Shoir (hikoya) [Karel Chapek]

Ertalab soat toʻrtlarda Jitnaya koʻchasida avtomashina shirakayf kampirni urib yubordi, haydovchi tezlikni oshirib, koʻzdan gʻoyib boʻldi. Yoshgina politsiya amaldori d-r Meyzlik oldida ushbu jinoyatni ochish vazifasi turardi. Yosh politsiya amaldorlarining oʻz ishiga naqadar jiddiy yondoshishi esa hammaga ma’lum.
— Hm... — dedi Meyzlik 141 raqamli politsiyachiga. — Demak, siz oʻzingizdan uch yuz metrcha narida avtomobilni, yerda uzala tushgan tanani koʻrdingiz. Qani aytingchi, ishni nimadan boshladingiz?
— Dastlab jabrlanuvchining oldiga chopib bordim, — soʻz boshladi politsiyachi, — chunki unga birinchi yordam koʻrsatish zarur edi.
— Avval mashinaning nomerini aniqlash zarur edi, — toʻngʻilladi Meyzlik, — keyin kampir bilan shugʻullansangiz ham boʻlaveradi. Lekin, men ham, ehtimol, shunday qilgan boʻlardim, — qoʻshib qoʻydi u qalam bilan boshini qashilar ekan. — Demak, mashina nomerini payqamadingiz. Boshqa belgilarini-chi?
— Menimcha, — ishonchsizlik bilan dedi 141 raqamli politsiyachi, — u toʻq rangda edi. Yo koʻk, yoki toʻq qizil. Ovoz pasaytirgichdan burqsib tutun chiqayotgani uchun hech narsani koʻrib boʻlmadi.
— O, xudoyim! — hafsalasi pir boʻldi Meyzlikning. — Endi mashinani qanday qilib topaman? Har bir haydovchini toʻxtatib, «Kampirni siz urib yubordingizmi?» deb soʻrab chiqamanmi? Nima qilish kerak, ayting-chi, qadrdonim?
Politsiyachi ehtirom va loqaydlik bilan yelkalarini qisdi.
— Axborot berishga jazm etdim, men bir guvohni roʻyxatga olganman. Ammo u ham hech narsa bilmaydi, qoʻshni xonada kutib turibdi.
— Olib kiring, — hoʻmrayib dedi Meyzlik xom-xatala tuzilgan bayonnomadan biron nimani ilgʻab olishga harakat qilarkan, — ismingiz, turar-joyingiz? — kirgan odamga odatdagiday murojaat qildi u boshini ham koʻtarmay.
— Kramik Yan, mexanika fakulteti talabasi, — aniq-ravshan soʻzladi guvoh.
— Siz bugun ertalab soat toʻrtlarda noma’lum mashina Bojena Maxachkovani urib yuborganligining guvohi boʻldingizmi?
— Ha. Men bunda haydovchi aybdor ekanligini aytib qoʻyishim kerak. Oʻzingiz oʻylab koʻring, koʻcha boʻm-boʻsh edi, u hech boʻlmasa chorrahada tezlikni pasaytirganda edi...
— Siz hodisa sodir boʻlgan joydan qancha masofa uzoqlikda edingiz? — uning soʻzini boʻldi Meyzlik.
— Oʻn qadam narida. Men oʻrtogʻimni qahvaxonadan kuzatayotgan edim, biz Jitnaya koʻchasini kesib oʻtayotganimizda...
— Oʻrtogʻingiz kim oʻzi? — uning gapini boʻldi Meyzlik. — U haqda bu yerda hech narsa yozilmagan.
— Shoir Yaroslav Nerad, — faxr bilan javob qildi guvoh. — Biroq siz undan hech qanday ma’lumot ololmaysiz.
— Nega bunday deysiz? — qovogʻini soldi Meyzlik, kichik bir xasga boʻlsa ham «yopishib olish»ni koʻzlab.
— Chunki u shunaqa fazilatli inson. Baxtsiz hodisa yuz bergach, u yosh boladay yigʻlab yubordi va uyiga qarab chopdi... Shunday qilib biz Jitnaya koʻchasidan ketib borayotgan edik, toʻsatdan orqa tomondan nihoyatda katta tezlikda mashina uchib keldi...
— Mashinaning nomeri?
— Kechirasiz, payqamadim. Men faqat tezlik haddan tashqari yuqoriligiga e’tibor qildim va oʻzimcha...
— Qaysi turdagi mashina edi? — soʻzini boʻldi Meyzlik.
— Toʻrt taktli ichki yonuv dvigateli, — bilagʻonlik bilan javob qildi student-mexanik. — Ammo qanday markadaligini men yaxshi ajrata olmayman.
— Kuzov qanaqa rangda edi? Mashinada kim bor edi? Usti ochiqmi yoki limuzinmi?
— Bilmadim, — xijolatomuz javob qildi guvoh. — Rangi chamasi qora edi. Ammo, umuman olganda, men payqay olmadim, chunki hodisa yuz berganda, men oʻrtogʻim tomonga oʻgirilib: «Qara, qanday ablahlar-a, odamni urib yuborishdi-yu, hatto toʻxtashmadi ham», deb gapirayotgan edim.
— Hm... — norozi ohangda toʻngʻilladi Meyzlik. — Bu, albatta, tabiiy holat. Biroq men sizni mashina nomerini payqagan boʻlishingiz kerak, deb oʻylagan edim. Odamlarning kuzatuvchan emasligi gʻoyat ajablanarli. Siz shofyor aybdor ekanligini tushundingiz, ablah degan xulosaga keldingiz, mashina nomeriga esa batamom e’tibor qilmagansiz. Mulohaza yuritishga hamma usta, sezgirlik bilan atrofni kuzatishga kelganda esa... Tashakkur, janob Kramik, sizni ortiq ushlab turmayman.
Oradan bir soat oʻtgach, 141 raqamli politsiyachi shoir Yaroslav Nerad ijarada turadigan uyning qoʻngʻirogʻini bosdi.
— Uyda, — javob qildi uy sohibasi. — Uxlayapti.
Uyqusi chala qolgan shoir politsiyachini koʻrib, koʻzlari qinidan chiqib ketayozdi? «Nima ish qilib qoʻydim ekan-a?» — degan fikr oʻtdi xayolidan.
Nihoyat, politsiyachi uni nima uchun politsiya mahkamasiga chaqirishayotganini Neradga tushutirishga muvaffaq boʻldi.
— Albatta borish kerakmi? — ishonchsizlik bilan soʻradi shoir. — Axir men baribir hech narsani eslay olmayman. Kechasi ozroq...
— Shirakayf boʻlgansiz, — uning soʻzini davom ettirdi politsiyachi. — Men shunaqa koʻp shoirlarni taniyman. Kiyinib chiqishingizni iltimos qilaman. Ungacha kutib turaman.
Yoʻl-yoʻlakay ular qahvaxonalar, umuman, hayot haqida, falakiyot timsollari, boshqa koʻplab masalalar haqida gaplashib ketdilar; faqat siyosatga til tekkizishmadi. Doʻstona va saboqsifat suhbatga berilib mahkamaga ham yetib kelishdi.
— Shoir Yaroslav Nerad sizmi? — savol berdi Meyzlik. — Siz noma’lum avtomobil Bojena Maxachkovani urib ketganligiga shohid boʻldingizmi?
— Ha, — xoʻrsindi shoir.
— U qanday mashina ekanligini ayta olasizmi? Usti ochiqmi, yopiqmi, rangi, yoʻlovchilar soni, nomeri?
— Bilmayman, — dedi. — Men bularga e’tibor qilmabman.
— Bironta ikir-chikir yoki tafsilotni eslashga urinib koʻring, — ma’lumot olishga harakat qildi Meyzlik.
— Nima deyapsiz! — ajablandi Nerad. — Men hech qachon tafsilotlarni payqamayman.
— Marhamat qilib ayting-chi, siz oʻzi hech narsani payqadingizmi? — istehzo bilan soʻradi Meyzlik.
— Shundoq, umumiy kayfiyat xolos, — mujmal javob qildi shoir. — Bilasizmi nima, oʻsha uzun, kimsasiz, tongotar paytidagi koʻcha... Yerda yotgan ayol tanasi... Toʻxtang! — nogoh xitob qildi shoir. — Men axir, uyga borganimdan keyin bu haqda she’r yozgandim.
U choʻntaklarini kavlab, hisob-kitob chiptalari, konvertlar, gʻijimlangan qogʻoz parchalarini ola boshladi.
— Bu emas, yoʻq, bu ham emas... Ha-ha, mana shunga oʻxshayapti. — U konvertning orqa tomoniga yozilgan misralarni oʻqishga kirishib ketdi.
— Menga koʻrsating-chi, mensimay taklif qildi Meyzlik.
— Rosti, bu juda zoʻr she’r emas, — kamtarlik qildi shoir. — Ammo xohlasangiz, oʻqib beraman.
U koʻzlarini yumib, qiroat bilan oʻqiy ketdi:
Tun pardasida saf tortganda uylar,
Mandolinada tong chalganda kuylar.
Qirmiz yuzin ochib kelar qizaloq,
Olis Singapurga ketganday uchib,
Poygachi avtoda ruhini quchib...
Toʻzonga qulagan uzilgan lola,
Orzu-umidlari soʻngandi beshak.
Iroda, matonat, vayron xotira,
Baxtsizlik boʻlurmi, bundan-da oʻksik!
O, oqqushjon boʻyni, qontalash siyna!
Ikki besabr novda beparvogina,
Ajal nogʻorasin savardi dardli —
Fojiada inson yoʻqotdi qadrin.
— Bori shu, — yakunladi shoir.
— Kechirasiz, bularning ma’nosi nima? — soʻradi Meyzlik. — Gap nima haqda ketayapti oʻzi?
— Qanaqasiga nima haqda? Mashina tufayli yuz bergan hodisa toʻgʻrisida-da. Nahotki, tushunmagan boʻlsangiz?
— Unchalik emas, — tanqidomuz soʻz qotdi Meyzlik. — Bularning hammasidan men anglamoqchi boʻlganim: »Iyul oyining oʻn toʻrtinchi kunida, ertalab soat toʻrtda, Jitnaya koʻchasida quyidagi raqamli avtomobil mast holatdagi oltmish yoshli qashshoq kampir Bojena Maxachkovani urib yubordi. Jabrlanuvchi shahar shifoxonasiga joʻnatildi, ahvoli ogʻir», kabi ma’lumotlar yoʻq. Mazkur faktlar haqida, mening payqashimcha, bir ogʻiz soʻz yoʻq. Ha-ha.
— Bular hammasi yuzaki faktlar, borliqning xom-xatala tasviri, — dedi shoir burni ustini qashlar ekan. — She’riyat esa ichki voqelikdir. She’riyat — shoir ongida tugʻilgan erkin, syurrealistik timsollardir, tushundingizmi? Bu, magʻzini chaqib anglanadigan manzaraviy va sasli koʻrinishlardir. Shunday yoʻl bilan uni tushunish mumkin, aks holda... — ta’kid bilan yakunladi Nerad.
— Marhamat qilib, ayting-chi, — xitob qildi Meyzlik. — Xoʻp mayli, qani, asaringizni bering-chi? Rahmat. Demak, bu yerda nima deyilgan? Hm... «Tun pardasida saf tortgan uylar...» Nega saf tortgan? Tushuntiring-chi?
— Jitnaya koʻchasi, — xotirjam gapirdi shoir. — Ikki qator uylar. Tushundingizmi?
— Nega endi Milliy prospekt emas? — ishonqiramay soʻradi Meyzlik.
— Chunki Milliy prospekt bu koʻcha kabi toʻppa-toʻgʻri emas, — dadil javob berdi shoir.
— Xoʻp, yana oʻqiymiz: «Mandolinada tong chalganda kuylar...», tushunarli. «Qirmiz yuzin ochib kelar qizaloq...» Uzr, qizaloq qaerdan kelib qoldi?
— Tonggi shafaq, — loʻnda javob qildi shoir.
— Ha, unday boʻlsa, kechirim soʻrayman. «Olis Singapurga ketganday uchib, poygachi avtoda ruhini quchib...»
— Chamasi, oʻsha avtomobilni tasavvurim shunday qabul qilgan, — tushuntirdi shoir.
— U poygachi avtomobilmidi?
— Bilmayman. U quturganday tez uchib ketdi degan ma’noda. Xuddi dunyoning narigi chetiga shoshayotganday.
— Ha-ha, yaxshi. Masalan, Singapurga-a? Lekin nega aynan Singapurga, xudo haqqi?
Shoir yelkalarini qisdi.
— Bilmayman, ehtimol u yerda malayyalar yashashi uchun boʻlsa kerak.
Shoir tutilib qoldi.
— Balki, mashina jigarrang boʻlgandir, — Oʻylanib gapirdi u. — U yerda jigarrangga oid nimadir bor edi. Aks holda Singapur qaerdan kelib qolardi?
— Mayli, — dedi Meyzlik. — Boshqa guvohlar mashina koʻk, toʻq qizil, qora rangda edi, deb aytishdi. Kimga ishonish kerak?
— Menga, — dedi shoir. — Men tasvirlamoqchi boʻlgan rang koʻz uchun yoqimli.
— «Toʻzonga qulagan uzilgan lola», — Oʻqishda davom etdi Meyzlik. — «...uzilgan lola» — nima bu, mast kampirshomi?
— Men bu haqda bunday yoza olmas edim-da! — afsus bilan dedi shoir. — U ayol kishi edi, bor-yoʻgʻi shu. Tushunarlimi?
— Ha-a! mana bu-chi: «O, oqqushjon boʻyni, qontalash siyna!, Ikki besabr novda beparvogina, ajal nogʻorasini savardi dardli...» Xom xayollarmi bu?
— Qani koʻrsating-chi, — dedi engashib shoir. — Hmm... «O, oqqushjon boʻyni, qontalash siyna! Ikki besabr novda... Ajal nogʻorasi...», nima ekan bularning ma’nosi?
— Men sizdan xuddi shuni soʻrayapman, — kinoya bilan soʻz qotdi politsiya amaldori.
— Toʻxtang, — mulohaza qilardi Nerad. — Nimadir bor, bu timsollarni yodimga solgan...
— Ayting-chi, ikki raqami oqqushning boʻyniga oʻxshamaydimi? Mana, qarang.
Va u qalam bilan 2 ni yozdi.
— Ha, — endi qiziqish bilan xitob qildi Meyzlik. — «Qontalash siyna-chi?»
— Bu, axir 3 raqami. U ikkita chala aylanadan tarkib topgan. Shunday emasmi?
— Ikki besabr novda va ajal nogʻorasi qoldi! — toʻlqinlanib ketdi politsiya amaldori.
— Ikki besabr novda, ajal nogʻorasi... — Oʻylardi Nerad. — Ajal nogʻorasi va cholgʻuvchi novdalar... Balki, u beshdir-a? Qarang. — U 5 raqamini yozdi. — Quyi doira nogʻoraga oʻxshaydi, ustida ikki novda, xuddi alifday.
— Xoʻsh, — dedi Meyzlik varaqda 235 raqamini yozar ekan. — Siz avtoning nomeri 235 ekanligiga ishonasizmi?
— Nomer? Men hech qanday nomerni payqamadim, — qat’iyan qarshi chiqdi Nerad. — Lekin nimadir borki, men shunday deb yozganman. Menimcha, she’rning eng muvaffaqiyatli joyi shu boʻlsa kerak. Siz nima deb oʻylaysiz?..
Ikki kundan keyin Meyzlik Neradning uyiga kirdi. Bu safar shoir uyquda emasdi. Huzurida bir qiz borligidan, u politsiya amaldorini oʻtqazishga stul topolmay qoldi.
— Men bir lahzaga xolos, — dedi Meyzlik. — Oʻsha avtomashinaning nomeri haqiqatan ham 235 boʻlganligini aytib qoʻyish uchun kirdim.
— Qanaqa avtomashina? — ajablandi shoir.
— «O, oqqushjon boʻyni, qontalash siynalar! Ikki besabr novdalar, ajal nogʻorasin savardi dardli!» — toʻxtamay xitob qildi Meyzlik. — Singapur ham toʻgʻri yozilgan. Mashina jigarrang tusda ekan.
— Ha-ha! — esladi shoir. — Mana, koʻrdingizmi, ichki voqelik nima degani. Xohlasangiz, ikki-uchta she’rimdan oʻqib beraman. Endi siz ularni tushuna olasiz.

— Boshqa safar! — shoshilib javob qildi politsiya amaldori. — Yana shunday hodisa yuz berganda-a, xoʻpmi?

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Шоир (ҳикоя) [Karel Chapek] 440

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 66098
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 63217
3	Gʻazallar [Nodira] 41240
4	Guliston [Sa’diy] 38568
5	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 32288
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 24722
7	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 24630
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 23298
9	Qorakoʻz majnun (hikoya) [Said Ahmad] 22214
10	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 19715