Gulmohilar (hikoya) [Konstantin Paustovskiy]

Gulmohilar (hikoya) [Konstantin Paustovskiy]

Napoleon armiyasining bir marshali qismati haqidagi ushbu hikoya nozik insoniy tuygʻularning tanqisligidan zorlanib yurguvchi kitobxonlarning e’tiboriga arzigulikdir. Bu marshalning ismini rasmiyatchi muarrixlarni qoʻzgʻab qoʻymaslik andishasida sir tutamiz. Marshal hali navqiron edi. Oq oralagan sochlari va yanogʻidagi chuqur chandiq uning yuziga qandaydir joziba baxsh etar, ammo bu yuz harbiy yurishlar va shu jangu jadallar «hadya etgan» mahrumiyatlar natijasida qorayib ketgan edi. Askarlar oʻz marshallarini yaxshi koʻrardilar. Zero, u urush mashaqqatlarini askarlar bilan bab-baravar tortar, yomgʻirpoʻshiga oʻrangancha toʻgʻri kelgan joyda — dala-dashtda, gulxan yonida yotib qolaverar, koʻpincha burgʻuning boʻgʻiq ovozidan uygʻonib ketardi. Tagʻin u askarlar bilan bir suvdondan suv ichar, hamisha toʻzigan, chang-chung mundirida yurardi. Marshal behad toliqtiradigan harbiy yurishlar va jangu jadaldan boʻlak hech narsani koʻrmas edi goʻyo. Qachondir egardan egilib, biror-bir dehqondan Frantsiya shon-sharafi uchun oʻzlari istilo etgan shaharning nima bilan shuhrat topganligi xususida biror narsa bilishga intilish uning xayoliga ham kelmas edi. Chek-chegarasi yoʻq mahorabalar uni kamgaplikka, shaxsiy hayotni butunlay unutishga mahkum etgandi. Qish kunlarining birida marshalning Lombardiyada toʻxtab turgan otliq korpusi zudlik bilan Olmoniyaga ildam kirib borish va «Buyuk qoʻshin» bilan birlashish haqida buyruq oldi. Oʻn ikkinchi kun deganda korpus tunash uchun kichik bir olmon shaharchasiga qoʻndi. Qor bilan qoplangan togʻlar tun qoʻynida oqarib koʻrinardi. Atrofda qoraqayin oʻrmonlari choʻzilib ketgan, bu toʻngan olam qoʻynida faqat yulduzlargina charaqlayotgan edi. Marshal tunash uchun mehmonxonada toʻxtadi. Kechki ovqatdan soʻng u moʻ‘jaz zaldagi kaminning yoniga oʻtirib oldi-da, qoʻl ostidagilarga ruxsat berib yubordi: u juda horigan, koʻngli yolgʻizlikni tusamoqda edi. Tomgacha qor bosgan shaharchaning sukunati bolaliknimi va yoki koʻrgan-koʻrmaganligi oʻziga ham ishtibohli boʻlib tuyulayotgan biror tushnimi xotirga solar edi. Tez kunlarda hal qiluvchi janglar boshlanishini marshal bilar va shuning uchun ham osoyishtalikka bu taxlit noodatiy intilishi hujumning shiddatli gumbur-gumburi oldidan tabiiy bir koʻngil yozish ekanligiga oʻzini ishontirmoqchi boʻlardi. Olov insonni sehrlab, gangitib qoʻyadi. Marshal ham yonib turgan palyonlardan koʻzini uzmay oʻtirarkan, zalga oʻrta yashar ozgʻin, qushbashara bir kishi kirib kelganini payqamay qoldi. Notanish kimsa toʻrlab yamalgan havorang frak kiyib olgan edi. U kaminga yaqin kelib, sovqotgan qoʻllarini isita boshladi. Marshal boshini koʻtardi-da, norozi bir ohangda soʻradi: — Siz kimsiz, janob? Nega bu yerga oʻgʻrincha kirib oldingiz? — Men musiqachi Baumveysman, — javob qildi notanish kimsa. — Mening sezdirmay kirib kelganimning boisi shundaki, qishning bunday kechalarida sassiz-sadosiz qadam bosish istagi ixtiyordan xorij boʻladi. Musiqachining qiyofasi va ovozi marshalni oʻziga jalb qildi. Marshal bir muddat oʻylanib turdi-da: — Olovga yaqinroq keling, janob, — dedi. — Tan olishim kerakki, bunday osoyish oqshomlar menga hayotda juda kamdan-kam nasib boʻladi, shunday lahzalarda siz bilan suhbat qurayotganimdan mamnunman. — Minnatdorman, — javob qildi musiqachi, — agar ruxsat etsangiz, royal chalib berardim. Ikki soatdirki, ajib bir kuy xayolimni butkul band etgan, men uni chalmasam boʻlmaydi — balandda, mening xonamda esa royal yoʻq. — Garchand... bu tunning sukunati eng nozik saslardan-da yoqimliroq... mayli, chalib beraqoling... — dedi marshal. Baumveys royal oldiga oʻtirib, eshitilar-eshitilmas ovozda chala boshladi. Marshalga shaharcha atrofidagi ulkan va ayni paytda mayin qor uyumlari sadolanayotgandek, ana shu qish, ha, qishning oʻzi, qoraqayinlarning qordan bukilib ketgan shoxlari kuylayotgandek, hatto kamindagi gulxan jaranglayotgandek tuyulib ketdi. U qoshlarini chimirdi — palyonlarga tikildi va olov emas, oʻzining qoʻnji baland etigining shporlari jiringlayotganini sezdi. — Mening tasavvurimda qandaydir jinlar, farishtalar jonlanayapti... Siz mashhur musiqachi boʻlsangiz kerak... Baumveys chalishdan toʻxtadi. — Yoʻq, men kichik knyazlar va pomeshchiklarning toʻylarida, bayram kechalarida sozandalik qilaman, xolos. Eshik tarafdan chana tovushi eshitildi, otlar kishnadi. — Men endi boray, — Baumveys qoʻzQaldi. — Otlar menga keldi. Xayrlashishga ruxsat eting. — Qayoqqa borasiz? — soʻradi marshal. — Toqqa, bu yerdan ikki lyo narida oʻrmonchi yashaydi. Uning uyida hozir bizning ajoyib qoʻshiqchimiz Mariya Cherni mehmon boʻlib turibdi — u bu yerga urush jafolaridan qochib kelgan. Mariya tugʻilgan kunini nishonlayotir — u bugun 23 yoshga toʻladi. Axir, qaysi shodiyona keksa tapyor[1] Baumveyssiz oʻtardi deysiz?! Marshal ham kreslodan turdi. — Janob, — dedi u, — mening korpusim ertaga ertalab bu yerdan joʻnab ketadi. Agar men sizga hamroh boʻlsam va bu oqshomni oʻrmonchining uyida oʻtkazsam, beadablik sanalmasmikan? — Ixtiyoringiz, — Baumveys shunday dedi-da, sipo ta’zim bajo keltirdi, ammo uning marshalning soʻzlaridan hayron boʻlgani koʻrinib turardi. — Biroq, — dedi marshal, — bu haqda hech kim bilmasligi lozim. Men orqa eshiqdan chiqaman, chanaga quduq yonida oʻtiraman. — Ixtiyoringiz, — takrorladi Baumveys va yana bir karra ta’zim bilan xonadan chiqdi. Marshal jilmayib qoʻydi — bu oqshom u sharob ichgani yoʻq, ammo begʻam bir sarxushlik vujudini qamrab olgan edi. — Qahratonga qaramay! — dedi u oʻziga oʻzi. — Jin ursin, oʻrmonga, tungi togʻlarga! Ajoyib! U yomQirpoʻshini yelkasiga tashlab mehmonxonadan bogʻ orqali imi-jimida chiqdi. Quduq yonida chana turardi — Baumveys marshalni kutmoqda edi. Otlar pishqirgancha, qishloq chetida turgan soqchining oldidan gʻizillab oʻtib ketishdi. Soqchi odatiga koʻra, biroz kechikib boʻlsa-da, miltigʻini yelkasiga olib, marshalga chest berdi. U qoʻngʻiroqchalarning uzoqlashib borayotgan jiringlashini uzoq tinglab turdi-da, boshini chayqadi: — Qanday tun boʻldi bu oʻzi-a?! Eh, qaniydi, shu payt bir qultumgina vino boʻlsa! Kumush taqa qoqilgan otlar yeldek uchar, ularning qaynoq nafasidan tumshuqlariga qoʻngan qorlar erib borardi. Qahraton butun oʻrmonni tilsimlab qoʻygandek. Qorapechak goʻyo ayovsiz ayozda qoraqayinlarning hayotbaxsh sharbati bilan jon saqlab qolmoqchidek daraxtlarning poyasiga mahkam chirmashib olgan. Otlar soy oldida toʻxtab qolishdi. Soy yaxlamagan edi. U togʻ ungurlari, zich oʻrmonlar ichidan oqib chiqarkan, boʻronda sinib tushgan shox-shabbalar va yaxlagan yaproqlarga qorishgancha koʻpirar, toshlarga urilib sharqirardi. Otlar suvga tumshuq bosishdi. Suvda — ularning tuyoqlari ostidan nimadir yaltiroq oqim boʻlib Qirillab oʻtdi-da, hurkib, zudlik bilan suvga shaloplab otildi. — Gulmohi[2], — dedi chanakash. — Judayam quvnoq baliqlar! Marshal kulimsiradi. U hamon sarxush edi. Otlar chanani gʻizillatib togʻ sayhonligidan olib chiqib, baland tomli eski uy oldida toʻxtaganda ham bu sarxushlik tarqamagan edi. Deraza yop-yorugʻ edi. Chanakash chanadan sakrab tushdi va oyogʻi ustiga tashlagan poʻstakni olib qoʻydi. Eshik ochildi. Marshal ustini yechib, Baumveys bilan birga shamlar yoritgan pastak xonaga kirdi-da, boʻsaQada toʻxtab qoldi. Xonada yasan-tusan qilgan bir qancha erkak va ayollar oʻtirishardi. Ayollardan biri oʻrnidan qoʻzgʻaldi. Marshal unga bir nigoh tashlaboq, ichki bir tuygʻu bilan Mariya Chernini tanidi. — Avf etgaysiz, — dedi marshal salgina qizarib. — Chaqirilmagan mehmonni avf etgaysiz. Ammo-lekin biz askarlar na oila, na bayram, na sokin oʻyin-kulgularni bilamiz. Bugungi shodiyonangiz taftidan bahramand boʻlishga ruxsat etgaysiz. Keksa oʻrmonchi marshalga ta’zim bajo keltirdi. Mariya Cherni esa unga yaqin kelib, koʻzlariga tikildi-da, qoʻlini uzatdi. Marshal Mariyaning qoʻllarini oʻparkan, bu qoʻllar unga muzdek, bir boʻlak muz parchasidek tuyulib ketdi. Hamma jim qoldi. Mariya Cherni qoʻlini marshalning yuziga ohista tekkizdi, chuqur chandiqni barmoqlari bilan silab turib soʻradi: — Judayam qattiq oQriganmidi? — Judayam, — javob qildi marshal jilmayib. — Bu — qilichning kuchli zarbidan. Shunda qiz marshalning qoʻlidan tutdi-da, mehmonlar oldiga boshladi. U, xuddi qayligʻini tanishtirayotgandek, xijolatomuz, ammo yal-yal yongancha, oʻtirganlarni marshalga tanishtirdi. Mehmonlar taajjubda oʻzaro shivirlashib olishdi. Bilmadim, aziz oʻquvchi, Mariya Chernining portretini chizib oʻtirish kerakmikan? Bilmadim. Agar siz ham men kabi Mariya bilan zamondosh boʻlsangiz, bu ayolning yorqin latofati, mayin raftori, uning gʻalati, binobarin, maftunkor fe’l-atvori haqida eshitgandirsiz. Mariyaning muhabbatidan umidvor boʻlishga biror-bir erkak jur’at qilabilarmidi? Boʻlsa ham, Shiller kabi insongina uning ma’shuQi boʻlishga arzirdi. Xoʻsh, keyin nima boʻldi? Marshal oʻrmonchining uyida ikki kun qolib ketdi. Biz bu oʻrinda muhabbat haqida gapirmaymiz — zero, uning nima ekanligini biz hanuz bilmaymiz. Ehtimol, bu — tuni bilan yoqqan qalin qor, qahraton qoʻynida gulmohilar shaloplab suv sachratayotgan soydir? Ehtimol, bu — shamlar yonib tugayotgan, yulduzlar Mariya Chernining qaroqlarida charaqlash uchun deraza oynalaridan boʻylagan subhi kozibda taralgan keksa daraxt shirasining hidi, qoʻshiq va jarangdor kulgidir? Kim bilsin. Ehtimol, bu — qattiq epoletlardagi yalangʻoch qoʻllar, marshalning sovqotgan sochlarini silayotgan barmoqlardir? Bu — er kishining koʻngilga shu choqqacha mutlaqo notanish nozu adolar haqqi, mehru navozish haqqi, oʻrmon tunlari baQrida uchgan uzuq-yuluq shivir-shivirlar haqqi toʻkkan koʻz yoshlaridir? Bu, ehtimol, bolalikning qaytishidir? Kim bilsin. Va ehtimolki, bu — Mariya Cherni gulqogʻozlarni, stollarni, muhabbatining guvohi boʻlgan xona eshiklarini gʻayriixtiyoriy silab-siypalayotgan choQda yurakning shuvillab ketarak, ayriliqoldi umidsizligi, chorasizligidir? Va ehtimolki, bu, alaloqibat — deraza ortida Napoleon jandarmlarining qat’iy buyrugʻi ostida mash’alalar tutuniga chulgʻanib egarlardan sakrab tushgan, shaxsan imperatorning buyrugʻiga binoan marshalni qamoqqa olish uchun uyga bostirib kirgan mahali ayol koʻksidan otilgan nola, uning aql-hushidan judo boʻlib qulashidir? Tevarak-atrof aslida, oldingiday edi. Oʻrmon shamollar oqimi ta’sirida hamon oʻshandoq guvillar, soy qorayib ketgan yaproqlarni hamon kichik girdobchalariga solib oʻynardi. Togʻda boltalarning aks-sadosi hamon oʻshandoq taralar, ayollar quduq atrofiga toʻplanib olib, hamon oʻshandoq javrashardi. Lekin negadir bu oʻrmonlar, mayin uchib-qoʻnayotgan qor parchalari, gulmohilarning soy baQridagi shu’lalari Baumveysni frakining orqa choʻntagidan eski, ammo qordek oppoq qoʻlroʻmolchasini olishga, uni koʻzlariga bosib, Mariya Chernining yashinday tez oʻchgan muhabbati haqida, hayotning ba’zan musiqaga oʻxshab ketishi haqida poyintar-soyintar jumlalarni shivirlashga majbur qilar edi. Yuragining qattiq sanchigʻiga qaramasdan, Baumveysning lablari mazkur voqeaning ishtirokchisi boʻlganidan va keksa, qashshoq tapyorning chekiga kamdan-kam hollardagina tushadigan hayajonli lahzalardan benasib qolmaganidan uning masrurligini aytib pichirlar edi. ↑ Tapyor — raqs kechalarida pulga pianino yoki bayan chaluvchi sozanda. ↑ Gulmohi — baliqning bir turi.

Muallif: Konstantin Paus...