loaqal bir yil umr kechirishi qanchalik mashaqqat ekanini tasavvur etib koʻring. Daniel Defoning fantaziyasiga balli, u oʻz robinzonini Tobago orolida oz emas-koʻp emas, 28 yil zeriktirmay, eson-omon olib yuribdi. Buning ustiga, uning bir oʻzini emas, Jumaboy degan sherigi bilan birga. Chamasi, mashhur yozuvchi robinzonnomaning bundan koʻra uzunroq boʻlishiga ishonmagan koʻrinadi. Aslida, robinzonlar oʻzlarining adabiy birodariga qaraganda ikki va hatto uch barobar koʻproq vaqt mobaynida tanholikda yashagan yoki yashamoqda. 1911 yili Tinch ummonining janub tarafida yuz bergan kuchli poʻrtana paytida angliyaliklarning kemasi choʻkib ketadi. Butun ekipaj a’zolaridan faqat bir inson – shogird bola Jerald Bibsgina omon qoladi va u kelib qolgan quruqlik kimsasiz oroldan iborat boʻlib chiqadi. Orol dengiz yoʻllaridan chekkada edi. Kemalar hech qachon unga yaqin yoʻlamas, shu bois Jerald 1985 yili olib ketgunlariga qadar tanholikda yashaydi. Shu tariqa uning robinzonchiligi 74 yil davom etadi. Bu davr mobaynida dunyo ikki marta jahon urushi girdobida qoladi, Bibs esa bu haqda hech narsa bilmaydi. Orolga 14 yoshlik paytida tushib, uni sharti ketib, parti qolgan bir vaqtda tark etadi. Sobiq Yugoslaviyaning Dalmatsiya degan hududidagi qishloqlardan birida Kuchichu ismli odam koʻpbolali va qashshoq oilasi bilan birga istiqomat qiladi. Oʻgʻillari voyaga yetganidan soʻng xonadon sohibi kunlardan birida, xuddi Sharq ertaklarida boʻlgani kabi, farzandlarini toʻplab bunday deydi: «Bolalarim, mana, men qarib qoldim. Endi sizlarni boqadigan holim yoʻq, kundan-kun madorim qurib boryapti. Sizlar merosdan umid qilmasangiz ham boʻladi. Oʻzlaring-dan qolar gap yoʻq, menda na boylik, na mol-mulk bor. Shuning uchun endi har biringiz yoʻlingizni topib, oʻz rizqingizni izlang». Kuchichuning oʻgʻlonlari oʻz nasibasini izlab, yer yuzi boʻylab tarqalib ketadi. Faqat 12 yashar kenja oʻgʻil Zozo ota uyini tashlab, yot oʻlkalarga safar qilmaydi. U Adriatika dengizida, qadrdon Dalmatsiyasi qirgʻoqlari bilan yondosh kimsasiz bir orolda qoʻnim topadi. Oʻsha yerda 86 yil yashaydi va yuz yoshga yaqin umr koʻrib, munkillagan chol boʻlib vafot etadi. Bu yillar davomida Zozo turli xil oʻsimliklarning mevasi va ildizlari, baliq hamda yovvoyi quyonlar goʻshti bilan ovqatlanadi. Vaqt oʻtishi bilan u shunchalik yovvoyilashib ketadiki, orolda odam sharpasi paydo boʻlishi bilan hech kim topolmaydigan joyga yashirinib oladi. Lekin Bibs va Kuchichu robinzonchilik borasida baribir peshqadam boʻlolmaydi. Ilgʻorlik bu sohada portugaliyalik Gomish Jerminaldishga tegishli. 1888 yili 12 yoshli yetimcha Gomish mutlaqo tasodifan Setubal koʻrfazidagi noma’lum bir orolga tushib qoladi. Aslida, u robinzon boʻlaman deb xayoliga ham keltirmagan edi. Ammo kimsasiz oroldagi tinch va erkin hayot unga shu qadar yoqib qoladiki, u yerda umrbod yashab qolishga qaror qiladi. U orolda qariyb 90 yil yashaydi va shunday qarorga kelganidan biror marta ham afsuslanmaydi. Gomishni har oʻn yilda shifokor va sotsiologlar kelib koʻrib ketadi, uning sogʻ-salomat, tetik ekaniga ishonch hosil qilishadi. Mehmonlar Gomishni sharob, mol goʻshti, shirinliklar bilan siylaydi. Bu narsalar orolda yoʻq edi, boʻlishi mumkin ham emasdi. Gomish esa mehmonlarni tansiq ovqatlari bilan mehmon qiladi. Jerminaldishning ovqati giyohlar, meva-cheva, asal, baliq, quyongoʻsht va buloq suvidan iborat edi. Jerminaldish, boʻsh vaqti koʻp boʻlgani uchun, mustaqil xat-savod chiqaradi va «Mening ismim Robinzon» degan kattagina roman yozishga kirishadi. Unda oroldagi hayotini tasvirlaydi. Roman, kutilganidek, boʻsh yozilgani va hech kim chop etishni istamagani uchun Gomish uning sahifalarini har zamonda keladigan mehmonlariga taqdim etadi. «Yer yuzida hali bironta odam oso-yishtalikni shunchalik chuqur his etmagan, – deb takrorlashni xush koʻradi Gomish Jerminaldish. – Bizning davrimiz urush-janjallar, transport va aloqa vositalari tinimsiz koʻpayib, atrof-muhitning ifloslanishi kuchayib borayotgan davrdir. Yaratganga shukrki, men ularning barchasidan xoliman».

Muallif: Ivan Golovnya