Musaffo osmon (qissa) [Krishan Chandar]

Jamilaning nopok qilmishidan ruhan ezilgan Ishoq Khandalaga joʻnadi: u oʻsha yerda oʻlmoqchi edi. Khandalada u eng qimmatli mehmonxona — “Atirgul oteli”ning bir kottejini ijaraga oldi. Yetti kunga. Bu yerning jannatvash muhitida u yetti kun huzur-halovatda yashaydi, soʻng oʻladi.
Ishoq Bombaydan chiqib ketayotganida shu qarorga kelgan edi. U Bombayda, Jamilaning uyi roʻparasidagi oʻzining torgina xonadonida oʻlishni xohlamadi; shahar tashqarisiga qatnovchi poyezd gʻildiraklari ostida jon taslim qilishni ham istamadi; bandargohning yogʻ bosgan sassiq suviga choʻkib oʻlishga ham uning xohishi yoʻq edi. U oʻzining oʻlishi uchun artistona nozik did bilan Gʻarbiy Gatning durdonasi boʻlmish malohatli Khandalani tanladi. Bu yer mamlakatning eng muhtasham kurortlaridan biri edi.
U bankdan oʻz hisobidagi pulning hammasini oldi-da, Khandalaga joʻnab ketdi. Bu pul uning eng qimmatli otelda yetti kun huzur qilib chiroyli kun kechirishi uchun kifoya edi; bu kunlar unga xuddi goʻzal ohudek tuyilayotgandi; keyin sezdirmay keladigan oʻlim... Koʻpchilik ohularning oʻlimi singari sezilmas oʻlim; yetti kun oʻtgach, ularning dunyoga kelgani unut boʻlib ketadi. Va lekin bu kunlar faqat yettita boʻlsa ham aslo oʻz husni-latofatini yoʻqotmagay!
Ming-ming yillar davomida bashariyat koʻzlari tungi samo yulduzlarining goʻzalligidan farahlanib bahra olganlar. Agar u koʻzlardagi farah soʻnguday boʻlsa, goʻzallik yoʻqolardi — faqat yulduzlargina qolardi. Boqiy goʻzallik barham topardi. Biroq bulutlar yomgʻirlarini toʻkib boʻlib, oʻz parvozlarini Gʻarbiy Gat togʻi tepasida sekinlashtirganida, yer siynasidan ozuqa emgan liana tanasidagi beadad yaltiroq qurtlar birdaniga miltillay boshlaydilar — xuddi zulmat tun roʻyi zaminga Somon Yoʻli yulduzlari shu’lalarini toʻkkandek; ayting, ana shu bir lahzalik goʻzallikka teng keladigan yana nima bor? Bunday lahzalar chaqmoqdek oniy shu’ladan soʻng paydo boʻlib, zim-ziyo tun qoʻyniga gʻarq boʻladi. Hattoki yulduzlar jamoli ham bu oniy latofatni xiralashtirishga ojizdir.
“Mayli, mening mangu zulmat arafasidagi hayotimni ana shu yaltiroq qurtlar bezab tursin, — deb oʻyladi Ishoq. — Oldin yetti charogʻon lahza, keyin — mangu zimiston baqo olami”.
U oʻz niyatini amalga oshirish uchun nufuzli serhasham “Atirgul oteli”ni tanladi. Bu otel tepalikda joylashgan boʻlib, tomi qizil cherepitsa bilan yopilgan, devorlari pushti rangga boʻyalgan edi; otelning kottejlari baland markaziy bino atrofini xuddi ochilgan gul barglaridek oʻrab olgan ediki, uzoqdan qaragan odamga bu tepalikda chindan ham mahobatli atirgul ochilib turgandek boʻlib koʻrinardi.
Ishoqning kotteji chekkaroqdagi bir doʻnglikda boʻlib, uning derazalaridan tepalik yonbagʻridagi yam-yashil oʻtloqlar ham, pastda, vodiydan oʻtgan temir yoʻl ham koʻrinib turardi. Temir yoʻlning nariyogʻida to Lonavalagacha choʻzilgan togʻ tizmasi tikka qad koʻtargan. Temir yoʻl oʻtloqlar va doʻngliklarni xuddi ilon izi singari oralab oʻtarkan, goh koʻzga koʻrinmay qolar, goh yana paydo boʻlib, vodiy yoqalab ketardi. Lekin bular bari kunduzgi manzara edi. Kechasi esa Ishoq oʻz kotteji ayvonida turib, faqat shalola kuyini, oʻtib ketayotgan poyezd gʻildiraklarining dukur-dukurini, lokomotivning hansirashini va ahyon-ahyonda tevarak-atrofda aks sado beruvchi joʻshqin hushtagini eshitardi. Ana shunda zulmat tun unga juda-juda yaqinlashib kelardi. Muhabbat uzoqda, unga boradigan yoʻl berk edi. Svetofor chiroqlari xuddi iblisning qon quyilgan koʻzlaridek qizarib porlardi... “O, Jamila, hozir yonimda yoʻqligingda, tun goʻyo xufiya dahshatlar makonidek, butun hayotim gʻayritabiiy moʻ’jizadek, jahannam mahsuli boʻlmish hayot yangligʻ tuyulmoqda mening koʻzimga. Zero, hayotni muhabbatsiz tasavvur qilib boʻlmaydi, odamzod muhabbatsiz yashashi mumkin emas! Hamonki bunday hayotni taxayyul qilish ham mushkul ekan, unday hayotdan butkul voz kechgan yaxshi emasmikin! Ha, shunday qilganim yaxshi, Jamila, shu yaxshi, binobarin, men oʻlishim kerak...”
Ishoq kottej ayvonidagi shezlongda oyogʻini uzatgancha xayolga choʻmib oʻtirarkan, oʻlim gʻoyatda goʻzal, totli intiho boʻlib tuyuldi unga.
Bugun u tushlikka olti xil antiqa taom buyurtirdi; chaynab oʻtirgan betelining1 mazasi hali ogʻzidan ketmagan edi. Ishoq yoqimli xayolotga gʻarq boʻldi.
O, shunday oʻlim topish qanday baxt!
Uning jon taslim qilishga bunday sovuqqonlik bilan jur’at etishi oʻzini dildan quvontirdi, u qulayroq joylashib oʻtirib, oyogʻini kursi ustiga uzatdi. Shunda uning xotirasida oʻz-oʻzidan bir deraza ochildi-yu, koʻz oldida Jamilaning Ishoq birinchi marta koʻrganidagi qiyofasi namoyon boʻldi...

* * *
Oʻshanda “Nizom” paroxodi Bellard bandargohida, kemalarni ta’mirlaydigan suvsiz dokda turardi. Uni bir necha kundan beri ta’mirlayotgan edilar; yaqin kunlarda bu kema dokni tark etib, dengiz safariga joʻnashi kerak edi.
Ishoq koʻpincha portdagi tamaddixonada oʻtirib, dengizchilar yoki sayoq odamlar bilan choyxoʻrlik qilar, gurunglashar va koʻpni koʻrgan dengizchilarning olis bandargohlarda, begona mamlakatlarda boshlaridan kechirgan har turli sarguzashtlarini qiziqib tinglardi. Dengizchilarning hikoyalari hech qanday bezaksiz, xolis, ammo xuddi hayot singari haqqoniy boʻlardi; toʻgʻri, ularni asar sifatida nashr etib boʻlmasdi, albatta, lekin shunga qaramay, tinglovchi ahli bunday kechinmalarni xotirasida mahkam saqlar va eng dono kitoblarda keltirilgan eng oqilona oʻgitlardan ham ortiqroq qadrlardi. Biroq dengizchilar kechmishini ta’riflovchi haqiqat hammavaqt ham libossiz, yalangʻoch holda boʻlavermasdi — ba’zi paytlarda u hikoyalar shu qadar hashamatli liboslar bilan bezanardiki, beixtiyor “Ming bir kecha”dagi xalifa Horun ar-Rashid koʻz oldingda gavdalanganday boʻlardi. Ba’zida esa, oʻsha haqqoniy hikoyani juldur uvadalarga oʻrab tasvirlardilarki, bunday voqeani koʻz oldilariga keltirgan har qanday tinglovchi ham koʻz yoshlarini tiya olmay qolardi. Bu jamoada yana juda qoʻrqinchli, vahimali hodisalarni ham soʻzlardilar; shunda, eshitganlar nahotki shu rost boʻlsa, deb bayonchining koʻziga shubha bilan baqrayib qolardilar.
Dengizchi dunyosining koʻlami atigi yuz futcha keladigan paluba bilan cheklangan va ayni paytda bu dunyo okean singari had-hududsizdir. Ishoq koʻpdan beri dengizchilar hayoti haqida roman yozishga chogʻlanib kelardi-yu, ammo oʻzi uchun kerakli mavzuni hech jilovlab ololmayotgan edi; shuning uchun ham Bellard bandargohidagi tamaddixonalarga qatnashni kanda qilmasdi.
U dengizchilardan ancha-muncha tanish orttirdi. Bu tanishuvlar “siz”lashdan boshlanib, “sen”lashga oʻtdi...
Shunday qilib, bir kuni Ishoq odmigina bir tamaddixonada atrofiga yigʻilgan dengizchilarga har turli latifalar aytib oʻtirganida, kimdir uning orqasiga kelib turganini his etdi. Oʻgirilib, tepasida turgan daroz boʻyli, chuvak yuzli jikkak odamni koʻrdi; uning chakaklari choʻkkan va boʻzargan qoramagʻiz yuzida chechak asorati bor edi. U imo bilan Ishoqdan hikoyasini davom ettirishni soʻradi. Ishoq yana gapira boshladi. Saldan keyin bu choʻtir odam stul olib, uni yaqinroq surib oʻtirdi. Oradan xiyol vaqt oʻtmay, Ishoq, aytayotgan latifasi dengizchilarni endi qiziqtirmay qoʻyganini sezdi — ularning kulgisi ancha bosiq, tabassumlari soʻniq edi. Mana, Ishoq gapdan toʻxtadi, dengizchilar shosha-pisha tarqala boshladilar. Ishoq qotmadan kelgan novcha odam bilan yolgʻiz qoldi. Quvnoq ulfatlarning tarqab ketishiga sababchi boʻlgan bu odamga Ishoq oʻqrayib qaradi. Choʻtir, qiyofasi, kiyinishi va oʻzini tutishiga qaraganda, zobitga oʻxshardi. Zobit — hamisha boshqa olam kishisi, dengizchilar olamidan mutlaqo chetda boʻlgan muhit odami. Bir-biriga begona boʻlgan bu ikki olam vakillarining toʻqnashuvidan doimo oʻrtada oʻt chaqnay boshlaydi. Ishoq oʻz hikoyasi nihoyasida tish gʻijirlaganini aniq eshitgandi. Shuning uchun ham bu daroz zobitga u gʻazab bilan qaradi.
— Meni kechiring, — dedi zobit oʻzini tanitmay. — Siz boʻlsangiz kerak-a, mashhur yozuvchi Ishoq?
— Ishoqmanmi, choʻltoqmanmi, toʻmtoqmanmi — sizga nima? — dedi Ishoq jahl aralash stolga musht urarkan. — Nega hamma narsaga tumshuq tiqasiz?
Novcha zobit esankirab sal oʻzini orqaga tashladi. Biroz muddat ikkovlari jim qolishdi, keyin zobit yana gapira boshladi:
— Iltimos, kechiring meni... Bilasizmi, sizni uchratganimdan suyunib ketuvdim. Mening ismim Moʻltoniy, “Nizom” paroxodida ikkinchi mexanik boʻlib xizmat qilaman. “Nizom” uch kundan keyin dengiz safariga joʻnaydi. Shuning uchun, sizni koʻrgan zahotim, — men bir qarashdayoq tanidim sizni: suratlaringizni gazetalarda koʻrganman, — siz bilan yaqinroq tanishish istagi tugʻildi menda. Shuniychun ham, gapingiz tugashini kutib oʻtiruvdim; garchi dengizchilar davrasida boʻlishni jinim yoqtirmasa ham, tishimni tishimga qoʻyib boʻshashingizni kutdim... Bildingiz?
Moʻltoniy sal manqalanib gapirardi, shunga koʻra “bildingiz” soʻzi Ishoqning qulogʻiga “bildiz” boʻlib eshitildi. Bu soʻz Ishoqqa yoqib qoldi. U jilmaydi. Moʻltoniy dadillashib, stulini yaqinroq surib oʻtirdi va yana gapira boshladi:
— Sizni ertaga kechqurun men bilan kechlik qilgani “Nizom”ga taklif qilsam boʻladimi? Men sizga kemamizni koʻrsatardim, siz uchun quling oʻrgilsin vino ham olib qoʻyganman. Siz ichsangiz kerak-a? Ha, hamma yozuvchilar ichishadi, bildiz!
Yana “bildiz”! Ishoq xoxolab kulib yubordi va Moʻltoniyning qoʻlini shunday mahkam siqdiki, u:
— O, kimsan oʻzi: yozuvchimisan yo ezuvchimisan? — dedi hayratlanib va bu hazilidan mamnun boʻlib oʻzi ham kulib yubordi. — Men senga oʻzimning life-storimni soʻzlab beraman. Ya’ni oʻz hayotimni. Keyin sen uni kitob qilib yozasan. Kelishdikmi? Borasan-a?
— Boraman, — deb rozilik bildirdi Ishoq va ayni paytda, undan qochib qutulish yoʻlini oʻylay boshladi.
Lekin Moʻltoniydan qochib qutulishning imkoni boʻlmadi. U Ishoqni Billard bandargohidagi bojxonaga boshlab bordi va ijozatnoma olib, uni Ishoqqa tutqazdi.
— Ertaga kechqurun roppa-rosa soat oltida shu yerda kutaman. Albatta keling. Uch kundan keyin biz Janubiy Amerikaga joʻnaymiz, bildiz?.. Sen nima ichasan, viskimi yo brendimi? Har ehtimolga qarshi, unisiniyam, bunisiniyam topaman. Kemada spirtli ichimliklarni ichish man qilinmagan — xurmachangga siqqancha ichaverasan... Ha, yaxshiyam esimga tushdi. Men hali yana shampan vinosi ham topishim kerak!.. Ha-a... Qayerdan topsam boʻlarkin-a?
Ishoq uning choʻzib aytgan “ha-a” soʻzini eshitib soʻradi:
— Sen mabodo Sind viloyatidan emasmisan?
Moʻltoniy Ishoqning bu topqirligidan suyunib ketib, ogʻzini tanobi qochdi.
— Toʻla ism-sharifing qanday? — yana surishtira boshladi Ishoq.
— Moti Ram Moʻltoniy.
— Qani, menga ayting-chi, janob Moti Ram Moʻltoniy, kemada viski va brendi bor ekan, shampan vinosini izlashingizga sabab nima?
— Sabab — xonimlar ham taklif qilingan, — deb javob qildi Moʻltoniy.
“Xonimlar!” — deb koʻnglidan oʻtkazdi Ishoq. U hozir Moʻltoniy bilan xayrlashgach, ijozatnomani yirtib tashlamoqchi va mehmonga taklif qilinganini unutmoqchi edi, ammo xonimlar daragini eshitib, hujjatni avaylab taxlab choʻntagiga soldi. Ayollar! Shampan vinosi ichadigan ayollar! Bunaqa xonimlarni u shu paytgacha faqat kitoblarda, ya’ni oʻzining va oʻzga adiblarning kitoblaridagina uchratgan edi. Mana, nihoyat, ertaga oʻsha xonimlarni u oʻz koʻzi bilan koʻradi.
— Lekin albatta, kelgin-a, bilding? — deb yana iltimos qildi Moʻltoniy.
— Urinib koʻraman, urinib koʻraman, — dedi Ishoq yasama beparvolik bilan. — Ertaga meni avliyo Ksaveriy kolleji professorlari choyga taklif qilishgan, keyin Xitoy elchixonasida hind tasviriy san’ati toʻgʻrisida nutq soʻzlashim kerak, kechqurun kinodramaturglar anjumani “Toj”da ziyofat beradi. Qayoqqa borishimni ham bilmay qoldim.
— Yoʻq, yoʻq! Albatta mening kemamga bor! Bilding!
— Harakat qilaman, ogʻayni, urinib koʻraman! — dedi Ishoq mutlaqo loqayd kayfiyatda va xayrlashib joʻnab ketdi.
Ammo ertasi kuni u soat besh yarimdayoq kemaga oʻtadigan yoʻlakka kelib turgan edi.

* * *
Hozir Ishoq kottej ayvonida shezlongda oyogʻini uzatib, koʻzini yumib yotarkan, Jamila bilan birinchi marta uchrashgani koʻz oldida aniq namoyon boʻldi...
Ishoq bilan Moʻltoniy kema palubasida turishardi. Shu payt Kalteks shirkatiga qarashli benzin ombori bilan qop-qora ulkan omborlar orasida, ular ustiga bosh eggan mahobatli kranlar tagida, yoʻlakda moʻ’jazgina yashil avtomobil koʻrindi. U shundoqqina “Nizom” zinasi tagiga kelib toʻxtadi. Mashina eshigi ochilib, undan birin-ketin uchta qiz sakrab tushdi. Ular shu zahoti zinadan kema bortiga koʻtarila boshladilar.
Sharq ayoli oʻz oyogʻining toʻpigʻidan yuqoriroq qismini ochib yurishi mumkin yo mumkin emasligini bilolmay, haligacha taraddudlanib kelmoqda. Uning taraddudlanishini, ayniqsa, zinadan koʻtarilayotgan chogʻida kuzatish maroqli. Dastavval u sarisini salgina koʻtarib oladi, keyin birdan uyalib ketib, shosha-pisha etagini tushiradi. Lekin bu alpozda zinadan koʻtarilish ancha mashaqqatli, shunda u yana sarisini koʻtarib ichki yubkasi etagini ochadi, ammo bir qadam yurishga ulgurmay, etagini bosib qoqilib ketadi. Xullas, sari dam koʻtariladi, dam tushiriladi, ayol nima qilishini bilmay, goh xijolat boʻlib jilmayadi, goh choʻgʻday qizarib ketadi.
Bunaqa manzara Ishoqning joni-dili edi; uning taxminicha, ayolni bir vaqtning oʻzida ham “ha”, ham “yoʻq” deyishga majbur etuvchi ogʻma xislat, ayniqsa, uning zinadan chiqayotgan paytida aniq namoyon boʻlardi.
“Nizom” kemasi zinasidan chiqayotgan qizlar ham aynan shunday vaziyatni boshdan kechirdilar. Ular qiynala-qiynala, nihoyat, zinaning eng yuqori pogʻonasiga koʻtarilishdi, vale oxirgi gʻovni, ya’ni zinadan palubaga sakrab oʻtiladigan gʻovni zabt etish uchun ularda endi majol qolmagan edi. Ishoq xonimlarga yordam qoʻlini choʻzib, har birini bitta-bittadan palubaga olib oʻtdi. Shu zahoti qizlarga jon kirdi va baralla xoxolab kulib yubordilar. Ular xuddi: “Xayriyat-e, bir azob orqada qoldi”, demoqchi boʻlganday, gul-gul yashnab kulishdi.
Moʻltoniy qizlarni tanishtirdi:
— Bu — Jamila... Shakuntala... miss Sanjana...
Jamila — arabcha ism. Shakuntala — hind qizi, Sanjana — fors boʻlsa kerak; lekin uchovlari ham yoshgina, sogʻlom, latifa qizlar.
“Bunaqa qizlar yigit qonini joʻsh urdiradi, xuddi toʻlin oy balqigan tundek, — deb oʻyladi Ishoq. — Bugun rosa miriqib mayxoʻrlik qilamiz!”

* * *
Lekin mayxoʻrlik uncha oʻngmadi. Vaqtixushlik ham sira qovushmadi. Ikkinchi mexanikning kayutasida uchala qiz torgina divanda siqilishib oʻtirisharkan, shampan vinosini ichishganda, xuddi birov ularni zoʻrlab achchiq dori ichirayotganday, aftlarini burishtirardilar. Moʻltoniy ular roʻparasidagi oromkursida faqat suv ichib oʻtirdi — ma’lum boʻlishicha, u spirtli ichkilikni mutlaqo ogʻziga olmas ekan.
— Oʻzim ichmayman, lekin boshqalarni ichkilik bilan mehmon qilishni juda yoqtiraman, bildiz? — deb tushuntirdi u. — Mana, Bebi1 juda yaxshi koʻradi shampan sharobini, shuning uchun ancha qiynalib boʻlsa ham, uch shisha shampan topib keldim.
U Bebi deb Jamilani aytayotgan edi.
Moʻltoniy shampan vinosini qanday qiynalib topgani haqida butun ikir-chikirlari bilan mufassal hisobot berdi, soʻng oʻzining bir marta Adan qirgʻogʻida sal boʻlmasa kemadan qolib ketayozgani toʻgʻrisida rosa rezinka qilib choʻzib hikoya qilib ketdi. Bu nihoyatda zerikarli odmi bir voqea edi. Moʻltoniy bu “sarguzasht”ini soʻzlab boʻlib, oʻzining bosh mexanik bilan nizolashib qolgani haqida gapira boshladi. Ular nega kelisha olishmabdi? Bu murosasizlik qanday yuz beribdi? Moʻltoniyning hikoyasi boshdan-oyoq texnikaviy tafsilot va atamalardan iborat edi, unda “klapan”, “silindr”, “qozon”, “bugʻ bosimi” va hattoki “gravitatsiya” kabi soʻzlar shu qadar gʻij-gʻij ediki, Ishoq, endi oʻla-oʻlgunimcha kema mexanizmlarini yomon koʻrib qolsam kerak, deb oʻyladi. Moʻltoniy esa, hikoya qilishda davom etarkan, qadahdagi suvini hoʻplab-hoʻplab qoʻyar va ikki gapning birida oʻsha “bildiz”ni qoʻshib qoʻyardiki, oxir-oqibatda Ishoq oliy nav shotland viskisi emas, balki ovqatni hazm qildiradigan ma’danli suv ichayotganday his qildi oʻzini. Moʻltoniyning “bildiz” soʻzidan jirkangan Ishoqning nafasi qaytib, koʻngli ayniy boshladi. Lekin, baxtiga, shu asnoda Moʻltoniy unga osma karavotga chiqib oʻtirishni tavsiya qilib qoldi. Ishoq karavotga chiqib oʻtirib, oyoqlarini osiltirdi va atrofga koʻz yugurtirdi: uning oʻng tomonida, osma karavot balandligida illyuminator boʻlib, uning tashqarisida yoʻgʻon bir arqon xuddi dorga ilingan sirtmoqdek tebranib turardi. Chap tomondagi koʻzguda esa, u pastda, divanda siqilishib oʻtirgan qizlar aksini koʻrdiki, ayni shu manzara yuragi ziq boʻlgan Ishoqning “dod!” deb yuborishdan asrab qolgan yagona yupanchiq boʻldi.

* * *
Agar bir koʻrganda oshiq boʻlib qolish rost boʻlsa, Ishoq eng avval Jamilani emas, Shakuntalani birinchi marta koʻrganidayoq yoqtirib qolgandi. Vazmin tabiat va bama’ni chehrali, kamsuxan, tabassumi sipo, baland boʻyli, sarvqomat Shakuntala Ishoqning koʻziga ma’suma va maftunkor qiz boʻlib koʻringandi. Sanjanadagi noz-karashmali suyuq qiliqlardan unda asar ham yoʻq edi.
Sanjana ulfatlarni gurungga tortishga, ularni kuldirishga jon-jahd bilan urinardi. U Moʻltoniy aytgan biron gapni ilib olardi-da, uning soʻzini boʻlib, oʻz kechmishlarini hikoya qilishga shaylanardi, biroq Moʻltoniy oʻzgalar gapini eshitadiganlardan emas edi! U hech bir odamning gapiga quloq solmay, mingʻirlagancha hikoyasini davom ettiraverardi...
Ikki soatlardan keyin kayuta papiros tutunidan shu qadar dimiqib ketdiki, natijada Jamila:
— Kelinglar, ochiq havoga chiqaylik! — deb iltijo qildi. — Bu yerda nafas olib boʻlmay qoldi!
— Mayli, chiqamiz! — dedi Moʻltoniy uni qoʻllab. — Bebining nafasi qaytib ketdi bu yerda.
Ishoq osma karavotdan sakrab tushdi, Moʻltoniy eshikni ochdi, hammalari palubaga chiqishdi. Shu payt bosh mexanik oʻz kayutasi eshigidan moʻralab, qizlarni zimdan kuzata boshladi. Qizlar bosh mexanik kayutasi yonidan oʻtayotganlarida ham, bort chetidagi tutqichga suyanib turganlarida ham oʻzlarining zimdan kuzatayotganliklarini unutmagan edilar. Ular goʻyo biron noxushlik yuz berishidan choʻchiyotganday, dam-badam nuqul sarilarini tekislashardiki, bu holni koʻrgan Ishoqning nazarida, qizlarning ensalarida ham koʻzlari bor edi goʻyo.
Qizlar yuqori palubada, katta-katta ventilyatsiya quvurlari yaqinida turishardi; bu quvurlar mashina boʻlimidagi aynigan havoni soʻrib olish va u yerga toza havo yuborish uchun xizmat qilardi. Ventilyatorlar muntazam guvillab turardi.
Bosh mexanik oʻz kayutasida patefoniga plastinka qoʻydi. Vals kuyini eshitgan Sanjana shu zahoti sabri chidamay, baland poshnalarini temir toʻshamali palubaga doʻq-doʻq urgancha raqs tusha ketdi. Uning bu qiligʻi Moʻltoniyning gʻashiga tegdi va bu yerdan ketishni taklif qilmoqchi boʻldi. Lekin qayoqqa? Kayuta havosi hali tozalanmagan edi.
— Siz kemaning mashina boʻlimida hech boʻlganmisiz? — deb soʻradi u Ishoqdan.
— Yoʻq, hech qachon.
— Men ham koʻrishni xohlayman! — dedi Jamila sevinib ketib.
— Yoʻq, Bebi, u yerda hammayoq mazut, moy, sariying iflos boʻladi.
— Boʻlsa boʻlar! — dedi Jamila injiqlik qilib. — Men mashinalarni koʻrmoqchiman.
Moʻltoniy, iloj qancha, degandek qoʻllarini yoydi. Jamila xuddi goʻdak boladay shirin kuldi va chapak chalib yubordi.
Jamilaning boʻyi Shakuntala bilan Sanjananikidan sal pastroq edi; garchi uning qaddi-qomati toʻlishishga moyildek koʻrinsa ham, bu qiz Ishoqqa bagʻoyat yoqimtoy boʻlib koʻrindi. Ayniqsa, uning goʻdak bolalardek shoʻx kulishi va mashina boʻlimini koʻrishga astoydil ishtiyoqi Ishoqni rom qilgan edi.

* * *
Agar palubadagi lyuk oldida turib pastga, kemaning qursogʻiga joylashgan mashina boʻlimiga qaralsa, u naq doʻzax boʻlib koʻrinadi. U yoqdan doʻzaxiy jazirama va dim havo tinmay ufurib turardi. Pastda, juda chuqurlikda hammayogʻiga moy surilganidan yaraqlab turuvchi gʻoyatda murakkab qop-qora mashinalarning sharpasi koʻzga tashlanadi. U yerdagi qora jomakorlar kiygan olovkorlar palubada turgan odamlarga xuddi mitti qoʻgʻirchoqlardek boʻlib koʻrinishadi. Mashina boʻlimiga tushuvchi aylanma zina bir-biriga chalkashib ketgan turli xil quvurlar va jumboqli mexanizmlar orqasidan oʻtgan.
— O, bu yer juda ham issiq ekan, — dedi Ishoq.
— Kayutaning issigʻi ham bundan qolishmaydi! — deb e’tiroz bildirdi Shakuntala.
— Qani, tushdik boʻlmasa.
Zina juda tor edi, agar ikkita odam toʻqnash kelgudek boʻlsa, bir-birining yonidan zoʻrgʻa qiynalib oʻtardi. Buning ustiga, zina pastga tushgan sari yana ham torayib borardi.
Qizlar pastga koʻz tashlab choʻchib ketishdi va orqalariga tisarilishdi — bunday tor zinadan yakka-yakka boʻlib tushish qoʻrqinchli edi. Garchi janob Moti Ram Moʻltoniy, qizlarni mehmon qilish, shampan vinosi bilan siylash uchun jonini ayamasa ham, ularga oʻz kechmishlari haqida maroqlanib hikoya qilishga suyagi yoʻq boʻlsa ham, lekin ularga yordam qoʻlini choʻzishga mutlaqo jur’at eta olmasdiki, buni Ishoq bir qarashdayoq sezdi. Haqiqatan ham, Moʻltoniy hammadan keyinda turib olib, xonimlarni zinadan tushishga undar, sarilaringizni temir tutqichga tekkizmang, mazut dogʻi yuqishi mumkin, deb ogohlantirardi.
Xoʻsh, qizlar nima qilishsin? Qoʻllari va sarilarini iflos qilmaslikka urinsinlarmi yo bu noqulay zinadan tushayotganda qoqilib ketib yiqilmaslik tashvishini qilsinlarmi? Boz ustiga, vahimaga tushib, oh-voh qilishlari ham kerak boʻladi hali! Tagʻin, hammasi birvarakayiga! Yoʻq, bu sira mumkin emas!
Umuman olganda, mumkin. Bu qizlarning har bittasi zinadan hech qiynalmay chopib tushishi va shunday osonlik bilan yuqoriga chopib chiqishi hech gapmas. Navnihol, kuchli, sogʻlom qizlar uchun buning hech qiyin yeri yoʻq, lekin axir oʻzlarining nimalarga qodir ekanliklarini erkaklarga namoyish qilinsa, uyat boʻlmaydimi? Axir sharmandalik-ku, bu! Qolaversa, qizlarning bunaqa qiligʻi erkaklarga ham yoqmaydi... Unda qanday tushishsin zinadan? Xonimlar taraddudda turib qolishdi. Shunda Ishoq Sanjanaga qoʻlini uzatib, dedi:
— Ijozatingiz bilan, sizga yordamlashay!
Sanjana dam oh-voh qilib, dam chiyillab, zinaning birinchi pogʻonasiga qadam qoʻydi. Shakuntala bilan Jamila unga ergashdilar. Ular orqasidan Moʻltoniy pillapoyaga qadam qoʻydi. U Ishoqning Sanjanani qoʻltiqlab olganini koʻrib, qattiq xijolat boʻldi va goʻyo burnini artmoqchi boʻlganday, choʻntagidan roʻmolchasini olib, uyalganidan choʻgʻday qizargan yuzini toʻsdi. Pastda zina toraya boshlagan yerda Ishoq har bitta qizni birin-ketin belidan quchib, uchoviga ham koʻmaklashdi. Bu hol boyagina birgalikda shampan vinosi ichgan qizlar bilan oʻzi oʻrtasida beixtiyor gʻalati yaqinlik tuygʻusini uygʻotdi. Bunday tuygʻu uchala qizda ham (lekin har birida oʻziga xos tarzda) vujudga kelgan edi. Qizlarning koʻzlarida qandaydir ajib uchqunlar chaqnadi: boya yuqorida ichilgan shampan vinosi faqat endi oʻz ta’sirini koʻrsata boshlagandi.
Nihoyat, zinaning oxiriga yetishdi. Endi qizlar koʻmir oʻrasi yonida turib kiyimlariga oro bera boshladilar; shu payt Jamila birdan chinqirib yubordi — egnidagi qirmizi harir sarisining beliga yaqin yerida uchta barmoq izi yaqqol koʻzga tashlanib turardi. Bu — Moʻltoniyning “tutqichlarni ushlamanglar”, deb bergan maslahatiga parvo qilmagan Ishoqning barmoq izi edi — mana oqibat. Jamilaning chinqirigʻidan choʻchib ketgan Shakuntala bilan Sanjana ham shosha-pisha oʻz liboslarini koʻzdan kechira boshlashdi: ular ham sarilarining bellariga yaqin yerida xuddi shunday dogʻ paydo boʻlganini koʻrishdi.
Ishoq qotib-qotib kular, qizlar achchigʻlanib uni koyishardi. Lekin u uzr soʻrash oʻrniga hamon xandon tashlab kulishdan toʻxtamasdi.
Moʻltoniy jiddiy tus olib, qizlarning mashina boʻlimiga tushishlariga avvaldan qarshi boʻlganini aytdi. Soʻng tutqichlarda mazut yuqi boʻlgani uchun, kemaning butun komanda a’zolari nomidan kechirim soʻradi va nihoyat, bu koʻngilsiz holni bartaraf qilmoqchi boʻlganday hamda goʻyo shu bugundan boshlab iste’foga chiqmoqchi va aynan shu qizlarni ikkinchi mexanik lavozimiga tayinlamoqchi boʻlganday, bu yerdagi mashinalar haqida mufassal ma’lumot bera boshladi. Jamila uning gaplarini diqqat bilan eshitardi. Sanjana ogʻzini katta ochib homuza tortdi va Ishoqni qoʻltiqlab olib, goh u, goh bu mexanizm haqida soʻray boshladi.
Bu qizning kutilmaganda texnika uskunalariga qiziqishi Ishoqni jamoadan uzoqroqqa olib ketish uchun bir bahona edi, xolos; ular koʻmir oʻrasining narigi chetiga borishdi; bu yerda barometr va termometrlarga oʻxshab ketuvchi uskunalarning boshqaruvi joylashgan va ularga pastdan kelgan mis quvurlar ulangan edi. Boshqaruvidagi qizil va yashil lampochkalar goh yonib, goh oʻchib turardi.
— Bu nima?.. Mana bu-chi? — deb ustma-ust savol berardi Sanjana.
— Iye, men qayoqdan bilay? — deb javob qilardi unga har gal Ishoq. — Moʻltoniydan soʻrang.
— U zeriktiradi odamni. Men kemaga faqat shampan ichgani keluvdim. Keyin, ilgari hech ham hech bir kemaga chiqmaganman.
Bu yerga Shakuntala keldi, Sanjana Ishoqning qoʻlini qoʻyib yubordi.
Shakuntala yaraqlab turgan uskunalarni diqqat bilan koʻzdan kechirarkan, bitta murvatni koʻrsatib soʻradi:
— Bu nima?
Ishoq Shakuntalaga boshdan-oyoq razm solib chiqdi. Bu baland boʻyli, sarvqomat, xuddi sayqal berilgan nafis haykaldek goʻzal qiz shundoqqina yonginasida turardiki, Ishoq Sanjanani ham, butun borliq olamni ham, oʻzining qayerda va nima qilib turganini ham bir lahzaga unutib qoʻydi.
— Bu termometrning vazifasi nima? — Shakuntala Ishoqqa taajjub bilan boqarkan, savolini takrorladi.
— O, bilasizmi, — dedi Ishoq nihoyat savolga javob topib, — bu asbob shampan vinosining qay miqdorda ichilganini koʻrsatib beradi.
— Bu-chi? — jilmayib turib soʻradi Shakuntala boshqa uskunani koʻrsatarkan va ayni chogʻda Ishoqning koʻziga tikilib qararkan; uning bu sehrli nigohidan yigitning koʻzi tinib, boshi aylanib ketdi.
— Bumi?.. Bu sizning yana qancha ichishingiz mumkinligini koʻrsatib beradi.
— Qizil lampochka-chi? — soʻradi Shakuntala deyarli pichirlab. Shunda Ishoqning yanoqlariga qizning nafasi ufura boshladi.
— Bu xavf-xatar darakchisi... Keragidan ortiq ichganlar uchun.
— Qanaqa xavf-xatar?
Shakuntala Ishoqqa deyarli yopishgudek yaqinlashgan edi. Ishoq javob qaytarish uchun endi ogʻiz juftlagan ham edi, Sanjana uning qoʻlidan ushlab olib shangʻillab soʻradi:
— Ayting-chi, mana bu qanaqa asbob?
— Bu belingizga qoʻyilgan barmoqlar bosimini aniqlovchi indikator! — deb Ishoq javob qilarkan, koʻzlarida shoʻx jilva uchqunlari chaqnadi.
Qizlar xoxolab kulib yuborishdi. Ularning oldiga yugurib kelgan Jamila qiziqsinib soʻradi:
— Nima gap? Nima boʻldi oʻzi? Mengayam aytinglar.
— Aytarli hech nima boʻlgani yoʻq, — javob qildi Ishoq. — Shunchaki, qizlar mendan bugʻ bosimi haqida soʻrashuvdi. Bor gap shu.
— Bugʻ bosimimi? — dedi bu yerga yetib kelgan Moʻltoniy javob berishga shaylanib. — Bugʻ bosimi atmosfera bosimidan farq qiladi. Agar gazning miqdori...
— Yuringlar, yuqoriga chiqamiz! — dedi Moʻltoniydan choʻchib ketgan Jamila uning soʻzini boʻlib.

* * *
Hammalari palubaga koʻtarilib, yana kayutaga yigʻilishdi, vaqtixushlik tungi soat oʻn birgacha davom etdi. Qizlar yana ikki shisha shampan vinosini ichib tugatishdi, lekin ularda hech qanday sezilarli oʻzgarish yuz bermadi. Ishoq bir shisha viskining uch choragini kemtik qilgan boʻlsa ham, kayfi kesilib, endi yana hushyor tortdi. Butun oqshom faqat suv ichib oʻtirgan Moʻltoniygina chinakam sarmast odamga oʻxshardi. Uning ikki yuzi loladek qizarib ketdi, koʻzlarida xatarli chaqin chaqdi va Jamilaga shunday tikilib qaradiki, niyati nima ekanligini: uni quchib bagʻriga bosmoqchimi yo gʻajib tilka-tilka qilib tashlamoqchimi — bilib boʻlmasdi. Uning gapidan ma’lum boʻlishicha, “Nizom” uch kundan keyin dengiz safariga chiqarkan, demak, Moʻltoniy Jamila bilan kamida yarim yilga xayrlashadi. Yarim yilgacha u Bebisini koʻrmaydi! Moʻltoniy shuni oʻylarkan, bu judolikdan esi ogʻib qolayozdi.
Soat oʻn birlarga yaqin Moʻltoniy bilan Jamila kayutadan chiqishdi, lekin bir necha daqiqa oʻtar-oʻtmas yana qaytib kirishdi. Bir ozdan soʻng Moʻltoniy oʻrnidan turdi.
— Hademay soat oʻn bir boʻladi, — dedi u. — Vaqt oʻn birdan oshganda begonalarning kemada qolishi man etiladi. Ishoq, sen Bebini uyiga kuzatib qoʻya olmaysanmi? Oʻzim ham kuzatib qoʻysam boʻlardi-yu, lekin soat oʻn birdan boshlab vaxtada turishim, ya’ni navbatchilik qilishim lozim. Y am very grateful1 , bilding?
Ishoq hamma gapga tushungandi. U Moʻltoniyning qoʻlini mahkam siqdi va xayrlasharkan, olti oydan keyin uning life-storysini albatta eshitishga soʻz berdi.
— Keyin uni kitob qilib yozasan-a?
— Albatta, yozaman.
— Mening hayotim juda murakkab.
— Ha, shunaqaga oʻxshaydi.
— Sen hammasini batafsil yozasan.
— Yozaman, albatta.
— Good bye, Bebi!
— Good bye, Moʻltoniy! — Jamilaning ovozida ham nozlanish, ham taqdirga tan berish ohangi yangradi...
Shakuntalaning “morris” rusumli yashil mashinasi portdagi labirintnamo qingʻir-qiyshiq yoʻllardan chiqib olgach, bu paytda huvillab qolgan katta koʻchalardan oʻqday uchib ketdi. Qizlarning yana odatiy xushchaqchaqligi boshlandi, ular shoʻx-shoʻx kulishar, baralla qoʻshiq aytishardi. Ishoq orqa oʻrindiqda, ikki yogʻidan pinjiga suqilib kirib olishgan Jamila bilan Sanjana oʻrtasida oʻtirardi. Shakuntala esa uning tizzasidan joy olgandi. Uchala qiz anchagina salmoqli edi, albatta, lekin shunday damlar boʻladiki, ayol kishining vazni butkul sezilmaydi, u vaznsizdek boʻlib tuyuladi, vaholanki, tabiatda mavjud boʻlgan jismlarning bari oʻz vazniga egadir. Buni fan isbotlab bergan. Toʻgʻri, ayol kishi ishtirok etgan sharoitlarda fan zaiflik qilgan paytlar ham boʻlgan. “Chamasi, bunga sabab — ayol oʻzi alohida bir fandir”, — deb Ishoq oʻz xulosasini dilida donishmandona qayd qildi.
— Eringiz nima ish bilan shugʻullanadi? — soʻradi u Shakuntaladan, shunda Shakuntala birdan uning quchogʻidan otilib chiqdi, lekin zum oʻtmay, uning tizzasiga yana ham joylashibroq oʻtirib oldi.
— U stenografist.
— Qarang-a, eri stenografist boʻlgan ayolning ham oʻz shaxsiy “morris” mashinasi boʻlarkanda-a? — yana qiziqsinib soʻradi Ishoq.
— Bombayda, — deb gapga aralashdi Sanjana, — koʻhlikkina ayol, agar xohlasa, odob saqlagan holda, hamisha oʻziga er topishi mumkin; bundan tashqari, agar u yaxshi yashash yoʻlini bilsa, shafoat qiluvchi oʻz homiysiga ham ega boʻlishi mumkin; oʻsha homiy uni yuksak martabali jamoa davrasiga olib kira oladi. Shakuntalaning homiysi — toʻqimachilik fabrikasining xoʻjayini.
— Yana, bizning Shakuntala besh bolaning onasi, — nazokat bilan qoʻshib qoʻydi Jamila.
Ishoqning tizzalari birdan chidab boʻlmaydigan darajada zirqirab ogʻriy boshladi — nazarida, Shakuntala bilan uning beshta bolasidan tashqari, yana uning eri bilan toʻqimachilik fabrikasining xoʻppa semiz xoʻjayini ham butun salmogʻi bilan uni anjir qilib eza boshlagandi. O, hozirgina qushday yengil edi-ku, bu ayollar, axir qay goʻrdan paydo boʻldi bu zil-zambil vazn! Vo ajab!
— Malohatli xonimlar, menga rahm qiling, — deya yolbordi Ishoq, — bu alpozda hozir nafasim qaytib oʻlib qolishim mumkin sizlarning ogʻushingizda! Shakuntala, malikam, siz bir zumgina oʻrindiqqa oʻtib oʻtirsangiz-u, men sizning tizzangizdan joy olsam, koʻp ajoyib ish boʻlardi-da!
— Voy, shunaqayam beadab boʻladimi odam degan! — dedi Shakuntala gʻijinib.
Vaholanki bu manzara Jamila bilan Sanjananing kulgisini qistatdi.
— Chamamda, — deb Sanjana kulgi aralash luqma tashladi, — bechora yigit, tizzasiga Shakuntalaning beshchala bolasi kelib oʻtirganday his qildi-yov oʻzini.
Bu qochiriq Shakuntalani tamoman qahrini qaynatdi. U mashinani toʻxtatishni buyurib, old oʻrindiqqa oʻtib oldi. Shu zahoti Sanjana uning oʻrnini egalladi, ya’ni Ishoqning tizzasiga oʻtirib oldi.
— Xoʻsh, muhtarama begoyimning “morris”lari qayerda? — soʻradi undan Ishoq.
— Mening mashinam yoʻq! — dedi Sanjana viqor bilan. — Ammo otamning mashinasi bor.
— Bilsam boʻladimi: otangiz qayerda ishlaydi, shuningdek, begona erkakning tizzasida oʻtirishingizga otangiz izn berganmi sizga?
— Yoʻq, oʻzimga oʻzim izn berganman. Bombeydan qirq milya narida otamning fermasi bor. U oʻsha yerda yashaydi. U yerda bizning gulxonamiz, polizlarimiz, sholipoyamiz bor. Bu yil dekabr oyida men uzoq bir qarindoshimizga turmushga chiqaman.
— Xoʻsh, ungacha-chi?
— Ungacha men hayotni kuzatmoqchiman.
Bir necha daqiqadan keyin qandaydir badboʻy hid Ishoqning dimogʻiga urila boshlagandi. Lekin u bu hidning kimdan kelayotganini bilolmay garang edi. U hammayoqni iskab-iskab, axiri bu Sanjananing hidi ekanligini aniqladi.
— Nima, terlaydigan kasalingiz bormi? — soʻradi u andisha qilib oʻtirmay.
Endi jahl qilish navbati Sanjanaga kelgandi, lekin u shu zahoti oʻzini yana qoʻlga oldi.
— Ha, shunaqaroq, — dedi Sanjana beparvo kayfiyatda, — shuning uchun ham qarindoshga erga tegmoqchi emasman. Biz forsiylar1 nuqul bir-birimiz bilan qarindosh tutinamiz, natijada hammamiz terlash dardiga mubtalo boʻlganmiz! Menga hech nima, hatto hidi juda oʻtkir atirlar ham sira yordam bermayapti. Bugun ham hammayogʻimga rosa koʻp atir sepgandim, mana oqibat... — shunday deb u oʻrindiqqa oʻtib oʻtirdi.
Shakuntala jilmayib qoʻydi.
Shu choqqacha churq etmay oʻtirgan Jamila birdan piqillab yigʻlay boshladi.
— Nima boʻldi sizga? — soʻradi hayron qolgan Ishoq.
— Moʻltoniy esimga tushdi, akajonim Moʻltoniy...
— Axir u bilan boʻlganingizda yuragingiz siqilgandi-ku! Har holda menga shunday tuyulgandi.
— Bu mutlaqo boshqa masala! — deb Jamila izoh bera boshladi. — Akam yonimda boʻlganida uni koʻrgani koʻzim yoʻq, lekin bir yoqqa ketgudek boʻlsa, darrov sogʻina boshlayman. Yoʻq, rost, akajonim Moʻltoniy juda yaxshi odam! Bilasizmi, u menga har oy oʻzining butun maoshini yuborib turadi.
— U haqiqatan ham akangizmi?
— U men bilan aka tutingan. Meni chin dildan yaxshi koʻradi, lekin... lekin menga qoʻlining uchini tekkizishga ham jur’at etolmaydi — juda tortinchoq.
— Qimmatli akajoningizning xatosi aynan shundadir, balki?
— Yoʻq, yoʻq! Men undan judayam hazar qilaman, mabodo menga qoʻl uchini tekkizgudek boʻlsa, dod solib chinqirib yuborishim aniq.
— Hamonki yomon koʻrgan odamingiz joʻnab ketayotgan ekan, nega yigʻlaysiz?
— Oʻzim ham bilmayman. Akajonimning meni jon-dildan yaxshi koʻrishini oʻylasam, koʻzlarim yoshlanaveradi, lekin xunuk basharasiga koʻzim tushdi deguncha — oʻzimni kulgidan toʻxtatolmayman.
— Alomat ayol ekansiz! — degan xulosaga keldi Ishoq.
— Nima qilay, shunaqa alomatman.
Jamilaning gʻilt-gʻilt yosh koʻzlari jilmaydi va yirik-yirik yosh tomchilari misoli marvarid donalaridek yonoqlaridan dumalab tusha boshladi. Ishoq yonidan shohi dastroʻmol chiqarib, xuddi sochilib ketgan dur donalarini yigʻib olmoqchi boʻlganday, Jamilaning koʻzlarini ohista artdi.
Ular Jamilaning mahallasi Mujgaon Kortga yaqin kelib qolgan edilar.
Jamilaning uyi ham uning toifasidagi hamma qizlarning uyi singari ekan. Bunday uyga qarab, uning sohibasi qanday ayol ekanligini aniqlasa boʻladi, shuningdek, koʻpincha biron odamga qarab turib, u istiqomat qilayotgan uyni aniq tasavvur qilish ham mumkin. Lekin ba’zida shunday ham boʻladiki, uy va unda yashovchilar oʻz fe’l-atvorlari hamda zohiriy koʻrinishlari bilan bir-birlaridan mutlaqo tafovut qiladilar. Bunday chogʻda uy ham, unda istiqomat qiluvchilar ham noxush kayfiyatda boʻlishadi — qayoqqa qarama, hamma yerda bezovtalik, besaranjomlik. Yana shunday paytlar ham boʻladiki, xonadon sohiblari oʻz maskanlari bilan xuddi tugʻishganlarday tutinib ketishadi, oqibat, xonadon qayerda tugab, uning sohiblari qayerdan boshlanishini aniqlash mushkul boʻlib qoladi.
Jamilaning xonadoni, aslida uning koʻzgudagi aksi edi, Jamila esa oʻz xonadonining ulugʻvor timsoli edi.
Bu xonadon ichiga hammayogʻi qalin pechak bilan oʻralgan ayvondan kirilardi; pechakning toʻq-sariq gullari bu yerga qadam ranjida qilgan har bir kimsani kuzatmoqchi boʻlganday, sinchkov koʻzlarini katta-katta ochib turardi. Ayvonga gilam toʻshalgan edi. Undagi bir eshikdan xobxonaga, ikkinchi eshikdan mehmonxonaga kirilardi. Mehmonxonada ham ikkita eshik boʻlib, biridan xobxonaga, ikkinchisidan Jamilani goʻdaklik chogʻidan tarbiyalab oʻstirgan xolasining xonasiga kirish mumkin edi. Xobxonada esa uchta eshik bor edi; bu eshiklardan ayvonga, mehmonxonaga va orqa tomondagi balkon sahniga chiqilardi; balkondan oshxonaga va vannaxonaga oʻtish mumkin edi. U yerda yana bir eshik bor edi — u uy xodimalari uchun... yo xufiya doʻst uchun moʻljallangandi. Ishoq xonama-xona tentib yurarkan, Jamilaning qalbiga kiradigan eshiklar ham shunaqa koʻp boʻlsa kerak, deb oʻyladi...
Ayvonga qadam qoʻyilgan zahoti oyoq tovushi soʻnardi — yerga toʻshalgan qalin gilam oyoq tovushini ham, koʻcha changini ham yutib yuborardi. Mehmonxona derazalariga qoʻshqavat pardalar osilgan; xona abajurlar ostidagi chiroqlarning mayin nuri bilan xira yoritilgan, bu ham yetmaganday, har bitta abajur ustiga yana toʻr hoshiyali shohi roʻmollar yopilganki, ular xonani nimqorongʻi holatda saqlar va uy sohibasining andak pardozlangan yuzini yanada jozibaliroq qilib koʻrsatardi. Mehmonxonaning sirtqi devoriga, ayvon ostonasining shundoqqina roʻparasiga qip-yalangʻoch ayolning mutaassir surati osilgandi — u Amerikada chiqadigan suratli jurnaldan qirqib olingan boʻlsa kerak. Bunday “durdona” rasmlar mehmonxonani ham bezab turardi. O, Amerika, azizim mening! Sen uzoqdan turib bizga “yordam” qoʻlingni choʻzasan. O, xilvat koʻchalaringning qurboni boʻlay, Amerika! Bamisli zilol chashma suvidek ma’suma boʻlib yaralgan ayollarning badanlari bilan savdo qiluvchi Garlem va Chikagodagi islovatxonalaringning qurboni boʻlay! Oʻsha nafis badanlarni suratga oluvchi va chop etuvchi qorongʻu fotografiya ustaxonalaringning va charogʻon bosmaxonalaringning qurboni boʻlay! Yangi bosilib chiqqan jurnallaringni dunyoning barcha goʻshalariga yashin tezligida olib borib tarqatuvchi uchqur samolyotlaringning qurboni boʻlay! O, Amerika, boshoqlari tiqmachoq zarrin bugʻdoyzorlar mamlakati, Avraam Linkol'n konstitutsiyasi mamlakati, shoir Uolt Uitmen vatani! O, bizni qurol-yaroqlar bilan ta’minlovchi, yurtimizda harbiy bazalar quruvchi, bizga texnikaviy yordam koʻrsatuvchi, mana, endi esa, biz uchun yalangʻoch ayollarni ham olib kelishga bosh-qosh boʻlayotgan mamlakat! Sening bu “marhamatlaring”ni qadrlamaganlar, filhaqiqat, noshukur bandalardir!..
Dastlabki daqiqalarda Ishoq bu behisob okeanorti “tuhfa”laridan nafasi qaytib boʻgʻilayotganday his qildi oʻzini, lekin keyin, hind jamoatchiligining Amerika yordamiga boʻlgan munosabatini (“yordam”ni qabul qilishini, ammo minnatdorlik izhor etmasligini) ma’qulladi-da, divanga borib oʻtirdi. Shakuntala bilan Sanjana roʻparadagi keng divandan joy olishdi. Jamila oromkursiga oʻtirdi. Xona sahniga kattakon gilam toʻshalgan edi. Devor yonida radiola turardi.
Jamila oromkursiga suyandi va kerishmoqchi boʻlganday, qoʻllarini koʻtarib boshi ortiga uzatdi, soʻng ikkala qoʻlini tizzasiga “tap” etib tashlab, goʻyo hozirgina qandaydir mash’um halokatdan jon saqlab qolganday, yengil tortib chuqur tin oldi.
Ishoq qizlar bilan xayrlashib ketishga chogʻlangandi, shu payt birdan Sanjana qoʻlini divan orqasiga uzatib bir shisha viski oldi va shishani uch burchak stolchaga tantanavor sur’atda qoʻyib, shoʻx ohangda dedi:
— Mana endi rostakamiga vaqtixushlik qilamiz!
Qadahlar toʻldirildi.
Jamila oʻz qadahini bir koʻtarishda katta-katta hoʻplab ichib yubordi, keyin kutilmaganda oromkursidan shartta turib, radiola oldiga bordi-da, plastinka qoʻydi. Rok-n-rol sadosi yangradi. Jamila raqs tusha boshladi. Ishoq uning raqsini huzur qilib kuzatarkan, Jamilaning moʻ’jizavash, goʻzal, navniholdek egiluvchan qomatidagi har bitta imo-ishora naqadar ayolona maftunkor va ayni chogʻda gʻoyat xatarli ekanini faqat endigina fahmladi. Jamila raqs tusharkan, soddagina jilmayar, uning xiyol solingan qovoqlari va nafis dudoqlari kishini oʻziga rom qilardi.
Har xil mazmunda raqs tushish mumkin. Shunday raqslar boʻladiki, unda osmon bagʻrini ochadi, koʻm-koʻk dalalar chamanday yashnaydi, raqqosaning tabassumidan ochilgan tishlari eng sara guruch donalaridek yaraqlaydi va uning peshonasida reza-reza marvarid — ter tomchilari paydo boʻladi. Boshqa bir xil raqslarda qushlarning xonishi, hovuzga oqib tushayotgan suvning shildirashi eshitiladi... ana shunda muhabbat abrlariga burkangan ikkita qutbiy ibtido osmon-falakka parvoz qilishga shaylanganday, hayotning ham, olamning ham eng maxfiy sarhadlariga yetmoqchi boʻlganday koʻrinadilar. Shunday raqslar boʻladiki, ularda xalq iqboli tarannum etiladi va uning butun tarixi yaqqol koʻzga tashlanib turadi. Ba’zi chogʻda xalq madaniyatining yam-yashil hosildor novdalari inson qalbini oʻz soyasi panasiga olganday boʻladi, shunda odamzot xuddi uning buyukligiga shahodat beruvchi muqaddas xilqatga sigʻinganday bu raqs qarshisida tiz choʻkadi.
Yana shunday raqslar ham borki, undagi har bir harakat: “Ol, meni, o, olaqol meni!” deb zorlanadi. Raqqosa vujudida roʻy bergan har bir imo-ishora: “O, menga qara, qanday latofatliman!” — deb da’vat etayotganday boʻladi. Raqqosaning chirpirak boʻlib aylanishi esa: “Meni quchogʻingga ol, bagʻringga bos! Qani, kelaqol, men ogʻushingga kirib seni yutaman, sen mening quchogʻimda hirsingni qondirasan!” — deydi.
Ishoq Jamila raqsining ma’nosini tushunardi, shunday boʻlsa ham, u koʻzini raqqosa qizdan hech uza olmadi. U goʻyo Jamila bilan gir-gir aylanib raqs tushayotganday va bu raqs girdobida uzoq-uzoqlarga uchib ketayotganday his qildi oʻzini. Uning miyasi qobigʻi ostida nimadir biqirlab qaynab tugʻyon koʻtara boshladi, ana shunda, nihoyat, Ishoq oʻz vujudida vulqon lavasi singari hech tushovlab boʻlmaydigan gʻayritarixiy yovvoyi maxluq uygʻonganini his qildi. U oʻzining nima qilayotganini bilmay, divandan turib ketdi... Jamila raqs tusha-tusha shartta ayvonga chiqdi, Ishoq uning orqasidan ergashdi, Jamila unga tutqich bermay, mehmonxona boʻsagʻasidan hatlab oʻtdi... Ishoq bu qizga goʻyo koʻrinmas zanjir bilan bogʻlanganday, orqasidan ergashib boraverdi... Mana, tungi chiroqning gʻira-shira yorugʻida xobxonadagi ikkita karavot, Jamilaning yarim ochiq lablari, qiya ochilib qolgan shkafdagi bir muncha bejirim sari, yubka va siynabandlar koʻrindi. Jamila nazokat ila dik-dik sakragancha, yana mehmonxonaga kirib bordi va raqs tushishda davom etarkan, Ishoqni divanga tortdi. Musiqa birdan toʻxtadi va qiz ohista chinqirib, Ishoqning pinjiga kirdi. Ishoq uning lablarini topib, boʻsa ola boshladi.
U butkul gʻarq boʻldi. Erib ketdi. Gʻoyib boʻldi. Endi u yoʻq edi, Jamila ham yoʻq edi. Endi hech kim qolmagandi bu yorugʻ dunyoda. Shu payt Ishoq qoʻlining qattiq ogʻriganidan hushiga keldi. Sanjananing tirnoqlari uning qoʻlini tirnayotgandi.
— O, bu zabardast qoʻllar! — deya pichirlardi u gijir tishlar orasidan, — Voy, biram kuchli, biram mushakdorki!..
Sanjananing koʻzlari deyarli yumuq, u ogʻir-ogʻir va entika-entika nafas olardi.
— Boʻyning juda baquvvat ekan! — deb gʻoʻldirardi Jamila kafti bilan Ishoqning boʻynini silarkan. — Naq buqaday! Sen mening buqachamsan!
Shu choqqacha mulohazali va vazmin tabiatli boʻlib koʻringan Shakuntala endi oʻzini Ishoqning ustiga tashlab, uning koʻylagi yoqasini chok qildi va yuzini yigitning koʻksiga bosgancha oh urib ingray boshladi.
Bu jirkanchlikka chidolmagan Ishoq baqirib yubordi va hammayogʻini oʻrab olgan ayollarni qoʻli bilan itarib, oyogʻi bilan tepib, ularning iskanja — ogʻushidan ayvonga oʻqday otilib chiqib ketdi. Xonadagi qizlar xuddi telba boʻlib qolishganday, jazavaga tushib nuqul chinqirardilar, lekin Ishoq ularning zoriga quloq solmadi. U ayvon eshigini shaxt tortib ochdi, xuddi mast odamdek gandiraklab hovliga tushdi, goʻyo orqasidan bir gala boʻri quvlayotganday koʻchaga otilib chiqdi-da, yugurgancha vodoprovod joʻmragi oldiga bordi. U joʻmrakni burab, boshini muzdek zilol suvga tutdi. Boshiga quyilayotgan suv ter bosgan yuzini yuvib oʻtib, koʻylagi yoqasi ostiga kirib borar va choʻgʻdek qizigan koʻksiga xush yoquvchi sovuqlik purkardi. Ishoq asta-sekin oʻziga kela boshladi...
— Ey suv! Ey mening bahri dilimni ochuvchi eng pokiza, eng bebaho suv! Sen obirahmatsan! Sen eng tabarruk obihayotsan! Odamlar bir-birlariga ezgulik tilaganlarida, sening nomingni tilga olishib: “Suvday serob boʻling!” — deya duoi xayr qilurlar. Yoʻq, sen vino emassan, sen tabarruk suvsan, sen hattoki quturgan vulqonlar taftini ham sovutishga qodirsan. Sening sharofating bilan eng otashin ehtiroslar kukuni ostidan yangi hayot kurtaklari nish urib chiqa boshlaydi. Ey musaffo suv, sen tamaddun, sobitlik va zakovatning eng koʻhna, eng sodiq doʻstisan!

* * *
Nihoyat, Ishoq oʻz uyiga yetib bordi va boshini kaftlari orasiga olgancha, iztirobli oʻyga tolib, karavotida uzoq vaqt qimir etmay oʻtirdi.
U sirti yupqagina qobiq bilan toʻsilgan, tub qa’rida ming milya chuqurlikda otash magma mudom qaynab joʻsh urib turgan kurrai zamin haqida oʻylardi. Olovli magma — har qanday hayotning kushandasi. Lekin yer yuzi qobigʻi qanchalik yupqa boʻlmasin, magma otashining otilib chiqishiga yoʻl qoʻymaydi; buning samarasi oʻlaroq, odamzot ana shu yupqa qatlam ustida ming-ming yillar davomida oʻz mehnati sharofati ila hayotni davom ettirib kelarkan, tamaddunni ravnaq toptirib, yerlarni haydab, hosil undirib, kanallar qazib farovonlikka erishdi. Farovonlik shaharlarni obod qildi, obodonlik elektr quvvatini kashf etdi, elektr quvvati eng nafis shohi matolar toʻqiy boshladi, matolar hayotga goʻzallik olib kirdi. Lekin, e voh, bu goʻzallikning yupqa qobigʻi ostida qanday maraz, qanday mudhish kuchlar yashirinib yotibdi! Agar bu laqqa choʻgʻ lava uygʻonsa va yer sahniga chiqish uchun oʻziga yoʻl topib, dahshatli dagʻdagʻa bilan otilib chiqquday boʻlsa, ne-ne vayronalar, zilzilalarni yuzaga keltiradi! Butun-butun qishloqlar yer yuzidan gʻoyib boʻladi, ekinzorlar koʻkka sovurilib, kulga aylanadi, yirik shaharlardan faqat xarobazorlar qoladi, tamaddun mahv boʻladi, hayot tugaydi...
Issiq yer kurrasi haqida bosh qotirarkan, ayni chogʻda odamzot qismati toʻgʻrisida ham oʻylay boshlaydi, zero odam ham ana shu yer kurrasiga oʻxshaydi, uning vujudida ham ehtiroslar xuddi otash lava singari alanga oladi. Hayotiy taraqqiyot ming yillar mobaynida insonni bugungi holatiga olib keldi: uning tiyiqsiz his-tuygʻulari, ehtiroslari, madaniyat deb atalmish qobiq ostiga yashiringan. Illo bu qobiq nihoyatda omonatdir, unda darz ketgan yerlar bor, junbushga kelgan dargʻazab lava ana shu tirqishlardan otilib chiqishi mumkin. Shunga qaramay, odamzotni hifz qiluvchi qandaydir toʻsiq borki, u ana shu muhofiz toʻsiq tufayli yashab kelmoqda. Ming yillar davomida tinmay mehnat qilib kelayotgan insonning qoni va toʻkkan terlari oʻzaro bir-biriga qapishib, bu qobiq ostida turli qatlamlarni — tamaddun goʻzalligini, madaniyat nafosatini, shaxsning jamoa davrasidagi mavqeini hamda tarixiy qonunlarni idrok qilishdek qatlamlarni bunyod etdi. Ishoq bu moʻrt qobiqning inson hayoti uchun, uning istiqboli uchun, uning mudom olgʻa intilishi uchun qanchalik muhim ahamiyatga ega ekanligini faqat bugun anglab yetdi.
— E, yoʻq, — derdi u oʻziga oʻzi hayratdan boshini qoʻllari bilan mahkam changallagancha, — boshqa hech ham bormayman unikiga!
Lekin ertasi kuni u Jamilanikiga yana bordi.

* * *
Ishoq yana Jamilanikiga nega ketayotganini anglashga urinib, azza-bazza bosh qotirgani bilan hech bir toʻxtamga kelolmadi. Nimasi bor oʻzi bu qizning, u nimasi bilan Ishoqni misli ohanrabodek oʻziga tortmoqda? — u to Jamilanikiga kirib borguncha faqat shu haqda oʻyladi. Oh, koshkiydi buning sababini tushuna olsa! Vale, ayting-chi, kim va qachon bu muhabbat jumbogʻini yechish sharafiga muyassar boʻlgan? Nega axir odam farishta va ma’buda xilqatlar yonidan beparvo oʻtib, zino botqogʻiga botgan ayolga qoʻngil qoʻyarkin? Biz hech qachon ezgu fazilatlar sohibasi boʻlmish ayolga koʻngil qoʻymaymiz. Ahli shuaroni hisobga olmaganda, yana kim ham Ranjha1 ning boshi kal, Jul'ettaning bir koʻzi ikkinchisidan kichikroq boʻlgan deb qat’iy ishonch bilan ayta oladi? Yo boʻlmasa, Sohni2 ning nozik qoʻllari xiyla dagʻal boʻlganini, Majnunning burni qiyshiq, chakaklari botiq ekanini kim isbotlay oladi? Kim bilsin, oʻsha benazir latofat sohibasi Rumpati3 sal manqalanib gapirgandir? Muhabbat jismoniy komillik shaydosi emas. Balki u komil aql-zakovatni xushlar? Lekin agar shu rost boʻlsa, odamlar bir-birlarini sevish oʻrniga qalin-qalin falsafiy kulliyotlar ishqibozi boʻlardilar, holbuki, bu manzara negadir hech yerda kuzatilmayapti. Ishoq oʻz hayotida koʻpgina oqila qizlarni uchratgan, ularga uylanmoqchi ham boʻlgan, ammo oʻsha oqilalarning chehrasiga koʻzi tushganda — beixtiyor, undaylarga uylangandan koʻra oʻz joniga qasd qilishni afzal bilgan. Taajjub, aqlli ayollar goʻzal, goʻzal ayollar aqlli boʻlishmaydi — nega bunday ekan-a? Agar bironta qiz ham aqlli, ham chiroyli boʻlsa, uni koʻz ochib yumishga ulgurmasingdan bironta mansabdor albatta ilib ketadi. Toʻgʻri, Ishoq oʻz hayotida ham yoqimtoy, ham koʻhlik qizlarni uchratgan paytlar boʻlgan, ammo nega axir oʻsha qizlardan birontasini ham yoqtirmadi ekan?
Balki odamzot oʻz in’ikosini muhabbatda aks etishini yoqtirar? Ehtimol, biz oʻz tabiatimiz, fe’l-atvorimiz, didimizga mutanosiblikni muhabbat tuygʻusidan qidirayotgandirmiz? Harholda jiddiy mulohaza yurituvchi yirik olimlar aynan shunday fikrdalar; vaholanki, oʻzlari umrlarida biron marta boʻlsin chin muhabbat oʻzi nima ekanligini boshlaridan kechirganliklari amri mahol boʻlsa ham, bu mavzuda oʻqigan kitoblari tufayli ming martalab ehtiros alangasida yonganlar, ishq-muhabbat va jinsiy aloqa masalasidagi bir dunyo ilmiy asarlar bilan puxta tanishib chiqqanlar. Qiziq, muhabbatning qanday narsa ekanligini tushunmoq uchun, bu mavzudagi kitoblarni oʻzida jamlagan butun boshli kutubxonani miyada saqlash, umuman, shartmikin?
Misol uchun, u oʻzi bilan Jamilani olib koʻrsin. Bu oʻrinda qanday jondoshlik, qanday fe’l-atvor va didlar uygʻunligi haqida gap boʻlishi mumkin? Jamila detektiv asarlar va sayoz saviyali romanlarnigina oʻqirdi, Ishoq boʻlsa, “Urush va tinchlik”ni xoʻsh koʻrardi. Hollivudning maza-matrasiz taraqa-turuq filmlari Jamilaning joni-dili edi, Ishoq esa, italyancha neorealizm muhibi edi. Jamila eng soʻnggi modadagi liboslar shaydosi edi, Ishoq boʻlsa, bu qizni keng va qorday oppoq sarida koʻrishni xohlardi. Ishoq nazokatli, iboli hazil-mutoibani yoqtirardi, Jamila boʻlsa, nuqul siyqa va bemaza latifalar soʻzlardi. Ishoq erkak bilan ayol oʻrtasidagi munosabatni ibo, oriyat hijobi ila oʻrashga moyil edi, vale Jamila oʻz xobxonasini ishq-muhabbatdan saboq beruvchi qadimgi hind kitobi “Kamasutra” mavzuida chizilgan rasmlar bilan toʻldirib tashlagan edi.
Kim bilsin, balki inson, chindan ham, tabiatan oʻziga zid boʻlgan xilqatni sevishni orzu qilar? Basharti u iblis boʻlsa, farishtaga koʻngil qoʻyishni xohlar, bordi-yu, u ezgu fazilat sohibi boʻlsa, suyuqoyoq xotinga shaydo boʻlar? Vale bu fikrimiz ham toʻgʻri emas, zero erkak bilan ayol bir-biriga zid kimsalar emas, balki biri ikkinchisini mukammal qiluvchi hilqatlardir. Tabiat bu ikki jinsni shunday yaratganki, ularning biri ikkinchisisiz hech qachon barkamol boʻlolmaydi. Ayting, fe’llari ham, didlari ham, udumlari ham xuddi bitta qolipdan chiqqanday, bir xil boʻlgan, bir-birini jon-dildan sevuvchi er-xotinlarni koʻrmaganmisiz?
Xoʻsh? Unda muhabbat nima oʻzi, axir?
Muhabbatning tub mohiyatini tahlil qilishga jon-jahd bilan kirishgan Ishoq, agar muhabbat nizomlarini anglab olib, uni tarkibiy qismlarga ajrata olsa va butun aqlu idrokini safarbar qilib, ularni tekshirib chiqa olsa, ana shundagina muhabbatni oʻz hukmiga itoat ettira olishiga ishongan edi. Bilasiz-ku, agar odamzot biron-bir hodisa sirini anglashga muvaffaq boʻlsa, buning oqibatida u oʻshal hodisani qisman boʻlsa-da, boshqarish imkoniga ega boʻladi.
Biroq Ishoqning barcha sa’y-harakatlari zoye ketdi. U Jamilani nima uchun sevishini, baribir, hech tushuna olmadi. U faqat bir narsani bilardi — Jamila bugun ham uning uchun dunyodagi eng matluba qiz ediki, u ana shu mahbubasini deb oʻzini qurbon qilishga tayyor edi. Lekin u oʻlishni xohlamasdi. Ayting, axir kim ham oʻz ixtiyori bilan bu dunyodan — hayot va muhabbatga boy boʻlgan dunyodan koʻz yumib ketishni istardi? Lekin Jamila haqidagi oʻylari, Jamilaga boʻlgan muhabbati Ishoqni shu qadar esankiratib qoʻygan ediki, u oʻlimdan oʻzga chorani topolmadi.

* * *
Ishoq bir seskanib tushib, shezlongdan turib ketdi va ayvonda u yoqdan bu yoqqa yura boshladi. Nega axir? Nima uchun bunday boʻldi? Jamila goʻzal qiz, lekin undan ham goʻzalroq qizlar bor-ku, dunyoda. U chiroyli raqs tushadi, axir hayotda undan-da chiroyliroq raqs tushadigan qizlar koʻp-ku!
Vaholanki Ishoq bu yoʻnalishda fikr qilishga ojiz edi, aql-zakovati unga itoat etmayotgan edi.
— Tuturuqsiz gap, gʻirt safsata hammasi! — deya qarshilik koʻrsata boshladi Ishoqqa uning doxiliy ovozi, — Jamiladan latofatliroq ayol yoʻq bu dunyoda! Dunyo dunyo boʻlib, Jamiladek jozibali raqqosani koʻrmagan! Bunaqangi zoʻr raqqosa hech qachon boʻlmagan, boʻlmaydi ham, hech qachon! Toʻgʻri aytishadi: har bir odam oʻz sevish usuliga ega ekan, har qanday muhabbat ham oʻzicha goʻzal, oʻzicha gʻaroyib va betakror boʻlarkan. Dunyoga kelgan yangi odamlar oʻzlari bilan yana yangicha muhabbat olib keladilar, ular yangichasiga seva boshlaydilar, vale hech kim hech qachon xuddi mendek seva olmagay!
Binobarin, Jamila! Faqat Jamila, vassalom!
Kottejga olib keluvchi yoʻlakdan kimningdir oyoq tovushi eshitildi. Ishoq taqqa toʻxtab quloq sola boshladi. Faqat bir lahzagina uning koʻnglidan, bu Jamila, hozir u qarshimda paydo boʻladi, degan fikr oʻtdi... Lekin bu qorovul edi — u mehmonxona atrofini koʻzdan kechirib yurgandi. Ruhiy tushkunlik alami Ishoq vujudini iskanjaga oldi. U Jamila bilan oxirgi marta janjallashib, Bombaydan bosh olib chiqib ketayotganida unga, agar olti kun ichida mening oldimga, “Atirgul oteli”ga bormasang, yettinchi kuni oʻzimni oʻldiraman, deb qat’iy shart qoʻygandi. Shunda Jamila choʻchib ketib, uning qoʻlidan mahkam ushlab olgan va: bunaqa jinnilik qila koʻrma, deb unga tasalli bera boshlagan, keyin shunday degan edi:
— Ha, yaxshi, boraman. Lekin, bu qaysarliging gʻirt bema’nilik ekanini senga isbotlagani boraman faqat!
Afsuski, yoʻlakdan faqat tungi qorovul yurib oʻtdi...
Ishoq Jamilaning kelishidan deyarli umidini uzgan edi, shunday boʻlsa ham, “balki birdan” degan qandaydir mavhum umid uning bir-biriga chalkashib ketgan xayollari atrofida xuddi olachipor qanotli parvona singari uchib yurardi. Uning qulogʻiga Jamilaning kulgisi, baland poshnalarining “duk-duk”i eshitilardi... Lekin mana, oradan ikki kechayu ikki kunduz oʻtgan boʻlsa ham, hanuz undan darak boʻlmadi. Bu tun ham tugayapti. Oxirgi poyezd ham oʻtib ketdi. Bugun poyezd boshqa kelmaydi Bombaydan; demak, Jamila ham bugun kelmaydi. Bas, shunday ekan, axir nega, nega mudom uning yoʻliga koʻz tikmoqdasan?
“Hamonki Jamila kelmas ekan, nechun tun oʻzining zim-ziyo pardasiga oʻranmadi?”
Ishoq telba boʻlib qolayozgandi. Umidning har qanday uchqunini mahv etib oʻchirguvchi bunday mash’um badbaxtlik damlarida uning koʻngli “lip” etib oʻchgan oniy uchqun ham boʻlmagan zimiston qorongʻilikni, bironta “tiq” etgan tovush ham eshitilmaydigan teran sukunatni tusardi — shunda uning oʻlishi oson kechadi.
Tun garchi teran zulmat ogʻushida, sukunat gʻoyatda gung boʻlsa ham — bu hol hanuz Ishoqni qanoatlantirmasdi. Zamin qop-qora, togʻlar ham qop-qora edi-yu, lekin ularning koʻlankasida jonli uchqunchalar mavjud edi. Osmonni qora bulutlar burkab olgan boʻlsa ham, baribir, ular orasidan onda-sonda yulduzlar miltillab koʻrinib qolardi. Tun sokin edi, lekin bu sokinlik toʻriga ilingan turfa xil tovushlar jonsarak qora chigirtkalar chirillar, yaproqlar shitirlar, qandaydir jonivorning oyogʻi ostida shox-shabbalar qisirlab sinardi... Qayerdadir bulbul xonish qilardi... Bu tovushlarning bari hayotga da’vatdek boʻlib tuyilardi.
Bulbulning xonishi Ishoqni mayna qilayotganday boʻlib eshitildi. U quloqlarini kaftlari bilan berkitgancha kottej ichiga otilib kirib, eshikni zarb bilan tepib yopdi va oʻzini karavotga otdi. Jamila haqidagi xotiralar yana uni ogʻushiga oldilar: qizning nozik qoʻllari, dudoqlari, qaynoq quchoqlari Ishoqning koʻz oldida namoyon boʻldi.
Jamila oʻz fikrini hamisha ochiq bayon qilardi. Oʻsha birinchi kechadayoq u hech istihola qilib oʻtirmay, Ishoqqa dangal aytgandi oʻz niyatini:
— Men boshqa hech kimniki boʻlmayman... faqat seni sevgan paytimda.
Lekin uning sevgisi qancha vaqt davom etarkin? Buni Jamilaning oʻzi ham bilmasdi. Balki ikki kundir. Yo ikki oy. Yo boʻlmasa ikki yil. Kim bilsin, ehtimol, umrining oxirigachadir...
“Akajon”i Moʻltoniy unga har oy toʻqqiz yuz rupiyadan yuborib turarkan. Binobarin, Jamila, kundalik rizq-roʻz va tirikchilik tashvishini qilmasdi. Bundan tashqari, uni oyda bir necha marta har turli oqshomgi yigʻinlarda raqs tushishga taklif qilib turardilar, bu ham unga kamida yetti yuz-sakkiz yuz rupiya daromad keltirardi. Bu pullar Jamilaning sarbast kun kechirishi uchun imkon yaratib berardi. Boshida hukmdor eri boʻlmagan Jamila hech qanday puldor boyning ovunchoq jazmani boʻlishni xohlamaydigan, qushday erkin, sohibjamol ayol edi. Bil’aks — Jamilaning otasi bilan xolasi uning qaramogʻida edilar, shu bois mutelik ila Jamilaning nogʻorasiga oʻynardilar. U koʻngli tusagan ishni qilar; uni koʻzlagan niyatidan qaytaradigan hech qanday kuch yoʻq edi dunyoda. U kun boʻyi mehmonxonasidan chiqmay, Ishoqqa yangi yaratgan raqslarini koʻrsatardi. Jamila badiha yoʻli bilan yaratilgan bu raqslardan, kino¬filmlardagi ommabop qoʻshiqlarning deyarli hammasidan foydalanardi. Juda alomat va gʻaroyib edi bu raqslar! Ishoq na kinolarda, na teatr sahnalarida koʻrgan edi bu yangligʻ raqslarni. Bironta ham ustoz Jamilaga raqs tushishdan saboq bermagandi. Koʻpincha Ishoq, bunday raqslar har bitta ayol harakatida pinhona mavjud, lekin ular, odatda, buni payqamaydilar, vale Jamila payqagan, deb oʻylardi. O, Jamila oʻz badanini eng nozik unsurlarigacha juda puxta oʻrganib olgan! U badanining minglab xususiyatlarini bilar va ulardan mohirona foydalanardi... Shuni aytish joizki, hamma ayollar ham oʻz badani sir-asrorini yaxshi bilsa kerak-u, ammo oriyat va tortinchoqlik degan xislat ularning oʻz istaklari sari boradigan yoʻlni xuddi naqshinkor devor yangligʻ toʻsib tursa kerak. Lekin ayol zoti hatto oʻsha toʻsiq devor ortida turib ham koʻp narsalarni aytishi mumkin. Zero, ayollar nihoyatda nozik didli xilqatlardir!
Lekin Jamila oriyat va tortinchoqlik nimaligini bilmasdi. Uning badani bequsur va barkamol edi, binobarin, raqslari joʻshqin, ehtirosli, shavq-zavqli boʻlardi doim. Shunday kunlarning birida Ishoq qattiq asabiylashib, gʻazabi qaynab ketdi va Jamilaning sochidan tortib, har tomonga sudray boshladi. Jamila bu ogʻriqqa chiday olmay yigʻi aralash chinqirdi.
— Mayli, ur meni, uraver, xumoringni yoz! Mana, sanch koʻksimga picho¬gʻingni, jismim qonimga boʻyalsin.
Jamilaning lablarida koʻpik paydo boʻldi. Ishoq qoʻrqib ketib uni qoʻyib yubordi va nega birdan bunday gʻazabga minganini tushunolmay, oʻzini divanga tashladi. Hozir Jamila yuz ming yillik uzoq oʻtmishga olib ketgan edi, shunga qaramay, aynan shu ayol uning uchun eng aziz, eng moʻ’tabar xilqat edi. Ishoq Jamilaning bir ogʻiz soʻzi bilan jonini unga fido qilishga tayyor edi. U Jamilaga taalluqli boʻlgan hamma narsani — uning beadab raqslarini ham, uning behayo latifalarini ham, uning beandisha badanini ham yaxshi koʻrardi. Jamila unga jahannam qopqasini ochgandi va ichkariga kirib, ilonlar gʻujgʻon oʻynagan mash’um oʻra tomon yoʻl oldiki, bu falokatgohdan qutulib chiqish odamzot uchun amri mahol edi...
Keyin Ishoq, axir bir kun aynan shunday tun muqarrar yuz berajagini allaqachon sezganligini eslay boshladi. Agar Jamilani faqat kamolga yetgan qiz va gʻoyatda goʻzal badan sohibasi deb hisoblaydigan boʻlsak, Ishoq allaqaysi jihatlari bilan undan ancha yuqori pogʻonada turardi — fikr yuritish, anglash, ijod qilish va jamiyat farovonligi yoʻlida xizmat qilishga layoqat bor edi unda. Toʻgʻri, uning Jamilaga boʻlgan muhabbati koʻp narsalarni xotirasidan faromush etdi. U ma’shuqasining koʻnglini ovlash uchun hatto detektiv roman yozishga ham kirishib koʻrdi. Garchi Jamila hech pulga muhtoj boʻlmasa ham, uning koʻyida jaraq-jaraq pul sarflash Ishoqqa huzur bagʻishlardi.
— Axir buyuk yozuvchilar ham shunday qilishgan-ku. Masalan, Balzak. Nega men ham shunday qilolmayman? — deb oʻziga oʻzi taskin berardi Ishoq.
U Jamilaga soʻzlab berish uchun ataylab, axloqsiz latifalarni izlab topardi; yana, u Jamilaga munosib mahbub boʻlish niyatida pornografik (behayo) suratlarni yigʻa boshladi va shunga taalluqli togʻ-togʻ kitoblarni oʻqib chiqdi — bu borada ma’shuqasidan orqada qolmaslik uchun.
Lekin u qancha urinmasin, Jamila darajasiga koʻtarila olmadi. Oʻqtin-oʻqtin uning vujudida nimadir “chirt” etib uzilganday boʻlardi. Qaysiyam bir asab tori tirishib-tortishib ogʻriganida Ishoqning afti bujmayardi. Jamila undagi bu zaiflik, hadiksirash alomatlarini bir qarashdayoq sezib olardi. Zero u sezgirlikda ham boshqa ayollardan tamomila farq qilardi. Ayol, agar sevsa, oʻz koʻksida muhabbat kurtagini oʻstiradi va bu kurtakdan muattar gul unib chiqadi. Lekin Jamilaning sevgisi non yeb suv ichishdek oddiy gap edi. Non yeyiladi, suv ichiladi, oshqozon hazm qiladi — vassalom. Agar qorni och odamga ovqat oʻrniga tosh bersalar, u nima qiladi? Birinchi marta Jamila aftini burishtirdi. Ikkinchi safar achchigʻi chiqdi. Uchinchi gal — ogʻzidagini tupurib tashlab shartta:
— Get out! — dedi.
Lekin bu majoziy gap, aslida boshqacha tarzda hal boʻlgandi masala.
Jamila bir necha kun surunkasiga diqqati oshganday nuqul xarxasha qilaverdi. U goh raqs tushishni xohlamas, goh Ishoq bilan birga ovqatlangisi kelmas, goh u bilan kinoga borishdan bosh tortar, goh yasanib kiyingisi kelmay qolar, goh yum-yum yigʻlay boshlar, goho oʻzicha allanimalarni oʻylab jilmayib qoʻyardi. Ba’zida boshi ogʻriyotganini bahona qilib, oʻzi alohida xonada uxlardi.
Mana shunday kunlarning birida Jamila oʻzi uchun alohida xonaga joy soldi; Ishoq tunda asta-sekin oyoq uchida uning xonasiga kirib bordi. Shu payt uning koʻziga qandaydir sharpa xonadan otilib chiqib ketganday boʻlib koʻrindi, lekin xona qop-qorongʻi boʻlganidan Ishoq sharpani aniq koʻrolmadi.
— Kim bor edi bu yerda? — har ehtimolga qarshi soʻradi Ishoq.
— Xolam! — dedi Jamila devor tomonga oʻgirilib yotarkan.
Bu javob Ishoqda uygʻongan shubhani yoʻqota olmadi.
“Bu uyda eshiklar juda koʻp! — deb oʻylardi u. — Yaxshi fazilatli xonadonning eshigi bunaqa koʻp boʻlmasligi kerak... Jamila odobli qiz, u eshigi faqat bitta boʻlgan xonadonda yashashi, oʻsha eshik ham, albatta, qulflogʻliq boʻlishi kerak”.
Bu voqeadan soʻng oradan bir necha kun oʻtib, kechki payt Ishoq Jamilanikiga kelganida, qiz oʻz mehmonxonasida juda shinam kiyingan, basavlat bir yigit bilan chaqchaqlashib oʻtirardi.
— Tanishinglar! — dedi Jamila divandan koʻtarilarkan. — Bu kishi janob Sharif, u import bilan shugʻullanuvchi amerika idorasida xizmat qiladi. Bu esa — Ishoq.
Xona sukutga toldi. Yoʻq, bu odatiy bir lahzali sukut emas edi. U ancha uzoq vaqt choʻzildi. Erkaklar goʻyo bir-birlarining qudrati va imkoniyatini chamalayotganday, oʻzaro diqqat bilan kuzatuv olib bordilar. Ishoqning fahmlashicha, bu mehmonning nafaqat hamyoni qappaygan, shuningdek, mushaklari ham chayir, boʻyni ham yoʻgʻon edi. Uning yuragi uvishib ketgan boʻlsa ham, oʻzini qoʻlga oldi, divanga ataylab, “tap” etib oʻtirib, sigareta tutatgancha safsata sota boshladi.
Bu oqshom Jamila ikki yigit uchun raqs tushdi — shu choqqacha u yolgʻiz Ishoq uchungina raqs tushar edi. Ular birinchi marta uchrashishgan paytdan beri oʻtgan yarim yil mobaynida bu moʻ’jazgina mehmonxonada Jamilaning qancha tanish-bilishlari, dugona va doʻstlari boʻlishiga qaramay, Jamila faqat bitta Ishoq uchun raqs tushardi doimo. Bu raqqosaning har bir nigohi, butun vujudining har bitta harakati yolgʻizgina Ishoqqa baxsh etilardi. Bugun esa... Bugun uning raqsi hatto ikkala yigitga birday bagʻishlanmadi ham. Ishoqning nazarida, Jamila bugungi raqsini koʻproq Sharifga bagʻishlayotganday tuyuldi.
“E, yoʻq, boʻlishi mumkinmas”, — Ishoq bu noxush fikrni xayolidan oʻchirdi.
Bu oqshom Jamila lutf koʻrsatib, kechlik taomini oʻzi tayyorladi. Ishoq oʻzlarining birinchi muhabbat oqshomini yana esladi — oʻshanda ham oshxonada Jamilaning oʻzi uymalangan edi. U ovqat pishirishni bilmasdi, shu sababli tovuq ichak-chavogʻini tozalayotganida qoʻlini kesib olgan edi...
Jamila bugun ham dasturxonga oʻzi qovurgan tovuq goʻshtini qoʻydi. Ishoq uni yerkan, goʻsht ta’mini sezmadi, xuddi qum chaynayotganday his qildi oʻzini. Ovqatlanib boʻlishgach, betel chaynashdi, churq etmay, bittadan sigareta chekishdi. Shunda Jamila shaxt oʻrnidan turib Sharifga dedi:
— Siz bir daqiqaga xobxonaga kirib turolmaysizmi? Ishoqqa aytadigan ikki ogʻiz gapim bor edi.
Sharif asta divandan turarkan, lablarida alomat jilva hosil boʻldi.
— Xayrli tun! — dedi u xobxonaga chiqib ketarkan.
Jamila qoni qochib dokadek oqargan yuzini Ishoqqa oʻgirdi.
— Nahotki hech nimaga tushunmayotgan boʻlsang. Get out!

* * *
Oʻshandan keyin boʻlgan ishlarni: janjal, olishuv, allaqanday buyumlarning qars-qurs, chil-chil singani, ba’zi narsalarning derazadan uloqtirilgani — hamma-hammasini Ishoq hozir butunlay unutgisi kelardi. U Jamilani ham unutgan boʻlardi, agar qurbi yetganida, lekin hech unutolmasdi uni — garchi uning xiyonatkorligiga qat’iy ishongan boʻlsa ham. Uni Jamilaning barcha xislat va fazilatlari hamon gʻulgʻulaga solardi. Ishoq shu oʻtgan oy davomida Jamilani butun jonu dili bilan sevgani haqida oʻylarkan, soʻnggi oqshomda qalbida uygʻongan nafrat tuygʻusini daf etishga undamoqchi boʻlardi oʻzini. Ha, odam bolasi diliga jo boʻlgan soxta tasavvurni saqlab qolish uchun har qanday mashaqqatli amallarni bajarishga ham qodir! Ishoq Jamilaning faqat malohatli fazilatlari haqidagi xotiralarni qalbida saqlar, uning jamiki qusur va illatlarini esa koʻnglidan mutlaq oʻchirib tashlashga urinardi... Nima ham derdik, aynan ana shu tentaklikni muhabbat deb ataydilar-da!
Vaqt tungi soat uchga yaqinlashganda Ishoq, hammasi tamom boʻldi, deb barcha umidlariga nuqta qoʻydi. Jamila kelmadi... Endi hech kim kelmaydi.
— Hozir u Sharif bilan vaqtixushlik qilib achomlashib yotgandir, men boʻlsam uni bu yerda kutib oʻtiribman! Bas, yetar! Ertaga ertalabdan oʻsha “Parilar shalolasi”ga boraman-u, oʻsha yerda oʻzimni oʻldiraman.
Ishoq mutlaqo loqayd kayfiyatda shunday qarorga keldi, keyin koʻrpaga burkanib, bahuzur uyquga ketdi.

* * *
Ertasi kuni Ishoq uyqudan turishi bilan “Atirgul oteli”ni tark etdi va tepalikning gʻarbiy yonbagʻridan pastga tushib, shalola tomon yoʻl oldi. U yoʻlni yaxshi bilmasdi, lekin tepalikdan tushayotganida, uzoqda Trimurtining pogʻona-pogʻona tosh yoʻlaklari koʻziga tashlandi, shalola ana shu yoʻlaklardan pastga, tubsiz chuqurlikka koʻpirib shovullab tushardi — buni Ishoq bilardi. Bu shalola hattoki hozir Ishoq turgan yerdan ham aniq koʻrinib turardi. U Trimurtini moʻljalga olib yurib ketdi.
Torgina soʻqmoq yoʻl xiyla boʻydor butazorlar orasidan pastlikka yoʻnalgan edi. Ushbu subhidamning teran sukunati Ishoqning qalbiga sizib kirib, dilini oydinlashtirar va xotirjamlik nafasini ufurardi. Quyosh hali chiqmagandi, garchi uning nurlari halitdan osmonga yoyilgan boʻlsa ham, yer yuzi hanuz gʻira-shira zulmat ogʻushida edi. Moviy osmon zarrin yogʻdudan tovlana boshladi, sharq tomondagi togʻlarning choʻqqilari oftobning pushtirang shokilalari bilan bezandi. Shabnam suvini emgan shabada Ishoqning yanoqlarini huzurbaxsh salqin nafasi bilan silab oʻta boshladi.
“Qanday moʻ’jizavash saboh! — deb oʻylardi Ishoq tor soʻqmoqlardan ketib borarkan. — Bunday shaffof, salqin xushhavo damlarni koʻrish foniy bandalarga nechogʻlik nasib etarkin!”
Shunda birdan Ishoqning xotirasida Jamilaning yuzi namoyon boʻldi: bir kuni u tong chogʻida uyqudan uygʻonganida koʻrganida bu yuzni... Lang ochiq derazadan esib kirgan soʻlim, ma’sum, begʻubor, munavvar subhidamning shodiyona shu’lasida Jamila gul barglari hali yozilmagan gʻunchaga oʻxshar, chehrasidagi har bitta nuqtadan tarovat ufurib turardi. Quyoshning otashin navozishlari hali yetib kelmagan bu erta tongda Jamila erkak qoʻli hech tegmagan bokira qizga oʻxshardi.
Ishoq yoʻlida davom etarkan, tobora torayib borayotgan soʻqmoqning ikki tarafida oʻsgan butalar bir-birlari bilan qovushishga chogʻlanishganday koʻrinardilar. U muyulishdan oʻtgach, soʻqmoq shartta uzildi-qoldi. Ishoqning boshi uzra daraxtlarning shox va novdalari bir-biriga tutashib ketgandi. Ana shu yam-yashil novdalar panasida koʻhna bir ravoq qad koʻtarib turardi.
Faqat ravoq — uning yonida na devor, na ortida biron bino bor edi. Yolgʻizgina ravoq quyuq yaproqlar orasidan koʻkka boʻy choʻzgan. Ishoq butalar orasini yorib oʻtib, ravoqqa yaqinroq bordi: u usluban qadimgi nasroniy cherkovning xaroba qoldigʻini eslatardi. Ishoq faqat shundagina ravoqning torgina yoʻlka ustida turganini koʻrdi; aftidan, bu yoʻlkaga bir paytlar tarashlanmagan tosh terilgan boʻlsa keragu, vaqt oʻtishi bilan toshlar uqalanib, yoʻlka gʻadir-budur boʻlib qolgan edi. Yoʻlkaning narigi boshida yana bitta kichikroq ravoq boʻlib, uning ortidan hech bir tomoni oʻralmagan qabriston boshlanardi. Ishoq qabrlar ustiga qoʻndirilgan xochlarga koʻzi tushishi bilan seskanib ketdi — xochlar qoʻllarini koʻkka choʻzib, tovushsiz ibodat qilayotgan ayollarga oʻxshab koʻrindi uning koʻziga. Ishoqning oʻzi ham yaqinda oʻladi va sal vaqt oʻtmay yer yuzida uning ham qabri paydo boʻladi... Shu oʻy-xayol uni qabristonga kirishga majbur etdi; Ishoq xochlar oralab borarkan, ularga bitilgan yozuvlarni oʻqiy boshladi: “Uil'yam Hardfild, 19 yosh... Mesopotamiyada yaralangan... Khandalaga kelganida qazo qilgan”... “Jon O‘Xara, 30 yosh... ikkinchi afgʻon urushi paytida yaralangan... Khandalada qazo qilgan”... “Devid Sloun, 21 yosh... Basseyn1 da marathiylar2 bilan boʻlgan jangda yaralangan... Khandalaga kelgach, vafot etgan... Uning rafiqasi Roza Sloun va ikki farzandi eri hamda otalarining ruhi orom olsin deb ibodat qilurlar”...
“Alarning ruhlarini doʻzaxiy azoblardan hifz etishni tilab xudoga iltijo qiling, padre! Ibodatlar qiling, hazrati buzruk yepiskop janoblari! Oldiniga endigina oʻn sakkizga, oʻn toʻqqizga, yigirmaga kirgan oʻgʻil bolalar — jamiki Uil'yamlar, Jonlar, Devidlarni Lankashirdagi fabrikalardan, Stratfordning koʻchalaridan, Devonshir qishloqlaridan olib, ularni xuddi shaxmatchi piyoda surgandek, sovuqqonlik bilan Mesopotamiyaga, Afgʻonistonga yoki Basseynga suradilar va qoʻllariga qurollar tutqazib: “Oʻldir!” — deb buyuradilar. Ularning hali balogʻatga yetmagan goʻdaklar ekanligi, hali ona suti mazasi ogʻizlaridan ketmaganligi, hali futbol oʻynab toʻymaganliklari, hali muhabbat lazzatini tatib koʻrmaganliklari — bu barcha ikir-chikirlar haqida oʻylash kerak emas. Ha, hech oʻylab oʻtirmay, ikki barmoq bilan piyodani surganday, bu yigitchalarni ham temiri, misi, bronzasi boʻlgan, yerlarida paxta, zigʻir, choy butalari oʻsadigan, non va yupinlik, bugʻdoy va ochlik, sement va xaroba kulbalar maskani boʻlgan Osiyo yoki Afrika tuprogʻiga, u yerlardagi yuksak togʻlar va poyonsiz yaylovlarga safarbar etadilar. Bu haqda oʻylab oʻtirishingizga hojat yoʻq, muhtaram allomalar, zero, faqat naf keltiradigan narsalargina muqaddasdir sizlar uchun! Faqat fabrika sohiblarigina buyuk odamlardir, faqat banklarda saqlanayotgan sarmoyalargina hurmat-ehtiromga loyiqdir; bas, shunday ekan, hech ikkilanib oʻtirmay, hayotda chiniqmagan, gʻoʻr va xom yigitlarni doʻlday yogʻilib turgan oʻqlar tagiga joʻnatavering, ular halok boʻlganida esa, qabrlari ustiga marmar xoch oʻrnating, ibodat qilib, parvardigordan ul marhumlarni istigʻfor etishni iltijo qiling! Zero xudoning marhamatidan azizroq narsa yoʻq dunyoda!”
Ishoqning tomirlaridan qon emas, joʻshqin gʻazab oʻti oqayotganday tuyuldi. U butun iroda kuchini ishga solib, oʻzini qoʻlga oldi. “Yoʻq, yoʻq! — derdi u oʻziga oʻzi. — Hozir men bunday narsalarni oʻylamasligim kerak! Bugun men hayotimda soʻnggi marta “Atirgul oteli”dan pastga tushyapman, endi oʻlim vodiysi sari yoʻl olishim kerak. Bugun hammayoq sukunat, osoyishtalik ogʻushida boʻlmogʻi, hamma narsa feruzadek tiniq, yaxdek sovuq boʻlmogʻi lozim. Va men oʻlim vodiysiga xotirjam ruh ila qadam qoʻyishim kerak!”
Ishoq shaxdam-shaxdam yurib pastga tushdi va zum oʻtmay Trimurtiga oʻtadigan koʻprikka yaqinlashdi. Koʻprik tagida torgina anhor shovullab oqardi. Narigi sohilda kadamb nomli qari daraxt qad rostlab turardi. Tata konserni1 ga tegishli elektr simlari tortilgan simyogʻochlar safi Trimurtini kesib oʻtib, yuqoriga oʻrlab ketgan edi. Bu yer chinniday ozoda va nihoyatda sokin edi. Hatto shalolaning shovqini ham bu yerda eshitilmas, teran sukunat esa, Ishoqning miyasi va qalbini asta-sekin qamrab ola boshlagan edi.
Ishoq qoya chetiga borib, bir yarim fut chuqurlikka vahimali guvillab oqib tushayotgan shalolaga tikilgancha uzoq turib qoldi. Oʻsha yoqda, pastda shundoqqina anhor yoqalab choʻzilgan temir yoʻl muyulishida tunnelga kirib koʻzdan yoʻqolardi. Ishoq oʻzining shu balandlikdan pastga qanday sakrashini, shalola ustidan uchib oʻtib temir yoʻl izida qanday koʻndalang yotishini koʻz oldiga keltirdi. Ana shunda muyulishdan oʻqday otilib chiqib kelgan poyezd uning gavdasini ikki nimtaga boʻlib ketadi. Mana, uning qonga belangan ikki boʻlak jismi temir iz ustida yotibdi — boshi alohida, gavdasi alohida. Bu manzarani u aniq koʻrganday boʻldi, lekin zarracha ham seskanmadi. U xuddi sehr-jodu qilinganday chuqurlikdan koʻzini uzmay tikilib turaverdi, shu payt uning oyoqlariga jon kirdi va u beixtiyor qoya chetiga yaqinlashib boraverdi...
Shu on kimdir birdan Ishoqning yelkasiga chang solib, shartta orqaga tortib oldi.
— Bu nima qilganingiz?! — Ishoqning qulogʻi ostida ayol kishining ovozi yangradi.
Ishoq orqasiga oʻgirildi. Qarshisida malla soch bir ayol turardi; u shim kiygan — ajnabiy boʻlsa kerak. Uning koʻk koʻzlaridagi sinchkovlik alomati vahimali tuygʻu bilan omuxta boʻlib ketgan edi.
Ishoq kafti bilan asta peshonasini artdi.
— Hech. Hech nima qilmadim. Shunchaki, boshim aylanib ketdi...
— Xayriyat-e! — ayol yengil tin olib kulib qoʻydi. — Jarga uzoq tikilib turish juda xatarli. Shunday voqealar boʻladiki, odam...
— Ha, ha, bilaman, boʻladi shunaqa voqealar ham, — deb Ishoq jim qoldi — xuddi taraddudlanganday.
Ayol uning qoʻlidan ushlab jar yoqasidan nari olib ketdi va qoʻlini qoʻyvormagancha, koʻprik yonidagi kadamb daraxti tagiga yetaklab bordi; faqat shu yerda uning qoʻlini qoʻyib yubordi.
— Endi oʻzingizga keldingizmi? — soʻradi ayol.
Ishoq tizzalari qaltirashini bosish uchun yerga oʻtirdi. Boʻy choʻzib boshoq chiqara boshlagan oʻtlar uning tagida xuddi yostiqday ezildi.
— Hammasi yaxshi! — dedi Ishoq jilmayishga urinib.
Ajnabiy ayol qoʻlidagi shamsiyasini bir nima qilib burab, uchini yerga sanchgan edi, u bir oyoqli moʻ’jazgina stulchaga aylandi. Ayol unga oʻtirdi. Ishoq yerda oʻtirardi.
— Yuring, hoʻv anavi tepalikka chiqaylik, — deb taklif qildi ayol Trimurtining qoq markazida doʻmpayib tikka koʻtarilgan qoyani koʻrsatib. Osmonni bulut burkagan paytda bu qoya choʻqqisi bulutlarga tirgak boʻlganday koʻrinardi.
— Hozirmas, — dedi Ishoq.
— Siz... — dedi-yu, tutilib qoldi chet ellik ayol, lekin keyin gapini davom ettirdi: — Siz bu yerga... oʻlish uchun kelganmidingiz?
— Yoʻq, nimalar deyapsiz! — dedi Ishoq choʻchib ketib. — Men... shunchaki... bu yerga... shalolani tomosha qilgani keluvdim.
Ajnabiy ayol bir lahzali sukutdan soʻng yana gapira boshladi, uning ovozi mahzun edi:
— Oʻtgan kuni mening onam qazo qilibdi. Kecha telegramma oldim... Erim uni Bombaydan yuboribdi. Men bu ogʻir judolikdan hech oʻzimni qoʻyarga joy topolmadim. Hech bir narsa koʻnglimga taskin berolmadi. Mening oyim... u judayam yaxshi ayol edi... Aslini olganda, hamma onalar ham yaxshi boʻlishadi, toʻgʻrimi?
— Bilmadim, — javob qildi Ishoq. — Mening ota-onam goʻdak chogʻimda oʻlib ketishgan. Yetimxonada oʻsganman. Otam ham, onam ham, qarindoshlarim ham oʻzimman. Men qondoshlik rishtasi nimaligini bilmayman. Lekin muhabbat rishtasi qanaqa boʻlishini yaxshi bilaman. U eng manfur narsa, shunday emasmi?
Ishoq ayol qoʻliga bogʻlangan qora lentadan koʻz uzmay jim qoldi.
— Onangiz yaxshi ayolmidi? — soʻradi u oradan bir daqiqacha vaqt oʻtgach. — Ona! Qanaqa boʻladi oʻzi ona? Nahotki u seni ma’shuqangdan ham kuchliroq sevsa? Nahotki u hech qachon: “Get out” — demasa?
Ishoq yigʻlayotganini ajnabiy ayolga koʻrsatmaslik uchun yuzini kaftlari bilan qopladi, holbuki, uning hoʻngrab yigʻlab yubormaslikka uringan butun vujudi shamolda pir-pir silkingan daraxt yaproqlaridek dagʻ-dagʻ qaltirardi. Mana, oʻz hasratini tizginlashga ortiq kuchi yetmagan Ishoq oʻt ustiga yuz-tuban yotib, hoʻngrab yigʻlab yubordi.
Ajnabiy ayol uning yigʻlashiga monelik qilmadi. U anchagina Ishoqqa ma’yus tikilib oʻtirdi, soʻng asta-sekin gapira boshladi:
— Mening ismim Elza. Millatim nemis, erim — yahudiy. Urushdan oldin biz Saksenburgda yashaganmiz. Bu shahar Elza degan daryo boʻyida... Shu daryo hurmati, menga Elza deb ism qoʻyishgan ekan. Urushdan oldin biz yaxshi kun kechirganmiz. Erimning kichkinagina fabrikasi bor edi, unda goʻdak bolalar uchun kiyimlar, juda yaxshi kiyimlar tikilardi. Ha, u paytlar biz juda yaxshi yashaganmiz — men ham, erim ham, oyim ham. Oyim ancha keksayib qolgan edi, saksonga kirgandi. Keyin urush boshlandi, biz Germaniyadan qochib chiqib ketishga majbur boʻldik — erim yahudiy boʻlgani uchun. Biz joʻnab ketdik, oyim qoldi. Biz ne mashaqqatlar bilan yashirincha Parijga yetib oldik, lekin oradan sal vaqt oʻtmay, natsistlar u yerga ham yetib borishdi. Oqibat, Fransiyadan ham bosh olib chiqib ketishimizga toʻgʻri keldi. Shunda erim mengi, Yevropada juda koʻp konslagerlar qurilganini va agar Yevropa ahli qarshilik koʻrsatmay jim oʻtiraversa, konslagerlar har qadamda qurilajagini va ular bir kun kelib jamiki madaniyatning kushandasi boʻlajagini aytdi. Shundan soʻng biz Bombayga keldik, chunki bu yerda — Osiyoda sizlar qanchalik qashshoqlikda, omilikda kun kechirayotgan boʻlsangiz ham, hayotga mehr qoʻyishni hali unutmagansizlar. Sizlar ming-minglab azobu uqubatlar siquviga dosh berib yashayotgan boʻlsangiz ham, men sizlarning yuz-koʻzlaringizda xotirjamlik va hayotga boʻlgan ilohiy sevgi alomatlarini koʻrib turibman. Bu yer bizga juda yoqadi. Toʻgʻri fabrikamiz yoʻq endi, lekin erim Kunz-roudda bolalar uchun kiyim tikadigan kichkinagina ustaxona ochgan. U bichadi, men tikaman. Biz oddiy tikuvchilarmiz, lekin, baribir, baxtiyormiz. Faqat farzand yoʻq bizda...
Elza yana uzoq gapirdi, Ishoq yotgan yerida uning hamma gaplarini eshitdi. Eshitarkan, entika-entika hiqillab yigʻlashda davom etdi; mana, uning hiqillab yigʻlashi bora-bora bosilib, oxiri butunlay tindi. Ishoq turib oʻtirdi, yonidan roʻmolchasini olib, yuz-koʻzini artdi, soʻng Elzaga qarab qoʻyib, xijolatomuz jilmaydi.
Elza unga qoʻlini uzatib dedi:
— Yuring, ketishimiz kerak bu yerdan.
Ishoq oʻrnidan turarkan, oʻziga ham ayon boʻlmagan bir hissiyot da’vati bilan yuzini bosib yotgan oʻt-oʻlanga qoʻlini tekkizdi. Xayriyat — yer shimib olibdi uning koʻzyoshlarini.
— Kelgusi bahorda gullar ochiladi bu yerda, — dedi Elza muloyim ohangda. — Manavi soʻqmoqdan oʻtib borayotgan marathiy qizi oʻsha gullardan bittasini uzib olib sochiga taqadi... Yo boʻlmasa, kun boʻyi dalada ishlab, uyiga horib-charchab qaytayotgan bironta ona guldan uzib bolasiga olib borib beradi. Gulni olgan bolaning yuzi gulday yashnab ketadi. Lekin bu gullar oshiq yigitning koʻz yoshlari toʻkilgan yerdan unib chiqqanini hech kim tasavvur ham qilmaydi. Ha, bu hayot... Hayot naqadar goʻzal...
Ertasi kuni Ishoq bilan Elza yana uchrashishdi — ular mahalliy xalq ta’biricha, “Shahzoda burni” deb ataluvchi togʻ choʻqqisiga chiqishni kelishib qoʻyishgandi. Bu togʻ Khandalani oʻrab turgan hamma choʻqqilardan balandroq va agar unga pastdan turib qaralsa, u chindan ham qandaydir qirgʻiyburun takabbur aslzodani eslatardi. Ishoq ilgari ham Khandalada boʻlgan, ammo bu toqqa chiqmagandi, shu bois unga chiqadigan yoʻlni ham bilmasdi.
— Khandalaga bir necha marta kelgan ekansiz, nahotki bir marta boʻlsa ham Shahzoda burni choʻqqisiga chiqib koʻrmagansiz? — soʻradi hayron qolgan Elza.
— Bir marta ham chiqmaganman.
— Hov anavi tepalikdagi italyancha missiyada boʻlganmisiz?
— Yoʻq, boʻlmaganman.
— Manavi choʻqqidan, — koʻryapsizmi, u qush tumshugʻiga oʻxshab ketadi, — oʻsha yerdan teran jarlikka shovullab tushayotgan shalola manzarasi juda ajoyib koʻrinadi. Essiz, bu yerdan u koʻrinmaydi-da. Siz albatta u choʻqqiga chiqqan boʻlsangiz kerak?
— Yoʻq.
— Khandala bilan Lonavala orasidan oqib oʻtadigan anhorni bilarsiz? U vodiy va soʻqmoq yoʻl yoqalab ilonday toʻlgʻanib oqadi. U yerda chiroyli joylar juda koʻp! Siz u yerda boʻlgansiz albatta!
— Yoʻq, boʻlmaganman.
— Bu yerdan bir necha milya narida Lonavala tepaliklari ortida kichik bir koʻl bor — atrofida bironta ham uy yoʻq. Hatto u yoqqa boradigan yoʻlning oʻzi yoʻq. Oʻsha tomonlarda boʻlganmisiz?
— Yoʻq, boʻlmaganman.
Elza yurishdan taqqa toʻxtab, shamsiyasi uchini yerga sanchdi. U bir necha soniya davomida unsiz hayrat bilan Ishoqqa tikilib turdi, soʻng jahl aralash soʻradi:
— Ha, yaxshi. Siz turgan oteldan atigi yuz futcha narida bir koʻl bor, unga Tataning kichkina elektr stansiyasi oʻrnatilgan — u daraxtlar panasida boʻlgani sababli bu yerdan koʻrinmaydi, — hech boʻlmasa, oʻsha yerga borgandirsiz?
— Yoʻq.
— Togʻ chashmasi boʻyidagi haligi...
— Menga qarang, — deb uning soʻzini boʻldi Ishoq. — Nega meni bunday soʻroqqa tutayotganingizni nahotki tushunmayotgan boʻlsam? Ha, siz mutlaqo haqsiz. Chindan ham men hozir siz sanab oʻtgan yerlarning birontasida ham boʻlmaganman. Bu yerga bir necha marta kelgan boʻlsam ham, doim doʻstlarim bilan kelardim. Bizlar otelda oʻtirib olib, ichkilikxoʻrlik, vaqtichogʻlik qilardik, qarta oʻynardik. Kechqurunlari, agar zerikib ketsak, bozor aylangani pastga tushardik, qaytib chiqqach, yana shishalarga hujum boshlardik. Hind sayyohlarning aksari Khandalada faqat shunday vaqt oʻtkazadilar.
— Tavba, hali shunaqami togʻ kurortlari zimmasiga yuklangan vazifa? — dedi Elza qahri qaynab. — Shunday goʻzal tabiat quchogʻiga kelgan odamlarning toʻrt devor ichida oʻtirib olib ichkilikxoʻrlik qilishlarini hech tasavvur qilolmayapman.
Ishoq indamay yana yurib ketdi.
Ular “Atirgul oteli” tepasidagi toqqa koʻtarildilar, bu yerdan sokin suvi toʻgʻon bilan toʻsilgan koʻl koʻrinib turardi. Quyosh hali chiqmagan, koʻlning yuvosh suvi, ayniqsa, uning uch tomonini oʻrab olgan qirgʻoq yaqinidagi suvi, bu yerdagi daraxtlar soya solib turganligi sababli, toʻq-yashil rangga kirgan edi; koʻlning toʻrtinchi tomonini toʻgʻon toʻsib turardi.
— Xoʻsh, nimasi yaxshi ekan bu manzaraning? — soʻradi Ishoq.
Elza bu qochiriq gapga e’tibor bermay, yuqoriga oʻrlashda davom etdi. Ular yana bir necha futga koʻtarilishdi. Shu chogʻ ularning yoʻlini togʻ qa’ridan qaynab chiqayotgan chashma jilgʻasi kesib oʻtdi. Chashmaning oʻzini yovvoyi anjir shoxlari pana qilib turardi. Chashma boʻyini ham, togʻ yonbagʻrini ham, togʻ choʻqqisiga chiqquncha boʻlgan butun yonbagʻir qiyalikni ham gullar gilami qoplagan edi.
Elzaning koʻk koʻzlarida quvonch uchqunlari chaqnadi. U ter bosgan peshonasi va yuzini artarkan, Ishoqqa tantanavor nigoh tashladi.
“Ana koʻrdingmi? — derdi uning shoʻx koʻzlari. — Men bilan bu yerga chiqmaganingda, bu latofatli manzarani koʻrish nasib etmasdi senga!”
Ishoq tevarak-atrofga koʻz yugurtirib chiqib, loqayd gʻudrandi:
— Hay, nimasi yaxshi ekan bu yerning? Hammayoq oʻydim-chuqur, jarlik, toshlar orasidan qaynab chiqqan suv pastga oqib tushyapti. Atrofda har turli gullar, anvoyi daraxtlar. Nima boʻpti shunga?
Elza qattiq achchigʻlanganidan choʻgʻday qizarib ketdi. U Ishoqqa beayov zarba beradigan gap aytish uchun endigina ogʻiz juftlagan ham edi, shu payt kutilmaganda anjir daraxti orasidan shoxlarning shitirlagani va yugurib qochayotgan oyoq tovushlari eshitildi. Ishoq ham, Elza ham choʻchib ketishdi. Bu togʻlardagi hayvonlar kunduz kunlari odamlar bor joyga kelishdan hayiqadilar. Bu qanaqa jonivor boʻldiykin? Elza va Ishoq atrofga qoʻrqa-pisa koʻz tashladilar, soʻng chashma boʻyidan sal yuqoriroqqa koʻtarildilar.
Yuqoriga oʻrlagan soʻqmoq yoʻldan ikkita “jonivor” — erkak va ayol chopqillab chiqib ketayotgan edi. Ularning ikkovi ham boʻydor, choʻpday ozgʻin, deyarli qip-yalangʻoch badanlari qop-qora edi. Ular choʻqqiga yetganda xatardan qutilganlarini sezganday toʻxtab, orqalariga oʻgirilishdi va pastda, ancha uzoqda qolgan Elza bilan Ishoqqa koʻzlari tushib, qoʻrqqanlaridan dagʻ-dagʻ qaltiray boshladilar. Xuddi shu payt togʻ orqasidan balqib chiqqan quyosh bu oʻrmon ahli koʻlagalarini aniq tavsiflab koʻrsatdi. Ishoq ularni imlab chaqirdi, — u oʻzi turgan yerda anchagina oʻyib qazilgan bir chuqurchani koʻrgandi, chamasi, uni anavi ikkovlon kavlagan boʻlsa kerak. Kavlangan chuqurchada qandaydir oʻsimlikning kattagina salmoqli va yoʻgʻon tomiri dikkayib turardi. Ishoq egilib, qalamtarashi bilan tomirni kesib yuborgan edi, qop-qora poʻst ochilib, ichidan tomirning oppoq piyozi moʻraladi.
— Nima bu? — soʻradi Elza tomirga ishora qilib.
— Oʻzim ham bilmayman! — dedi hayron qolgan Ishoq; u tepa boshida vahimaga tushib, xuddi qora yogʻochdan yoʻnib yasalgan haykallar singari qotib qolgan qip-yalangʻoch, hayvonsifat ikki odamni yana imlab chaqira boshladi.
Ayol qiyofasidagi maxluq qochishga chogʻlandi, lekin erkak uning qoʻlidan ushlab qoldi.
— Hey! — deb qichqirdi Ishoq va marathiy tilida bir necha soʻz ham aytdi.
Erkak bilan ayol yaqin tushib kelishdi.
Ayol ham erkak kabi oriq va qop-qora edi. Ikkovining ham koʻpdan beri ochlikda umr kechirib kelayotgani yaqqol koʻzga tashlanib turardi. Ayolning shalviragan siynalari qurib, qovjirab qolgan charm qopchiqni eslatardi — faqat shunisi bilangina u erkakdan farq qilardi. U ham, hamrohi erkak ham chumolibel edilar. Erkakning belidan pastrogʻiga kanop ip yordamida ilingan bir parcha chor burchak latta uning peshini toʻsib turardi. Xuddi shunday bir parcha uvada ayolning ham jozibasini berkitgan edi.
Ishoq ular bilan nima haqdadir soʻzlashdi, lekin ikkovlari ham unga javoban nuqul inkor ma’nosida bosh chayqab turaverishdi; keyin nimanidir ma’qullaganday bosh irgʻashdi, hatto duduqlanib bir necha soʻz ham aytishdi. Ishoq kovlangan chuqurchadagi yoʻgʻon tomirga ishora qilib, ikkovlariga bir nima dedi, soʻng Elzaga oʻgirilib:
— Ketdik bu yerdan! — dedi.
— Bu odamlar kim? — soʻradi Elza Ishoqning orqasidan ergashib borarkan.
— Mening qarindoshlarim... Uzoq qarindoshlarim...
— Sizning?.. — soʻradi bu javobdan hayron qolgan Elza.
— Ha, shunday, — javob qildi Ishoq bamaylixotir kayfiyatda. — Ular bilan biz atigi toʻqqiz ming yil burun qarindosh tutinganmiz.
— O! — tushundi Elza. — Bunaqada, ular mening ham qarindoshlarim.
— Boʻlishi mumkin, — deb uning gapiga qoʻshildi Ishoq. — Lekin hozir bizlar bir-birimiz bilan qarindoshlardek munosabatda emasmiz negadir. Siz meni qarindosh deb e’tirof etmaganingizdek, men ham ularni yaqinlarim deb tan olmayman.
— Ular juda ham och, — dedi Elza oʻyga tolib.
— Oʻsimlik tomirlarini kovlab yeb kun kechirisharkan. Haligi tomirni ular “qandi moʻl” deb atashdi.
Elza boshini koʻtarib, tubsiz osmonga uzoq vaqt tikilib turdi, zero yovvoyilashgan ikkita maxluqning koʻlagasini koʻksida koʻtarib turgan bu zaminga qarash hozir Elza uchun ogʻir azob edi. Baland moviy osmonda esa, Puna — Bombay yoʻnalishida uchayotgan samolyot vagʻillardi.
— Osmonga qarasang, yigirmanchi asrda yashayotganingni his etasan, lekin koʻzingni yerga tiksang, xuddi... qaysi asrga qaytib ketasan, Ishoq? — soʻradi Elza hamrohiga diqqat bilan tikilarkan.
Ishoq indamay nari yurib ketdi. Endi ikkovlari choʻqqiga chiqib olgan edilar, haligi ikkita yovvoyi odam esa, boya Elza bilan Ishoq turgan yerga yana qaytishgandi. Ular chashma boʻyida shosha-pisha yana chuqur kovlay boshlashdi, bir tomirni kovlab olib poʻstini artishdi, ichidan chiqqan yumshoq oʻzakka gʻarchcha tishlarini botirib kovshay boshlashdi... Ular bir-birlarini itarishar, koʻzlarida hayvoniy ochkoʻzlik hirsi oʻt boʻlib chaqnardi.
— Qarang, siz bir qarang! — dedi Elza ingrab, uning ovozidagi yirganish ohangi achinish tuygʻusi omuxta boʻlgandi.
— Yoʻq, qaray olmayman! Koʻrolmayman! — deb Ishoq butalar orasiga shoʻngʻidi. — U qusa boshlagan edi.
Elzaning yordamida u oʻziga keldi.

* * *
Keyin ular Shahzoda burni choʻqqisida oʻtirib, ancha vaqtgacha uzoq-uzoqlarga choʻzilib ketgan Gʻarbiy Gat togʻ tizmasini, pastdagi vodiylar, yaylovlarni, togʻ yonbagʻirlarini, togʻ etagidagi kaftdek tekis dalalarni, toʻqayzor va uning ortida mavjlanib turgan dengizni hamda yolgʻiz oʻzi qoʻnqayib turgan mayoq minorasini tomosha qildilar.
Nihoyat, Elza koʻzidan durbinni olib, Ishoqqa uzatdi.
— Men bu mayoqni yaxshi bilaman, — dedi Ishoq koʻngli yorishib. — Ha, toʻgʻri, u shundoqqina Bombay yaqiniga oʻrnatilgan.
— Ha, — dedi Elza xayolga tolib, — Bombayning shundoqqina yonginasida — hozir mening erim oʻsha yerda.
Uning ovozi ravon va mutlaqo xotirjam edi, shunga qaramay, bu ovoz Ishoqning yuragiga oʻtkir tigʻday sanchildi.
— Shundoqqina Bombay yonida... u hozir mening... hozir u yerda Jamila! Endi meniki boʻlmay qolgan Jamila! U...
Ishoqning vujudi qaqshab, koʻzlariga gʻilt-gʻilt yosh qalqdi.
— Sen hali sevgilingni topasan! — degan Elzaning ovozi uning qulogʻi ostida yangradi. U kaftini Ishoqning qoʻli ustiga astagina qoʻydi.
— Hech qachon! Endi hech qachon topmayman! Odam oʻz umrida faqat bir martagina sevadi! — dedi qiynalib Ishoq.
— Odam umrida bir marta sevishi ham, bir necha marta sevishi ham mumkin, — dedi Elza jiddiy tarzda. — Shunda ham u har gal muhabbatni endi birinchi marta tuyayotganday, yangi ma’shuqasini begʻubor, nurafshon muhabbat bilan chin dildan seva boshlaganday his qiladi oʻzini. Lekin ayni paytda, har qaysi yangi muhabbat oldingisidan albatta farq qiladi, u juda ham navnihol, ammo eng asl va eng qudratli muhabbat boʻladi. Men nima deyotganimni yaxshi bilaman, oʻzim ham boshimdan kechirganman buni. Odatda, odamlar xudodan, jamoatchilik gapidan qoʻrqqanlari sababli yo odob-axloq yuzasidan bunday muhabbatni tan olishni istamaydilar, lekin bu bor gap! Ishon gapimga. Ba’zi paytlarda bir muhabbat barbod boʻlib, ikkinchisi hali senga yetib kelmagan boʻladi, ana shunda qalbingni oylar, yillar davomida gʻam-hasrat, behafsalalik, bezavqlik qamrab oladi — qalb vodiylari unumsiz boʻlib qoladi, buloqlardan qaynab chiqayotgan suvning shildirashi soʻnadi, daraxtlarning novdalari xuddi beva ayollar kabi motamsaro boʻlib qoladi. Shunda koʻzlaring atigi bittagina yashil yaproqni koʻrish ilinjida olazarak boʻladi — afsuski, topolmaydi, qalbing eng nodir qoʻshiqni tinglash ishtiyoqida yonadi, — e voh, eshitilmaydi oʻsha qoʻshiq! Ana shunda sen, vassalom, endi boshqa hech nima boʻlmaydi, deb oʻylay boshlaysan. Va lekin yana bahor qaytib keladi, yana qoʻshiq yangraydi, yana buloq varaqlab qaynay boshlaydi, daraxt novdalari quvonchga toʻlib, yam-yashil yaproqlarini olamga koʻz-koʻz qiladi. Oʻzing bir oʻylab koʻr, Ishoq: agar bahor faqat bir marta kelsa, agar nikoh liboslarini yechgan daraxtlar boshqa hech qachon yasanmasalar, agar bir marta olingan jarohatlar hech qachon bitib tuzalmasa, dunyoda yashash naqadar uqubatli boʻlardi!
— Tushunaman, Elza, hammasini tushunaman, lekin nima qilay? Oʻzimni boshqarolmay qoldim. Nazarimda, qandaydir tovush muttasil menga: “Qani, boʻla qol, kela qol — hammasi tugadi endi! Kel, kelaver, mana bu choʻqqidan oʻzingni pastga ot!” — deb da’vat etayotganday. Hozir yoningda oʻtiribman-u, oʻzim bu yerdan oʻn qadam narida oʻlim shay turgani haqida oʻylayapman. Odamzotni dahshatga soluvchi oʻsha oʻlimdan men aslo qoʻrqmagan boʻlardim... Koʻzni chirt yumib xohlagan tomoningga oʻn qadam yursang — u yogʻi oʻlim. Toʻqqiz qadam yurganingda oyogʻing ostida yer tugaydi va oʻninchi qadaming — oʻlim!
— Tentaklik! Gʻirt tentaklik bu! — Elzaning vahimaga tushgani ovozidan sezilib turardi. — Otelga qaytish kerak. Ketdik! Unutma, bu choʻqqiga seni men boshlab chiqdim.
— Sen aslo xavotir olma! — deb Ishoq jilmayib qoʻydi. — Menga yana ikki kun hech nima boʻlmaydi. Bir hafta yashayman, deb oʻzimga oʻzim soʻz berganman, toʻrt kunimni yashab boʻldim.
Ikkovlari, Elza oldinda indamay pastga tusha boshladilar.
Ishoq Elzaning oʻgʻil bolalarnikiga oʻxshab ketuvchi qotmadan kelgan boʻy-bastini kuzatar ekan, uning oʻz tengdoshi ekanligiga hech ishonolmadi. Buni u, keta turib, Elzaning oʻz ogʻzidan eshitganida, hayratdan dong qotib qolgandi.
Elza “Atirgul oteli”da emas, bozor yaqinidagi “Markaziy” mehmonxonasida turardi; u tushlik qilgani oʻsha yoqqa ketdi. Ishoq unga oʻzi bilan birga ovqatlanishni taklif qildi — u xohlamadi:
— Yoʻq, yaxshisi, oʻzimiznikida ovqatlana qolay. Tushlikdan keyin erimga xat yozmoqchiman — qachon, qaysi poyezdda qaytishim haqida. Keyin biroz mizgʻib olaman; kel, yaxshisi, soat beshda uchrashib, daryo boʻyida sayr qilamiz. Faqat bu shimingni kiyma — suv kechishimizga toʻgʻri keladi. Tizzang barobar kalta shim kiyib ol, xoʻpmi? Demak, soat beshda meni olgani mehmonxonaga borasan.
Ishoq Elza bilan xayrlashib oʻz restoraniga shoshildi — tushlik payti tugagan edi. Zal huvillab qolgan, faqat bitta stol ortida burishgan aftini sepkil bosganidan yuzi olachipor boʻlib koʻringan odam oʻtirardi. Uning qoʻllari tinmay pitirlar, boshiga hashamatli amoma qoʻndirgan, barmogʻida kattakon koʻzli uzuk yaraqlab turardiki, uning bahosi, agar qalbaki boʻlmasa, kamida ellik ming rupiya turardi.
Ishoq oʻz stoliga oʻtirib, ovqat buyurarkan, sepkildor odamning nuqul uni kuzatayotganini payqadi. Aftidan, bu odam u bilan suhbatlashishga chogʻlanayotganday edi, shu bois, Ishoq darrov teskari oʻgirilib oldi: axir nima haqda gaplashishi mumkin bu turqi sovuq bilan!
— Hey, mister! — deb chaqirdi sepkildor shilqimlik qilib.
— Xoʻsh, nima deysiz? — Ishoq ham gustoxlik qildi.
— Pokiston yana tahdid solyapti-ku, bizga! — deb Olachipor stolda yotgan gazetani qoʻliga gʻijimlab olib silkitdi.
— Hay, men nima qilishim kerak ekan? — soʻradi Ishoq.
— Nega biznikilar miq etishmayapti? — surishtirishga tushdi Olachipor.
— Mendan nima istaysiz?
— Axir siz yozuvchisiz-ku, jin urgur! — dedi Olachipor xuddi shirinsuxanlik qilmoqchi boʻlganday. — Nima ham talab qilinardi yozuvchi ahlidan? Demoqchimanki, hukumatimiz qayoqqa qarayapti? Axir anavi la’natilar bizga tahdid solishyapti-ku, nima, churq etmay oʻtiraveramizmi?
— Ular bizga, biz ularga, deng... Bunaqada urush boshlanib ketadi-ku, doʻstim Olachipor.
— Boshlanaversin! Qaytaga yaxshi-ku, urush boshlansa! Faqat shu yoʻl bilan anov pokistonliklarning esini kiritib qoʻyish mumkin! Har kuni gazeta oʻqiganimda qoni qaynab ketadi. Aytganday, sen meni “Olachipor” deb chaqirma. Ismimni senga notoʻgʻri aytishibdi. Mening ismim Ranchhor La’l Bheriya.
— Nega endi sen Hindistonning Pokiston bilan urushishini xohlayapsan? — soʻradi Ishoq qiziqsinib. — Nima, bironta qarindoshingni oʻldirishganmi u yoqda?
— Yoʻq...
— Balki oʻzing butun mol-davlatingni tashlab, Pokistondan qochib kelgandirsan?
— Yoʻq...
— Yo gʻanimlaring bormi Pokistonda?
— Be, qayoqda? Men oʻzim Jaypurdanman, Pokistonda na qarindoshim, na gʻanimlarim bor, na mol-davlatim qolgan u yoqda!
— Boʻlmasa, nega ular bilan urushishni xohlayapsan?
— Voy, jin urgur yozuvchilar-e! Nega hech nimaga tushunmaysizlar-a? Urush paytida bozorlar gavjum boʻladi, tomirlarda qon gupuradi, qoʻl qoʻlga tegmaydi ish koʻpligidan. Urush boʻlsa ishlarimiz yurishib ketadi.
— Kasbing nima?
— Birjada dallollik qilaman.
— Tushunarli.
Bheriya jahl bilan stolga musht urdi.
— Nima tushunarli senga, qalamkash? Kasbimizning nozik qirralarini eng ulugʻ kishilar ham tushunishga qiynaladilar-u, sen tushunarmiding? Men, mana, yigirma yildirki, birjada xizmat qilaman, lokin hali ham, hamma narsa menga tushunarli, deb aytolmayman. Sen boʻlsang... “tushunarli”mish, — deb mazax qildi u Ishoqni. — Urush boshlansa, birjaga jon kiradi, ishlar yurishib ketadi. Tokaygacha kutamiz, axir! Koreya bilan boʻlgan urush tugagandan beri, ochigʻi, qiladigan ishimiz qolmadi.
— Bundan chiqdi, hozir dunyoda urush yoʻq ekan, hech boʻlmasa, Hindiston Pokiston bilan urushsinmi, seningcha? Bordi-yu, urush boshlangan kundan seni janggohga safarbar qilishsa-chi?
— Obbo yozuvchilar-e! Gʻirt afandi-ya hammalari! — qotib-qotib kuldi “Olachipor sepkildor”, — boshlariga uradimi meni? Qarib qolganman-ku — oltmishga kirdim.
— Oʻgʻling yoʻqmi?
— Nega yoʻq boʻlarkan? Uchta oʻgʻlim bor. Men bilan birga ishlashadi. Ammo urush bizning ishimiz emas. Bizdan askar chiqmaydi.
— Qoyil! — dedi Ishoq nihoyat gʻazabini tiya olmay. — Demak, urush haqida hammadan koʻproq ogʻiz koʻpirtirib baqiruvchilar hech qachon jang qilmaydilar! Negadir ularni hech qachon urushga safarbar ham qilmaydilar, ular janggohlarda okoplar ham qazimaydilar, ularga hech qachon oʻq ham tegmaydi. Va lekin urush tugaganida eng yogʻli, eng yuqori mansablarni birinchi navbatda shular egallaydilar, hatto vazir ham boʻlib oladilar. Nega axir bu zamonda faqat qabr toshlarigina qadrlanib, tiriklar izzat qilinmaydi? Nega? Ayt, nega? Qani, menga tushuntirib ber-chi, Olachipor!
Bheriya suhbat mavzuini oʻzgartirishga qaror qildi.
— Ovqatingni ye, sovib qoldi. Undan keyin, boya aytdim-ku, senga ismimni: Bheriya mening ismim — Bhe-ri-ya! Hech ham Olachipor emas. Qanaqa ism oʻzi oʻsha “Olachipor”?
— Juda ajoyib ism, tojir. Sening jismingga juda ham mos tushadi bu ism. Ham chiroyli, ham muloyim ism... Sening oʻrningda boʻlganimda, xotiningdan seni faqat, “Hoy, Olachipor!” deb chaqirishini talab qilgan boʻlardim.
— Xotinim oʻlgan, — dedi Bheriya ma’yus ovoz bilan.
— Sen hech qachon bironta ayolga oshiq boʻlganmisan, a, tojir? — soʻradi Ishoq kutilmaganda.
Bu savoldan sepkildor qattiq piqillab kulib yuborgan edi, oldida turgan likopdagi shoʻrva sachrab, koʻylagini bulgʻadi. Uning mushuknikiga oʻxshagan moʻylovi alomat qimirlab qoʻydi. Nihoyat, u kulgisini zoʻrgʻa tiyib javob qildi:
— Bizda yoʻq bunaqa odat... haligi... oshiq boʻlish. Bizda bu uyat hisoblanadi. Siz, yozuvchilarning yoʻlingiz boshqa. Menga otel xoʻjayini aytuvdi: “Bir yozuvchi keldi ikki-uch kunga”, deb. Qani, bir gaplashib koʻray-chi deb oʻyladim. Sen qaysi gazetada ishlaysan?
— Men gazetada ishlamayman. Kitob yozaman. Tushunyapsanmi, kitob?
— Kitob? Haligi poyga chogʻida garovga tikiladigan pullar yoziladigan kitobga oʻxshagan kitobmi?
— Qanaqa garov, qanaqa poyga? Men romanlar yozaman.
— Roman? Biz unaqasini oʻqimaymiz. Hech oʻqimaganman.
— Hech kitob oʻqimagansan, hech qachon oshiq boʻlmagansan... Hech boʻlmasa quyoshning botishini biron marta kuzatganmisan?
— Nima, nima deding?
— Menga qara, tojir, sen, yaxshisi, ovqatingni ye. Baribir bunaqa narsalarni tushunmaysan, — dedi Ishoq ma’yus kayfiyatda.
Bir oz davom etgan sukutdan soʻng sepkilyuz odam yana gap boshladi:
— Sen kitoblaringni qaysi tilda yozasan?
— Urdu tilida.
— Iye, hali sen musulmonmisan? — soʻradi Bheriya hayrat bilan.
— Ihi.
— Shunaqa de?
— Nima “shunaqa”? — dedi Ishoq birdan jahli chiqib ketib.
— Yoʻq, hech nima, shunchaki, aytdim-qoʻydim-da, — deb “Olachipor sepkildor” har bitta soʻzini dona-dona gapirdi.
— Yoʻq, shunchaki aytmading! — tixirlik qila boshladi Ishoq. — Qani, ochiq gapir, nima demoqchisan? Nima “shunaqa” ekan? Qani, boʻl, ochiq gapir!
— “Ochiq gapir”mish! Gapirsam xafa boʻlmaysanmi?
— Xafa boʻlmayman! — dedi Ishoq bosiq, vazmin ovoz bilan, ammo doxilan tomirlarida qoni qaynay boshlagandi.
— Gap shundaki, siz musulmonlarning hammangiz sotqinsizlar.
Zal bir necha soniya sukutga toldi, bu shunday teran sukunat ediki, Ishoq tomogʻida bir nima biqirlab qaynay boshlaganini ham eshitdi. Keyin har bir soʻzini aniq va dona-dona qilib gapira boshladi:
— Hozir men boshqa musulmonlar haqida gapirmoqchi emasman. Faqat oʻzim haqimda gapiraman. Sen haqsan: menkim, Ishoq — sotqinman. Hammasi toʻgʻri. Men oʻtaketgan, uchchiga chiqqan, ashaddiy sotqinman. Men xoinman. Men Hindiston va Pokiston oʻrtasida urush boʻlishini istovchi seni va sening toifangdagi barcha odamlarni sotishga doim tayyorman. Bu hali hammasi emas, tojir. Men, nafaqat senga va sening nusxangdagi odamlarga, shu bilan birga, har qanday ikki mamlakat oʻrtasida (Hindiston bilan Pokiston oʻrtasida boʻlishi shart emas) urush olovini yoqishga shaylangan har bitta odamga, har qanday maslakka, har qanday dinga ham sotqinlik qilishdan qaytmayman. Men har qanday adovatga, urushga, xunrezlik va qirgʻin-barotga xiyonat qilishdan qaytmayman. Bu oʻrinda men chinakam xoinman. Va lekin men xalqlar oʻrtasidagi totuvlikka sodiqman, doʻstlik va muhabbatga sadoqat bilan xizmat qilaman. Men singillarimizning ma’sumaligini qadrlayman, ma’shuqalarimiz qalbidagi muhabbatni ardoqlayman. Ammo ayollarimizni beva qiluvchilardan, ularning sevgisini toptovchilardan nafratlanaman. Yana, senga oʻxshagan tojirlarni ham koʻrarga koʻzim yoʻq, zero senlar birjada oʻtirib olib, oʻz manfaatlaringni koʻzlagan holda, oddiy odamlarning qabrlarini pullashdan ham toymaysanlar.
Ishoq stoldagi puding quyilgan likopni qoʻliga oldi va bor kuchi bilan uni tojirning choʻtir basharasiga qarab otdi; uning aftiga borib tekkan likop yerga tushib pir-pir aylandi, soʻng chil-chil sindi. Birja dallolining koʻzlari ham, burni ham, peshonasi va ikki yuzi ham shirin sharbatga belandi, puding boʻlaklari esa, amomasining qatlaridan moʻralay boshladi. Shovqinni eshitgan ofitsiantlar yugurib kirishdi, lekin Ishoq janjal oqibatini kutmay, zaldan tez yurib chiqib ketdi. U hech gʻazabini tiya olmay, hamon qalt-qalt titrardi. Butun vujudini vahshiyona jaholat oʻt boʻlib yondirardi. Qaniydi, hozir oʻsha ablah, tojirning hiqildogʻidan olsa-yu, boʻgʻaversa, boʻgʻaversa, boʻgʻaversa!
Oradan biroz vaqt oʻtgach, otel xoʻjayini oʻz ish boshqaruvchisi hamda “jabrlangan” tojir bilan kelib, kottej eshigini taqillatdi.
— Sohibim siz bilan gaplashmoqchilar, — dedi ish boshqaruvchi Ishoq eshikni ochganida.
— Mening u bilan gaplashadigan gapim yoʻq deb! — dedi Ishoq jerkib va sigareta qoldigʻidan yangisini tutatdi. — Shu bugunoq boshqa mehmonxonadan oʻzimga joy qidiramanu koʻchib oʻtaman:
— Baribir, sohib siz bilan gaplashmoqchilar, — deb oyoq tirab turib oldi ish boshqaruvchi.
— Aytdim-ku, mening unga aytadigan gapim yoʻq! — dedi Ishoq sal oʻshqirib. — Oʻzim ham tushunib turibman — yaxshi ish qilmadim. Haqqim yoʻq edi oʻsha tojirga likop otishga! Men juda xijolatdaman, hoziroq kechirim soʻrashga tayyorman oʻsha Olachipor... tuf-e, janob dalloldan.
Ishoq eshik oldiga chiqdi va kaftlarini bir-biriga juftlagancha, “Olachipor sepkildor”ga egilib ta’zim qildi. Tojir kulib yubordi — u juda baxtiyor edi. Ishoq mehmonlarni ichkariga taklif qildi va oʻtirgani joy koʻrsatdi. Otel xoʻjayini bilan Bheriya divanga yastanib oʻtirishdi.
— Ayb oʻzimda, —deb gap boshladi tojir. — Musulmonlarni ranjitadigan gap ogʻzimdan chiqib ketdi. Axir qayoqdan bilibman bu jin urgur yozuvchining musulmon ekanligini?
Otel xoʻjayini fors edi — bu choʻpday oriq odamning quloqlari xuddi quyonnikiday dikkaygan, ikki chakkasidan siqilgan choʻzinchoq peshonasining oʻrtasi ichiga botgan edi. Uning qorayib ketgan xunuk tishlari qarchigʻayniki singari egri burni bilan dilxushlik qilayotganday, tili esa, ikki oʻrtada vositachi vazifasini oʻtayotganday edi. Uning munchoqdek jimit koʻzlari xuddi biron nimaga tikilib qarashdan qoʻrqqanday, doim bejo, doim olazarak, shilvirab osilib tushgan pastki labi esa, goʻyo lunjiga yashirib qoʻyilgan koʻrinmas ip tortqilaganday, vaqti-vaqti bilan oʻng tomonga qiyshayib ketardi. Keyin yana joyiga qaytardi — xuddi ipidan siltab tortilgan varrakday.
— Aytadigan gapingiz bor edi, shekilli, Hoʻrmuz-jiy? — ehtirom ila yuzlandi xoʻjayiniga ish boshqaruvchi.
Hoʻrmuz-jiy har bitta soʻzi orasida varrak ipini torta-torta gapira ketdi... Ishoq bu varrak, ya’ni labning tortqilanishini qiziqib kuzatarkan, mabodo ip birdan uzilib ketsa, Hoʻrmuz-jiyning labi qay taxlitda toʻxtab qolishini koʻz oldiga keltirib miyigʻida kulib qoʻydi.
— ... ovora boʻlasan, qoʻlingdan hech ish kelmaydi, — derdi bu asnoda Hoʻrmuz-jiy. — Axir sen bu yerga fitna qoʻzgʻagani kelgansan-ku, shundaymi?
— Qanaqa fitna? — soʻradi hayron boʻlgan Ishoq. — Mening nima daxlim bor unga? Xoʻsh, aytinglar-chi, sizlarni bu yerda koʻrish baxtiga musharraf boʻlishim sababi nima oʻzi?
— Sababini sudda bilib olasan. Qani, gapir, senga nima yomonlik qilgan edimki, kelib-kelib mening otelimda odamlarim oʻrtasida gʻulu koʻtarmoqchi boʻlyapsan? Shundoq ham, inglizlar ketganidan beri otelim daromad bermay qoʻygan, endi mana sen boshimga balo boʻlding — xizmatkorlarim orasida fitna qoʻzgʻay boshlabsan!
— Men-a? Xizmatkorlaring orasida-ya?.. Nima deyapsan oʻzi? — Ishoqning taajjubi tobora ortib borardi.
— Sen qulogʻing bilan eshit! — dedi otel xoʻjayini jahl bilan. — Gapimni toʻqqiz pulday qilib tushuntiryapman, sen boʻlsang... Oʻtgan kuni anavi bola... haligi bor-u, bozorda yamoqchilik qilib oʻtiradigan yigit, hah, urushda yarador boʻlgani uchun nafaqa oluvchi Mardikor degan yigitni aytyapman, oʻsha oʻtgan kuni bitta varaqa koʻtarib keldi...
— Yana qanaqa varaqa?
— Haligi, qogʻoz bor-u... haligindaqa qogʻoz! Siz yaxshilab eshiting! — deb sohibiga koʻmaklashmoqchi boʻldi ish boshqaruvchi.
— U oʻsha kasofat qogʻozni koʻtarib kelib, mening xizmatkorlarimga qoʻl qoʻydira boshladi. Hammaga qoʻl qoʻydirib joʻnab ketdi. Oʻsha qogʻozda, hech qachon, hech yerda urush boʻlmasligi kerak, deb yozilgan ekan. Men xodimlarimni yigʻib, ochiqchasiga gaplashdim. Nega qoʻl qoʻydinglar, deb soʻradim. Shunchaki, oʻzimiz, deyishdi. Toʻgʻri, qattiq jahlim chiqdi, lekin bu safar kechirdim ularni, keyin, boshqa bunday qilmanglar, deb koyidim! Ular soʻz berishdi bunday qilmaslikka, hatto quloqlariga kaftlarini ham bosishdi — demak, qasam ichishdi. Lekin bitta kir yuvuvchi xodimam — Vasanti boʻlsa: “Men qoʻyaveraman, agar yana shunaqa qogʻoz olib kelishsa, yana qoʻl qoʻyib beraman!” — dedi. Men undan: “Nega axir?” — deb soʻrovdim, u menga: “Negaki, men ayolman!” — deb javob qildi. Oʻrgildim... ayolmish u kishim! Ishdan haydab yubordim u yaramasni.
— Haydab yubording? Nima uchun?
— Bu yerda menga hech qanaqa siyosat kerak emas! Odamlarim bugun, urush boʻlishni xohlamaymiz, deb bosh koʻtarib chiqishsa, ertaga hali, ish soatimiz qisqartirilmasa ishlamaymiz, deb toʻpolon qilishlari ham turgan gap. Hozir ular tong qorongʻisida qorongʻi kechgacha ishlashadi. Bosh tovlashsa nima qilaman? Men nufuzli otelning sohibiman, bordi-yu xodimlarim birdan eslarini yeb, yoʻldan ozguday boʻlsalar — nima qilaman? Shundoq ham hozir Khandalada otellar, ayniqsa, meniki singari otellar daromad bermay qoʻygan. Mesopotamiya1 da urush boʻldi. Afgʻonistonda urush boʻldi, yana boshqa yerlarda ham urush boʻldi. Oʻshanda ingliz soldatlar har doim otelimga qoʻnishardi. U paytda otelimga bir emas, ikkita orkestr yollagandim, choʻmilish uchun suv toʻla hovuz, yana tansa zali, bar bor edi otelimda. Hozir hammasini yopib tashlaganman. Ilgari otelimdan yuz ming rupiyalab daromad olardim, endi uni ta’mirlashgayam pulim yoʻq... Buni qaraki, Mardikor odamlarga qoʻl qoʻydirgani olib kelgan oʻsha qogʻozni biz, otel sohiblari, arzimagan bir qogʻoz deb oʻylabmiz. Toʻgʻri, men qoʻl qovushtirib oʻtirmadim, politsiya inspektoriga Mardikorni hibsga olish kerakligini aytgan boʻlsam ham, oʻsha yaramas qogʻoz hazilakam narsa emasligini faqat bugun tushundim. Sen mening otelimni xarob qilish uchun naq Bombaydan kelgansan. Mardikor nima ekan! Jamiki gʻulgʻulani boshlayotgan faqat sensan!
— Men hech nimaga tushunmayapman, nimani gapiryapsiz oʻzi? — deb norozilik bildirdi Ishoq. — Ishoning, menda hech qanday ayb yoʻq, zero bu gaplarni birinchi marta eshitib turibman! Men hech qanday Mardikorni ham, hech qanday Vasantini ham bilmayman. Faqat boʻlgan gap shuki, janob tojir urush haqidagi gaplari bilan achchigʻimni chiqardi, shunda qonim qaynab ketib... umuman, mening bu yerga... bu yerga kelishimga...
— Qani, xoʻsh? Nega kelganding bu yerga? Nima ish bilan? — otel xoʻjayini uning soʻzini boʻlib piching qildi.
— Yoʻl-yoʻlakay bir oz toʻxtab oʻtmoqchi boʻluvdim, jahannamga ketaturib, bildingmi? — deb Ishoq baqirib berdi. — Sening nima ishing bor?
Hoʻrmuz-jiy divandan turarkan dedi:
— Men politsiya inspektoriga qoʻngʻiroq qilganman, hademay bu yerga polislar yetib kelishadi. Ana ular jahannamga boradigan toʻppa-toʻgʻri yoʻlni koʻrsatib qoʻyishadi sen yaramasga! Yoʻldan adashmaysan!

* * *
Khandalaning politsiya uchastkasi bozor bilan temir yoʻl bekati oʻrtasidagi chorqirra tepalikka joylashgan. Politsiya inspektori muovini Samantining ogʻzi qulogʻida: hibsxonaga mahbus kelganidan u juda ham suyunib ketganday edi. U Ishoqni choy-non bilan siyladi; umuman, uning oʻzini tutishiga qaraganda, Ishoq goʻyo mahbus emas, balki mehmonga taklif etilgan odamday edi. Nihoyat, barcha rasmiyatchilik — bayonnoma tuzish, navbatchilik daftariga tegishli yozuvlarni qayd qilish va hokazolar amalga oshirilgach, politsiya inspektori muovini xuddi boshidan togʻ agʻdarilganday yengil tin olib, Ishoqning yoniga kelib oʻtirdi va suhbat bilan uning koʻnglini ovlashga tushdi.
— Turmush kechirish juda ogʻirlashib ketdi, birodar, juda-juda! — deb zorlana boshladi u. — Uyga borsang — uyingda, uchastkaga kelsang — bu yerda, xullas, hamma yerda xijolatpazlik. Mana, misol uchun Khandalani ol — na bironta toʻpolon, na bironta pichoqqa ilinadigan hodisa yuz beradi! Gʻaflat uyqusida yotibdi bu qishloq — hech nima sodir boʻlmaydi. Na oʻgʻirlik, na qotillik, na biron boshqa falokat... agar bitta-yarimta qizning nomusiga tegishganini hisobga olmasang — u ham onda-sonda bir boʻladi. Lekin ilgari, Khandalada oq tanli askarlarning gospitali boʻlganida, bu yerda qizlarni zoʻrlash ham, ularni obqochib ketish ham boʻlib turardi. Endi boʻlsa... Nima boʻlyapti-a, oʻzi bu dunyoda? Ishonasanmi, oshna, kameralar oylab huvillab yotadi. Axir hibsxonaga hech kim qamalmasa, men, politsiya inspektori muovini, nimaning hisobiga kun kechiraman? Bunaqada martabamning oshishi ham amrimahol! Oʻzing bir oʻylab koʻr, ogʻayni, qaramogʻimda bir emas, ikki emas, toʻqqizta bolam boʻlsa ham, rahbarlarning kelib-kelib aynan meni Khandalaga ishga tayinlashganiga oʻlasanmi! Jujuqlarimni boqaman deb ne koʻylarga tushayotganimni yolgʻiz oʻzim bilaman. Rahbarlar boʻlsa doim: politsiya inspektori tashabbus koʻrsatishi, faol boʻlishi lozim, deyishadi. Ayt, qanaqasiga tashabbus koʻrsatay, faol boʻlay? Odamlar tepsa-tebranmas boʻlib qolishgan, hech kim qonunni buzishni oʻylamaydi. Bunaqada qayerdan olaman jinoyatchini — yerdan kavlab olamanmi? E, nimasini aytay, ogʻayni! Agar shu kamchiliklar barham topganida-ku, chidasa boʻlardi-ya!.. Uchastka juda yaxshi yerga joylashgan, derazadan temir yoʻl bilan uning bekati koʻrinib turadi, anavi derazadan boʻlsa, sening “Atirgul oteli”ngni koʻrish mumkin. Butun tumanda ham yoʻq bunaqa zoʻr uchastka, hatto Lonavalada ham topilmaydi bunaqasi! Aytganday, oʻzing ham koʻrgandirsan Lonavala qamoqxonasini?
— Umrimda birinchi marta qamoqqa tushishim! — dedi Ishoq jilmayib.
— Xafa boʻlma, — dedi Samant xayrixohlik bildirib va hatto qoʻli bilan Ishoqning yelkasiga qoqib ham qoʻydi. — Koʻnikib qolasan hali. Toʻgʻri, oldiniga biroz qiynalasan. Ayt-chi, bu yerda, Khandalada pul toʻlab seni garovga olib chiqib ketadigan tanish-bilishlaring bormi?
— Be, qayoqda, — dedi Ishoq boʻshashib, — hech kimni tanimayman bu yerda.
— Yaxshi! Juda soz! — Samant xursand edi, — Bombayda-chi?
— Bombayda ham hech kimim yoʻq! — deb yubordi Ishoq koʻngli oʻksib.
— O, qanday yaxshi! — Samant sevinib ketdi. — Demak, hali bir necha kungacha mehmonimiz boʻlarkansan. Juda yaxshi, ogʻayni! Qancha vaqtdan beri bu yerda bir oʻzim soʻppayib oʻtiribman, bunaqada meni poʻpanak bosib ketishi ham hech gapmas. Ha, aytganday, bu yerda kechasi chivinlar juda bezor qiladi odamni, senga qalinroq koʻrpa berib yuboraman. Burkanib olsang, tinchgina uxlayverasan, hech qanaqa chivin chaqa olmaydi.
Samant oʻrnidan turib eshik tomon yurdi.
— Abdul Majid, hoy, Abdul Majid! Janob mahbusga yana choy olib kel! — deb qichqirdi u mirshabga va qamoqxonadan chiqib ketdi; oradan bir daqiqa vaqt oʻtar-oʻtmas Abdul Majid bir finjon achchiq choy olib keldi.
Ishoq choy icharkan, kamerani koʻzdan kechira boshladi. Bu yerda oʻzidan boshqa yana bitta mahbus boʻlib, uning koʻrinishi juda gʻalati edi. Samant hasratidan chang chiqib, dilini yozgan chogʻidayoq Ishoq bu odamga tikilib qaray boshlagandi. Biroq u yangi kelgan mahbus — Ishoqqa qayrilib ham qaramadi. Ishoq ham u bilan politsiya inspektori muovini huzurida gaplashishga yo hech boʻlmasa, bu odamning kimligini Samantdan soʻrashga jur’at etmadi.
Mana, Samant bilan mirshab kameradan chiqib ketishdi, shunda Ishoq bu notanish odam tomonga oʻgirildi.
U dastavval bu odamning bitta qulogʻi yoʻqligini koʻrdi; quloq oʻrnidagi chandiqning dumi uning bir yanogʻini tilib oʻtgandi. Undan keyin, bu mahbusning bitta qoʻli tirsagidan kesib tashlangan boʻlib, shu qoʻl suyagidan chiqib turgan ilgak barmoqlar vazifasini oʻtardi. Yana bu odamning chap oyogʻi ham yoʻq edi, shunga koʻra, u sogʻ qoʻli bilan qoʻltiqtayoqqa tayanardi. Bu kemtikliklarning bari uni gʻayrimutashakkil qiyofada va notavon majruh qilib koʻrsatardi. Va lekin bu nogiron odamning oʻtday chaqnab turgan yirik-yirik, tiyrak qora koʻzlari kishini hayratga solardi. Bu notanish odam jilmayganida, chiroyli oppoq tishlari bugʻdoyrang yuzida xuddi marvarid shodasidek yaraqlardi. Faqat shu tabassumining oʻzi kishining ixlosini uygʻotardi — axir aytadilar-ku, odamning qandayligini uning tabassumidan bilib olish mumkin, deb. Ishoq bu ajoyib insonga gʻoyatda ajib nazokat bilan, xuddi sehrlanganday tikilib qoldi.
— Biz bu yerda ikkovlon ekanmiz, — deb nihoyat gapira boshladi Ishoq. — Keling, tanishaylik. Mening ismim Ishoq.
— Meniki — Anant Mardikor.
Ular bir-birlariga qoʻl uzatishdi — Mardikorning temir ilgagi Ishoqning barmoqlari bilan uchrashdi. Qoʻli temir ilgak bilan tutashganida, Ishoq bir seskanib tushdi.
— Kasbing nima? — deb gapida davom etdi Mardikor. — Aytsang, seni nega qamashganini aytib beraman.
— Men yozuvchiman, — dedi Ishoq jilmayib.
Mardikor shoʻx kulib yubordi, shunda Ishoq karaxt boʻlib qolgan qalbiga bu moʻ’jizavor kulgi jon kiritganini his qildi.
— Bilaman nima ayb qilib qoʻyganingni! — Mardikor kulganicha gapida davom etdi. — Sen mast boʻlguningcha rosa ichgansan-u, ammo spirtli ichkilik ichish uchun ruxsatnomang boʻlmagan. Bir amallab mehmonxonangga yetib borganingda mirshablarga roʻpara kelgansan — ahvolingni koʻrishgan-u, ilintirishgan. Topdimmi?
— Hech unaqa boʻlmagan, — deb xoxolab kulib yubordi Ishoq. — Meni boshqa bahona bilan ayblashdi: men otel xodimlariga qutqu solganmishman, ularni tinchlikni himoya qilish haqidagi murojaatnomaga imzo chekishga da’vat etganmishman. Ochigʻini aytsam, men bu gaplarning birontasiga ham tushunmadim; bu yerda hech kim bilan hech narsa toʻgʻrisida gaplashmaganman, qolaversa, men bu yerga boshqa ish yuzasidan kelgandim, lekin ular meni qamab qoʻyishdi.
— Nega endi otel xoʻjayini kelib-kelib aynan seni gunohkor qildiykin?
— Bilasanmi, men bitta ahmoq bilan oʻchakishib qoluvdim, u ham men turgan otelda yashaydi; men u bilan urush va tinchlik haqida bahslashib qoldim, keyin gʻazabdan qonim qaynab, stolda turgan likopni uning basharasiga otdim.
— Hamonki gʻazabga mingan ekansan, urush tarafdori boʻlsang kerak? — soʻradi Mardikor Ishoqqa yaqinroq surilib oʻtirarkan.
— E, yoʻq, — dedi Ishoq jilmayib, — hamma gap shunda-da, men tinchlikni yoqlagandim. Mana oqibat! Juda xijolatdaman.
— Iye, nega xijolat boʻlasan? Sen toʻgʻri qilgansan, — deya e’tiroz bildirdi Mardikor yana yaqinroq surilib oʻtirarkan.
U gapirarkan, qoʻl vazifasini oʻtayotgan ilgagi, aytgan har bir soʻzini tasdiqlamoqchi boʻlganday, havoda keskin-keskin silkinardi.
— Khandaladagi mehmonxonalarning xodimlarini tinchlikni himoya qilish haqidagi murojaatnomaga qoʻl qoʻyishga da’vat etgan odam menman, — dedi Mardikor va ilgak qoʻlini astagina Ishoqning yelkasiga qoʻydi. — Mehmonxona xoʻjayinlarining meni koʻrgani koʻzlari, otgani oʻqlari yoʻq.
— Bundan xabarim bor. Hoʻrmuz-jiy aytgandi, — dedi Ishoq. — Meni bu yerga qamatgan ham oʻsha — anavi ahmoq tojirning shikoyati bilan.
Ishoq biroz jim qoldi, soʻng yana gapira boshladi:
— Lekin men bir narsaga hech tushunolmayapman. Ayt-chi, nega endi sen oʻsha tinchlik, urush va hokazolar tufayli oʻzingni oʻtga-choʻgʻga urib yotibsan? Shundoq ham yarmi qolgan mayib-majruh odamsan! Axir turmush kechirish, non puli topish uchun mehnat qilish juda-juda ogʻir boʻlsa kerak senga?..
— Hamonki men hozir juda qiynalib kun kechirayotgan ekanman, buning sababchisi faqat urush. Urush boshlanganida men armiya xizmatiga ketdim, u paytda men ham mukammal odam edim, xuddi sendek. Urush meni shu ahvolga soldi. Urush meni majruh qildi, qulogʻimni yalab ketgan ham, qoʻlimni, oyogʻimni yamlamay yutgan ham — la’nati urush. Shunga qaramay, peshonam yorugʻ ekan, baxtiyorman — tirik qoldim!
— Baxtiyorsan? Oʻzing ishonasanmi shu gapingga?.. Bunaqa ahvolda yashagandan oʻlgan afzalroqdir balki...
— Oʻzim ham oldiniga shunday oʻylagandim. Keyin miyamda asta-asta boshqa fikr paydo boʻla boshladi. Nihoyat, mana... Koʻrib turibsan — tirikman! Ham tirikman, ham baxtiyorman, ham yashashni istayman!
— Nima ish qilasan?
— Etikdoʻzman. Bozorda oʻtirib, odamlarning poyabzallarini yamayman, ta’mirlayman, yangilarini tikaman. Koʻpchilikning ta’biricha, durustgina etikdoʻzmishman, shuning uchun boʻlsa kerak, buyurtma beruvchilarning keti uzilmaydi. Undan keyin, bilasanmi, bu yer aholisining aksariyatiga maslahatgoʻylik qilaman. Oldimga baqqollar ham, dehqonlar ham, ofis xodimlari ham oʻz tashvishlari, dardlari bilan kelishadi. Mendan maslahat soʻrashadi. Ba’zilar arazlashib, nizolashib qolganlarni yarashtirib qoʻyishimga ham toʻgʻri keladi. Khandala bozorida ham, qishloqqa borib ham qanchadan-qancha odamlarni yarashtirib qoʻydim. Ular sudga ham, politsiyaga ham murojaat qilib yurmaydilar. Men boʻlsam foydali, savob ish qilganimdan xursandman. Ana shunda odamlarga kerak ekanligimni oʻylab, gʻayratim qoʻzib ketadi.
— Shuning uchun boʻlsa kerak, politsiya inspektori muovini sen bilan gaplashishni xohlamadi — sen uning nonini yarimta qilarkansan-ku!
Mardikor kulib yubordi.
— Mana, toʻrt oydirki, hech kim sudga ariza bermay qoʻydi, hamma mening oldimga keladigan boʻldi. Nima, yomonmi? Men pul olmayman, yamoqchilik qilib oʻtirib odamlarga maslahat beraveraman.
— Savoding bormi?
— Oʻrta maktabni bitirganman.
— Oʻrta maktabni bitirib yamoqchilik qilyapsanmi? O, sen Bombayda yashashing kerak...
— Bombayda boylarning tovonini yalab kun kechirganimdan koʻra, Khandalada kambagʻallarning poyabzalini yamab yashaganim yaxshi! — deb Ishoqning soʻzini boʻldi Mardikor. — Shu yer yaxshi menga.
— Xoʻp, yaxshi. Lekin sen menga aytmading, nima uchun urush va tinchlik masalasi sening ishing ekanligini.
Mardikor qahr bilan ilgakli qoʻlini silkitdi.
— Boʻlmasa, kimning ishi u? Nima, koʻrmayapsanmi ahvolimni? Hamonki urush meni majruh qilib chiqitga chiqargan ekan, boshqa odamlarning ham mayib va nogiron qilishlariga beparvo qarab turaveradi, deb oʻylaysanmi meni? Yoʻq, yanglishasan, mister, men bunday qilolmayman, qilmayman ham! Tirik ekanman, Khandalaning bironta ham yigitini armiya safiga ololmaydi ular!
— Kim — “ular”?
— Kim boʻlardi! Otellarning xoʻjayinlari-da! Ular inglizlar boʻlgan avvalgi paytning yana qaytib kelishini kutib yotishibdi; ular shunday xayollar bilan uxlab ketarkanlar, tushlarida Koreyada urush boshlanganini yoki Xitoy bilan Amerika oʻrtasida, Rusiya bilan Amerika oʻrtasida, yo boʻlmasa, yoʻq deganda, Hindiston bilan Pokiston oʻrtasida urush boʻlayotganini koʻradilar! Kimning kim bilan qayerda urush qilishi ular uchun baribir — faqat urush boʻlsa boʻlgani, faqat askarlar uchun gospitallar ochilsa, marra ularniki!
— Lekin ular uchun eng muhimi urush emas, — deb e’tiroz bildirdi Ishoq, — pul, faqat pul. Bu yerda otellar huvillab yotibdi, chet ellik sayyohlar kelmay qoʻygan, inglizlar joʻnatib yuborilgan — pul topish uchun boshqa yoʻl yoʻq. Xoʻsh, nima qilsinlar? Bas, ahvol shu ekan, inglizlarning qaytib kelishi yoki yangi urush boshlanishi haqida orzu qilmay boʻlarkanmi?
— “Nima qilsinlar?” Buning yoʻli koʻp, — dedi Mardikor jahl bilan. — Faqat shunisi chatoqki, bu yaramaslar oʻzgalarning xordiq chiqarishi hisobiga pul topishni odat qilganlar. Toʻgʻri, men ham Khandalaning farovon hudud boʻlishini xohlayman, men ham bu yerdagi barcha otellarning dam oluvchilar bilan doim gavjum boʻlishini, bozorlarda xaridorgir mollar doim qalashib turishini istayman. Lekin senga shuni aytishim kerak: bu orzu-istaklarga eskicha usul bilan aslo erishib boʻmaydi.
Khandalaning goʻzal manzarasini tomosha qilib bahra olishni hamma ham xohlaydi, lekin bu yerda otel xonasi uchun kuniga oʻn sakkiz rupiyadan toʻlab yashashga koʻpchilikning qurbi yetmaydi. Aytmoqchimanki, mehmonxonalarning egalari ijara haqini arzon qilishlari kerak. Axir kimga keragi bor har bittasi uch-toʻrt xonadan iborat boʻlgan kottejlarning? Undan koʻra, har qaysi xonaga sakkiz-oʻntadan karavot qoʻyib, har bir oʻrin uchun bir rupiyadan haq olishsin. Keyin, ovqatlanish paytida har bir kishi uchun sakkiz xil taom tortish isrofgarchilik emasmi? Buning oʻrniga dam oluvchilar uchun odmigina, arzon, ammo toʻyimli ovqat tortishsin. Agar shunday qilishsa, har shanba kuni odamlar Bombaydan poyezdlarni toʻldirib kela boshlaydilar! Oddiy odamlar ham Khandalaning goʻzal manzaralaridan bahramand boʻlishsa qanday yaxshi — aynan ana oʻsha odamlar bu kurort shaharchasini koʻz qorachigʻidek asrab-avaylashga qodirdirlar. Lekin bu gaplarni qanday qilib Hoʻrmuz-jiy, Nosirdon-jiylarning miyasiga singdirib boʻladi? Boshdan, oyoq spirtga boʻkkan bu xaromxoʻrlar umrlarida hech qachon bir choʻpni u yerdan bu yerga olib qoʻyishmagan. Ular xalqdan qoʻrqishadi, shuning uchun inglizlarning qaytib kelishini intizor boʻlib kutishadi, faqat shundagina ular yana jaraq-jaraq pullarni supurib ola boshlaydilar!

* * *
Kech kirib, kamera ichi qorongʻilasha boshladi; shu payt kutilmaganda darchadan subhidam moʻralaganday boʻldi; bu — marathiy qizining ma’yus ammo porloq chehrasi edi. Uning qoʻlida chuqur lagan boʻlib, ustiga boshqa lagan toʻnkarilgan edi. Abdul Majid unga ehtirom koʻrsatib kamera eshigini ochdi va qiz xijolat boʻlganidan koʻzini yerga tikkancha kirib keldi.
U laganni uzunchoq yogʻoch oʻrindiqqa qoʻydi-da, Mardikorga ehtirom ila ta’zim qilib, uning oyogʻiga qoʻl uchini tekkizdi, soʻng Ishoqqa ham egilib ta’zim qilib, yana Mardikorga oʻgirildi va mayin ovoz bilan marathiy tilida dedi:
— Sizlarga ovqat olib keldim — ikkovingizga.
— Rahmat, lekin nima qilarding ovora boʻlib? — dedi Mardikor. — Bu Vasanti, — u qizni Ishoqqa tanishtirdi. — “Atirgul oteli”da kir yuvuvchi boʻlib ishlaydi. Aniqrogʻi — ishlardi. Endi Hoʻrmuz-jiy uni boʻshatib yuboribdi.
Ishoq bu azamat qizga tikilib qaradi. Uyatchan qiz qimtina-qimtina axiri tilga kirdi:
— Men oʻsha murojaatnomaga qoʻl qoʻyolmadim — ayol kishi boʻlganim uchun... Lekin sohib baribir meni yana ishga qaytarib oldi.
— Oldi? Oldiga borib kechirim soʻragandirsan-da? — dedi Mardikor hafsalasi pir boʻlib.
— Hecham-da! — dedi Vasanti qizishib. — Gap boshqa yoqda: otelimiz xodimlari, yana boshqa otellarning xodimlari ham — hammalari ish tashlashdi! Sohib rosa xunob boʻldi, lekin boshqa iloji yoʻq edi: meni ishdan boʻshatish haqidagi buyrugʻini bekor qilishga majbur boʻldi.
Mardikorning yuzi yorishib ketdi.
Vasanti kaftlarini bir-biriga bosib taklif qildi:
— Ovqatga marhamat!
— Tagʻin qanaqa yangiliklar bor? — surishtirdi Mardikor.
Yigitlar ovqat tanovul qila boshladilar. Vasanti yuz bergan yangiliklarni soʻzlab berdi:
— Hamma mehmonxonalarning xodimlari ishlamay qoʻydilar; ular pul yigʻishyapti... sizni qamoqdan ozod qilish uchun. Bozordagi baqqollar ham pul berishdi... Ertaga Trimurtida miting boʻladi, siz soʻzga chiqishingiz kerak...
— Koʻramiz... Obkelgan ovqating juda mazali! Oying pishirdimi yo oʻzing?
— Oʻzim... — dedi uyalib ketgan Vasanti. — Anavi tojir Bheriya boʻlsa qoʻrqqanidan Bombayga qochib qoldi. Bufetchimiz Jonning aytishicha, bombaylik alloma janoblarini sudga beradigan odam yoʻqmish endi.
— Goʻsht juda xushxoʻr boʻlibdi! — deb maqtadi Ishoq. — Buniyam oʻzing qovurdingmi?
— Yoʻq, oyim, — derkan choʻgʻday qizarib ketdi Vasanti. — Goʻsht qovurishni bilmayman hali. Oyim ham bugun shuni yuzimga soldi: “Erga tegsang faqat kir yuvishni bilasan, — dedi, — durustroq ovqat pishirish qoʻlingdan kelmaydi. Basharti uyingga bironta musulmon yo boʻlmasa goʻsht yeydigan boshqa mehmon kelib qolsa, unda nima qilasan?” — “Voy, oyijon-e, — dedim. — Nima qilardim? Ungacha oʻrganib olarman pazandalikni. Buguncha siz qovurib beraqoling” deb yalindim oyimga. — Vasanti nafis sarisining cheti bilan lov-lov yonayotgan yuzini toʻsdi.
— Ziravorni ham boplabdi oying, — dedi Ishoq huzur qilib tamshanarkan. — Bunaqa zoʻr qovurilgan goʻshtni hech yemagandim.
Uchovlari xoxolab kulib yuborishdi.

* * *
Qamoqxonadagi lampochka singan edi, kamera qop-qorongʻi boʻlib qoldi. Ahyon-ahyonda bulutlar orasidan oʻroq oy moʻralab qolar, shunda uning derazadan kirgan xira yogʻdusi Mardikor bilan Ishoqning yuzini sal-pal yoritardi. Ular deraza tokchasida siqilishib oʻtirib, xuddi qondosh aka-ukalardek bir-birlarini isitardilar. Qorongʻida Mardikorning hayot haqidagi iztirobli ammo ajoyib qissasi eshitilardi:
— ... Xullas, frontdan qaytib kelganimda sevgilim Kamola qishloqda yoʻq edi. Avvaliga hech kim uning toʻgʻrisida ogʻiz ochmadi, ertasi kuni oʻzim hamma gapni bilib oldim: Kamolani ota-onasi bombaylik Pandurang degan gulchiga erga berib yuboribdi. Men u gulchini bilardim — Hirgam koʻchasi bilan Thakurdvar-roud muyulishida uning doʻkoni boʻlardi. Men besh-olti kun qishloqda boʻlib, keyin Bombayga joʻnadim — qishloqda yuragimga qil sigʻmay qolgan edi, bu yerdagi har bitta soʻqmoq oyogʻimdan tortib, yurishimga monelik qilayotganday edi. Nuqul Kamolaning — ma’budam deb sigʻinganim Kamolaning oyoq tovushlari qulogʻimga chalinayotganday boʻlardi. Zero men hamisha, hatto gospitalda oʻlim toʻshagida yotganimda ham, u yerda qoʻlimni, keyin oyogʻimni kesishganda ham, nihoyat, endi hech qachon oyoqqa turolmasligimni oʻylab yotgan paytlarimda ham uning oyoq tovushlarini yuragim bilan eshitardim! Tushunyapsanmi, Ishoq — yuragim bilan! Qara, nima deyotganimni oʻzim ham bilmayman, — axir yurak bilan ham eshitib boʻlarkanmi oyoq tovushini?
— Seni juda yaxshi tushunib turibman, Anant! — nihoyatda jiddiy tarzda javob qildi Ishoq: hozir Jamilaning raqs tushayotganida nafosat bilan oyoq tashlashi uning esiga tushgandi.
— Bombayga men xuddi mana shunaqa qorongʻi tunda yetib bordim — izgʻirinli, rutubatli tun edi. Vaqt allamahal boʻlib qolgan boʻlsa ham, Thakurdvar-roud muyulishida fonus yonib turardi. Men gulchi Pandurangning doʻkoniga yaqinroq borib, fonus qoʻndirilgan ustun panasida turgancha uzoq vaqt Kamolani kuzatdim. U egniga toʻq-qizil hoshiyali pushtirang sari kiygan va benihoya goʻzal edi!... U engashgancha kattakon uzun gulmarjon toʻqirdi.
— Har holda, yaqinroq borgandirsan? U seni koʻrdimi?
— Yoʻq, men ustun panasidan chiqmay, Kamolaginamga tikilgancha turaverdim. U shunday sohibjamol, turmushidan shunday mamnun koʻrinardiki, men oʻylanib qoldim: rost-da, shu ahvolimda uning koʻziga qanday koʻrinaman, nima deyman? Nima, shuncha uzoq yoʻl bosib mash’um ahvolimdan noligani keldim oldingga, deymanmi? U bilan xayrlashib frontga ketayotganimda bus-butun odam edim, mana, urushdan yarimta boʻlib qaytdim. Kamola endi meni tanimas ham, deb oʻyladim. Unga kimligimni aytsam, meni boshdan oyoq kuzatib chiqib, shunday qarash qilishi mumkinki, unaqa qarashni koʻrgandan oʻlib ketgan ming karra afzal. Toʻgʻri, Kamola aytadigan har bir soʻz uchun, uning har bir nigohi uchun albatta joy topiladi mening qalbimda, ammo mana bu ahvolim...
— Anant! — Ishoq uning qoʻlini mahkam siqdi.
— Men Kamoladan koʻzimni uzmay turaverdim; nihoyat, u gulmarjonni toʻqib boʻlib, Pandurang tomonga oʻgirildi. U chiroyli, sogʻlom yigit va ... toʻrt muchasi omon. Ularning qoʻllari — Pandurang bilan Kamolaning qoʻllari... tutashdilar... Men umrimda oʻsha choqqacha hech yigʻlamagan edim — na frontda, na gospitalda. Na hayot, na mamot koʻzimga yosh qalqitaolgan, lekin oʻsha tun... Kamolaning qoʻllari Pandurangniki bilan qovushganini koʻrganimda, koʻzlarimdan tirqirab yosh oqa boshlaganini his etdim. Men simyogʻoch panasida turganimcha, oʻpkamni tutolmay yigʻlayverdim, yigʻlayverdim... Nazarimda, yuragim pora-pora boʻlganday edi.
— Boya sen mendan, nima uchun urushni yomon koʻrishim sababini soʻrading. Oʻzing oʻylab koʻr. Axir meni shahdam-shahdam yuruvchi oyogʻimdan, suyukli mahbubamga uzatishim mumkin boʻlgan qoʻlimdan, qoʻshiqlarini tinglovchi qulogʻimdan judo qilgan shu la’nati urush-ku! Bas, shunday ekan, urushdan boshqa yana nimaga qarshi kurashishim kerak? Nima, sevikli ma’shuqam Kamoladan nafratlanaymi? Yoʻq, odam odamdan nafrantlanmasligi kerak, Ishoq! Bil’aks, biz mazlum, yovuz, badbaxt va qashshoq odamlarni yorugʻ dunyoga keltirayotgan hayotdan nafratlanishimiz kerak...
Shu payt Ishoq kutilmaganda koʻpdan beri oʻzini qiynab kelayotgan jumboqli savollarga Anantning aynan shu hikoyasidan javob topganday boʻldi. Bu javob Anantning soʻzlaridan ham koʻra koʻproq uning butun hayotida oʻz aksini topgan edi. Ishoq shuni oʻylarkan, butun vujudi halovat va quvonch ummoniga gʻarq boʻlganini his etdi. U birdaniga joʻshqin shijoat bilan Anantni quchib bagʻriga bosdi.
— Iye, bu nima qilganing? — deb soʻradi Anant Ishoqning koʻziga tikilgancha.
Ishoq javob bermadi...
Ular yotishga hozirlik koʻra boshladilar, shunda Ishoq Anantdan kameradagi yagona choʻzinchoq oʻtirgʻichga yotishni talab qildi, oʻzi boʻlsa, koʻrpaga oʻranib, zax yerga yotdi va sal vaqt oʻtmay uni huzurbaxsh uyqu elitdi.

* * *
Vaqt yarim kechadan oqqanida kimdir Ishoqni yelkasiga turtib, uygʻotib yubordi. U koʻzini ochdi, sapchib oʻrnidan turib oʻtirdi, lekin uyquli koʻziga qorongʻida allaqanday tovoqyuz odamlarning sharpalari gʻira-shira koʻrindi. Ishoq nima boʻlganini tushunmay, koʻzlarini ishqalab, nihoyat, yonida turgan Abdul Majidni koʻrdi. Undan sal nariroqda Elza iljaygancha, eshik oldida esa, politsiya inspektori muovini Samant xomush kayfiyatda turardi. Uning belidagi qora kamari hadeb baqaloq qornidan pastga sirgʻalar, formali kalta shimining pochalari tizzasigacha osilib tushgan edi.
— Boʻlaqol, tur tez, oʻrtogʻingni ham uygʻot! — dedi Elza shoʻx ohangda. — Sizlarni garovga ozod qilish masalasini hal qildim.
— Mem-sohib1 holi-jonimga qoʻymadilar, — deya zorlandi Samant. — Bir Lonavala boshqarmasiga telefon qildirdilar, bir u yoqdan qoʻngʻiroq boʻlishini kutdilar. Goh sud’yaga tahdid solsalar, goh otel xoʻjayiniga zugʻum qildilar. Xullas, tinka-madorimni quritdi bu mem-sohib! — Samant Ishoqqa uzoq vaqt ma’yus tikilib qoldi, soʻng ginaxonlik qilib dedi: — Axir aytuvding-ku, bu yerda hech kimim yoʻq deb.
Ishoq unga javoban faqat jilmayarkan, Mardikorni tortqilab uygʻotar va yotgan oʻrnini yigʻishtirardi.
— Qoʻyaver! — dedi Samant sal xafa boʻlganday, — Abdul Majid yigʻishtirib oladi. Ikkovinglar, mana, mem-sohib bilan chiqib ketaveringlar.
Qamoqxonaning temir qoplangan eshigi gʻijirlab ochildi, soʻng yana yopildi.
Ishoq yengil tortib chuqur tin oldi.
Samant ularni tashqari eshikkacha kuzatib qoʻyib, ochiq yuz bilan xayrlashdi. U oqkoʻngil odam boʻlsa kerak, xayrlashganida hech ranjimadi, faqat umidi puchga chiqqani salgina sezilib turardi: rost-da, hech qachon hech nima sodir boʻlmaydigan bu yerda necha-necha yillardan beri endi bir martagina mojaro boʻlishi kutilgandi, buni ham xudo koʻp koʻrib, mahbuslarni garovga olib chiqib ketishsa-ya...
Samant Ishoqning qoʻlini mahkam siqib xayrlasharkan:
— Kelib tur, doʻstim! — deb taklif qildi.
Uchovlari politsiya uchastkasidan chiqib, katta koʻchaga tushishdi. Shu payt Ishoq oʻz oteli tomon burilmoqchi boʻlgan edi, lekin Elza uning qoʻlidan ushlab dedi:
— Yoʻq, u yoqqamas, bekatga boramiz.
— Men Bombayga ketmoqchi emasman hali! — dedi Ishoq sal gʻijinganday boʻlib. — Nima, sud'ya meni ketqazib yuborish haqida hukm chiqarganmi?
— Yoʻq, yoʻq, — deb uni tinchitishga shoshildi Elza. — Sen bu yerda koʻnglingga siqqancha yashayverishing mumkin. Men joʻnab ketyapman. Ertalabki poyezdda. Hozir boʻlsa... — u qoʻl soatiga qarab qoʻydi, — poyezd joʻnashiga faqat uch soat qolibdi. Yuragim bekatning kutish zalida. Yuringlar, oʻsha yoqqa boramiz, biroz gurunglashib oʻtiramiz. Vaqtingiz bormi? — soʻradi Elza Anantdan.
Anant Mardikor ehtirom ila bosh egdi. Bu taklifdan u behad mamnun edi.
Kutish zalida hech zogʻ yoʻq edi. Bu huvillagan xonada faqat bir stol bilan toʻrtta stul, yana burchakda Elzaning gʻaribgina yuki turardi. Shiftga oʻrnatilgan kattakon ventilyator erinibgina aylanardi.
— Hozir bir choyxoʻrlik qilsak, qanday yaxshi boʻlardi! — dedi Elza.
— Tungi soat uch. Shu bemahalda choy qayoqda, deysiz!
Bufet yopiq, bufetchi uxlayotgan boʻlsa kerak.
— Hechqisi yoʻq, — deb gapga aralashdi Mardikor. — Bu yerdagi bufetchi mening oshnam. Uxlayotgan boʻlsa ham uygʻotaman, bir zumda choy damlab beradi.
Oradan sal vaqt oʻtar-oʻtmas stolda bir choynak choy paydo boʻldi. Finjonlarga quyilgan qaynoq xushboʻy choydan koʻtarilgan bugʻ stol atrofida siqilishib oʻtirgan Elza, Ishoq va Mardikorlarning mamnun chehralariga ufurayotgandek boʻldi.
Elza finjonini ikki kafti orasiga olib asta-asta aylantirarkan, past ovoz bilan gapira boshladi:
— O, choy... Moʻ’jizakor choy!.. U ne-ne masofalarni bosib oʻtadi, ne-ne olis mamlakatlarga tashrif buyuradi... Uning tumordakkina orombaxsh, muattar bargi sharofati bilan odamlarning dini, yoshi, badanining rangi oʻrtasidagi farqlar yoʻqolib ketadi...
— Choy odamlarni bir-biriga yaqinlashtiradi... — dedi Mardikor xayolga tolib. — Qamoqlar esa odamlarni bir-biridan judo qiladi.
— Hozircha bizlarni bir-birimizdan ayiruvchi kuchlarning qoʻli baland, — dedi Elza. — Mening xolam Gʻarbiy Berlinda yashaydi, oyim boʻlsa Saksoniyada yashardi — hozir u yer Sharqiy Germaniya hisoblanadi. Oyim oʻlimi oldidan singlisini koʻp qoʻmsabdi. To joni uzilguncha uning yoʻliga koʻz tikib yotibdi. Lekin xolamning Gʻarbiy Berlinga borishiga ruxsat berishmabdi. Dunyoni boʻlak-boʻlaklarga ajratuvchi qandaydir odamlar opa-singilning diydor koʻrishishiga yoʻl qoʻyishmabdi. Ayting, odamlar tokaygacha umidsizlikda kun kechirishadi? Aytmoqchimanki, mayli, irqlar, millatlar, dinlar oʻrtasida bundan keyin ham farq boʻlaversin; mayli, odamlarni bir-biridan ayiruvchi chegaralar ham boʻlaversin. Lekin koshkiydi, ularning yurak yozib suhbatlashishlariga monelik qilmasalar! Hech boʻlmaganda, koshkiydi, biron-bir masalani jamoa boʻlib hal qila olish uchun bu roʻyi zaminda odamlarning bir parchagina taqsimlanmagan jamoa yeri boʻlsa, koshkiydi, jamiki odamlar hayot paytlarida ham, jon taslim qilayotgan chogʻlarida ham bir-birlarining yuzlariga ochiq chehra bilan boqa olsalar! Holbuki, hozirgi paytda odamlar yuz-koʻzlarini qavat-qavat hijoblar bilan oʻrab olishganki, kimning qanaqa odamligini aniqlash amri mahol!
Elza jim boʻlib qoldi, hammalari sukut saqlab choy icha boshlashdi.
— Mening boshim qotib qoldi... — salmoqlanib gap boshladi Ishoq. — Hech nimaga tushunmayapman. Mana, meni olinglar: ismim Ishoq, ha, Ram La’l emas, Ishoq. Nahotki meni sotqin deb hisoblashlari uchun shu ismimning oʻzi kifoya boʻlsa? Aynan shunday oʻylaydigan odamlar ham bor atrofimizda. Qani, oʻzingiz ayting, gunohim nima mening: hindu Ram La’l boʻlmay, musulmon Ishoq boʻlganimmi? A?
Mardikor sukutda.
— Ha, men musulmonman, ismim Ishoq! — qizishib gapida davom etdi Ishoq. — Lekin men faqat shu zaminda ildiz otib palak yozganman. Shu zamin yorugʻ dunyoga keltirgan meni; u menga kuch-qudrat va ishq-muhabbat sharobini ichirgan — bundan keyin ham ichiraveradi! Illo oʻzingiz yaxshi bilasiz: daraxt oʻsgan sari, yangi-yangi novdalar chiqarib gullay boshlaydi, garchi uning tanasi yer yuzida qad koʻtarib tursa ham, ildizlari yer qa’riga chuqur botib boraveradi. Daraxt turgan yerida samoga koʻz tikadi, uning shox va novdalari dunyoning har tomoniga qarab choʻzila boshlaydi. Men ham shu daraxtga oʻxshayman — Hindiston tuprogʻida ildiz otganman, jismim ham shu zaminda qad koʻtargan-u, novdalarim dunyodagi koʻp mamlakatlarga — Pokistonu Eron, Misru, Albaniya, Marokashu Tunisgacha choʻzilib borgan; bu novdalarim yana Angliya va Rusiyaga, Amerika va Yaponiyaga, Xitoy va Malayziyaga ham yetib borgan. Lekin odamlar ismimni eshitishgan zahoti menga shubha bilan qaray boshlaydilar. Har gal shu ishtibohli boqishni koʻrganimda yurak-bagʻrim xun boʻlib ketadi. Axir men jonsiz tosh emas, tirik odamman-ku, nega tushunishni istashmaydi?
— Bundan chiqdi, sen faqat oʻz ismingnigina yoqtirarkansan-da? — soʻradi Elza.
— Yoʻgʻ-e! — dedi Ishoq qat’iy tarzda. — Yoʻq! Menga Elza ismi ham, Mardikor ham, Ram La’l ismi ham, yana juda koʻp boshqa ismlar ham yoqadi! Shu bilan birga, oʻz ismimni ham yaxshi koʻraman. Ayting, nahotki shu ismimning oʻzi meni sotqin deb hisoblashlari uchun asos boʻla olsa?
— Yoʻq! — dedi Mardikor jiddiy tarzda. — Faqat oʻz isminigina ardoqlab, oʻzga ismlardan nafratlanuvchi odamgina sotqindir!
— Men uchun har bir ism misoli gul... — deb xayol surganday gapirdi Elza oʻz finjoniga tikilib oʻtirar ekan.
— O, bagʻoyat ajoyib gap aytding! — deb Ishoq Elzaning qoʻlidan oʻpdi. — Juda-juda maqbul gap! Hech bir shoir bundan chiroyliroq soʻz aytolmasdi! Men yozuvchiman, ammo hech qachon oʻylab topolmasdim bunday antiqa muqoyasani — men faqat endi, sening shu gapingdan keyingina ismlar jozibasini his qila boshladim. Har birimizning oʻz hayot yoʻlimiz bor, sigʻinadigan dinlarimiz ham boshqa-boshqa, lekin gulzorda ham bir-biriga oʻxshaydigan ikkita gulni topolmaysan-ku! Binobarin, har bitta odam — bu gul, har bir inson — bu kitob, biz hammamiz — odamlarmiz. Men ham kitob yozaman; shuning uchun, Hindiston va Pokistondagi urush olovini yoquvchi gʻalamislarning fitna uyushtirayotganini koʻrsam, yuragim nishtar sanchilganday boʻladi. Shunda men, nahotki bir kun kelib men ham qoʻlimga miltiq olsam va oʻzim uchun eng aziz boʻlgan kishilarning koʻksiga oʻq uzsam, deb oʻylab ketaman. Oʻzingiz oʻylab koʻring, faqat oʻz mamlakatini sevib, boshqa mamlakatlar, xalqlar, dinlar va odamlardan nafratlanishni, agar vaziyat taqozo qilsa, qoʻlda qurol bilan oʻsha odamlarga qarshi borishni vatanparvarlik deb boʻladimi, axir? Yoʻq, aslo! Lekin ana shunday safsatani targʻib qiluvchining basharasiga likop otsang darrov seni hibsga oladilar! — derdi Ishoq gʻazabini tiya olmay. — Ba’zida men eng chuqur oʻraning qa’riga tashlanganday his qilaman oʻzimni.
Mardikor goʻyo Ishoqqa taskin bermoqchi boʻlganday temir ilgakli qoʻlini uning yelkasiga qoʻydi.
— Qiziqqonlik qilib likop otish bilan hech nimaga erishib boʻlmaydi, — deb gapira boshladi u. — Gʻoyatda sovuqqonlik bilan, teran mulohaza bilan kurashmoq lozim urushga qarshi. Hamma mamlakatlarda ham odamlar yashaydi, hamma odamlarning chiroyli ismlari bor. Dunyoda yaxshi odamlar koʻp. Ularning har biri oʻz udumiga amal qilib yashaydi, har bitta odam oʻz ismiga ega. Hamma oʻz xudosiga sigʻinadi, oʻz yurtini sevadi, oʻz kitobini oʻqiydi. Har bitta xalq oʻzi xohlagancha yashash huquqiga ega, ammo u xalqlar qoʻliga qurol tutqazib, ularni oʻq yomgʻiri ostiga joʻnatishga hech kimning haqqi yoʻq! Biz odamlar qoʻlidan qurollarni tortib olib ularga gullar tutqazishimiz kerak. Bilasanmi, qoʻlida gul ushlab turgan odamning ogʻzidan gʻazabnok soʻzlar eshitilsa, unday odam gʻirt ahmoq boʻlib koʻrinadi-ku... Mana, oʻzing bir tasavvur qilib koʻr — ahmoqqa oʻxshaydimi unday odam yo yoʻqmi?
Ishoq kulib yubordi.
— Lekin bu osonlikcha amalga oshadigan ish emas — odamlar qoʻlidan qurollarni tortib olib ularga gul tutqazish! — deb xoʻrsinib qoʻydi Mardikor.
Ishoq indamadi, keyin suhbat mavzuini oʻzgartirmoqchi boʻlganday dedi:
— Mana, sen ketyapsan, Elza. Lekin menga ital'yan missiyasi roʻparasidagi shalolani koʻrsatmoqchi boʻluvding— koʻrsatmading ham...
— Sen otgan likop barcha rejalarimizni barbod qildi. Endi oʻsha shalolani bir oʻzing borib koʻrasan.
— Yana bir kunga qolaqolgin! — iltimos qildi Ishoq. — Ertaga ketarsan.
— Ilojim yoʻq, Ishoq.
— Qolaqol, bir kun keyinroq ketsang nima qipti!
— Yoʻq, shu bugun ketishim kerak.
— Xoʻp, yaxshi, unda kechki poyezdda ketaqol. Men faqat bir necha soatgagina qolishingni soʻrayapman.
— Yoʻq, Ishoq, men hozir, ertalabki poyezdda joʻnayman.
— Juda oʻjarsan-da, — deb jilmayib qoʻydi Ishoq.
Uning bu jilmayishini Elza javobsiz qoldirdi. U lablari chirt yumilgan, qoni qochgan yuzini Ishoqqa burgancha qimir etmay oʻtirardi. Uning koʻzlari birdan torayib suzildi. Ishoq qaysi aytgan soʻzi bilan bu ayolni xafa qilib qoʻyganini bilolmay hayron edi.
— Elza, — xijolat tortib gapira boshladi u. — Azizam Elza! Nega menga bunaqa qarayapsan? Nima dedim? Agar dilingni ogʻritgan boʻlsam — kechir.
Elza indamadi.
— Meni avf eting, madam, — deb hazil qilmoqchi boʻldi Ishoq.
— Keragi yoʻq. Ishoq. Shunchaki, sen oʻzing bilmay turib, bir voqeani esimga tushirib qoʻyding.
— Qanday voqeani?
Elza uzoq sukutga toldi. Hammayoq jim-jit edi. Teran uyqudagi bekat tinchi¬ni hali hech nima — na parovozning pishqirishi, na poyezd gʻildiraklarining guldur-gulduri buzardi.
Elza kutilmaganda baralla ovoz bilan gapira boshladi:
— Ba’zi paytlarda men Parijdagi vokzalda erim bilan turib poyezd kelishini kutayotganday his qilaman oʻzimni. Senga aytgan edim, urush boshlanganida, erim bilan ikkovimiz qiynala-qiynala Germaniyadan qochgan edik. Oʻsha oyim biz bilan ketishni xohlamagan edi. Erimning ota-onasi ham, yahudiy boʻlganlari sababli, qochishga majbur edilar. Hammamiz chegarada biqinib oʻtirib, fursat kelishini kuta boshladik. Fursat kelganida, bizga yordam koʻrsatayotgan odamlar, chegaradan faqat ikki kishilab oʻtkaza olishlarini aytishdi. Oldiga ular men bilan erimni oʻtkazib yuborishdi, erimning ota-onasi esa, ertasi kuni xuddi shu raqamli poyezdda Parijga yetib borishini va biz ularni kutib olishimiz mumkinligini aytishdi... Biz ertasi kuni tayinlangan paytda vokzalga bordik. Poyezdni uzoq kutdik, lekin oʻsha kuni poyezd kelmadi... Vaqt oʻtib borardi... Esimda, erim nuqul irgʻib oʻrnidan turib ketib, semaforga tikilib qarardi. Oradan bir soat, ikki soat oʻtdi, uzoqlarga choʻzilgan temir iz mudom huvillab turardi... Oʻsha kuni hech qanday poyezd kelmadi. Biz ruhimiz tushib otelga qaytdik... Ertasi kuni oʻsha paytda yana vokzalga bordik. Poyezd jadvalda koʻrsatilgan paytda yetib keldi, lekin unda erimning ota-onasi yoʻq edi. Biz ham vagonlarga kirib chiqdik — ular yoʻq edi. Oʻzimning yuragim bezillab turgan boʻlsa ham, erimni yupatishga harakat qildim: “Balki ota-onangni chegaradan olib oʻtishning iloji bugun boʻlmagandir, ularni poyezdga oʻtqazisha olmagandir, — dedim, — ertaga albatta kelishadi.” Ertasi kuni ota-onasini qarshi olgani erimning oʻzi bordi. Yana... Yana boraverdi... Shu zaylda oradan oʻn besh kun oʻtdi. Poyezd har kuni kelib turdi, lekin erimning ota-onasi kelmadi. Biz orziqib kutgan odamlar hech qachon kelishmadi... Oʻshandan beri erim sal gʻalatiroq boʻlib qoldi. U jisman ham, ruxan ham soppa-sogʻ, lekin ahyon-ahyonda, sokin tunda qandaydir parovoz gudogi yoki poyezd gʻildiraklarining taraqa-turuq ovozi eshitilgudek boʻlsa, u uyqusirab: “Oyijon! Dadajon!” — deb baqira boshlaydi.
Elza jim qoldi. Mardikorning koʻzlariga yosh qalqidi.
— Nima uchun aynan shu poyezdda joʻnab ketishim lozimligini endi tushungandirsan? — soʻradi Elza. — Erim meni kutadi, poyezd borsa-yu, unda men...
— Yoʻq, yoʻq, Elza! — deb Ishoq uning soʻzini boʻldi va qoʻlini mahkam siqib qoʻydi. — Sen, albatta, shu ertalabki poyezdda joʻna!
Elzaning hikoyasi Ishoqda juda chuqur taassurot uygʻotdi. U oʻz oteli tomon borarkan oʻylardi: “Elza oʻz hayotida juda koʻp alamli sinovlarni boshidan kechiribdi-yu, lekin bu sinovlardan u achchiq iztirob chekishni emas, oʻzgalarning ayanchli kulfatlarini teran tahlil qilishni oʻrganibdi. Qanday oqila ayol-a!”
U yana bir holatni esladi: Elza vagon derazasidan qoʻl choʻzib u bilan xayrlashganida, oʻzlarining tengqur ekanliklarini unutganday, xuddi ona yangligʻ nasihat qilgandi:
— Ishonchim komil, sen yashaysan, Ishoq! Dunyoda qancha ayol boʻlsa, shuncha marta sevish mumkin; eng sadoqatli oshiqlar — hamisha erkaklardir. Shuning uchun... shuning uchun sen yashaysan, Ishoq! Soʻz ber menga... yashayman deb soʻz ber!
Vale Ishoq hech nima deb soʻz bera olmasdi. “Sevish” soʻzi uning koʻzi oldida Jamila qiyofasini gavdalantirdi — Ishoq, goʻyo yuragini oʻtkir tigʻ tilib oʻtganday his qildi oʻzini. Shu zahoti dunyodagi koʻzni quvontiruvchi barcha boʻyoqlar oʻchib, hammayoqni bemisl gʻam-anduh qamrab oldi. Ishoq Elzaning gapiga javoban tishlarini gijir qilib, faqat labining ikki cheti bilangina jilmaydi. Bu jilmayish emas, jarohat... hademay ochilib ketishi muqarrar boʻlgan jarohat edi...

* * *
Bozorda Mardikor Ishoq bilan xayrlashdi.
— Bugun kechqurun Trimurtida miting oʻtkazamiz, — dedi u Ishoqqa qoʻl uzatarkan, — kelasanmi?
Ishoq “ha” ham, “yoʻq” ham demadi. U Mardikorning qoʻlini siqib xayrlasharkan, boshini xam qilgancha, oʻz oteli joylashgan tepalikka koʻtarila boshladi. U tez yurib chiqib hovli orqali kottejga kirib bordi. U charchagan edi — xonaga kira solib divanga choʻkdi. Koʻzlari gʻilt-gʻilt yosh Ishoq xonada yana birov borligini sezmadi. Kutilmaganda qulogʻiga tanish ovoz eshitildi:
— Menga qara, Ishoq! Shunaqayam boʻladimi — qachondan beri kutib oʻtiribman-a seni! Bilding!
Ishoq bir seskanib tushib boshini koʻtardi: roʻparasidagi oromkursida Moʻltoniy oʻtirardi.
U bir qarashdayoq Moʻltoniyning yuzida qandaydir gʻalati oʻzgarish sodir boʻlganini koʻrdi.
Har bitta odamning yuzi faqat oʻzigagina xos boʻlgan betakror alomatlarga ega, odam yuzi mutlaqo alohidadir, u oʻz egasining alohida shaxs ekanligini aks ettiradi va bu hol uni boshqa bironta ham yuzga oʻxshamaydigan, antiqa yuzga aylantiradi. Moʻltoniyning yuzi ham Ishoqqa shu damda qandaydir mutlaqo alohida, boshqa yuzlarga aslo oʻxshamaydigan boʻlib koʻrindi. Odamning yuzi oʻz egasining nafaqat yakkayu yagona shaxs ekanligini, shuningdek, uning qanday kayfiyatda ekanligini ham oʻzida aks ettiradi, ba’zida hatto uning ruhiy kechinmalarini ham ifodalab berishi mumkin. Ishoq Moʻltoniyni xuddi birinchi marta koʻrayotgandek, unga astoydil tikilib qaradi. Uning ustarada qirilmagan za’faron va qotma yanoqlarida chechak izlari elas-elas koʻrinib turar, labi ustida gʻalati bir tarzda tanqaygan burni yalpoq, quyuq qoshlari ostidagi bit koʻzlari muhmal hayajon bilan moʻltirardi. Doʻrdoq va qoramtir lablarining ikki chekkasi chirt yumilib, faqat yuqori jagʻidagi ikkita tishinigina koʻrsatib turardi. Moʻltoniyning lablari ilgari boshqacha edi. Uning yuzi ham ruhiy kayfiyatini hech qachon bu qadar aniq ifodalamagan edi. Moʻltoniyni chiroyli yigit deb boʻlmasdi, lekin Ishoqning koʻziga u hech qachon bunchali badbashara boʻlib koʻrinmagan edi. Ilgari ham uning ayrim qiliqlaridan, zohiriy nuqsonlari ustidan kulish mumkin edi, ammo hech qachon u hozirgidek kulgili ahvolda boʻlmagandi. Bugun Moʻltoniy juda gʻalati, dilgir, rangi soʻlgʻin koʻrinardi...
Shunda birdan Ishoqning miyasiga dahshatli fikr nishtardek sanchildi.
— Jamila... — deb yubordi u Moʻltoniyning qoʻlidan ushlarkan. — Gapir, nima boʻldi unga?...
Moʻltoniy javob bermoqchi boʻldi, kekirdagi likillab baland-pastga chiqib tushdi, ammo bir soʻz ham ayta olmadi. U uch oyoqli stolchada turgan suvli grafinni qoʻliga oldi va huddi qattiq suvsagan odamday, uning ogʻzidan qulqullatib icha boshladi. Uning bu suv ichishini koʻrgan Ishoq hang-mang boʻlib qoldi, soʻng uning yelkasiga chang solib, entika-entika soʻradi:
— Nega indamaysan? Nima boʻldi Jamilaga? Gapirsang-chi!
— Bebiga hech nima boʻlgani yoʻq, — dedi Moʻltoniy past ovozda.
Jamilaning sogʻ-omon ekanligini bilgan Ishoqning xayoli endi boshqa tomonga yoʻnaldi. U gʻazab otiga minib, Moʻltoniyga baqirib berdi:
— Bas qil uni Bebi deyishni! Topgan qizalogʻingni qara-yu — u allaqachon yigirma besh yoshni qoralab boʻlgan.
— U bilan tanishganimda endi oʻn toʻqqizga kirgan jajji qizcha edi, gaplari ham goʻdak bolalarning gapiga oʻxshardi. Men uchun u doimo Bebi boʻlib qoladi.
— Qanday tanishgansan u bilan? — soʻradi Ishoq.
Moʻltoniy koʻzlarini yumdi. Hatto qovoqlarida ham chechak izlari bor edi. U koʻzini yumganida, yuzi yana ham alomatroq boʻlib koʻrindi.
— Bunga olti yil boʻldi. Oʻshanda biz Bombayga Adandan kelgan edik. Qirgʻoqqa tushgan zahotimiz ichkilik hamda ayollarni qidira ketdik. U paytda men ham har qaysi portda xotini boʻlgan zobitlar singari kun kechirardim. Biz oʻsha kuni tunda bir nechta ulfatlar bilan maishat qildik, Jamilani men shu kecha uchratgandim. Uni menga bir qoʻshmachi tavsiya qilarkan, iffatli, ma’suma qiz, deb qasam ham ichgandi. Men bu qiz uchun unga yuz ellik rupiya berdim. Keyin Bebi bilan ikkalamiz qolganimizda u: “Oh, qanday baxti qaro qizman! Nahotki, mening nomusimni himoya qiladigan bironta ham azamat topilmasa bu dunyoda?” — deb zorlandi. Bilding? U menga shunday dedi, menga-ya! Shunda men unga: “Oʻzim sening nomusingni himoya qilaman”, — deb aytdim. Nimagaki, uning aytishicha, oʻsha kecha uning erkak kishi bilan birinchi marta boʻlishi ekan, uylarida kun kechirish uchun hech vaqolari boʻlmaganidan shunday qilishga rozi boʻlgan ekan... oʻsha kechasi birinchi marta.
— Uning har kechasi birinchi marta! — dedi Ishoq jaholat bilan.
— Bekorlarni aytibsan! — deb baqirdi Moʻltoniy.
Uning yuziga birdan qon quyildi, butun vujudi dagʻ-dagʻ qaltiray boshladi, koʻzlari esa, Ishoqni tilka-pora qilib tashlashga shaylanganday qahru gʻazab bilan boqardi.
— Xoʻp, boʻpti, boʻpti! Kechir meni, — deb yupatdi uni Ishoq. — Sen haqsan. Jamilaning bokira qizligiga ishonaman. U subhidam havosidek ma’suma va pokiza. U yogʻini gapir.
— Bebini yomonlab gapirishganini eshitsam oʻzimni tutib turolmayman! — dedi Moʻltoniy boshini yerga eggancha. — Qonim qaynab ketadi! Oʻsha yomon soʻz aytgan odamni gʻajib tashlasam deyman!
Moʻltoniy bu gapini shunday teran va komil ishonch bilan aytdiki, Ishoq unga ishondi.
Men Bebini olti yildan beri bilaman... oʻz iffatini sotish uchun kelgan oʻsha tundan beri. Oʻsha paytdan boshlab uni himoyamga olganman va nomusini muhofaza qilib kelaman. Maoshim olti yuz ellik rupiya boʻlganida unga har oyda besh yuz rupiyadan yuborib turdim. Keyin ikkinchi mexanik lavozimiga koʻtarilib, maoshim bir ming ikki yuz rupiyaga oshganida, Jamilaga toʻqqiz yuz rupiyadan joʻnatib turdim. Haligacha har oyda muttasil yuborib turaman. Keyin Mujgaon koʻchasidan unga uy ham olib berdim. Bebining raqs tushishiga xohishi borligini bilganimda — unga ustoz yolladim. Bebi yaxshi kiyinishni, yaxshi jihozlangan xonadonda yashashni yoqtirarkan. Buni eshitib unga: “Bebi, — dedim, — mening qoʻllarim sening amringga muntazir, koʻngling tusagan narsani qilaver”. Sen unikida boʻlgansan, koʻrgandirsan Bebiimning qanday huzur-halovatda yashayotganini?
— Bilaman. Uning nimalarni yoqtirishini ham bilaman. Hamma aytgan gaplaring toʻgʻri, Moʻltoniy, qolaversa, u chindan ham gʻoyat yoqimtoy va latofatli qiz.
— Ha, mening Bebiim eng latifa, eng sohibjamol qiz bu dunyoda! Shuning uchun ham uni hech unutolmayman! — Moʻltoniy uch oyoqli stolchaga gursillatib musht tushirdi. — Men butun dunyoni kezib chiqdim, hatto Janubiy Amerikada ham boʻlganman, barcha portlarda boʻlib, hamma mamlakatlarning ayollarini koʻrdim, senga shuni ochiq aytishim mumkinki, mening Bebiimga oʻxshagan qiz boshqa yoʻq bu dunyoda!
— Shubha yoʻq bunga, — dedi Ishoq istar-istamas uning gapiga qoʻshilib, chunki Moʻltoniy endi uning gʻashiga tega boshlagan edi.
— Men uni olti yildan beri avaylab-asrab kelyapman. Agar ayol kishi baxtli boʻlsa, oʻz uyi, oʻz puli boʻlsa, turmushi halovatli boʻlsa, — nega endi fohisha boʻlarkan? Toʻgʻrimi gapim?
— Ha, toʻgʻri, albatta! — bosh egib tasdiqladi Ishoq.
— Butun dunyoni kezib chiqib ham mening Bebiimday oqkoʻngil, pokiza qizni topolmaysan, — qat’iy ishonch bilan dedi Moʻltoniy.
Ishoq indamadi — u oʻz fikrlari ogʻushida edi.
— Qani, menga ayt-chi, — dedi u birozdan soʻng, — seni Jamila yubordimi oldimga?
— Yoʻq, oʻzim keldim! — deb Moʻltoniy yana stolchaga musht tushirdi.
Ishoq stolchadagi grafinni olib, bir chekkaga qoʻydi, keyin sigareta qutisini olib, bitta sigaretani Moʻltoniyning labiga qistirdi, ikkinchisini oʻziga oldi-da, Moʻltoniyga olov tutarkan, kutilmaganda soʻradi:
— Sen biron marta boʻlsa hech oʻylab koʻrganmisan — Jamilani qay darajada yaxshi koʻrishingni?
— Nima demoqchisan bu bilan?
— Aytmoqchimanki, sen Jamilani qay yoʻsinda yaxshi koʻrishing haqida hech oʻylab koʻrganmisan? Uni aka sifatida yaxshi koʻrasanmi yo erkak sifatidami? Zero bu yaxshi koʻrishlaru sevishlar bir-biridan tamomila farq qiladi.
Moʻltoniy sigareta tutunidan qalqib ketib, anchagacha yoʻtalini bosa olmadi. Ishoq stakanga suv quyib unga uzatdi. Moʻltoniy suvni ichib sal oʻziga keldi, nafas olishi ravonlashdi, lekin, baribir, Ishoqning savoliga javob qaytarmadi.
Toʻgʻri, Ishoq uchun ahamiyatsiz edi uning javobi.
— Senga nonushta buyuraymi? — soʻradi u divandan turarkan.
— Yoʻq, oʻtir. Sen bilan gaplashib olishim kerak, — dedi kutilmaganda Moʻltoniy va yana jim boʻlib qoldi.
Ishoq yana savol berdi:
— Jamila yubordimi seni bu yerga?
— Ha! — dedi Moʻltoniy koʻzlarini yashirib. — Jamila menga hamma gapni aytib berdi. Bilding?
— Hamma gapni? — soʻradi Ishoq.
— Ha, hammasini. Bebini aldab yoʻldan ozdirmoqchi boʻlganingni ham, u seni rad etganini ham, keyin sen uni ichirib qoʻyib nomusiga tegmoqchi boʻlganingni ham, shunga qaramay, u oʻzini sendan himoya qila olganini ham soʻzlab berdi. Sen mening yarim yillik dengiz safariga joʻnab ketganimdan foydalanib, uning uyi atrofida girdikapalak boʻlib yurgansan, baribir u seni haydab yuborgan, hech soʻzing oʻtmaganidan keyin, menga turmushga chiq, deb yolbora boshlabsan. Lekin mening Bebiim gaplaringga quloq solmabdi, seni eshikdan kiritmay haydab yuboribdi. Ana shundan keyin, sen oʻzimni oʻldiraman, deb bu yoqqa joʻnabsan. Mening Bebiim juda-juda rahmdil, u menga hamma gapni aytib berdi. Bebi sening ham, boshqalarning ham uni deb oʻlib ketishini istamaydi. Shuniychun, seni oʻlimdan asrab qolish maqsadida, oldingga meni yubordi — hamma gapni tushuntirgani. Eh, seni qara-yu! Yozuvchi ahlining ayollarga bunaqa yomon munosabatda boʻlishini bilmagan ekanman! Seni juda hurmat qilardim! Bilsam, Bebining nomusiga tegmoqchi boʻlibsan; bilsam, yozuvchinimas, gazandani oʻz qoʻlim bilan mehmon qilgan ekanman, bilding?
— Ayting-chi, mister, qachon meni oʻz qoʻlingiz bilan mehmon qilgan edingiz? — soʻradi qahri qaynagan Ishoq. — Unutmang, men sizga Bebi emasman!
— Nima, seni men kechlik taom va vino bilan mehmon qilmaganmidim, iffatli ayol bilan tanishtirmaganmidim? — Moʻltoniyning suzuk koʻzlari vahshiyona gʻazab bilan yonardi.
Ishoq ham gʻazabdan tutoqib ketdi. U oʻrnidan irgʻib turib, xona ichida katta-katta qadam tashlab yura boshladi, ammo bu vaziyat gʻazabini battar alangalatdi. U tovonida shartta burilib, Moʻltoniyning tepasiga keldi va qoʻllarini uning yelkasiga qattiq bosgancha dedi:
— Menga qara, hey, Moti Ram Moʻltoniy, sen ahmoqsan! Ahmoqlar ahmogʻisan! Ayol kishiga yaxshi xonadon, shinam jihozlar, pul, xotirjam turmushdan boshqa yana ba’zi bir narsalar kerakligini nahotki bilmasang? Afsuski, sen u narsalarni bera olmaysan. Berishni xohlaysan-u, lekin berolmaysan. Gaplarimni yaxshilab qulogʻingga quyib ol, ey, tentak! Sen Jamilani aka sifatida emas, erkak sifatida sevasan, lekin buni e’tirof etgani yuraging dov bermaydi, chunki sen oʻlgudek qoʻrqoqsan. Sen turli portlarda ayollarni pulga sotib olishga odatlangansan — xuddi meva-cheva yo ichkilik xarid qilganday. Sen muhabbatni ham har oyda olti yuz yo toʻqqiz yuz rupiyaga sotib olmoqchi boʻlgansan, lekin bu qizning naqadar qimmatga tushayotganini tan olishga qoʻrqasan. Har oy unga pul yuborib turarkansan, yuraging xuddi qinidan chiqib ketgudek gurs-gurs tepa boshlaydi, ammo, baribir, unga qoʻlingning uchchini tekkizishga ham yuraging betlamaydi. Sen oddiy bir ayolni Bebi deb yuribsan. Jamila hech ham goʻdak qizaloq emas!... Qizaloq ham, ma’buda ham, ma’suma ham emas. U oʻn toʻqqiz yoshdalik chogʻida ham shunday boʻlgan. Gapimni yaxshilab eshitib ol — u olti yildan beri seni aldab kelyapti, sen boʻlsang oʻzingni oʻzing aldayapsan. Boz ustiga, oʻz yolgʻonlaringga oʻzing ishonib kelyapsan. Lekin Jamilaga koʻp ham ayb qoʻyib boʻlmaydi bu masalada — ayb oʻzingda, oʻzing olti yildan beri seni aldashlarini xohlab yashab kelyapsan. Bugun men koʻzingni qoplagan oʻsha yolgʻon pardasini yulib tashlamoqchiman. Eshit gapimni, yaxshilab eshit: sening Jamilang hech qachon ma’buda boʻlmagan. Ey, “Nizom” kemasining ikkinchi mexanigi mister Moti Ram Moʻltoniy, bilib qoʻying, har kecha boshqa erkak bilan toʻshakda yotadigan ayol qanchali pokiza va bequsur boʻlsa, sizning Jamilangiz ham shunday pokiza va iffatli qizdir!
Moʻltoniy yerda turgan suv toʻla grafinni olib, Ishoqqa otdi. Ishoq chap berib qoldi, grafin devorga urilib chil-chil sindi. Moʻltoniy stulni olib otmoqchi boʻldi, lekin Ishoq vaqtida uning qoʻlidan mahkam ushlab qoldi. Moʻltoniy jazavasi tutib, xuddi telba odamdek mushtlasha boshladi; uni hech tinchitib boʻlmadi, shunda Ishoq uning pastki jagʻini moʻljallab bir zarba bergan edi, u gandiraklab ketib, divanga “gurs” quladi. U divanda dagʻ-dagʻ qaltirab yotarkan, yuzini kaftlari bilan qoplagancha hoʻngrab yigʻlardi. Moʻltoniy ogʻir ruhiy tushkunlikka uchragan oʻkinchli odamday, kekirdagiga qurbonlik pichogʻi tiralganini his etib, yashashdan umidini uzgan nochor jonivordek, boshiga butun osmon agʻdarilib tushib, uni grafin siniqlaridek mayda-mayda boʻlaklarga ajratib sochib yuborganday, oʻksib-oʻksib yigʻlardi.
Ishoq Moʻltoniyni yupatmadi; u bilardi: Moʻltoniy toʻyib-toʻyib yigʻlab olishi kerak edi. U choʻqqayib oʻtirib, grafin siniqlarini dastroʻmoliga yigʻa boshladi. Keyin vannaxonaga oʻtib, yuz-qoʻlini yuvdi-da, mehmonxonaga qaytib chiqib, divanga oʻtirdi va sigareta cheka boshladi. Moʻltoniy yuz-tuban yotar, lekin endi hoʻngrashi eshitilmasdi. Ishoq uning yoniga oʻtirib yelkasini silay boshladi. Moʻltoniy yonboshlab yotdi. Ishoq uning boshiga yostiq qoʻydi. Moʻltoniy yigʻidan toʻxtagan boʻlsa ham, koʻzlari hali gʻilt-gʻilt yosh edi.
— Kecha kechqurun, — dedi u, — Bebi menga turmushga chiqishni xohlamasligini aytdi.
Ikkovlari uzoq jim qolishdi.
— Nima uchun? — soʻradi nihoyat Ishoq.
— “Sen musulmon emassan, puling kam, undan keyin, chiroyli hammassan. Qanaqasiga yaxshi koʻray seni?” — dedi u.
— Iye, nahotki... — deb Ishoq bir zumga tutilib qoldi, keyin gapini davom ettirdi: — Nahotki odamni faqat musulmon yo hind, yo yana boshqa biron toifa vakili boʻlgani uchungina sevish lozim boʻlsa? Nahotki faqat mashinasi boʻlganlarni, puldor boylarni yo husndor va yagʻrindor yigit¬larnigina sevishsa?
— “Yoʻq, muhabbat emas bu! — deb oʻylardi Ishoq. — Oʻsha serhasham uy ham, oʻsha neylon sari ham, oʻsha igna poshnali tufli ham muhabbat emas. Na iloj, bordir balki shunaqa muhabbat ham — oyoqqa loyiq tufli tanlashni ifodalovchi muhabbat...”
Moʻltoniy jim edi. Uning jagʻi shisha boshladi, yorilgan labidan qon sizardi. Ishoq qonni roʻmolchasi bilan artdi, keyin shoshmasdan va hech nima demasdan aptechka qutisini kovlashtirib, plastir topdi-da, uni Moʻltoniyning labiga yopishtirib qoʻydi.
Nihoyat, Moʻltoniy oʻrnidan turib oʻtirdi.
— Men boray, — dedi u.
— Qayoqqa?
Moʻltoniy indamadi. Uning koʻzlarini iztirobli dardi qamrab olgan edi; mana, nihoyat, oʻsha dard gʻoyib boʻldi va Moʻltoniy asta-asta gapira boshladi:
— Endi bilaman nima qilishim kerakligini. “Nizom”dan boʻshab, boshqa bironta chet el kemasiga yollanaman. Yaqinda meni bitta Janubiy Amerika kemasiga bosh mexanik lavozimiga taklif qilishgan edi. Maosh — bir ming olti yuz ekan. Oʻsha kemaga ishga oʻtaman, shundan keyin Bombayga oʻlsam ham qaytib kelmayman — yelkamning chuquri koʻrsin! Lekin Bebiga boyagi-boyagiday, pul yuborib turaveraman — har oyda bir ming ikki yuzdan.
— Shuncha boʻlgan gaplarga qaramay-a?
— Hech qanday gapga qaramay! — deb zoʻrgʻa javob qildi Moti Ram Moʻltoniy.
Ishoq hayron boʻlib, unga tikilib qoldi.
— Ha, sening bu yerda menga aytgan gaplaringga qaramay, Bebining menga degan gaplariga ham qaramay, har xil odamlar tarqatgan mish-mishlarga ham qaramay va nihoyat, olti yildan beri koʻnglimdan kechayotgan jiddiy fikr-mulohazalarga ham qaramay!.. Zero mening yuragimdan joy olgan Bebi hamisha Bebi boʻlib qolaveradi qalbimning toʻrida. Bilding?
Moʻltoniy divandan turdi va Ishoqqa qarab xiyolgina jilmayib qoʻydi.
Ishoq ilgari hech tushuna olmagan koʻp, juda koʻp narsalarni Moʻltoniy¬ning ana shu jilmayishi yordamida birdan tushunib olganday boʻldi. Bu zaifgina tabassum Moʻltoniyning yuzini tamomila oʻzgartirib koʻrsatdi Ishoqqa — hozir uning yuzlari xunuk, yoqimsiz alomatlar niqobi koʻtarilib, xushbichim insoniy chehra namoyon boʻlgandi. Bu chehrada Romeoning buzurgligi, Ranjhaning vafodorligi va Mahival1 ning barnoligi mujassam boʻlgan edi. Hozir Moʻltoniy samimiyat va sadoqat, sofdillik va ezgulik, eng pokiza olijanoblik timsoli boʻlib koʻrindi Ishoqning koʻziga. Kim aytdi, bizning zamonamizda chin muhabbat tuygʻusi qolmagan deb? Kim?
Ishoqning yoshlangan koʻzi achidi. U Moʻltoniyga bir soʻz ham ayta olmadi, hatto unga qoʻl uzatishga ham jur’at etmadi.
Moʻltoniy yerda yotgan beretini olib boshiga kiydi, yana bir marta Ishoq tomonga xijolatli nigoh tashladi-da, birdan ingliz tilida dedi:
— H HISAN investment in a dream!
U beretini bir yoniga qiyshaytirdi, qoʻl siltab xayrlashdi va eshikdan chiqib ketdi.
Ishoq uning orqasidan ayvonga chiqdi, lekin hech nima demadi. U Moʻltoniyni endi hech qachon koʻrmasligini yaxshi bilardi. Qaysi dengizlarda suzarkin uning kemasi, qaysi sohillarga yetaklab borarkin uning bezovta qalbi? Qaysi zaminu qaysi samo oʻz bagʻriga olarkin? Tunini qay makonda oʻtkazarkin? Bu odam uchun endi hech qachon qoʻshiq kuylanmaydi, endi u hamma narsadan umidini uzgan. Lekin shunga qaramay, u sevadi. Kurrai zaminda shunday odamlar borki, ular hech kimga hech nima gapirmaydilar, hech qachon hech nimaga muyassar boʻlolmaydilar, oʻz hayotiy yoʻllarida hech nimani uchratmaydilar, ularning butun quvonchi faqat orzulardir.
“An investment in a dream”. O, odamlarning bunday baxtga tashnaligini bayon etmoq uchun qanday fusunkor soʻzlar, qanday latif til, qanday teran falsafiy tafakkur kerak boʻladi...
Alvido, Moʻltoniy!

* * *
Bugun Ishoq hayotining oxirgi kuni, vale u shuncha vaqt qanday oʻtib ketganini, nimaga sarflanganini ham sezmabdi. Bugun u na nonushta qildi, na tushlik — hamma narsani unutgandi. Xayolot ogʻushida boʻlgan Ishoq kun boʻyi faqat sigareta chekib, oʻz fikrlarini tartibga keltirishga urindi. Kechga borib kottej orqasidagi bir parchagina hovliga soya tushganida, u shezlongni1 ochiq havoga olib chiqib qoʻyishlarini buyurdi va unga choʻzilib yotdi. Koʻkda bulutlar toʻplana boshladi, ammo Ishoq ularni koʻrmadi. U oʻylardi. Oʻtmish manzaralari uning miyasida xuddi ¬kino ekranida koʻringanday paydo boʻla boshladilar.
Yomgʻirning birinchi tomchisi Ishoqning tizzasiga tushdi. Bitta, keyin ikkita, uchta, toʻrtta tomchi... Soʻng birdan yomgʻir sharros quyib yubordi, tomchilar Ishoqqa urilib parchalanarkan, uni suvga boʻktirardi. Avvaliga Ishoqning tuflisi hoʻl boʻldi, keyin koʻylagi, shim va nihoyat qoʻlidagi namiqqan sigareta vishillab oʻchdi. Ishoqning nazarida, a’zoi badanini boʻktirib, pildirab oqib tushayotgan ming-ming jilgʻalar, jajji daryochalar oqimi naq yuragiga seldek bostirib kelayotganday tuyildi; mana, axiri, uning yomgʻir nafasidan poklangan joʻshqin qon tomirlarida toʻlqinlanib oqa boshladi.
Jala tez toʻxtadi; Ishoq shezlongdan turarkan, yomgʻirning kumush jilgʻalari uning eski jarohatiga malham boʻlgandek, qalbi yomgʻir suvidan, uning tarovati, keltirgan saodatidan limmo-lim boʻlganini va yana minglab yangi jarohatlar — nilufarlarni oʻstirib gullatishga tayyor ekanligini his qildi.
Shu payt Ishoq birdan bugun Trimurtida miting boʻlishini eslab qoldi. U hatto jiqqa hoʻl koʻylagini ham almashtirmasdan kottejdan otilib chiqib yugura ketdi. Daraxtlar silkinib, yomgʻirning soʻnggi tomchilarini toʻkishar, bulutlar parcha-parcha boʻlib osmon bagʻriga singib borardilar. Mayin esgan shabboda Ishoqning badanini, hoʻl kiyimini quritardi.
Ishoq Trimurti yaqinidagi tepalikka yugurib chiqib pastga qaradi.
Trimurtida hali hech kim yoʻq edi. Koʻprik ostidan anhor shovullab oqar, anhorning narigi qirgʻogʻida kadamb daraxti qad koʻtarib turardi. Ana shu daraxt tomonga bir yoqdan Mardikor qoʻltiqtayoqqa tayanganicha zoʻrgʻa sudralib asta-asta yurib kelar, ikkinchi tomondan esa, bu yerga Vasanti yaqinlashib kelardi. Qiz boshini yerga egib olgandi... Birdan ular bir-birlarini koʻrib qolishdi. Ikkovlari, xuddi komanda berilganday, baravar atrofga koʻz tashlashdi. Hech kim yoʻq. Faqat ikkovlari. Qadamlarini ildamlatishdi. Oraliq masofa tez qisqara boshladi — ular bir-birlari sari deyarli yugurib borishardi. Ular daraxt tagida uchrashishdi va bir-birlarining pinjiga kirishdi. Ana shunda, tepa boshida turib ularni kuzatayotgan Ishoqning koʻziga yarimta odam — Mardikor bir lahzaga yana butun odam boʻlib koʻrindi, — yigitga yetishmayotgan oyoq, qoʻl va quloqni Vasanti bergan edi. Gʻayritabiiy shodlik tuygʻusi Ishoqning qalbiga halovat baxsh etdi. U tepalikda turib, tevarak-atrofga koʻz tashladi. Vodiylardan chiqib, togʻ yonbagʻirlaridan tushib, dovonlardan oshib, yakka-yakka va toʻp-toʻp boʻlib kelayotgan dehqonlar Trimurtiga yigʻila boshladilar. Kimdir yelkasiga omoch ortmoqlab, kimdir qoʻliga oʻroq yo xaskash ushlab, ayrimlar xotin va bolalari bilan birgalikda kelishardi. Sholi boshoqlarni koʻtarib olgan ayollar serhosil yer haqida, samoning mehribonligi va hayotning muqaddasligi haqida qoʻshiq kuylashardi. Ularning oldida yugurgilab borayotgan bolalar dik-dik sakrashar, oʻmbaloq oshishar, shoʻx-shoʻx qichqirishardi.
Mardikor Vasantining xushbaxt, oshifta koʻzlariga tikilib turarkan, ehtimol shunday demoqchi boʻlgandir:
— Inson hayotidan tabarrukroq narsa yoʻq bu dunyoda! Bu osmon gumbazi ostida va bu moʻ’tabar zaminda eng muqaddas narsa hayotdir. Hayot — bu muhabbat, hayot — bu mamlakat, hayot — bu xalq, hayot — bu xudo, hayot — bu oʻzaro munozaralar olib boruvchi, murosasizlik qiluvchi, gʻalayonlar koʻtaruvchi jamiyat. Hayot yoʻq yerda hech nima boʻlmaydi, shuning uchun ham bizlar doim ushbu goʻzal zaminda saodatli hayotni muhofaza qilamiz.
Goʻzal hayot haqidagi bu madhiyaga ming-minglab ovozlar joʻr boʻlishdi; arzu samo uni aks sado boʻlib takrorladi.
Shu payt toʻsatdan sal nariroqdagi bir tepalikda xuddi skelet yangligʻ choʻp-ustuxon, faqat daraxt tomirlarini kovlab yeb kun kechiruvchi, deyarli qip-yalangʻoch ikkita odam — erkak va ayol paydo boʻlishdi. Ufqda misoli qop-qora tasqaraday serrayib turgan bu odamlar Trimurtida toʻplanayotgan olomonni ham hayron boʻlib, ham shubhaga tushib kuzatardilar.
“Men yashayman, — deb oʻyladi Ishoq bu ikkita yalangʻoch odamni koʻrib, — men vatanimning nafaqat besh ming yillik madaniyatini himoya qilish uchun, ayni paytda, uni oʻn ming yillik jaholat botqogʻidan xalos etish uchun ham yashashim kerak... — U Elzaning qaynota va qaynonasini esladi. — Men hanuzgacha Parijga yetib bormagan poyezdni topish uchun ham yashashim kerak! — U Moʻltoniyning sadoqatli sevgisini koʻz oldiga keltirdi. — Hali men shu begʻubor osmon tagida, shu koʻkka boʻy choʻzgan muhabbat peshtoqi ostida oʻzimni oʻldiraymi? Axir bundan-da badtarroq tahqirlab boʻlarkanmi muhabbatni!”
Ishoqning dilidagi, shundoq ham ancha zaiflashib qolgan oʻlim haqidagi fikr endi mutlaq gʻoyib boʻlib, uning oʻrnini hayotga boʻlgan porloq, qaynoq va joʻshqin sogʻinch — buloqning shoʻx suvidek qaynab toshuvchi sogʻinch tuygʻusi egalladi. Ishoq shaxt qoʻllarini koʻkka choʻzdi, u yerda bulutlar qurgan minora va istehkomlar tarqalib yoʻq boʻla boshlagan edi. Bulutlar ortidan koʻzni qamashtiruvchi gʻoyatda charogʻon bir shu’la balqib chiqdi — Ishoqning nazarida, hozir osmonda son-sanoqsiz shamlar yonib turganday edi...
— O, samo! O, musaffo osmon! — deya shoʻx na’ra tortdi Ishoq.
U goʻyo navqiron va saodatli hayotni quchmoqchi boʻlganday qoʻllarini keng yoydi, soʻng gʻizillagancha Trimurti tomon yugurib ketdi.

Tarjimondan
“Men unga qarab turib hayron boʻlardim, — deb yozadi hind yozuvchisi Mahindranath, — juda koʻp ruhiy azobu uqubatlarga bardosh berib kun kechirgan bu muloyimtabiat, tortinchoq odam adabiyotga taalluqli gap ochilganida, shijoati qoʻzib hech kimni ayab oʻtirmasdi... U faqat oʻzi haqiqat deb hisoblagan narsalar haqida yozardi... Agar dunyoda adabiyotni tom ma’noda jangovar qurolga aylantirgan yozuvchi bor boʻlsa, bu yozuvchi Krishan Chandardir. Uning asarlari misoli oʻtkir tigʻli shamshirdek beayov zarba beradi”.
Chandarning “Musaffo osmon” qissasi Mahindranath soʻzlarining haqligiga eng yaxshi dalil boʻla oladi.
Krishan Chandar yaratgan asarlar dunyodagi juda koʻp xalqlar tillariga tarjima qilingan. Shu jumladan, bizning oʻzbek kitobxonlarimiz ham uning bir qator roman, qissa va hikoyalarini oʻz ona tillarida oʻqish baxtiga musharraf boʻlganlar.
Krishan Chandar 1912 yili Panjobda shifokor oilasida tavallud topdi. U besh yoshga kirganida, oilasi Kashmirga koʻchib oʻtdi. Aynan shu yerda, shimoliy Hindistonning ulugʻ¬vor, maftunkor tabiati quchogʻida Chandar maktabda tahsil olib yurgan chogʻidan boshlab san’atning barcha turlariga: eng avvalo haykaltaroshlik bilan rassomlikka, keyin she’riyat¬ga, undan soʻng nasriy asarlarga oʻzida moyillik seza boshladi... va butun umri davomida nosirlikka sodiq qoldi.
Krishan Chandar san’at magistri unvoniga imtihon topshirgach, butun hayotini batamom yozuvchilik faoliyatiga bagʻishlaydi. Ikkinchi jahon urushi yillarida va undan keyin u muntazam ravishda oʻz vatani va xalqi taqdirini oʻylovchi realist yozuvchiga aylandi. Bu hol uning jamiki asarlarida oʻz aksini topdi. Sadoqatli, diyonatli, joʻshqin tabiatli Krishan Chandar jonajon xalqiga xizmat qilishni oʻzi uchun eng oliy maqsad deb hisoblaydi. U oʻz mamlakatining zahmatkash kishilari haqida oʻta ta’sirli va joʻshqin hikoyalar yaratadi. “... U juda koʻp ishlaydi, — deb yozadi Mahindranath. — Agar biron nima oʻqimayotgan boʻlsa, albatta, yozadi yo jamoat ishi bilan mashgʻul boʻladi. Uning ishchanlik layoqati bemisl. Men biron marta ham uning bekor oʻtirganini koʻrmaganman”.
Mahindranathning bu gaplariga ishonmay ilojimiz yoʻq. Chunki u Krishan Chandarning tugʻishgan ukasi, boz ustiga, akasi bilan doim bir xonadonda istiqomat qilib kelgan. Yozuvchi behisob hikoyalardan tashqari, qator roman va qissalar, dramatik asarlar hamda turli mavzudagi maqolalarning ham muallifidir. Uning jamiki asarlarida vatanni — Hindistondagi sinfiy kurashlar va ziddiyatlarga toʻla hayot oʻz aksini topgan.
“Musaffo osmon” qissasiga yozuvchining oʻz mamlakati hayotida tutgan oʻrni asosiy mavzu qilib olingan. Qissa qahramoni yozuvchi Ishoq goʻzal ammo badaxloq ayol — Jamilani sevib qoladi va lekin buning oqibatida, garchi boshiga juda ogʻir ruhiy kechinmalar tushgan boʻlsa ham, u ayoldan yuz oʻgirishga oʻzida kuch topa olmaydi, bu xiyonat va razolat dunyosini tark etishga zaiflik qiladi. Sevgi uning aqlini oʻtmaslashtiradi, miyasini qovjiratadi, ijod qilish layoqatidan mahrum etadi. Ana shunda u Jamiladan yuz oʻgirish uchun oʻz joniga qasd qilishdan oʻzga chora topolmaydi: u kurort shahariga joʻnaydi va oʻsha yerning goʻzal tabiati quchogʻida hayotdan koʻz yummoqchi boʻladi. Ishoq oʻzini nafaqat besamar muhabbatidan, shuningdek, ruhan yolgʻizlik iztirobidan olib qochmoqchi boʻladi. U uzoq yillar davomida haqiqiy yozuvchi va halol inson boʻlib yashamagani sababli, oʻzini shum taqdir ta’qibiga tushgandek his qiladi.
Yozuvchi Krishan Chandar yozuvchi Ishoqni tamomila boshqacha ruhiy olam saltanatiga, amaliy faoliyat bilan shugʻullanuvchi kishilar davrasiga boshlab kiradi va biz iste’dodli adib K.Chandar orqasidan ergashamiz. Biz uning qissasida yozuvchi Ishoqning uzoq Ovrupodan fashizm ofati va dahshatli urush haqida shum xabarlar olib kelgan Elza bilan, bor kuchini oʻz vatani tinchligini saqlashga sarflayotgan urush nogironi Mardikor bilan, nihoyat, qissada yangi Hindiston ramzi sifatida tasvirlangan oddiy xalq vakilasi boʻlmish qalbi pok jasoratli qiz Vasanti bilan uchrashganining shohidi boʻlamiz.
Bir qaragan odamga huzur-halovat maskani va oromgoh boʻlib koʻringan kurort shaharchasidagi hayot ham xuddi butun Hindistonda boʻlganidek, serqirra va sertashvish edi. Bu yerda ham xuddi hamma yerda boʻlganidek, ikki xil tuzum mavjud, sinfiy kurash hukm surar edi. Yozuvchi Ishoq bu yerda Elza, Mardikor, Vasantilardan tashqari, yana urush boʻlishini oshkora orzu qiluvchi manfaatparast savdogarni, oʻz xodimlariga shafqatsizlarcha zulm oʻtkazuvchi mehmonxona xoʻjayinini, arzimagan pulga sotilib, xiyonat koʻchasiga kiruvchi politsiyachilarni uchratadi. Lekin qahramonimiz endi qissa boshidagi Ishoq emas. U yovuzlik va adolatsizlikka panja orasidan qaramaydi, balki bunday illatlarga qarshi kurashish uchun bel bogʻlaydi.
Endi Ishoq nima toʻgʻrisida yozishini yaxshi biladi. Uning miyasini band etgan oʻz joniga qasd qilish haqidagi fikr asta soʻnib, uning oʻrnini endi hayotga boʻlgan qaynoq, joʻshqin va charogʻon xohish-iroda egallay boshlaydi. “Men yashayman, — deydi u, — men vatanimning nafaqat besh ming yillik madaniyatini himoya qilish uchun, ayni chogʻda, uni oʻn ming yillik jaholat botqogʻidan xalos etish uchun ham yashashim kerak!”

Butun hayoti davomida, urush olovini yoquvchi, ajal urugʻini sochuvchi manfur kishilarga nafrat bilan, oddiy mehnatkash xalqqa esa, mudom qalbida teran mehr bilan yashagan Hindistonning yirik, ruhi barkamol va oʻta iste’dodli yozuvchisi Krishan Chandar kitobxon ahliga shunday joʻshqin, oʻlmas asarlar yozib qoldirdiki, biz undan benihoya minnatdor boʻlmogʻimiz kerak.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Мусаффо осмон (қисса) [Krishan Chandar] 401

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62926
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 61029
3	Gʻazallar [Nodira] 40732
4	Guliston [Sa’diy] 37339
5	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 25201
6	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 24058
7	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23669
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 20227
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 19101
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14964