Oq kaptar (qissa) [Lev Brandt]

Oz yashadim, tutqunda boʻldim, Har ikki hayotni koʻrdim bir yoʻla. Jon deb almashardim butun umrimni, Sertashvish hayotga men bira toʻla.M. Lermontov
I
Shahardan chekkaroqda, shundoqqina daryo qirgʻogʻidagi jar boʻyida ikkita baland imorat qaqqayib turardi. Bu binolardan birining koʻcha tomonda loaqal bironta derazasi yoʻq edi. Boʻzarib turgan silliq devor oʻrlagan sayin ichiga ogʻib, xuddi shunday tusdagi sovuq tomga tutashib ketardi. Binoning chetlari jar tomonga turtib chiqqan, huv pastda shovullagan daryo qirgʻoqni yuvar, girdob hosil qilib, chirillab aylanardi. Hosil boʻlgan chohga deyarli kun tushmas, shu bois undagi suv quyuq, qoramtir boʻlib koʻrinar edi. Bu yerdagi oʻynoqlab yurgan katta-katta kallador baliqlarni tutish man etilgan.
Daryoning narigi qirgʻogʻidan yoy shaklidagi binoning bir-biriga yopishgan son-sanoqsiz derazalar chakichlab tash-lagan ichki tomoni koʻrinib turardi.
Bu butun Rossiyaga ma’lum va mashhur qamoqxona. Koʻp yillar muqaddam mahalliy savdogarlar uning yoniga xuddi qamoqxonaga oʻxshash bahaybat, beoʻxshov cherkov qurishgan.
Oʻn yildan buyon qamoqxona faqat siyosiy mahbuslar qamaladigan joyga aylantirilgan. Atrofi baland devor bilan oʻralgach, cherkov oʻz qavmlaridan mahrum boʻlib qoldi. Qamoqxonaning pakana, malla popi haddan tashqari oʻjar odam ekan. U talay vaqtgacha uzundan-uzoq peshingi va kechki ibodatlarni kanda qilmadi, ibodatxona qorovuli esa ponomar[1] oʻrniga «Imon keltiraman» bilan «Maloikalar»ni chakagi qarishguncha oʻqishini qoʻymadi. Cherkovga haftalab biron kimsa bosh suqmas, lekin pop maoshini halollab olish uchun ibodatlarni kanda qilmay oʻqiyverdi. Biroq dastavval qorovul adoyi tamom boʻldi. Siqilganidan ichkilikka ruju qoʻydi, icha-icha vasvasaga uchrab, kasalxonada oʻlib ketdi. Ruhoniy boshqa yoqqa oʻtkazishlarini soʻrab ariza yozdi-yu, lekin oyu kunlar oʻtsa-da, javobi kelay demasdi. Qish kunlari cherkov dod deb yuboradigan darajada huvillab qolar, yalanglikda turgani uchun binoning ichida sovuq shamol oʻynab yurardi.
Pop har kuni ibodat qilgani kelar, biroq yuqoridagi oynaning singan koʻzidan yopirilib kirgan shamol unniqqan toqilarga urilib, gumbazlar ostida uv tortganida choʻchib tushar, yon-veriga xavotirli koʻz tashlab, shosha-pisha qovushimsiz choʻqinar edi.
Bahor kunlarining birida cherkovga kirgan tasodifiy xudojoʻy kishilar soqollari patak, sochlari hurpayib, butunlay odamovi boʻlib qolgan pop egniga ridosini ilganicha mehrob oldida «Sokin kunda Dnepr ajib»ni oʻqiyotganining ustidan chiqishdi. Ruhoniyni kasalxonaga joʻnatib, ibodatxona eshigiga qulf urishdi.
Shundan keyin shaharlik ruhoniy yiliga ikki marta ibodat marosimlari oʻtkazadigan, qaerdandir xudojoʻy kampirlar keladigan boʻlishdi. Boshqa paytlarda cherkov huvillab yotardi.
Devorning suvogʻi yorilib, qoʻngʻirtob aji-buji yulduzlar qoplagan ulkan zangori gumbazning rangi oʻngib, boʻyoq-lari koʻcha boshladi.
Faqat gumbazga in qurgan yovvoyi kaptarlar galasi-gina oʻlik sukunatni buzib turishardi.
Qamoqxona bilan cherkov oraligʻida joylashgan kichki-nagina uycha — qorovulxona e’tiborni ham jalb etmaydigan darajada jimitday edi. Bu uychada beva qolgan qorovul ayol ikkita malla bolasi bilan yashardi.
Daryoning narigi, pastak qirgʻogʻi botqoqlik edi. Daryo yoqalab xuddi omborga oʻxshagan qizgʻish gʻishtin binolar choʻzilib ketgan. Bu yerda dongʻi ketgan koʻnchilik zavodlari joylashgan. Yoz paytlari oshlangan terining hammayoqni tutib ketadigan hidiga chidab boʻlmay qolardi. Qizgʻish gʻishtdan qurilgan zavod binolaridan keyinoq Daryoboʻyi mahallasining qingʻir-qiyshiq koʻchalari boshlanar, pastak yogʻoch uylar shundoqqina zavod devoriga taqab qurilgan edi.
Daryoboʻyiliklar sassiq hidlarni iskayverib dimogʻi oʻrganib qolganidan deyarli e’tibor berishmasdi. Ularning koʻplari shu yerda tugʻilib oʻsgan, bolaligidanoq koʻnchilikda ishlab, badboʻy hid a’zoyi badaniga singib ketgan edi. Shaharliklar daryoboʻyiliklarni gupillab anqib turgan hididanoq tanib olishardi.
Kech kuzakning yurakni siqadigan rutubatli, muttasil yogʻin-sochin kunlaridan keyin goho ertalabdanoq quyosh toʻsatdan xuddi bahor kezlaridagidek charaqlab chiqadi. Xuddi qirtishlab tozalangandek tiniq osmon juda ham yuksalib ketganga oʻxshaydi, bogʻlardagi shipshiydam daraxtlar orasidagi sargʻimtir-yashil teraklar bilan naparmon zaranglar quyosh nurida tovlanib, oʻzlarini koʻz-koʻz qilishadi. Hademay olxa bilan lipalarning kurtaklari boʻrtib, yalangʻoch novdalar yana koʻm-koʻk, yopishqoq barglar bilan qoplanadigandek tuyuladi.
Xuddi shunday quyosh charaqlab turgan kuz kunlari-ning birida oʻrta boʻy, kiftlari keng, ozgʻin mahbus xonada uyoqdan-buyoqqa yurardi. Salqigan qovoqlari oʻsib ketgan qora soqoli uning koʻpdan beri qamoqda yotganidan dalolat beradi, yonoqlari bilinar-bilipmas qorayganidan bahor quyoshidan uncha-buncha bahramand boʻlganini payqash mumkin.
Mahbus qari odamdek oyoqlarini sudrab bosgancha eshik oldidan derazaga borib kelardi. Olti qadam oldinga, olti qadam orqaga, shu zayl oʻnlab, yuzlab, minglab odim tashlanadi. Yuraverganidan yerdagi qora asfalt yiltirab, oqish iz paydo boʻlgap.
Ora-chora mahbus darcha oldiga kelib, qimir etmay tashqariga uzoq tikilib turadi.
Mahbus bor-yoʻgʻi tiniq osmonning byr parchasinigina koʻrardi xolos. Uyoqda — panjaraning naryogʻida ozodlik bor. Bu yerda esa temir karavot, devorga mahkamlangan temir stol, suvogʻi koʻchgan devorlar hamda oʻrtasida tirqishi bor sip-silliq eshikli iflos xonadan boʻlak hech vaqo yoʻq.
Osmon koʻzni qamashtiradigan darajada koʻm-koʻk edi; u bosh chayqab, xonada yana uyoqdan-buyoqqa yura boshlaydi.
«Taq-tuq... taq-tuq...» Uning poshnalari asfaltga bir me’yorda urilib, boʻgʻiq ovoz chiqarardi. Devorlar esa ovozlarni yutib yuborardi. Mahbusning boshi misdek qizib, chakkalari loʻqillar, a’zoyi badani titrardi. U muzdek kaftlari bilan boshini qisgancha ingradi.
U birinchi marta qamoqda yotgani yoʻq, qisqa muddatli bunday ojizlik kayfiyati yuz berib turishini yaxshi biladi. Ilgarilari mahbus bunday holni osongina yengardi, biroq bugun ojizlik qilib qoldi. U bir necha daqiqa boʻlsa-da, hamma narsani unutib, loaqal xayolan qamoq-xonadan tashqariga chiqib ketolmadi
Na yoʻlakdan, na devor orqasidan, na tepadanu pastdan biron sas-sado eshitilmas, xayolni chalgʻitadigan hech narsa yoʻq edi. Faqat onda-sonda bilinar-bilinmas shitirlagan ovoz eshitilib qolar, yumshoq poyabzal kiygan nazoratchi sassiz yurgancha eshik tagiga kelib, tirqishdan moʻralardi.
Ba’zan qalin, quyma temir eshik koʻzga aylanib, unga baqrayib turgandek tuyulardi. Bunday paytda kishi oʻzini yerga otgisi, boshini devorga taraqlatib urgisi, dod solgisi, oʻz ovozidan quloqlari qomatga kelguncha ayyuhannos solgisi kelardi.
— Bir, ikki, uch, toʻrt... Oʻn... yigirma... yuz...— Mahbus oʻzini chalgʻitib, hech narsani oʻylamaslik, his etmaslik, iztirob chekmaslik, tob tashlamaslik uchun qadamlarini sanay boshladi.— Ikki ming besh yuz...— Butunlay boshqa narsa haqida oʻylab turib gʻayritabiiy tarzda takrorladi u.
Toʻxtovsiz yuraverganidan uning oyoqlari uvishib, tizzalari qaqshab ketdi, boshi aylanib, nafasi qisa boshladi.
Mahbus chayqala-chayqala kursiga yetib oldi-yu, devorga qilt etmaydigan qilib oʻrnatilgan stolga boshini qoʻydi. Muzdek temirga peshonasi tekkanidan bir lahza yengil tortgandek boʻldi. Charchokdan koʻzlarini yuma turib... qadam tovushlarini eshitdi.
Oʻngu soʻldan, pastu yuqorigi qavatdan — hammayoqdan sudralgan va hovliqqan, gursillagan va sassiz qadam tovushlari eshitilardi.
Stolning ovozlarni ilib olib, puxta asraydigan yupqa temir qoplamasi tasodifan bu sirlarini fosh etib qoʻygan edi.
Mahbus xuddi musiqa eshitayotgandek, stoldan bosh koʻtarmay ovozlarga quloq tutardi.
Hammayoqda odamlar bor ekan.
Qamoqda birga yotgan oʻrtoqlarining tanish chehralari koʻz oldida gavdalandi.
Mahbus oʻzini yolgʻiz sezmay qoʻydi. Hatto oʻgʻlining qismati ham endi unchalik tashvishlantirmasdi. Vorobushkinnikida yashab turadi. Ogʻaynilari uni tashlab qoʻyishmaydi.
Baland boʻyli, badbashara Vorobushkinni butun shahar tanirdi. U Kavkazda tugʻilgan. Bolaligidayoq Bokudagi neft konlariga kelib, inqilobchilar bilan juda barvaqt tanishib qoldi. U paytlarda Vorobushkin xushsurat, quvnoq, bir oz soddadil, hamisha kulimsirab turadigan oʻspirin edi. Bu oʻspirin eng qaltis topshiriqlarni ham hammadan koʻra oʻrniga qoʻyib bajarardi. Oʻshandan buyon Vorobushkin hayotning pastu balandini koʻp koʻrdi, boshidan ancha-muncha issiq-sovuq oʻtdi. Xotinidan, bolalaridan judo boʻldi, hatto familiyasi ham oʻzgarib ketdi.
Haddan tashqari naynovligi uchun qachonlardir, bir paytlari unga: «Amaki, chumchuq tutib ber», deb laqab qoʻyishgan. Qamoqdan qamoqqa koʻchib yurgan kezlari uning deyarli faqat undosh tovushlardan iborat talaffuz etish qiyin armancha familiyasi unutilib, Vorobushkin[2] ga aylandi-qoʻydi.
Vorobushkin bu shaharda uch yil burun paydo boʻldi. Issiq yoz kunlarining birida u boshqa yoʻlovchilar qatori ertalab kemadan sohilga tushdi.
Vorobushkin xuddi bekorchi tomoshabindek turtinib-surtinib, hovliqib yurgan odamlar orasida anchagacha qimirlamay turdi, Uning boʻyi hammadan baland edi. Odamlar butunlay qoraga burkangan, badburush odamning yonidan shoshib oʻtishar, unga bir lahza koʻz solib, oʻz yoʻllariga ravona boʻlishardi.
Bu kishiga olomon ichidagi biron kimsaning dahli yoʻqdek tuyulardi.
Lekin faqat shunday tuyulardi xolos. Aslida unday emasligini badbashara odam yaxshi bilardi.
Bir savat olma olib kelayotgan oʻttiz besh yoshlardagi oʻrta boʻy kishi dam-badam oʻgirilib, yonidagi oʻn yashar bola bilan gaplashardi. Tasodifan u Vorobushkinga qattiq urilib, olmalar yer bilan bitta boʻlib sochilib ketdi. Gur etib kulgi koʻtarildi.
Oʻrta boʻy kishining jahli chiqqanidan qizarib-boʻzardi: «Haykalga oʻxshab turishini, chetroqqa oʻtay ham demaydi...» u baland ovozda toʻngʻillagancha olmalarni tera boshladi.
Bir necha odam oʻz tirikchiligini unutgancha toʻxtab, ularni tomosha qila boshladi.
«Haykal» joyidan qimirlamadi; oyogʻi ostida oʻralashib yurgan badjahl odamga xotirjam qarab turaverdi.
Choʻkka tushib oʻtirgan odam qoramagʻiz yuzini burib, quvnoq boqqan koʻkimtir koʻzlarini Vorobushkinga tikkancha jahl bilan soʻz qotdi:
— Qarashvorsang-chi, nima qilib turibsan?
Vorobushkin istar-istamas choʻnqaydi.
— Men Siganokman,— dedi u eshitilar-eshitilmas Vorobushkinga qaramasdan.
Vorobushkin uch-toʻrtta olmani olib erinchoqlik bilan savatga soldi-da, qaddini rostladi.
Olmalarni terib boʻlishayozganda pakana, toʻladan kelgan, dumaloq yuzini ajin bosgan, koʻzlari xuddi sichqonnikiga oʻxshagan keksa kishi yordamga otildi. U xuddi behuda oʻtkazilgan vaqtning hissasini chiqarmoqchidek, Vorobushkinning atrofida aylanisha boshladi, biroq uning jonbozlik qilishiga hojat yoʻq — olmalar allaqachon savatga joylab boʻlingan edi.
Siganok bolaning qoʻlidan yetaklagancha kemalar toʻxtaydigan joyga qarab yoʻl oldi.
Vorobushkinning yuzida oniy tabassum jilva qilgandek tuyuldi, burilib shahar tomonga yurdi. U shoshilmay odimlarkan, tepalikka bemalol koʻtarilardi. Faqat ogʻir yuk koʻtarib, haddan tashqari charchagan odamdek bukchayib olgan edi.
Dastlabki uylarning oldiga yetib kelgach, Vorobushkin yon-veriga alangladi-da, eng qulay yoʻlakka oʻzini urdi.
Choʻntagidan kichkinagina qogʻoz xalta olib, shosha-pisha ochdi. Xalta ichida bir parcha qogʻoz bilan ikkita oʻn soʻmlik bor ekan.
Vorobushkin qalam bilan yozilgan bir necha ogʻiz soʻzga koʻz yugurtirgach, pullarni choʻntagiga solib, qogʻozni ogʻziga tiqdi-da, xuddi koʻpdan beri hech narsa yemagan odamdek, ishtiyoq bilan chaynay boshladi.
Xuddi shu payt oyoqlari kalta odam dabdurustdan oʻzini toʻxtatolmay yugurgancha kelib, unga urilib ketdi-yu, mingʻir-lab kechirim soʻradi.
Vorobushkin uning rangi oʻngib-ketgan mayda katak, kulrang kostyumining yoqasidan tutamlagancha xuddi muhim bir sirni aytmoqchidek oʻziga tortdi, qoʻlidan chiqib ketishga behuda urinayotgan odamga miq etmay oʻychanlik bilan razm soldi, keyin ogʻzidagi chaynalgan qogʻozni uning yuziga tufladi-da, indamay yoʻliga ravona boʻldi.
Kaltaoyoq bu haqoratni parvosiga ham keltirmadi. Bir necha lahza joyida tipirchilab turgach, Vorobushkinning izidan tushdi, undan orqada qolmaslik uchun kalta qoʻlchalarini qattiq silkitgancha tipirchilab yura boshladi.
Vorobushkin xiyol engashgancha tovonini yerga aytarli tekkizmay oyogʻining uchida yengil odimlab yurardi. U borgan sari qadamini tezlatarkan, oʻn besh daqiqadan keyin orqasiga oʻgirildi.
Ellik qadamcha narida kelayotgan boyagi xira hamrohiga koʻzi tushdi. U ogʻzini katta ochgancha hakkalab chopar, xuddi itga oʻxshab tili osilib qolgan edi. Peshonasida boʻrtib chiqqan yirik-yirik ter donalari avval koʻziga, keyin xuddi yosh tomchilaridek yonogʻidan pastga oqib tushardi. Sichqonnikidek mitti koʻzlari Vorobushkinga yolborgandek moʻltirab boqardi.
Vorobushkin yanada qadamini tezlatdi. U ham qoʻllarini silkitib, iloji boricha qadamini kattaroq tashlashga urindi. Oradan yana oʻn daqiqa oʻtdi. Vorobushkin pishillay boshladi-yu, baribir, qadamini sekinlatmadi. U endigina orqasyga oʻgirilmoqchi boʻlganida toʻsatdan shundoqqina yoni-da boʻgʻiq, notekis olinayotgan nafas eshitildi.
Poyloqchining tili battar osilib ketgan, uringan serbar poxol shlyapa qiyshayib, bir tomonga ogʻib qolgan, yuzi boʻgʻrnqib, tinkasi quriganidan burnidan tortsa yiqiladigan ahvolga tushgan edi. Ularning orasidagi masofa yigirma qadamdan oshmasdi.
Tanish qadam tovushlari shunchalik yaqin kelib qolganini bilgach, Vorobushkinning shashti qaytdi. U yelkasi osha oyoqlari kalta bu odamga hayrat bilan koʻz tashladi-da, xuddi qat’iy bir qarorga kelgandek bosh irgʻab, yoʻlida davom etdi.
Koʻchalar birin-ketin orqada qolardi. Vorobushkin shu qadar charchadiki, na yonveridagi odamlarga, na uylarga, na oʻzi yurayotgan koʻchalarga e’tibor berar, undan oʻn qadamcha orqada esa nafasi boʻgʻziga tiqilgan odam sudralib kelardi.
Yana bu ahvolda yurishga Vorobushkinning chogʻi kelmasdi. Buning ustiga ular shahar chetiga chiqib qolishgan edi.
«Bir solsammikin-a...»— deya xayolidan kechirdi Vo-robushkin, hatto mushtini tugdi-da, toʻxtamoqchi boʻlib, yon-veriga alangladi.
Uning hamrohi taxta devorga holsiz suyanib, yoʻlkada oʻtirar, koʻzlari yumuq, yuzi boʻzargan, qonsiz labi bilan burni gʻalati boʻrtib koʻrinardi.
Vorobushkinning mushti yozildi. U xira hamrohi tomon bir necha qadam tashladi-yu, toʻsatdan yuzida gʻayritabiiy dovdirash ifodasi paydo boʻldi.
Ehtimol, bu odamga qoʻlidan kelgancha yordam berishi ham mumkin edi-yu, lekin bunga imkon berishmadi. Muyulishdan shaldiragan izvosh chiqib keldi-da, shundoqqina ularning yonida toʻxtadi.
To Vorobushkin es-hushini yigʻishtirib olguncha aravadan Siganok otilib chiqdi-yu, uning qoʻlidan tortib, yoniga oʻtqazib qoʻydi, soʻng oʻzini orqaga tashlab, butun koʻchani boshiga koʻtargudek boʻlib, xaxolab kuldi.
Aravakash otga qamchi chatishi bilan izvosh oʻrnidan qoʻzgʻaldi.
Siganok Vorobushkin qoʻldan chiqib qochib ketadigandek yengidan ushlab turar, unga nimadir demoqchi boʻlardi-yu, lekin har safar kulgidan boʻgʻilib qolardi.
Vorobushkin noroziligini yashirolmay pishillar, aravakashning yelkasiga tikilgancha sherigi tezroq gap qotishini kutardi.
Siganok barmogʻi bilan otga ishora qilib, nimadir deya gʻoʻldirardi.
— Otning tinkasini quritding,— dedi u nihoyat.— Xiyobondan boshlab ikki soatdan beri orqaiglardan ergashib yuribmiz,— deya tushuntirdi Siganok yana qah-qah urib kularkan.
Oqsoch, soqolli aravakash oʻgirilib, Vorobushkinga ehti-rom bilan bokdi.
— Ot boʻlib yaralganingda bahoying boʻlmas edi,— dedi u.
Vorobushkin oʻylanib turgach, birdan jahli chiqdi.
«Ot boʻlganimda! Ot boʻlganimda!— deya xayolan tegajoqlik qildi u.— Ot boʻlganimda allaqachon surobim toʻgʻrilanib qolardi. Suyaklarim chirib ketardi, odamligim uchun yashab yuribman, yashayapman». U Siganokka yuzlanib soʻradi:
— Qayoqqa olib ketyapsan?
— Hammomga,— dedi Siganok birdan sergaklanib.— Qani, chuh de, Matvey,— deya iltimos qildi u jilovdordan.
Siganok hammomning alohida xonasiga patta oldi. Kleyonka sirilgan katta divan qoʻyilgan kichkinagina dahlizga kirishgach, u tez-tez yechina boshladi.
Vorobushkin esa divanda miq etmay oʻtirardi.
— Tez yechin,— deya uni shoshiltirdi Siganok,— hozir ayni choʻmilib oladigan payting, birdan yengil tortasan.
— Meni shuning uchun buyoqqa olib keldingmi?
— Shunday desa ham boʻladi,— deya kulimsiradi Siganok.— Jiqqa ter bosib ketgandirsan. Choʻmilib olmasang, sasib ketasan.
— Rahmat,— Vorobushkin tundlik bilan minnatdorchilik bildirdi-da, etigini yecha boshladi.
Siganok yechinib boʻlgach, oftobda bir tekis qoraygan paydor, miqti gavdasini namoyish etgancha Vorobushkinning roʻparasiga kelib turdi.
Vorobushkin unga koʻz tashlab:
— Sen yuvinaver, men keyinroq kiraman,— dedi jur’atsizlik bilan.
Yolgʻiz qolgach, Vorobushkin yana bir oz xayol surib oʻtirdi. Ichkaridan oldiniga suvning haddan tashqari qattiq shovullagani, keyin jildiragani va nihoyat tingani eshitildi. Vorobushkin yechinib, ichkariga kirdi. Siganok rohatlanganidan koʻzlarini yumgancha suvga kirib yotardi. Vorobushkin xuddi sirpanib ketishdan qoʻrqqandek qovushimsiz bir harakat bilan yakka kift boʻlib uning yonidan oʻtdi-da, ikkinchi vannaga suv ochdi.
— Muhim gaplarni gaplashishga eng mos joy mana shu,— deya gap qotdi Siganok koʻzlarini ochmay.— Hech kim xalaqit bermaydi. Bahonada choʻmilib ham olamiz, pulimiz bekorga kuymaydi... Hammom yoqdimi?— deb soʻradi u bir daqiqadan keyin.
Hammomning xosxonasi qimmat sanalardi. Torgina boʻlsa-da, ikki vanna hamda dushi bor, devorlari bilan pastak shiftga sariq rang berilgan.
Vorobushkin indamadi, suvga qoʻlini tiqib, joʻmrakni buradi.
— Suvni iliqroq qil, shamollab qolasan,— deya maslahat berdi Siganok.
— Yoqmadi,— dedi Vorobushkin ma’yus tortib.
— Nima?— tushunolmay soʻradi Siganok.
— Hammom yoqmadi, bir kishilik qamoqxonaga oʻxsharkan. Hammomning zoʻri Kavkazda!— u gapini tugatmasdanoq xoʻrsinib, suvga tushdi.
Bir necha daqiqa ikkalasi ham gap-soʻzsiz suvga koʻmilib yotdi, keyin Siganok boshini koʻtarib, Vorobushkinga qaradi. U ham oʻrnidan qoʻzgʻaldi.
— Sen toʻgʻringda oʻrtoqlar bilan gaplashdik,— dedi. Siganok salmoqlab.— Amallab biron ish topib berishimiz kerak. Qoʻlingdan nima ish keladi? Qanday hunaring bor?
— Mening kasbim — topshirilgan vazifani bajarish. Ishqilib, tezroq biron ish boshlasam boʻlgani.
— Bunisini aytayotganim yoʻq,— dedi Siganok mehr bilan.— Kasbingni soʻrayapman. Biron kasb-koring bormi?
Vorobushkin eigashib, suhbatdoshiga yaqin keldi, uning yuziga tikilgancha har bir soʻzni dona-dona qilib gapirdi:
— Mening qanday kasb-korim borligini oʻzing bilasan-ku. Men inqilobchiman.
— Tagʻin-chi?
— Nima, bu kammi senga?— Vorobushkinning ovozi titrab ketdi.
— Kam, Vorobushkin,— dedi Siganok yanada muloyim ohangda, keyin xuddi yosh bolaga gap uqtirayotgandek sababini tushuntirdi.— Oʻz kuningni oʻzing koʻrishing uchun biron ish topishing kerak, bildingmi?
— Boshqasi-chi?
– Boshqasiga kirishishga shoshmay turasan, Vorobushkin, boshqasini yaxshisi hozircha xayolingga ham keltirma.
Borobushkpn suhbatdoshining koʻziga tuzukroq qarash uchun choʻzilpb yapa ham oldinga engashdi.
— Men necha yildan beri kutayotganimni bilasanmi?
— Oʻrtoqlar shunga qaror qilishdi, Vorobushkin. Hozir vaziyat shupp taqozo etadi.
— Ular men qachondan beri kutayotganimni bilishadimi?
— Bilishadi, Vorobushkin.
— Hech narsani bilishmaydi, sening ham hech narsadan xabaring yoʻq. Hali yoshsan, hammanglar goʻdaksizlar.
— Sen yosh emasmisan? Yoshing katta boʻla turib, hammani qamoqqa tiqmoqchimisan? Josuslar orqangdan dumga oʻxshab ergashib yurishibdi-ku,— dedi Siganok ham oldinga engashib.
— Men aygʻoqchilarga oʻrganib qolganman, ulardan qoʻrqmayman.
— Qoʻrqmaysanmi? Ishni barbod qilishdan ham qoʻrqmaysanmi? Sen azaldan jasurmiding yo yaqindan beri shunaqa boʻlib qoldingmi? Ehtimol sen bu yerga ataylab, boshqalarning e’tiborini jalb etish uchun yuborilgandirsan — bu haqda oʻylab koʻrmadingmi? Yoki bu narsadan ham qoʻrqmaysanmi?— Siganok har bir soʻzni suhbatdoshining yuziga irgʻitayotgandek qattiq-qattiq shivirladi.
Ularning har ikkalasi ham bir xil alfozda oʻtirardi. Siganokning yuzida boyagi quvnoqligu muloyimlikdan asar ham qolmagan, koʻzlari qisilib, xira tortgan edi.
Gap-soʻz tugab, ular bir-biriga tikilib oʻtirar, xuddi ikkalasi irgʻib oʻrinlaridan turib, tomoqlaridan gʻippa boʻgʻishadiganga oʻxshashardi. Bir ozdan keyin Vorobushkinning yuzidagi ifoda oʻzgardi. Teskari oʻgirilib, butunlay boshqacha, itoatkorona ohangda gap qotdi:
— Yoshing qirq sakkizga kirganda kutishing juda qiyin.
— Balki biron joyga ketganing, yashirin ishga oʻtganing tuzukdir... Pasport toʻgʻrilab beramiz,— Siganok toʻsatdan tugʻilib, hali pishib yetilmagan fikrni botinqiramay aptdi.
— Menga boshqa burun topib ber, burun, tushundingmi? Boʻyimni ham oʻzgartir. Bu burunu boʻy bilan meni koʻr odam ham taniydi-ku, pasportning nima foydasi bor. Oʻylaysanki...— u gapini tugatmasdanoq suvdan chiqdi, zalvarli odimlab, dahlizga yoʻl oldi, biroq koʻzi ojiz odamdek eshik qolib, devorga borib urildi. Siganokka orqasini oʻgirib, muzdek devorga yuzini bosdi.
Siganok uning issiq suvda qizarib ketgan kuragidan to beligacha, hatto undan pastroqda ham oqarib turgan kaltak izlarini koʻrdi. Ingichka, enli, koʻz ilgʻamas va uzokdan ham yaqqol koʻzga tashlanadigan uzun-qisqa chandiqlar Vorobushkinning badanini xuddi uzunasiyu koʻndalangiga har xil yoʻllar kesib oʻtgan oʻlka xaritasiga oʻxshatib koʻrsatardi.
Siganok suvdan sakrab chiqdi-da, Vorobushkinning yoniga kelib, yelkalarpdan quchdi.
— Uzingni bos, oʻznnpsh bos, Vorobushkin, shoshma, biz biron narsa oʻylab topamiz. Men oʻrtoqlar bilan yana bir marta gapla.shib koʻraman. Yur, ketdik.
Burchakka qisilib turgan Vorobushkinning a’zoyi bada-ni qaltnrar, kulayotgashshi ham, dardchil ihrayotganini ham bilib boʻlmasdi.
Siganok uni zoʻrgʻa devordan uzib, dahlizga olib chiqdi. Vorobushkin shalvirab, darmonsiz oyoqlarini zoʻrgʻa sudrab bosgancha itoatkorlpk bplan yonma-yon yurib kelardi.
Dahlpzga chiqishgach, u Siganoknyng qoʻlini ushlab qisdi, koʻzlari yolborib, ayni vaqtda sinchkov tikildi-da, xuddi birov ogziga urib, gapirtirmay qoʻyadigandek shosha-pisha soʻzlab ketdi:
— Ularga ayt, men hech kimni uyaltirib qoʻymayman. Aygʻohchilardan koʻra quvroq ekan, deb ayt. Inqilobsiz, partiyasiz yashashning nima qizigi bor, deyapti, de. Gapla-rimning hammasini ayt. Albatta ayt!
— Aytaman, koʻngling toʻq boʻlsin, aytaman!— deya oʻrtogʻiga tasalli berdi Siganok.
— Shunday qil, iltimos,— toʻsatdan bolalarcha bechora-hollik bplan kulimsiradi Vorobushkin.
Siganok kulib yubordi.
— Qaerda bunchalik bezashgan?— deb soʻradi u Vorobushkinning orqasiga nshora qilib.
Vorobushkinning yuzi yana tundlashdi, orqasini yashirib, devor tomonga surildi-da, bir chetga oʻgirilib, istar-ista-mas javob berdi:
— Irkutskda...— dedi-yu, jim qoldi, keyin suhbatdoshiga yuzlandi.— Tagʻin sen kut deysan. Bunaqa paytda kutib boʻlar ekanmi?
Ular gap-soʻzsiz tez-tez kiyinishdi, tashqariga chiqi-shayotganda Siganok Vorobushkinga bir nechta qogʻoz pul uzatdi.
— Olib qoʻy, birodar.
— Kerak emas, bir amallayman,— Vorobushkin qizarib-boʻzarib uning qoʻlini nari surdi.
— Oʻrtoqlar berib yuborishdi, meniki emas...
— Baribir keragi yoʻq, hozircha pulim bor.
— Olaver, odamning boshida har xil kun bor. Ishlatmasang, qaytarib berarsan. Boyib ketsang, qarzingni uzarsan.
Siganok pullarni uning choʻntagiga tiqdi. Vorobushkin yon berdi.
— Yana bir narsani kelishib olaylnk. Yozda hadeb hammomga kelishning hojati yoʻq. Men ba’zan daryo boʻyiga borib turaman. Baliq tutib, bolalar bilan choʻmilaman. Anovi, Daryoboʻyi mahallasi tomonda. Agar boshimni sochiq bilan tangʻib olsam, orqangda aygʻoqchi boʻlmasa, yaqin kelaver.
Vorobushkinning chehrasi yorishib ketdi. Siganokka mehr bilan boqib soʻradi:
— Kavkazda boʻlganmisan?
— «Yoʻq, nasib etmagan,— deya rostini aytdi Siganok.
— U yerdagilarning hammasi shunaqa. Uyoqda senga ish topilardi. Menga ham oʻzimga yarasha ish topilardi,— deya ogʻir tin oldi u.
Vorobushkin oʻrtogʻini quchoqlab shunday qisdiki, uning qovurgʻalari qisirlab, koʻz oldi qorongʻilashib ketdi.
— Rahmat senga,— dedi Vorobushkin muloyimlik bilan.
— Bitta-bittadan chiqamiz,— dedi Syganok zoʻrgʻa nafasini rostlab.— Oldin men chiqib ketaman, keyin sen. Xayr.
— Xoʻp, xayr.
Siganokni kuzatgach, Vorobushkin oʻn daqiqacha oʻtirib, tashqariga yoʻl oldi.
Vorobushkin koʻchaga chiqqan zahoti bir soat muqaddam anchagina olisda chalajon holda qoldirib kelgan kulrang kostyumli kalta oyoq odamga duch keldi.
U darvoza yonidagi supada oʻtirib, bamaylixotir tamaki tutatardi.
Vorobushkin unga qarab hatto koʻz qisib qoʻydi. Kalta oyoq oʻrnidan turdi-da, azbaroyi tani sihatlikni oʻylab sayr etayotgan odamdek bir maromda odimlagancha nari ketdi.
Agar uning egnida terdan namiqib, yelkalari qorayib ketgan katak kostyum boʻlmasa, Vorobushkin oʻzini adashgan hisoblashi hech gap emasdi.
Ular bir lahza bir-birlarini kuzatib turgach, kalta oyoq iljayib, bosh kiyimini tuzatib qoʻydi.
Vorobushkin yoʻlkadan chiqib, yoʻl chetiga oʻtirdi-da, yerdan bitta toshni koʻchirib oldi. Kalta oyoq boʻynini ichiga tortgancha muyulishda koʻzdan gʻoyib boʻldi-yu, uyoqdan shu zahoti yuzidan qon tomib turgan, girdigʻum mirshab chiqib keldi. U xuddi suzayotgandek ohista odimlab, Vorobushkin tomonga yurdi.
Vorobushkin oʻgirilib, supaga oʻtib oʻtirdi-da, tosh bilan poshnasini taqillatib ura boshladi. Mirshab uning tepasiga kelib qaqqaydi. Vorobushkin oʻzini ishga mashgul boʻlib, uni payqamagandek tutdi. Mirshab hokimona tomoq qirdi. Vorobushkin sekin boshini burdi, keyin sakrab turib, yoyilib iljaygancha oyogʻiga ishora qildi:
— Uyoq-buyogʻini qoqib oldim.
U mirshabning gap qotishini kutmasdanoq darrov iziga qaytdi, toshni olgan joyiga tiqib, poshnasi bilan bir-ikki tepib ham qoʻydi, yana iljayib izoh berdi:
— Joyiga qoʻydim. Yotaversin, balki birovning kuniga yarab qolar.
U mirshabga yaqin keldi-da, nazokat bilan shapkasini koʻtardi.
Mirshab qoʻlini chakkasiga qoʻygancha orqasiga oʻgirildi.
Hammomdagi uchrashuvdan keyin Vorobushkin aygʻoqchilarning koʻzini shamgalat qilishning uddasidan chiqqan zahoti Siganok bilan koʻrishgani daryo boʻyiga keladigan boʻldi.
Daryoning narigi qirgʻogʻida, shundoqqina qamoqning roʻparasida eski qayiq toʻnkarilib yotardi.
Vorobushkin uning tagiga kirib, qosh qorayguncha biqinib yotardi. Qayiqning tagidan yaqin-yiroq, daryoning ikkala qirgʻogʻi, narigi tomondagi qamoq bilan cherkov yaqqol koʻrinib turardi.
Oradan bir hafta, keyin yana shuncha vaqt oʻtdi... Siganokning biron marta qorasi koʻrinmadi. Vorobushkin yana koʻcha-koʻyda sandiraqlab yura boshladi. U yanada bukchayib, soch-soqolini olmay qoʻydi, yuz-koʻzini tikkaygan moʻy bosib ketdi. U ertadan-kechgacha koʻchada yurar, hech kim bilan gaplashmas, lekin xuddi gung-soqovga oʻxshab hammaning yuziga sinchkov tikilardi. Uni ham hech kim toʻxtatib gapga solmasdi. Shu zayl Vorobushkin odamovi boʻlib qoldi. U orqavoratdan odamlarning: «Jinni...»— deb shivirlashganini qoʻp eshitdi.
Enagalar uni koʻrsatib, bolalarni qoʻrqitadigan boʻlishdi. Endi aygʻoqchilar onda-sonda uning payiga tushishar, biroq bir gala bola soyadek orqasidan ergashishini qoʻymasdi. Bolalar oldiniga allakaerdan kelib qolgan bu naynov odamga uzokdan qoʻrqa-pisa qarab yurishdi, keyin yurak yutib, tegajoqlik qila boshlashdi. Vorobushkin bolalarni koʻrdi deguncha oyogʻini qoʻliga olib qochar, biroq ular qiyqiriq solib orqasidan quvlashar, loy otishardi.

II
Oʻn yoshlardagi bir bola uni, ayniqsa, jonidan bezor qilib yubordi. Uning birdan-bir ermagiyu tashvishi Vorobushkinga azob berishdan iboratga oʻxshardi. Vorobushkin toshu kesak otishganda ham parvo qilmas, kamdan-kam orqasiga oʻgirilib qarar, lekin shu bolani koʻrishi bilan qoʻllari oʻz-oʻzidan musht boʻlib tugilardi.
U koʻcha-koʻyda kamroq koʻrinishga urinar, hech kimga sezdirmay qayiqning ostiga kirib olardi-da, qorongʻi tushguncha pusib yotardi.
Qayiqning ostida yotarkan, qamoqning kaftdek darchalaridan chaqnoq koʻzlarini uzmasdi.
Pudya- tugadiyu, lekin ish topishdan umid yoʻq edi. Toʻpkarilgan qayiq uning doimiy qoʻnalgasiga aylandi.
Kunlarning birida uning makoni fosh boʻlib, qayiqqa tasir-tusir tosh yogʻila boshladi.
Vorobushkin bolalar tinchiguncha biqinib yotishga qaror qildi.
Bolalar anchagacha uzoqdan turib qayiqni toshboʻron qilishdi, keyin yurak yutib, yaqin kelishdi. Qayiqni oʻrab olib, xuddi yirtqich hayvonni inidan chiqishga majbur qilayotgan haqiqiy ovchilardek shovqin sola boshlashdi. Vorobushkin qitmirlik qilish bolalarning joniga tegib, oʻz holiga qoʻyishlarini kutib, poxolga yuzini bosgancha tishini tishiga qoʻyib miq etmay yotaverdi.
Biroq hech qanday zarbaga uchramagan bolalar battar haddan oshishdi. Birovi yangi oʻyin oʻylab topdi: pusib kelgancha qayiqning ustiga chiqib, shundoqqina Vorobushkinning boshi tepasini kuchining boricha tepkilab sakrab yerga tushdi-da, qochib qoldi. Uning ketidan ikkinchisi, uchinchisi qayiqqa chiqdi. Bir ozdan keyin qayiq ustida ikki-uchtasi barobariga raqs tusha boshladi.
Vorobushkinning ustiga qum, qayiqning tagida loy aralash qotib qolgan oʻt-oʻlan yogʻilsa-da, qimir etmay yotaverdi. Shu payt qop-qora bola uzun yogʻoch topib, sekin pusib keldi-da, qayiqning tagiga tiqdi.
Qayiq qimirlab, bolalar tiraqaylab qochishdi. Kimdir: — Mitka, qoch!— deb qichqirdi.
Lekin Mitka yogʻochni tashlab, besh-oʻn qadam yurib ulgur-masdanoq Vorobushkin quvib yetdi-yu, uni urib yiqitdi, keyin yoqasidan olib, bir qoʻllab dast koʻtardi-da, silkita boshladi. Mitkaning boshi chayqalib, jagʻi tushib ketdi, koʻrquvdan baqrayib qolgan koʻzlarini Vorobushkindan uzmasdi.
— Senga nima yomonlik qildim, nima yomonlik qildim, yaramas?— deya baqirdi Vorobushkin.
Mitka lablarini qimirlatib gapirmoqchi boʻlardi-yu, biroq ovozi chiqmasdi.
— Ha, gapirmaysanmi? Gapir, nima yomonlik qildim?
Vorobushkin bolani silkitishni toʻxtatdi-yu, biroq hamon yoqasidan tutamlagancha baland koʻtarib turardi.
— Men... endi qilmayman,— Mitka nafasi qisib, zoʻrgʻa gapirdi-yu, yigʻlab yubordi.
Vorobushkin uni yerga tushirdi. Oʻqrayib tikilgancha bosiqlik bilan gap qotdi:
— Yur, otangni oldiga boramiz. Otang qaerda?
— Uyoqda...— Mitka barmogʻi bilan daryo tomonga ishora qildi.
— Uyogʻing qaer?
— Qamoqda,— dedi bola sekingina.
Vorobushkin engashib, unga ishonqiramay boqarkan, peshonasini tirishtirdi.
— Koʻpdan beri yotibdimi?
— Koʻpdan beri,— deya xoʻrsindi Mitya.— Bir oycha boʻldi,— u oʻksinib, yuzi gʻamgin tus oldi.
— Voy, jinnivoy-ey!— Vorobushkin bolaning boshiga qoʻlini qoʻyib, sochlarini toʻzitdi.— Ke, ogʻayni boʻlamiz.
Mitkani kuta-kuta iziga qaytgan bolalar u toʻnkarigʻ-liq qayiq ustida Vorobushkin bilan doʻstona suhbat qurib oʻtirganini koʻrishdi.
— Kelavyoringlar, qoʻrqmanglar, u hech narsa qilmaydi,— deya ogʻayiilarini chaqirdi Mitka.
Bolalar qoʻrqa-pisa bir-birlab qayiqqa yaqin kelishdi. Ulardan biri shivirlab soʻradi:
— U jinni emasmi?
— Sal-pal,— Mitkaning oʻrniga Vorobushkinning oʻzi xuddi shu tarzda shivirlab javob berdi.
Vorobushkin odamlarni sogʻingan edi. Koʻpga choʻzilgan gungu karlikdan keyin u bolalar bilan jon deb gaplasha boshladi.
Shundan keyin daryoboʻyliklar koʻcha-koʻyda uni hamisha oʻsmirlar qurshovida koʻradigan boʻlishdi.
Qisqa vaqt ichida Vorobushkin oʻzgarib ketdi — yuziga qon yugurib, oʻzini bu shaharda ortiqcha, begona sezmay qoʻydi, koʻchalarda ma’nosiz sandiraqlashlari barham topdi. Kichkinagina omborni ijaraga olib, ustaxonaga aylantirdi, kaptar, qarmoq, shodaqarmoq sotib oldi, butun daryoboʻyilik bolalar bilan inoqlashib ketdi.
Tez orada Daryoboʻyidagilar Vorobushkinga oʻrganishib
qolishdi, uni havoyi, sal esi pastroq, lekin beozor hisoblab, ustaxonasiga roʻzgʻor qaqir-quqirlarini tuzattirgani bemalol olib keladigan boʻlishdi.
Vorobushkin bolalarga qoʻshilib koʻcha-koʻyda chopib yurar, ularga slesarlik hunarini oʻrgatar, kaptarbozlik qilar, birgalashib baliq tutishar, xat-savod oʻrgatar, uzundan-uzoq, qiziqarli voqealarni gapirib berardi.

III
Mahbus oʻrnidan turib, yana darcha oldiga keldi.
Darchaning naryogʻida — qamoqxonayu daryo tepasidagi, teraklarning qir uchidagi niliy osmon tubsiz ummonga oʻxshab koʻrinzrdi.
Toʻsatdan u boʻynini choʻzib, koʻkka astoydil koʻz tikdi. Uyokda — Daryoboʻyining ustida bir gala qush uchib yurar, qamoqxona darchasidan ular mittigina kapalaklarga oʻxshab koʻrinardi.
Qushlar havoda doira yasab uchishar, charx urib tepaga koʻtarilishar, bir lahza muallaq qotib qolishar, soʻng kutilmaganda qanotlarini juftlab oʻqdek pastga otilishardi.
— Chinqaptarlar! Chinkaptarlar!..— deya pichirladi mahbus oyoq uchida turib, darchaga yopisharkan.— Ehtimol Vorobushkin uchirayotgandir, degan xayolga bordi u. Bir necha oy mobaynida yuziga birinchi marta tabassum yoyildi.
Kaptarlar esa goh koʻrinib, goh gʻoyib boʻlib Daryoboʻyi ustida charx urishardi.
Har safar endi qaytib kelmaydigandek tuyulganda kaptarlar yana paydo boʻlishar, yana yuksak-yuksakka koʻtarilgancha charx urib, umbaloq oshib, noyob quyosh nurlaridan bahra olib yayrashardi.
Ayniqsa, bitta oqi alohida ajralib turar: tikka koʻtarilib butunlay koʻzdan gʻoyib boʻlar, keyin xuddi allaqanday toʻsiqqa urilgandek qanot qoqqancha bir joyda qotib qolar va birdan qanotlarini tushirib, oppoq dumini yoygancha umbaloq oshib, toshdek pastga otilardi. Faqat yerga yetishiga oz qolib, chilparchin boʻlishi muqarrardek tuyulganda yana qanotlarini yozib, yuqoriga parvoz etardi.
Boshqa kaptarlar allaqachon holdan toyib, havo boʻshligʻida doira yasab, sokin suza boshlashdi, lekin oq kaptar hamon umbaloq oshardi. Toʻsatdan qushlar galasi xud-di toʻrga tushgandek bezovta tipirchilab, oʻzini uyoqdan-buyoqqa urishdi-yu, birdaniga duch kelgan tomonga tirqirab ketishdi.
Mahbus yuksak-yuksakda, hozirgina kaptarlar parvoz etib yurgan joy tepasida harakatsiz qora nuqta paydo boʻlganini payqadi.
Faqatgina oq kaptar hech qanday xavf-xatarni sezmay hamon koʻkda charx urib uchardi. Nihoyat u ham tipirchilab, pastga shoʻngʻidi. Xuddi shu payt qotib turgan qora nuqta ham harakatga keldi, kaptarning orqasidan ergashib, borgan sari ulgʻaya boshladi, kaptarga yetgach, tegib ketdi, undan pastlagandan keyingina qush qiyofasiga kirdi.
Ulkan, qop-qora kalxat qanotlarini yozib, oq chinkaptar-ning yoʻlini toʻsib chiqdi.
Kaptar xuddi koʻzdan qolgandek oʻzini uyoqdan-buyoqqa urar, kalxat esa yana kaptarning ustiga chiqib olguncha oʻljasining yoʻlini kesib, ulugʻvorlik bilan atrofida ay-lanib uchaverdi, uni pastga qulatish qasdida urdi-yu, biroq zarbi nishonga aniq tegmadi.
Kalxat yirik, pixini yorgap. yirtqich qush, oʻz ishiga ustasi farang, u yozdan to ksch kuzakkacha oʻrdak, qur, kaklik joʻjalarini tutib yeyaverganidan semirib, yalqovlashib ketgan. Endi oʻrdaklar bilan kaklik bolalari ulgʻayib, uchib ketgan, qurlar hushyor tortib ehtiyotkor boʻlib qolishganidan keyip ochlik kalxatni oʻrmondan chiqib, shahar atrofida yegulik izlashga majbur qilgan.
Yirtqich yana bir necha bor oʻljasiga daf qildi, biroq navqiron, chaqqoi chinkaptar har safar uning panjasiga chap berib ulgurardi.
Shunda kalxat kurash usulini oʻzgartirdi. Kalxat kaptardap pastroqqa tushib, yoʻliii kesdi-da, biron tomnpng panasiga kirib yashirinib olmasligi uchun shahar chetiga surib ketdi. Ochiq maydonda charchab, holdan toygan kaptarga chovut solishi oson.
Temir panjaraga yopishgapcha deyarli osilib turgʻan mahbus bu jahd-jadaldan koʻz uzmasdi.
Oq kaptar endi kaptarxonaga qaytishga uriimas, u alla-qachon yoʻlidan adashgan, endi faqat bor kuchini toʻplab, ajal sirtmogʻidan chnqib ketishga intilardi.
Pastda yirtqich xuddi ulkan soyadek sassiz suzgancha uni muttasil ta’qib etib kelardi.
Yana besh-oʻn marta qapot qoqilsa bas, Daryoboʻyining oxirgi kulbalari ham orqada qolib ketadi.
Oldinda siyrak oʻt koʻkargan zahkash botqoqlik. Kaptar daryoning naryogʻidagi ikkita baland binoii koʻrgach, birdan yoʻlini oʻzgartirib, oʻsha tomonga parvoz etdi, kalxat ham shu zahoti qanot qoqib, keskin burildi.
Kalxat kaptarga daryo oʻrtasida yetib oldi va moʻljallab turib tepadan oʻljasiga oʻqdek otildi. Oq bilan qoʻngʻir qush bir-biriga chovut solib, koptok boʻlib ketishdi. Mahbus koʻzlarini yumib oldi, bir lahzadan keyin qora qush yoʻl-yoʻlakay suv tekkan qanotlarini silkitgancha daryodan uzoqlashib borayotganini koʻrdi.
Kaptar koʻzdan gʻoyib boʻldi, faqat daryo toʻlqinlari uning oppoq patlarini qalqita-qalqita oqizib ketdi.

IV
Bu safar kalxatning harakati zoe ketmadi. Bitta panjasining oʻtkir tirnoqlari goʻshtga botdi, ikkinchisi esa kaptarning uzun, keng dumini mahkam tutamlab oldi.
Yuki ogʻirlik qilib, birdan qanotlarini rostlay olmadi, muvozanatini yoʻqotib, oʻljasini qattiq changallagancha pastga shoʻngʻidi. Suvga yetishiga bir quloch qolganda, toʻsatdan eti seskanib, panjalari boʻshashdi. Kaptar tipirchilab, changalidan chiqib ketdi, yirtqichning changak boʻlib qolgan panjalari sovuq suvga tekkach, butunlay yozilib ketdi. Chinkaptarga koʻrk bagʻishlovchi quyrugʻi — bir tutam oshyuq pat suv betiga yoyilib oqdi.
Dumsiz, choʻltoq kaptar kichkina uychaga- duch kelib, oʻzini tomga urdi va tuynukdan ichkariga kirib ketdi.
U chordoqning eng ichkarisigʻa kirib, har xil lash-lushlarning panasiga oʻtdi-da, qumga bagʻrini berib yotdi. Xuddi karaxt boʻlib qolgandek koʻzlaripi yumib, qosh qorayguncha qimir etmadi.
Kechqurun tomda odamlar — ozgʻin, qoqsuyak ayol bilan yuziga sepkil toshgan malla qiz paydo boʻlishdi. Ular katta savatdagi kirlarni dorga yoyishdi.
Kaptar oʻrnidan turdi, xuddi noʻxatdek dumaloq, timqora koʻzlarini ochib, choʻchinqirab boshini uyoqdan-buyoqqa burdi-da, sassiz yurib siniq yashikning burchagiga tiqildi.
U tuni boʻyi, ertasiga kechgacha shu yerdan jilmadi. Faqat ochlik penshndan keyin yashiringan joyidan chiqishga majbur qildi.
Patlari qon yuqi, odamning rahmi keladigan darajada nochor, shumshaygan kaptar yoruqqa chiqib keldi. Chordoqda sudralib yurarkan, qipigʻu axlat orasidan don izlay boshladi.
— Beh, beh...
Kaptar hurpaygancha joyidan jilmadi.
Qizaloq ehtiyotkorlik bilan yaqin surilib, qoʻlini choʻzdi.
Kaptar hurkib, oʻzini darchaga urdi. Ochiq havoga chiqqach, eti seskanib yon-veriga alanglay boshladi.
Osmon boʻm-boʻsh edi, faqat shimoldan esayotgan sovuq shamol ogʻir, besoʻnaqay bulutlarni uyoqdan-buyoqqa surib yurar, qamoqxonadan goh yakkam-dukkam, goh gala-gala boʻlib uchib chiqqan kaptarlar dumi choʻltoq chinkaptarga e’tibor bermay parvoz etishardi.
Oq kaptar bu yil yozda tuxumdan chiqqani uchun faqat oʻz toʻdasi bilan kaptarxonasinigina bilardi, xolos.
Oldinlari u oʻziga oʻxshamaydigan koʻk kaptarlarni koʻp koʻrgan, lekin xuddi zogʻ, chugʻurchuq, chumchuq singari bezarar qushlarga qanchalik ahamiyat bermagan boʻlsa, ularga ham shunchalik bee’tibor edi. Chiroyli, xonaki kaptarlar hech qachon beoʻxshov yovvoyi kaptarlar toʻdasiga kelib qoʻshilmasdi.
Kaptarxonalarning asilzodalari hisoblanmish chinkaptarlar yuksak-yuksakda charx urisharkan, doim pastlab uchuvchi xunuk birodarlari borligini xayollariga ham keltirish-masdi.
Biroq endi oʻz sheriklaridan ayrilgan chinkaptar uyasini, toʻdasini qoʻmsar, osmondan uchib oʻtgan har bir kaptar-dan koʻz uzmay diqqat bilan astoydil kuzatardi.
Qosh qoraya boshladi, ichki bir mayl uni toʻdaga borib qoʻshilishga undadi.
Nihoyat, uch-toʻrtta kaptar patillab qanot qoqqancha shundoqqina yonidan uchib oʻtayotganda yurak yutib, ularning orqasidan ergashdi.
Lekin dumsiz uchish qiyin ekan; shamol uyoqdan-buyoqqa surib tashlar, yoʻldan adashmaslik uchun tez-tez qanot qo-qishga toʻgʻri kelardi. U kaptarlarga faqat cherkovning tomiga kelib qoʻnishayotgandagina yetib oldi.
Tomning shamoldan pana tomonida oʻttiz chogʻli koʻkimtir, kulrang, boʻz kaptar bor edi. Kuni boʻyi hovlima-hovli uchib, yemish izlagan kaptarlar, endi nafslari orom olib, uyqu oldidan patlarini tozalab, silkinib, oʻzlariga oro berishardi. Chinkaptar keskin ovoz chiqarib gʻuv-gʻuvladi. Kaptarlar mashgʻulotini toʻxtatib, boʻynini choʻzgancha mehmonga qiziqsinib qarashdi.
Mehmon esa bir chetga oʻtib, mezbonlarga qoʻrqa-pisa koʻz tashladi. Koʻk kaptarning qanotlari bir-biriga juftlashmas, ularning oraligʻidan oppoq, mayda patlari yaqqol koʻrinib turar, kahrabo tusli jiyak oʻrtasidagi dumaloq, timqora koʻzlari norozilik bilan zardali boqardi.
U xuddi dimogʻini tozalayotgandek yana bir karra, lekin bu gal sal sekinroq, xotirjamroq gʻuv-gʻuvladi. Qushlar galasi mehmonga e’tibor bermay qoʻydi.
Tomga yangidan-yangi kaptarlar kelib qoʻna boshladi. Ular begona kaptarga koʻz qirini tashlagach, darrov oʻz yumushlariga kirishib ketishardi.
Dumi yulinib, choʻltoq boʻlib qolgan, tumshugʻi kalta, patlari toʻzigan oq kaptar xuddi polaponga oʻxshar, qushlarda ortiqcha qiziqish uygʻotmasdi. Faqatgina uzun, qora tumshuqli, jussasi kichik boʻz kaptarning qiziqishi soʻnmadi.
U xuddi turtinib ketishdan choʻchigandek jur’atsizlik bilan oq kaptarga yaqin keldi. Ular yonma-yon turib, bir-biriga sinchkov boqar, biroq nima qilishi kerakligini bilishmasdi. Dastavval boʻz kaptarcha es-hushini yigʻishtirib olDy. U bigizdek oʻtkir tumshugʻi bilan chinkaptarning yelkasini choʻqidi.
Chinkaptar hali yosh boʻlsa-da, oʻz uyasida ne-ne raqiblarni koʻrgan, hech qaysisiga boʻsh kelmagan edi. Biroq hozir faqatgina boʻynini ichiga tortib qoʻya qolmay, hatto koʻzlarini ham yumib oldi.
Boʻz kaptarcha oʻzidan koʻra notavonroq jonzodni uchratganiga ishongisi kelmadi shekilli, tumshugʻini yana bir karra ishga soldi.
Qisqa umri badalida qilmishiga yarasha javob olmaganidan hafsalasi pir boʻlib, toʻdasiga qaytib ketdi.
Koʻp oʻtmay kaptarlar kichkinagina toʻrtburchak tuynukdan gumbaz ichkarisiga yoʻl olishdi. Eng oxiri boʻz kaptarcha tuynukdan kirib ketdi.
Chinkaptar yolgʻiz oʻzi qoldi...
U hamon joyidan qimirlamas, xuddi afsun qilingandek toʻrtburchak qop-qora tuynukdan koʻz uzmas edi.
Faqat qorongʻilik quyuqlashib, yomgʻir tomchilay boshlagandan keyingina joyidan qoʻzgʻalib tuynukning ogʻziga ke-lib qoʻndi.
Gumbaz ichida kaptarlar shovqin solib gʻuv-gʻuvlashar, qanoti bilan bir-birini tarsillatib urishardi.
Chinkaptar sekingina ichkariga kirib, toʻsinning bir burchagiga borib tiqildi.
Bu yerda yaqindagina in qurilgan ekan, qotib qolgan tezaklar ostidan bugʻdoy poyalari bilan ingichka povdalar turtib chiqib turardi.
Chinkaptar toʻsinga yopishgancha mudray boshladi. Allaqachon qorongʻu tushgan, lekin kaptarlar hali ham tinib-tinchimas, joy talashib urishishardi.
Bahorgi kurash chogʻidayoq kuchga toʻlgan qari kaptarlar gumbaz ostidagi maydonni boʻlib olishgan edi. Har bir qarich joy shafqatsiz jangu jadallar bilan egallangash uchun hushyor turib koʻriqlanardi.
Faqat tun choʻkkach, ehtiroslar soʻnib, toʻda tinchidi. Lekin ora-chora u yer-bu yerda yana ur-sur boshlanib, shikoyatomuz chiyillash eshitilib qolardi.
Boʻz kaptarchani uyoqdan-buyoqqa sur-sur qilishardi. U tun qorongʻusida eng qulap joylardan quvilib, tanish yoʻldan yana qadrdon uyasi tomon surgaldi.
Chinkaptar subhi sodiqda koʻzini ochib, yonida kechagi zoʻravon turganini koʻrdi. Ular bir-biriga tikilib qolishdi.
Boʻz kaptarcha boshini burib, hamrohiga boʻynini choʻzdi. Chinkaptar zarba tushishini kutib, shumshaygancha koʻzlarini yumib oldi. Boʻz kaptarcha uzun, oʻtkir tumshugʻi bilan chin-kaptarning boʻynini silab qoʻydi. Chinkaptar ham shu taxlit javob qaytardi.
Ularning doʻstligi shunday boshlandi.
Kup ohista yorishib kelardi. Tuni bilan zoʻrayib ketgan shamol gumbazning ustiga qoplangan tunukaga urilib taraqlatar, gumbaz tntrab, toʻspnlar gʻirchillar, vahimali guvillash oshitilardi. Namxush qor uchqunlari ora-chora yom-gʻir aralash ichkariga yopirilib kirardi.
Kaptarlar tashqariga chiqishga yuragi dov bermay xurpayib turishardi. Ularning koʻpchiligi birinchi marta qor koʻrishi edi, shu bois qoʻrquvdan bir-birining pinjiga tiqilib olishdi. Lekin koʻp oʻtmay qoʻrquv hissini yengishga majbur boʻlishdi.
Qari, kuchli kaptarlarnipg ishi doim oʻngidan kelardi. Ular eng yaxshi joylarni egallab olishar, don-dunning sarxilpni qoʻlga kiritishar, qoʻnalgʻasiga jigʻildonini liq toʻldirib qaytishardi.
Yosh kaptarlarning ahvoli ogʻirroq edi: hamisha qornini toʻygʻazisholmas, endi ochlik qiynay boshlagan edi, notanish muzdek oppoq qor uchqunlaridan qoʻrquv hissini yengib, oziq izlagani yoʻl olishdi.
Qari kaptarlar bamaylixotir ularning orqasidan ergashishdi.
Gumbaz ostida chinkaptar bilan boʻz kaptarcha ikkalasigina qoldi.
Chinkaptar ikki kundan beri hech narsa yemagan, endi ochlikdan tinkasi quriy boshlagan edi. Shu paytgacha u sira ham ovqat tashvishini qilmagan, hamisha yemxonada don-dun boʻlardi. Bordi-yu, onda-sonda hech vaqo solinmasa-da, yerdagi qumu qipiq orasidan istagancha don topish mumkiya edi.
U endi gumbaz ostida bechorahollik bilan izgʻib yurar, biroq qotib qolgan tezagu patdan boʻlak hech narsa topolmadi.
Boʻz kaptarcha tuynuk ogʻzida yangi sherigiga hayrat bilan tikilib, yonpga kelishini sabr-toqat bilan kutib turardi. Hech narsa topolmagan chinkaptar uning yoniga kelib qoʻndi, lekpn boʻz kaptarcha hamrohini orqasidan ergashishga undayotgandek qanotlarini yozdi-da, pastga qarab uchdi.
Yuzlab kaptar qamoqxona hovlisiga yoyilib, darchalar tagnda izgʻishar, muzdek, suyuq loyni kechib, bir-birining orqasidan quvishar, koʻproq yeb olishga intilishar, har bitta ushoq uchun jon-jahdlari bilan kurashishardi.
Bir nechta qari kaptar toʻdadan koʻz uzmay uyokdan-buyoqqa borib kelardi.
Agar birontasi kattaroq uvoq topib olsa-yu, yutib ulgurolmasa, boshqalari omadli kaptarga quzgʻundek tashlanib, qanotlari bilan tasira-tusir urar, gapgitib oʻljasini tortib olishardi.
Ayiiqsa, semiz koʻk kaptar haddidan oshib quturardi. Boʻz kaptarcha oʻzini toʻppa-toʻgʻri toʻdaga urdi. Shu zahotn chekka-chekkadan olatasir yogilgap kaltak ostnda qolib ketdi. U hammadan keyin tuxumdan chiqqan, toʻdadagi eng kuchsiz kaptar boʻlgani uchun turtkilanaverib pishib ketgan, hozir muttasil toʻpnb ovqat yemagapidan birdaniga jazavasi tutib, kaltaklarni pisand qilmap qoʻydp. Chinkaptar urishayotganlarni qoʻrqa-pisa kuzatib bir chetda turar, ularga yaqin kelishga yuragi dov bermasdi.
Chinkaptar ehtiyotkorlik bilan uch-toʻrt qadam tashladi-yu, bir parcha ponga koʻzi tushdi. Yonverida bironta kaptar boʻlmasa-da, u qanotlarini yoyib, donga chang soldi va zoʻr berib choʻqilay boshladi.
Non hali izib ulgurmagani uchui ushalishi qiyin boʻldi. Koʻk kaptar toʻdadan koʻz uzmasdi. Chnnkaptar non topganini u darrov payqadi, shu zahoti chopib keldn-da, kuchining boricha uning boshini choʻqidi. Biroq ochlik ogʻrikdan ustun keldi. Chinkaptar nonni tashlamadi. Kaltakka chap berishga urinarkan, nonni butunicha yutib yubormoqchi boʻldi. Biroq non uyoqqa ham, buyoqqa ham yurmay, tomogʻiga tiqilib qoldi.
Koʻk kaptar uni qanoti bilan qulochkashlab urdi. Tayanadigan dumidan ayrilgan chinkaptar oʻzini tutolmay bir yonooshi bilan iflos balchiqqa qulab tushdi. Koʻk kaptar shunda ham uni ayamay uraverdi. Chinkaptarning boʻgʻzida turib qolgan non otilib chiqdi. Loyga belanib, ezilib ketgan chinkaptar qochib qolishga shoshildi.
Rutubatli kunlarda qamoqxonada kishining yuragi qon boʻlib ketardi. Darchaning koʻpdan beri suv tegmagan, yuvuqsiz oynasidan nur tushmasdi hisob. Mahbus xonada maqsadsiz aylandi-da, dagʻal kursiga kelib oʻtirdi. Bir oz quloq solib turgach, darrov stolga boshini qoʻydi. Odamning sasi keldi. Mahbus shu zahoti boshini koʻtardi. Katta, qop-qora koʻz unga kiprik qoqmay tikilib turardi.
Mahbus ogzini katta ochib esnadi, oʻgirilib devorni astoydil tomosha qila boshladi, biroq sabri chidamay, eshikka oʻgʻrincha qaradi-yu, nigohi yana baqrayib turgan koʻzga duch keldi.
Mahbusning qoshlari chimirildi, butunlay eshik tomonga oʻgirilib, tirqishga qadalib tikildi. Bahs bir daqiqa davom etdi, keyin kiprik qoqilib, katta temir qovoq sekin yumildi.
Mahbus kulib qoʻydi, oʻrnidan turib, darcha oldiga keldi. Tashqarida esa qor aralash yomgʻir yogʻardi. Havo ochiq kunlarida darchadan Daryoboʻyidagi uylar soʻrinib turardi, lekin bugun zavod binosini ham ilgʻash amri mahol.
Tuman, yomgʻiru qordan boʻlak hech narsa koʻrinmaydi. Ora-chora orqada qolib, toʻdasiga oshiqqan kaptarlar lip etib oʻtadi-yu, tuman qa’riga singib ketadi.
Uyoqda, qamoqxona devorining naryogʻida, zavod binolarining orqasida tanish koʻchalar, qadrdon uylar, ardoqli chehralar bor.
Yalanglikning chekkasida tob tashlagan yogʻoch uycha bir tomonga ogʻib turibdi. Bahaybat, qari sambittolning uzun shoxlari uychani oʻrab-chirmab, ushlab turganga oʻxshaydi.
Uyning orqasida kichkinagina gʻishtin ombor joylashgan. Ombor zanglagan kastryul, kalitlar shodasi, velosiped nasosi, primusga oʻxshash har xil qaqir-quqirlarga toʻlib yotgan, burchakka dastgoh oʻrnatilgan — bu slesarlik ustaxonasi.
Ustaxonada odam tirband. Vorobushkin bu eski-tuskilarni tuzatish bilan mashgʻul. Ozgʻin, haddan tashqari naynov bu odamning kalta sochlari oqarib ketgan, biron moʻyi ham qilt gaydigan yuzini chuqur-chuqur ajinlar tilimlab tashlagan. Katta, besoʻnaqay burni, yuzining chandiq xunuklashib turgan qismi, chaqchaygan qora koʻzlari unga qahrli koʻrinish berardi. Bunday bashara bolalarni qoʻrqitish uchun atay yaratilganga oʻxshar, biroq Daryoboʻyining hamma bogʻchalari ustaxonada oʻralashar, xuddi oʻz uyidagidek bemalol koʻngli tusagan ishni qilishardi.
Mahbus oʻsha bolalarning orasida oʻgʻli Mitka ham borligini bilardi. U koʻzlarini yumgancha oʻgʻlini tasavvur etishga urinar, lekin negadir uning surati ayqash-uyqash boʻlib, burni, sochlari, kulishi alohida-alohida koʻz oldiga kelar, bor boʻyi roʻy-rost namoyon boʻlmasdi.
Mahbus chimirilgancha xotiraga zoʻr berar, biroq koʻz oldiga tomiga kaptarxona koʻndirilgan ustaxonadan boshka hech narsa kelmasdi.
U afsus bilan koʻzlarini ochdi. Tuman yanada quyuqlashgan, qor tezlashib battar zulmat bosgan, hatto ikki qadam naridagi turtib chiqqan devorni zoʻrgʻa ilgʻash mahol edi.
Deraza rahida zotiyu rangini bilib boʻlmaydigan bir qush devorga tiqilib turibdi.
Qush boshini ichiga tortgancha gʻujanak boʻlib olgan edi. Mahbus diqqat bilan tikilib, uning kaptarligini bildi. «Nega bunchalik kichkina?»— ajablanib xayolidan kechirdi mahbus. Deraza rahiga yana bir kaptar kelib qoʻndi. Birinchi kaptar oʻgirilganda mahbus uning dumi choʻltoqligini koʻrdi va beixtiyor suvda oqib ketgan uzun, oppoq patlar koʻz oldiga keldi. Mahbus bir boʻlak suvi qochgan nonni olib, maydaladi-da, darchadan deraza rahiga tashladi. Odamning qoʻliga birinchi boʻlib koʻzi tushgan yovvoyi kaptar peshtoqning narigi chekkasiga uchib ketdi.
Chinkaptar qoʻldan yem yeb oʻrgangani uchun boʻynini choʻzib, barmoqlarning harakatini diqqat bilan kuzatdi.
Hali darcha yopilib ulgurmay chinkaptar nonning katta-katta boʻlaklarini tanlab, shosha-pisha yeya boshladi. Boʻz kaptarcha yaqin kelishga anchagacha jur’at etmadi. U bir chekkada turarkan, qari kaptarlarga taqlidan sherigini hushyorlikka undab gʻuv-gʻuvladi. Nihoyat toqati toq boʻlib, uchib keldi-da, deraza rahining eng chetiga qoʻndi, non uvoqlaridan koʻz uzmay qotib qoldi.
Chinkaptar nonni yeb boʻlgach, mahbus yana darchani ochib, uvoq tashladi. Chinkaptar uchib ketmadi, bor-yoʻgʻi sal nariroq surildi-da, Darchaning qaytadan yopilishini kutmasdanoq nonlarni yeya boshladi.
Endi unchalik hovliqmay, xotirjam donlardi. Boʻz kaptarcha hali ham joyidan jilmas, qoʻrquv hissini yengolmay kiynalardi. Nihoyat ochlik golib kelgach, joyidan qoʻzgʻaldi, oʻgʻrincha kelib bir boʻlak nonni choʻqiladi-yu, shosha-pisha orqasiga tisarildi. Qushlarning nafsi orom olish uchun mahbus yana bir necha bor non maydalab berdi. Birinchi boʻlib chinkaptar uchib ketdi.
Mahbusning uyqusi qochdi; tor karavotda uyoqdan-buyoqqa agʻdarilib, uxlab qolishga urinar, biroq koʻzi ilinay demasdi.
Roʻyobga chiqmasa ham umidning bori yaxshi. U odamning fikr-yodini band etadi, yuragini orziqtiradi, bir iecha lahza boʻlsa-da, xayolan qamoqdan tashqariga olib chiqadi. Kaptar xayolidan nari ketmay qoldi. Mahbus bu Vorobushkinning kaptari ekanligiga oʻzini ishontirdi, fikran gʻaroyib bir manzarani — kaptarning ochiq darchadan xonaga kirishini koʻz oldiga keltirdi.
Mahbus uni karavotning burchagiga yashirib, non bilan boqadi. Keyin quyosh charaqlab chiqqan kuniyoq qoʻyib yuboradi. Chinkaptar oppoq qanotlarini chaqnatib, yuksak-yuksakka parvoz qiladi. Bekorchi kaptarbozlar uni koʻrib, kaptarlarini uchirishardi.
Biroq chinkaptar oʻz uyasiga qarab parvoz etadi, qanot-larini yiqqancha toʻppa-toʻgʻri ustaxona tomiga borib qoʻnadi. Uning qanoti ostida bor-yoʻgʻi bir nechta soʻz bilan sotqinning ismi yozilgan kichkinagina xat boʻladi.
Shirin xayolni toʻxtatish mahol. Mahbus qamoqxona bilan erkinlik oʻrtasida aloqa oʻrnatilganini, ikki tomon ham bir xilda hayot kechirishini aniq tasavvur etadi.
Kichkinagina oq qush har kuni deraza rahiga uchib kelib, yana kaptarxonaga qaytib ketadi.
Qalin devorlar, ulkan binolar, pishiq panjaralar qu rishdan hech qanday ma’no qolmaydi.
Mahbus halovatini yoʻqotdi. Eshikka koʻz tashlagach, turib oʻtirdi.
Uning koʻrinishi yosh, koʻkish koʻzlari chaqnaydi, qop-qora, jingalak soqoli xuddi yopishtirib qoʻyilgandek yasama tuyuladi.
Mahbus suvogʻi koʻchgan sargʻish devorga tikilgancha bosh irgʻab qulimsiraydi, xoʻmraygan, sinchkov koʻz eshikka yopishib, har bir hatti-harakatini kuzatayotganini sezmaydi. ham. Keyin sip-silliq eshikda xuddi kemshik ogʻizga oʻxshash yoriq paydo boʻladi, gapirishni unutib qoʻygandek boʻgʻiq ovoz: «Uxla!»— deb buyurgach, yoriq yoʻqoladi.
Mahbus choʻchib, shartta eshik tomonga oʻgiriladi. Yuzi qarimsiq tus olib, sovuqlashib, zahar bosadi. Xuddi hozir irgʻib oʻrinidan turib, eshikni mushtlaydiganga oʻxshaydi...
Biroq eshik orqasidan biron sas-sado, umuman, hayot asari eshitilmas, faqatgina katta koʻz mahbusga kiprik qoqmay tikilib turardi.
Tuynukning oynasiga nur tushib turgani uchun nazoratchining koʻzi xuddi mushuknikidek yiltirab koʻrinardi.
Mahbus teskari oʻgirilib, istar-istamas oʻrniga choʻzildi.
Turishga buyruq berilishidan sal oldin uning koʻzi ilindi. Mahbuslarni hali tong yorishmasidan turgʻizishardi. Tuni boʻyi kiprik qoqmagani uchun mahbusning boshi gʻuvillar, xuddi oʻchakishgandek, qoʻshni xonada nimanidir taqillatishar, zoʻr berib mix qoqishardi.
Bolganing har bir zarbidan mahbusning bosh ogʻrigʻi battar zoʻrayib, afti bujmayardi.
Tong yorishgach, sayrga olib chiqishdi. Qamoqxonaning torgina kunjagidagi yarim soatlik sayr koʻz ochib yumguncha oʻtib ketardi. Lekin mahbus bugun sayr tugashini betoqatlanib kutdi.
Qamoqxona hovlisiga kaptarlar toʻda-toʻda boʻlib qoʻna boshladi.
Chinkaptar yana kelishi, biroq uni kutmasdanoq uchib ketishi mumkin.
Maxbus oʻz xonasiga kirgach, qanday oʻzgarish yuz berganini daf’atan anglay olmadi. Oʻzini bosinqirayotgandek his etdi. Keyin bolgʻalarning taqillashi yodiga tushdi-yu, hamma narsa ayon boʻldi-qoʻydi. U sayr etib yurganida yana bir qavat deraza qoʻyishgan, darchani olib tashlab, oʻrniga maxsus havo oʻtkazgich mahkamlab oʻrnatilgan edi.
Boshiga shapka, egniga xalat kiygan mahbus havo oʻtkazgichga tikilgancha eshik oldida serrayib qoldi. Yana bolgʻa taqillay boshladi, biroq endi bu ovoz qarama-qarshi tomondagi xonadan kelardi.
Mahbusning qoʻllari musht boʻlib tugildi, baqirib yubormaslik uchun labini qattiq tishladi.
Bolgʻaning taqillashi tindi, bir ozdan keyin yana boshlandi, borgan sari uzoqlashib, sekin-sekin eshitildi. Hamma xonalarning derazasini qoʻshqavat qilib chiqishayotgan edi.
Devorga tushgan bahaybat soya uning xayolnni boʻldi. Mahbus xona ichiga bir qur qarab chiqqach, deraza rahida dumi choʻltoq, isqirt kaptar qop-qora koʻzlarini chaqchay-tirib tikilib turganini koʻrdi. Mahbus yon-veriga alangladi, qoʻlga ilingudek hech narsa topolmagach, boshidan dumaloq shapkasini yulqib oldi-da, kuchining boricha oynaga qa-rab otdi. Keyin bukchayganicha rangi boʻzdek oqarib, hozirgina kaptar qoʻnib turgan joyga ma’nosiz tikildi. Birdan yoʻtal xuruj qildi-yu, yuzini kaftlari orasiga yashirdi.
Chinkaptar shapkaning oynaga urilishidan hurkib, hovlining narigi chekkasiga uchib bordi-da, peshtoqqa koʻndi.
Hovlidagi derazalar tagida kaptarlar izgʻib yurishardi. Kechagi ur-surdan keyin chinkaptarning toʻdaga qoʻshilishga yuragi dov bermadi. U boshini solintirgancha shovqin-suronu shafqatsiz olishuvni uzoq kuzatib turdi. Keyin parillab yuqoriga koʻtarildi-da, butning tepasiga borib Qoʻndi.
Yomgʻir tingan, lekin osmonni hali ham quyuq bulut qoplab turardi.
Daryoboʻyidan esayotgan shamol xuddi dumi yoʻq, choʻltoq kaptarni yulib olib, yerga otib urishga qasd qilgandek borgan sari kuchayardi.
Shamol bir necha marta kaptarni yonboshiga ogʻdirib yubordi, biroq u qanotlarini silkitgancha oʻzini oʻnglab oldi-da, qilt etmay turaverdi.
Kechki payt bulutlar siyraklashib, yuqoriga oʻrlay bosh-ladi. Xira tortib, hali oʻziga kelolmagan quyosh yilt etdi. Uning yonlab tushayotgan taftsiz nuri shipshiydon daraxtlarning uchini, Daryoboʻyidagi uylarning pastak tomlarini bir qur siypalab yana koʻzdan gʻoyib boʻldi.
Chinkaptar notinchlandi. Xuddi temir oyogʻini muzlatayotgandek bezovtalanib, tipirchilay boshladi, keyin butdan nari ketishga ahd qildi shekilli, oldinga talpindi.
U bir necha bor qanot qoqib, daryo boʻyiga yetib oldi, biroq kuchli shamol orqaga itqitib yubordi. Roʻparadan esayotgan shamol qushni uyoqdan-buyoqqa otar, biroq chinkaptar boʻsh kelmay asta-sekin oldinga siljirdi.
Roʻparadagi qirgʻoqqa yaqinlashgani sayin qanot qoqishi tezlashnb, siltovlarining kuchi qirqildi. Chinkaptar toliqib, holdan keta boshladi.
Shamol astoydil qarshilik koʻrsatgani uchun undan qasd olayotganga oʻxshar, kaptarning qanotlarini qayirib, choʻktirib yubormoqchidek chirpirak qilib uchirardi.
Dumi choʻltoq, qanotlari loyga belangan kaptar xuddi chagʻalayga oʻxshab koʻrinardi.
U hatto chagʻalaydek tepadan pastga shoʻngʻib uchardi ham. Yangi havo toʻlqini yon tomondan urilib, bir chetga surib, orqaga uloqtirib yubordi.
Chinkaptar taqdirga tan berib, ortiq kurashmay qoʻydi, soʻnggi kuchini toʻplab suvga qulab tushmaslik uchun shamol yoʻnalishi boʻylab jon-jahdi bilan ucha boshladi.
Shamol uni shu qadar chirpirak qilib tashladiki, hatto qanotlari suvga urilib ketdi, keyin yuqoriga koʻtarib, qirgʻoqqa otdi, baland, sertuproq jarga parchinlab tashladi.
Chinkaptar yoʻgʻon ildizga mahkam yopishgancha uzoq dam oldi, keyin kamarlardan yurib, yuqoriga chiqdi-da, cherkov tomonga yoʻrgʻaladi, faqat binoga yetishiga. Oz qolganda yerdan koʻtarilishga jur’at etdi.
Ivib, loyga belanib, holdan toygan kaptar nihoyat gumbaz ostiga yetib oldi.
Ertasiga deraza oldiga kelgan mahbusning yana kaptarga koʻzi tushdi. U yanada horgʻin, bechorahol koʻrinardi.
Patlaridagi eski qoramtir dogʻlardan tashqari qizgʻish loy yuqi paydo boʻlgan edi.
Kaptar uchun kecha tayyorlab qoʻyilgan non ushoqlari hali ham deraza tokchasida yotardi. Mahbus ikkinchi tavaqaning darchasini ochib, nonlarni havo oʻtkazgich oraligʻidan turtib chiqara boshladi.
Nonni koʻrgan chinkaptar deraza oldiga uchib keldi.
Mahbus xuddi gunohini yuvmoqchi boʻlgandek kaptar toʻyguncha non berdi.
Shu lahzadan boshlab kaptar har kuni ertalab va kechqurun deraza oldiga uchib keladigan boʻldi.
Havo oʻtkazgichning tor oraligʻidan non boʻlaklarini faqat bitta-bittadan tashlash mumkin edi.
Tez orada kaptar shu qadar dovyurak boʻlib ketdiki, hatto mahbus nonni uzatishini kutmasdanoq havo oʻtkazgich oraligʻiga tumshugʻini tiqib, yemishni oʻzi olib qoʻya qolardi. Mahbus tumshugʻidan ushlab olganda ham hurkmas, faqat norozilik bilan boshini silkitardi, xolos.
Kuz kunlarining birida hovlida aylanib yurganida qamoqxona orqasida kimdir qoʻngʻiroqdek ovoz bilan ashula aytdi:
«Transval! Transval! Vatanim mening.
Sen hamon oʻt ichida yonursan».
Ovozning tiniqligiga qaraganda qoʻshiqni qiz bola aytayotganga oʻxshardi.
Qizchaning ovozi ozodlikni, oʻgʻlini yana yodiga soldi, koʻpdan beri bolaning isini olmagan, ovozini, qoʻshigʻini eshitmagan mahbus poshnasini taqillatmay ohista yurib ashulaga quloq solishga urinardi.
Toʻsatdan yana bir ijrochining ovozi eshitildi. Kimdir hushtak chalib, xonandaga joʻr boʻlardi.
Mahbus sayr paytida toʻxtash qat’iyan man etilganini unutib, turgan joyida qotib qoldi.
U bunchadik yoqimli hushtak ovozini sira eshitgan emas.
Odam bolasi shunday hushtak chalishi mumkinligiga aql bovar qilmasdi. Xuddi yuksak-yuksakda parvoz etayotgan ajib bir qush qoʻshiqning kuyini bilib olib, uni hayratomuz, tiniq ohanglar bilan shu qadar boyitib yuborgan ediki, nafasnni ichiga yutib tinglagisi, tinglayvergisi kelardi kishining.
Toʻngʻich oʻgʻlim oqsoch moʻysafid,
Allaqachon oʻldi jangda.
Kenjam esa oʻn uch yoshida
Talabgor boʻldi jangga,—
deya nola qilardi qizaloq, soʻng hushtak joʻrligida avjga chiqardi. Bu qoʻshiqda beadad insoniy gʻussa hamda chinakam ehtiros mujassam edi.
Mahbus qoʻshiq tugagandagina bir joyda toʻxtab turgani-ni sezdi va shoshib nazoratchiga yuzlandi.
Qamoqxonadagi uzoq yillik xizmati mobaynida yuzida bironta insoniylik nishonasi qolmagan nazoratchi ogʻzini ochib oʻtirar, mahbusni ham, xizmatini ham unutib, bir nuqtaga tikilgancha oʻychan kulimsirardi.
Oʻshandan buyon bu qoʻshiq mahbusning miyasiga quyilib qoldi. U ashulaning soʻzlarini bilmas, xonaning u burchagidan bunisiga yurarkan, yod boʻlib qolgan kuyni hushtakda toʻxtovsiz chalardi.
Oradan bir necha kun oʻtsa-da, qoʻshiq hamon quloqlari ostida jaranglab turar, muttasil ta’qib etishini qoʻymasdi.
Xonada hushtak chalish man etilgan edi.
Nazoratchilar uni kartser[3]ga tiqib qoʻyishlarini aytib, poʻpisa qilishsa ham u hushtak chalishini qoʻymadi. Koʻp oʻtmay bu kuyni chalish uning odatiga aylandi, mahbus eshitilar-eshitilmas hushtak chalishni oʻrganib oldi. Nazoratchilar ham uni oʻz holiga qoʻyishdi.
Bir kuni hushtak chalib turib, kaptarga non berayotganda qush uning kuyini tinglayotgandek tuyuldi. Koʻngliga kaptarni faqat shu quyni chalib turib donlashga oʻrgatish kerak, degan oʻy keldi.
Shundan keyin mahbus kaptarga non berayotganda albatta «Transval»ni chalishni kanda qilmaydigan boʻldi.
Agar kaptar hushtak ovozi eshitilmay turib ichkariga tumshugʻini tiqsa, mahbus uni jazolar, tumshugʻidan tutib olib, panjaraning orqasida boʻyni choʻzilgancha qimir etmay turishga majbur qilardi. Tez orada chinkaptar ehtiyotkorlikni oʻrganib, xuda-behuda yoriqdan tumshugʻini suqmaydigan boʻldi.
Endi mabodo boshqa xonaga oʻtkazib yuborishsa ham, mahbus uni bemalol chaqirib olishiga amin edi.
Chinkaptar tez et qoʻya boshladi. Deraza oldiga uchib kelgach, endi ilgarigidek shumshayib turmas, balki patlari-ni tozalab oʻziga oro berar, yon-veriga vaqtixushlik bilan koʻz tashlardi.
Deyarli har kuni boʻz kaptarcha ham u bilan birga uchib kelardi.
Qushlarning doʻstligi mahbusga qattiq ta’sir qilib, qiziqtirib qoʻygan edi. Mahbus ikkinchi kaptarni ham uncha-muncha boqar, biroq uni oʻziga oʻrgatish mushkul edi — boʻz kaptarcha havo oʻtkazgichga yaqin kelmas, faqat chinkaptarning qorni toʻyganidan keyingina unga ham bir nechta non boʻlagi tegib qolardi.
Chinkaptar gumbaz ostida yashardi. U oʻzining burchakdagi joyiga oʻrganib qoldi, lekin hali ham toʻdaga qoʻshilib ketolmas, oʻzini chetga olib yurardi.
Havo ochiq kunlari uyqu oldidan kaptarlar tomga yigʻilganida u bir chetga oʻtib turardi. Qorni toʻygach, u hech qachon toʻppa-toʻgʻri gumbazga qarab uchmas, oldin toʻdaga borib qoʻshilar, kaptarlar qoʻnalgʻaga yoʻl olganidan keyingina orqalaridan ergashardi.
Endi u ham xuddi yovvoyi kaptarlardek eng qisqa yoʻllarni tanlab, shundoqqina tomlar tepasidan pastlab uchardi. Allaqachon dumi oʻsib, uchish osonlashgan boʻlsa-da, u hali biron marta koʻkka parvoz etgani yoʻq. Daryodan oshib oʻtish paytidagi xatarli parvozdan keyin u oʻziga ishonchini yoʻqotgan, chinkaptarligini unutib qoʻyganga, oʻxshardi.
Qish qattiq keldi; dam-badam qor koʻchib, boʻron turardi. Kaptarlarning holi tang boʻlib qoldi. Hatto koʻpni koʻrgan, qari kaptarlar ham kamdan-kam don topib yeyishardi. Navqiron va ojiz kaptarlar butunlay och qolib ketishdi. Toʻda siyraklasha boshladi.
Faqat chinkaptar muhtojlik nimaligini bilmasdi. Uning kundalik ozigʻi tayin edi.
Boʻz kaptarcha ham boshqalarga qaraganda farovon kun kechirardi. Ochlik uni havo oʻtkazgichga yaqin kelishga majbur qildi, ichkaridagi sharpalardan unchalik choʻchimay qoʻydi.
Ulgʻayib, kuchga toʻlgan kaptarcha endi rasmana kaptarga aylandi. Kulrang patlari tovlanib, boʻyni va qanotlarida yorqin, yashil patlar oʻsib chiqdi.
Endi istagan kaptar unga bemalol ozor beraveradigan kunlar butunlay orqada qoldi.
Hatto bir kuni toʻdadagi eng urishqoq oq qanot kaptarga javob qaytarishga jur’at etdi.
Hammadan oldin tuxumdan chiqib, yozi bilan kuchga toʻlgan oq qanot barchaga zoʻravonlik qilar, undan hatto ba’zi bir koʻpni koʻrgan kaptarlar ham choʻchishardi.
Oradan bir yarim oy oʻtdi. Chinkaptar odatdagidek deraza rahida oʻtirib, yemish berilishini kutardi. Havo oʻtkazgichning yorigʻida non uvogʻi koʻrinsa-da, ichkaridan sekin chalingan, elas-elas hushtak ovozi eshitilmaguncha joyidan qimirlamadi.
Kuy yangrashi bilan chinkaptar yoriqqa tumshugʻini tiqib, nonni ilib oldi. Uning yonida turgan boʻz kaptar qachon oʻziga navbat kelishini kutib, sherigining xatti-harakatini diqqat bilan kuzatardi.
Chinkaptar birdan yutib yuborolmaydigan kattaroq boʻlak chiqib qolsa, nonni deraza rahiga urib maydalar, boʻz kaptar atrofga sochilib ketgan uvoqlarni terib yerdi.
Ziyofat ayni qizigan paytda koʻk kaptar uchib keldi-yu, darrov jangga kirishdi.
Chinkaptar bilan sherigi kaltak tushishini kutmasdanoq deraza tokchasini jangsiz boʻshatib berishdi. Koʻk kaptar. uchib borib, chinkaptarning ogʻzidagi katta nonni yulib oldi-da, yamlamasdanoq yutib yubordi. Mahbus uni haydash uchun qoʻl siltadi, biroq koʻk kaptar koʻpni koʻrgan, panjara orqasidagi odamlardan hurkmay qoʻygan edi. U bezbetlik bilan koʻzlarini chaqchaytirib turardi. Boʻz kaptar uni bir oz kuzatib turgach, toʻdaga borib qoʻshildi.
Chinkaptar joyidan jilmadi. U ovqatlanishni istar, shu bois koʻk kaptar deraza rahini boʻshatishini kutardi. Lekin koʻk kaptar ham uchib ketishni xohlamas, u ham ovqat berilishini poylardi.
Mahbus chaqirilmagan qoʻnoqni uchirib yuborolmasligiga koʻzi yettach, unga «pora berishga» qaror qilib, deraza rahidagi chinkaptarga tayyorlab qoʻygan nonni tashqariga bitta-bittalab tashlay boshladi.
Koʻk kaptar yalintirib oʻtirmadi, u non boʻlaklarini ilib olib, dam olmay liqqa-liqqa yutardi. Bir zumda jigʻildoni boʻrtib chiqdi, mahbusning maydalab qoʻygan noni tugadi. Koʻk kaptar havo oʻtkazgich oldida turib, yana ovqat berilishini talab qilardi. Mahbus non maydalashga kirishdi. Kaptarni tezroq toʻydirish uchun nonni katta-katta ushatdi.
Kaptar nonni ortiqcha qiyinchiliksiz, xuddi bir yildan beri och yurgandek ishtiyoq bilan yerdi. Ushatilgan non tugadi. Havo oʻtkazgichning yorigʻidan kirgan sovuqdan mahbusning qoʻli qotib qoldi, biroq kaptar hali ham toʻydim demasdi. Non boʻlaklari endi tomogʻidan osongina liq etib emas, balki sekin, qiynalib, toʻxtab-toʻxtab oʻtardi. Kaptar haddan tashqari zoʻriqqanidan gardanidagi patlari tikkayib ket-sa-da, bir amallab nonni yutardi-yu, yana tumshugʻini choʻzardi.
Uning joni azobda boʻlsa-da, oxirgi boʻlak non tomogʻiga tiqilib qolmaguncha insofga kelmadi. . Kaptar boʻgʻzidagi nonni qzytarib tashlab, lapanglagancha pari ketdi, deraza rahining u chetiga borib qoʻnqaydi.
Mahbus alamidan ingrab yubordi. U derazani taqilla-tar, qoʻllarini, shapkasini silkitar, biroq kaptar qanotlarini yoygancha ichkaridagi odamning hatti-harakatlariga parvo qilmas, yeganlarini hazm qilish bilan ovora edi.
Koʻk kaptar umrida birinchi marta shunday maishat qilgan boʻlsa kerakki, endi gʻoyat mamnunligini, bu mehmondoʻst maskan unga ma’qul kelganini namoyish etmoqchidek yonveriga viqorli boqardi.
Roʻpara tomondagi peshtoqdan och qolgan chinkaptar moʻltirab turardi.
Mahbus alamidan burnini tishlagudek boʻlar, kaptarlar-ga qaramaslikka urinib xonada uyokdan-buyoqqa yurardi. Oradan bir soat oʻtib, u kaptarni xayolidan chiqarib yuborgan bir paytda deraza taqilladi. Mahbus choʻchib oʻgirildi. Koʻk kaptar havo oʻtkazgich oldida turar, yaqindagina non uzatilgan yoriqqa ajablanib tikilganicha, xuddi koʻzlariga ishongisi kelmayotgandek ora-chora tumshugʻi bilan panjarani taqillatib qoʻyardi.
Shu kundan e’tiboran koʻk kaptar bu derazani oʻzining xususiy mulkiga aylantirib oldi.
Garchand oʻshandan keyin kaptar bu yerdan biron narsa topib yemagan boʻlsa-da, yaqindagi ziyofatning xumori tutar, kuniga bir necha bor deraza rahiga uchib kelishini kanda qilmasdi. Toʻdaga qoʻshilib hovlida izgʻib yurgan paytida ham u derazani koʻzdan qochirmas, chinkaptar havo oʻtkazgich oldiga yaqinlashishi bilan gʻazabga minib uning yoniga uchib kelardi.
Mahbus bu kaptarni xuddi azaliy gʻanimidek yomon koʻrar, biroq qoʻlidan hech narsa kelmasdi. Chinkaptarning holi tang boʻlib qoldi. Ochlikdan sillasi quriy boshladi. Onda-sonda mahbusning qoʻlidan olgan uvoqlar unga yuq ham boʻlmasdi.
Ochlik uni yana toʻdaga qoʻshilishga majbur qildi. Asta-sekin u ham sherigining tumshugʻi tagidagi donni tortib olishni oʻrgandi. Chinkaptar toʻdadagilarning orasida eng koʻrimsizi edi, lekin uning qanotlari keng boʻlib, tez orada koʻpchilik uning zarbasini totib koʻrdi. Bora-bora u yovvoyi kaptarlarning hamma xulq-atvorlarini oʻrganib, toʻdaga elakishib ketdi.
Qish oyoqlab, quyosh deyarli har kuni derazadan moʻralay boshladi. Koʻm-koʻk yuksak osmonda oppoq parqu bulutlar suzib yurar, deraza ortida qushlar tez-tez parvoz etishardi. Qaerdandir xonaga kirib qolgan pashsha ertadan kechgacha oʻzini oynaga urib joni halak.
Deraza orqasidan koʻk kaptar xuddi ogʻir yotgan bemordek choʻzib-choʻzib, qattiq ihragani eshitilardi. Uning yoniga xud-di oʻziga oʻxshash semiz, koʻkish moda kaptar uchib keldi. Nar birdan jonlanib, boshini havolatgancha koʻksini shishirib uning orqasidan ergashdi.
Endi gumbaz ostida kecha-kunduz shovqin-suron tinmay qoldi. Qanotlarning tarsillab urilishi, qisqa-qisqa, zardali gʻuvillash muttasil eshitilib turardi.
Qishni birga tinchgina oʻtkazgan kaptarlar birdaniga aqldan ozganga oʻxshar, bir-biriga tashlanib, qanotlari bilan urishar, patlarini yulishardi. Qishi bilan tinchib qolgan joy janjali qaytadan avj olib ketdi. Gumbaz osti torlik qilib, joylar qaytadan boʻlina boshladi. Uya qurish mumkin boʻlgan har bir burchak jangu jadal bilan egallanar va kuni boʻyi bir necha bor u juftdan bunisiga oʻtib turardi. Garchand qishi bilan siyraklashib qolgan boʻlsa-da, gumbaz ostida kaptarlarning yarmiga joy topilmadi.
Chinkaptar bilan boʻz kaptar ikkovi oʻz uyalarini muhofaza qilib, barcha xurujlardan dahlsiz saqlashdi.
Mahbus kechasi shovqin-surondan uygʻonib ketdi. Qamoq-xonaning poydevori nurab, qulab tushayotgandek tuyulardi.
Ertalab u oyoq uchida turib, daryoga koʻz tashladi. Daryo xuddi ikki qirgʻoq oʻrtasiga tiqilib qolgan bahaybat mahluqqa oʻxshar, endi chuqur jardan chiqib ketishga yoʻl axtarar, tangachalarini shitirlatib, ohista oldinga siljirdi.
Mahbus daryoga qarab turgan paytda deraza rahiga chin-kaptar kelib qundi. Qish boʻyi u butunlay oʻzgarib ketibdi. Yuvib taralgan patlari xuddi qordek yiltirar, boʻyni kumushdek tovlanardi. Orqasiga toʻlib turgan uzun qanotlarining uchi oʻsib ketgan keng quyrugʻiga kelib tutashgan edi.
Koʻk kaptar yoʻgidan foydalanib mahbus uni tezroq boqmoqchi boʻldi.
Chinkaptar ham shoshilar, mahbusping qoʻlidan nonlarni tortib olardi.
Ular oʻz ishiga shu qadar berilib ketishdiki, hatto raqib uchib kelganini sezmay qolishdi. Koʻk kaptar pastlab ulgurmasdanoq chinkaptarga tashlandi. Chinkaptar oʻzini himoya qilishga urindi-yu, biroq raqibi es-hushini yigʻishtirib olishiga imkon bermay uzui, qattiq, xuddi mixdek oʻtkir tumshugʻi bilan choʻqilar, patlarini yulardi, keyin gardanidan tishlab oldi-da, deraza rahining narigi chekkasiga sudrab ketdi.
Mahbus qoʻllarini silkitar, derazani taqillatar, biroq arzandasining joniga ora kirolmasdi.
Koʻk kaptar raqibini deraza rahining narigi chekkasigacha sudrab borgach, pastga qarab itqitdi, uning tumshugʻi-da chinkaptarning bir tutam pati qoldi. Ogʻzi patga toʻla koʻk kaptar mahbusga nafrat toʻla koʻzlarini qadagancha kibr bilan gerdayib oʻtdi.
Toʻsatdan yana deraza rahiga chinkaptar kelib qoʻndi. U raqibini qurashga da’vat etib, jahl bilan gʻuv-gʻuvlardi. Hamon ogʻzidagi patlarni tashlamagan koʻk kaptar chinkaptarga tashlandi. Lekin bu safar chinkaptar uni oʻziga yaqin yoʻlatmadi. Raqibi sal beriroq kelgach, qanotini yozib, boshiga tarsillatib urdi. Koʻk kaptar bunday zarbani kutmagan shekilli, boshini saraklatgancha orqasiga tisarildi, keyin darrov oʻzini oʻnglab oldi-da, yoniga oʻgirilib qanotini ishga soldi. Oq bilan koʻk qanot tarsillab bir-biriga urildi. Biroq endi chinkaptar raqibidan ustun keldi. Uning qanoti yovvoyi kaptarnikiga qaraganda baquvvat, uzun edi. Shu bois qanoti bilan toʻxtovsiz savalayverdi. Uzun, keng quyrugʻi orqadan suyab, pishang vazifasini oʻtardi. Koʻk kaptar asta-sekin deraza oldidan chekina boshladi. Koʻp oʻtmay ular deraza rahining chetiga borib qolishdi, biroq endi imtiyozlar almashdi. Chekinishning imkoni qolmagach, koʻk kaptar jang usulini oʻzgartirdi. Yana raqibiga tashlanib, tumshugini ishga solishga intildi.
Chinkaptar esa qurolini oʻzgartirmay, hamon qanoti bilan tapsillatib urardi.
Koʻk kaptar tikka bostirib kelaverdi. Har bir zarbadan keiin u faqat boshini saraklatar, kahrabo tusli sargʻish koʻzlari gʻazabdan qonga toʻlib ketgan edi. Qadam-baqadam oldinga yurarkan, u chinkaptarni rahning narigi chekkasiga surib bordi. Endi u qulay imkoniyatga ega boʻlib oldi. Chinkaptar chekinadigan joy qolmagan, oʻzini himoya qilol-masdi.
Koʻk kaptar oldinga tashlangan edi, u par etib koʻta-rildi-da, raqibining ustidan oshib, boshqa tomonga oʻtib qoʻndi. Koʻk kaptar ne mashaqqat bilan qoʻlga kiritgan imtiyozdan mahrum boʻldi.
Chinkaptar yana bemalol orqaga chekinish imkoniga ega boʻldi. Jang qaytadan boshlandi.
Chinkaptar orqaga chekina turib, hali toliqmagan qanoti bilan raqibini savalayverdi.
Koʻk kaptarning bir koʻzi oqib tushdi. Lekin u shunda ham tikka bostirib boraverdi.
Deraza rahining oxirigacha chekingach, chinkaptar yana usulini oʻzgartirdi, raqibining narigi tomoniga oʻtib, boshqa qanotini ishga soldi. Koʻk kaptar hamon hujum qilar, biroq endi sustkashlik bilan oʻzini kaltakdan himoya qilmay harakatlanardi. Yoʻlning yarmiga yetganda u toʻsatdan boshini qattiq chayqab, orqasiga tisarildi, keyin toʻxtab, bechorahollik bilan tipirchilay boshladi.
Mahbus uning ikkala koʻzi oqib tushganini, kaptar butunlay koʻr boʻlib qolganini koʻrdi.
Chinkaptar raqibining yoniga chopib keldi-da, gardaniga yopishdi.
Jussasi kichik oq kaptar, oʻzidan katta raqibini deraza rahining chetiga sudrab bordi-da, pastga itqitib yubordi. Keyin dumini yoyib, tomogʻini shishirdi-da, qattik gʻuv-gʻuvlagancha anchagacha uyoqdan-buyoqqa yurdi.
Mahbus ham xonani aylanib chiqishga tayyor edi. U gʻolibni bor-yoʻq narsasi bilan syylashni istardi. Biroq chinkaptar hadeganda oʻzini bosib ololmay, kam ovqatlandi. Ba’zan nonni ogʻziga olardi-yu, yutishni unutib, qattiq gʻuv-gʻuvlagancha aylana boshlardi.
Mahbusning tanish kuyni chalishi ham foyda bermadi. Kaptar kuyga quloq solmasdi. U boshini keskin orqaga tashlab, xuddi modaga xushtorlik qilayotgandek koʻksini oldinga chiqarib oldi. Toʻsatdan u hushyor tortib, boʻynini choʻzgancha titrab ketdi.
Daryoboʻyi ustida kaptarlar toʻdasi uchib yurardi. Oq, sargʻish, chipor kaptarlar keng doira yasab, bezavol oʻynagancha yayrab parvoz etishardi.
Chinkaptar oʻrnidan koʻzgʻalib, qattiq qanot qoqdi-da, koʻzdan gʻoyib boʻldi.

V
Bu yil bahor erta keldi. Bir haftaga qolmay qorlar erib, yoʻllar selgib qoldi. Janub tomondan bir necha kungacha muttasil esib turgan shamol daryodagi muzlarni sindirib, bulutlarii shimol tomonga surib ketdi.
Ertalab koʻtarilgan quyosh, xuddi bahor endigina yarimlaganini unutib qoʻyganday yozdagidek qizdira boshladi. Kurtaklari boʻrtgan qayin, qoratol, sambittollar xuddi poʻstlogʻi ostiga suv yugurib, gupurishga quloq solayotgandek tek qotib turishardi.
Daryoning narigi pastak qirgʻogʻidagi tol novdalarida xuddi semiz, sertuk qurtga oʻxshash gul koʻrinib, osongina toʻzib ketuvchi sargʻish chang bilan qoplandi. Uylarning boʻgʻotlarida chumchuqlar chirqiray boshladi. Hali selgib ulgurmagan koʻchalarda tovugu xoʻrozlzr donlab yurishardi. Xoʻrozlar bekor laqillashar, betoʻxtov sayrashar, xuddi sehrlangandek koʻkka tikilib, shishadek tiniq, harakatsiz koʻzlarini niliy osmondan uzishmasdi. Befarq tovuqlar esa ularning atrofida oʻralashar, ivigan goʻngni titkilab, shishgan urugʻlarni terib yeyishardi. Qish chiqib, Vorobushkin bugun birinchi marta kaptarxonasining oshigini ochdi. Chin-kaptarlar birin-ketin tomga tushishdi. Qishi bilan torgina, nnmqorongʻi uyada siqilishib yotgan kaptarlar birinchi marta kun koʻrayotgandek yorqin nurdan koʻzlari qamashib, qisilardi.
Vorobushkinning yaqin doʻsti va yordamchiei qorakoʻz, jingalaksoch Mitka tomdagi kaptarlarni hurkitib yubordi.
Kaptarlar havo.ga koʻtarilib, bir marta aylavishdi-da, darrov pastlay boshlashdi.
Toʻqligu turgʻunlikdan semirib ketgai kaptarlar ogʻir-lashib, bzlandlikdan qoʻrqadigan boʻlib qolishgʻan, shu bois faqat uyaning tepasidagvna aylanishardi. Mitka tomda turib irgʻishlar, qoʻlmdagʻi lattani silkitar, barmoqlarini ogʻzziga tiqib, hushtak chalardi. Pastdz turgan oʻn chogʻli ogʻaynisi haybarakallachilik qidishardi. Biroq kaptzrlar tomga qoʻnishga ijozzt berilishini kutib, bolakayning boshi tepaeida ermnchoqlik bilan uchib yurishardi. Mitka endigina pastga tushishga shaylangan paytda ogʻaynilari barobariga chuvvos solishdi.
— Tez berkin! Aygoqchi!
Mitka choʻkkalab, tepaga alangladi.
Toʻdadan juda ham yukszkda oq kaptar aylanib yurardi.
— Chinkaptar, chinkaptar, tezroq tush,— deya shoshirishdi bolalar.
— Faqat chinkaptargina shunday kjsak parvoz etishi mumkinligi Mitkaga ham ayon edi. Kaptar gʻira-shira koʻzga chalinardi. Bolalar shoshadasha bostirma tagiga yashirinishdi. Mitka ham darrov tomdan tushdi.
Chinkaptar hamon qushlar galasining tepasida aylanar, pastlashni xayoliga ham keltirmasdi. U kaptarlardan koʻz uzmay hayratomuz epchillik bilan bemzlol charx urar, istagan tomoniga qarab parvoz etardi.
Notznish kaptarni koʻrib toʻda birdan jonlandi. Chinkaptar xuddi oq kalxatdek qushlarning ustida uzoq aylanib yurdi, keyin qanotlarini juftladi-da, havoni shuvillatib kesganchz birdan toʻdaning oʻrtasida paydo boʻldi, chapak chalgandek qanotlarini tapillatib, oldinga intildi. Kaptarlar barobariga uning orqasidan ergashdi.
Bolalar bu manzarani nafaslarini ichiga yutib kuzatishardi.
Joriy etilmagan qoidaga binoan birovning tutib olingan kaptari asirga tushgan hisoblanar, tovonsiz qaytarib berilmasdi. Lekin bu kaptar daryoning naryogʻidan uchib kelgan. Daryoboʻyilik kaptarbozlar ushlab olgan kaptarlarini hech qachon shaharliklarga qaytarib bergan emas. Shaharlik kaptarbozlar bilan daryoboʻyiliklar oʻrtasida azaliy adovat bor edi. Ikkala tomondagilarning ham begona toʻdaga qoʻshilsa-da, uyasini adashmay topadigan kaptarlari bor edi.
Koʻpincha bundaylar qoʻlga yaxshi oʻrgatilmagan, yosh kaptarlarni boshlab ketardi. Tajribasiz qushlarni tutib olishar va ular koʻlga tushirgan kishining mulkiga aylanardi. Ayniqsa ataylab uchirilgan «aygʻoqchi»ni ushlab olish katta sharaf edi.
Bolalar begona kaptarni xassoslik bilan kuzatisharkan, uni allaqachon oʻz katagiga qamalgan deya xayol qilishardi.
Hatto Vorobushkin ham ishini tashlab, ustaxona ostonasida paydo boʻldi, biroq bolalar barobariga chuvillashib, jon-jahdlari bilan shu qadar qoʻl siltashdiki, u darrov orqasiga tisarilib, ochiq eshikdan moʻraladi. Kaptarlar endi qoʻnishni xayoliga ham keltirmas, boshqa joydan kelib qolgan chinkaptardan oshib ketishga qasd qilgandek, tezkorligu abjirlikda musobaqalashardi.
— Boshlab ketadi, xudo haqqi, kaptarlarni galasi bilan olib ketadi,— dedi xavotirga tushgan Mitka.
Oq kaptar hozircha hech qayoqqa yoʻl boshlamas, toʻdaga qoʻshilib aylanarkan, asta-sekin yuqoriga koʻtarildi. Kaptarlar itoakorlik €ilan uning orqasidan ergashishdi.
— Shaharliklar uchirishgan. Otib tushirish kerak edida uni. Kaptarlarning boshini aylantirib, boshlab ketadi!— Bostirma tagidan chopib chiqqan bolalar biri olib, biri qoʻyib chuvillay boshlashdi.
Vorobushkin ham chidab turolmay tashqariga chiqdi. Lekin endi u ham begona kaptarni haydab yuborolmasdi. Kaptarlar shu qadar yuksakka koʻtarilib ketgan ediki, ehtimol u yerdan Vorobushkin yerga koʻmib qoʻyilgan kichkinagina qora qutiga oʻxshab koʻrinsa ajab emas. Qora Mitka soʻnggi chorasini ishga soldi. U qanotlari bogʻlangan moda kaptarni tomga qoʻyib yubordi. Bu kaptarni yaqinda tutib olishgani uchun hali jufti yoʻq edi, qochib ketishidan xavotirlanib, toʻdaga qoʻshib uchirishmasdi.
Koʻkda yurgan toʻda yangi kaptarni koʻrib pastlaydi, degan umidda uni tomga qoʻyib yuborishdi. Biroq toʻdadagilar koʻkka ma’yus boqqan kaptarni koʻrmay parvoz etishardi. Toʻsatdan begona oq kaptar qanotlarini shalviratgancha chir aylanib, pastga shoʻngʻidi.
Xuddi oʻzlarining chinkaptarligi shundagina esiga tush-gandek, boshqalari ham chir aylanib, uning orqasidan ergashishdi. Hatto eng semiz, lapashang kaptarlar ham undan qolishmaslikka intilib, loaqal bir necha marta umbaloq oshishga urinishardi.
Oq kaptar har gal yanada yuksakka koʻtarilib, koʻzdan gʻoyib boʻlar, bir joyda qotib qolardi-da, keyin xuddi tosh-dek pastga otilardi.
— Bir, ikki, uch... toʻrt...— hayratdan dong qotgan bolalar sanoqdan adashib, jimib qolishardi. Eng tiyrak koʻz ham kaptarning harakatlari-yu, umbaloq oshishlarini kuzatib ulgurolmasdi.
Hatto kaptar jonini asrolmaydigan, hozir yerga urilib, chilparchin boʻladigan vaziyatda ham abjirlik bilan qanotlarini yozar, xuddi kamonning oʻqidek tikka koʻkka koʻtarilardi.
Yalanglikdagi boladar es-hushidan ayrilib turishar, boʻyni uvishib, ogrisa ham kaptardan koʻz uzisholmasdi.
Ularning yonida turgan Vorobushkinning qoʻllari musht boʻlib, xuddi sakrashga chogʻlangandek paylari tarang tortilgan edi. Uning qorakuya tekkan qop-qora peshonasini ter bosdi. Hamisha qattiq qimtilib, soʻljayib turadigan lablari ochilib, ogʻzining atrofini tilimlab tashlagan quyuq chiziqlar yozilib ketdi.
— Ana qushu mana qush! Bunday chiroyli kaptarni olish uchun oxirgi koʻylagingni sotsang ham arziydi, — dedi Vorobushkin allaqanday dardchil ohangda, keyin toʻsatdan oppoq tishlarini koʻrsatib kulimsiradi.
Bu asnoda Vorobushkin shu qadar gʻaroyib ahvolda ediki, chinkaptar bolalarning xayolidan ham koʻtarilib ketdi. Ular bu antiqa odamning kulganini birinchi marta koʻrishdi. Vorobushkin bolalarning yonida qaddini gʻoz tutib, koʻzlari chaqnagancha yosharib turar, kunda koʻrib, bilib yurgan odamlariga sira oʻxshamasdi. Shu bois bolalar unga choʻchinqirab boqishardi.
Bolalarning hayratomuz chehralariga koʻzi tushgan ba-haybat kimsa birdan sergak tortib, es-hushini yigʻishtirib oldi. Yuzini yorishtirib turgan tabassumdan asar ham qolmadi» Yana lablari soʻljayib, ogʻzining atrofida chuqur botgan chiziqlar paydo boʻldi, odatdagidek, qaddi bukchaydi. Faqat quyuq qoshlari ostidan boqqan koʻzlari yana bir oz charaqlab turdi.
— Yaxshi kaptar ekan,— dedi u odatdagi gapirish tarzida.
— U baribir chilparchin boʻladi. Bunaqalarning doim dabdalasi chiqib ketadi,— dedi bolalardan biri.
Nihoyat, kaptarlar bir-bir tomga qoʻna boshlashdi. Oq kaptar eng oxirida uchib keldi. U charchagan boʻlsa-da, sherik-laridan koʻra bir tekis nafas olardi. Tomga qoʻnishi bilan u gʻuv-gʻuvlab, kaptarlarni yoniga chorladi. Qanotlari bogʻlangan chipor moda uning atrofida girdikapalak boʻla boshladi.
Oq kaptar dumini yoyib, qattiq gʻuv-gʻuvlagancha uning orqasidan ergashdi.
— Xali jufti yoʻq ekan,— degan qarorga kelishdi bostirma tagida turganlar.
Kaptarlar uyaga kira boshlashdi. Tomda begona oq kaptar bilan chipor modagina qoldi, xolos.
Chinkaptar undan bir qadam orqada qolmas, dumini bo-sib olgudek yopishib yurar, dumi bilan tomni supurib, tinimsiz gʻuv-gʻuvlardi.
Katta-katta qizgʻish xolli chipor kaptar navozish bilan oʻzini olib qocharkan, mehmonni ichkariga da’vat etardi.
Oq kaptar eshik oldida toʻxtab, yerbagʻirlab yotdi-da, to chipor qaytib.chiqmaguncha ovozini baralla qoʻyib nola qildi.
Eng bardoshli bolalarning ham toqati toq boʻldi.
— U ichkariga kirmaydi,— deya bir-birini ishontirish-ga urinishardi ular.
— Bu Sukovaning kaptari.
Daryoboʻyida savdogar Sukova xonimning mashhur chin kaptarlarini hamma bilardi. Uning kaptarlari birovlarning kaptarlariga yaqin yoʻlamasdi. Oʻsiq qoshlari ostidan boqqan koʻzlarini chinkaptardan uzmay turgan Vorobushkin:
— Bu kaptar yaqin orada koʻlda boʻlganga oʻxshamaydi,— dedi.— Bupaqa oppoq patda baribir barmoqlarning izi qoladi.
Chinkaptar kuni boʻyi eshik oldida turdi, biroq ichkariga qadam bosmadi. Kechqurun esa shahar tomonga uchib ketdi.
Ertasiga hali kaptarxonaning eshigini ochib ulgurishmay u ustaxona tomida paydo boʻldn.
Keyin kuni boʻyi modalarning orqasidan ergashib yurdi, faqat kechga yaqin ichkariga koʻz tashlashga jazm etdi. Chinkaptar kaptarxonaga kirar-kirmas orqasidan eshik yopildi.
Kaptar jonholatda orqaga tashlandi, temir panjaraga yopishgancha uni qanotlari bilan tarsillatib ura boshladi.
Kuni bilan poyloqchilik qilgan Mitka mushukdek abjirlik bilan tomga chiqdi-da, kaptarni ushlab oldi. Shu zahoti ogaynilari yugurib kelishdi. Asir qushni ushlab koʻrish ishtiyoqidagi oʻnlab qoʻllar oldinga choʻzildi. Kaptarni taomiliga binoan obdan koʻzdan kechirishdi: tumshugi bilan qanotining uzunligini oʻlchashdi, panjalarini qarab chiqishgach, dumidagi patlarni erinmay bir-birlab sanashdi.
Bir necha qayta sanab chiqishgach, Mitka chinkaptarning dumida yigirma ikkita katta pati borligini e’lon qildi. Ularning uyasidagi bironta kaptarning dumi buncha-lik katta emasdi.
Asirni katakka solib, chipor modani qoʻshib qoʻyishdi.
Dastlabki kunlari chinkaptar bir joyda hurpayib tura-verdi, erkinlikning xumori tutganidan chiporga qayrilib qaramadi ham. Chipor esa yolgizlikdan zerikdi, xomush hamrohining atrofida oʻzi girdikapalak boʻla boshladi, in qurish uchun burchakka poxol tashishga tushdi. Koʻp oʻtmay narning kayfiyati oʻzgardi, toʻxtovsiz gʻuv-gʻuvlab, in qurishga koʻmaklasha boshladi.
Ikki haftadan keyin uyada koʻkimtnr tuxum paydo boʻldi. Chinkaptar inining atrofida gerdayib yurarkan, tuxumga gʻurur bilan qarab qoʻyardi.
Bolalar to joʻja ochishmaguncha chinkaptarni katakdan chiqarmaslikka qaror qilishdi, biroq koʻpdan beri kaptarxonaga egalik qilmay qoʻygan Vorobushkin katakni ochib yuborishii talab qila boshladi.
— Shunday qushni qamoqqa tiqib qoʻyish uyat. Kechqurun chiqarib yuborish kerak, kechasi hech qayoqqa uchib ketmaydi...
Katakni ochib qoʻyishdi. Chinkaptar chipor bilan tashqariga chiqdi. Tomning eng tepasiga koʻtarilib, yonma-yon qoʻnishdi-da, patlarini tozalashdi, shu topda ular kun botishiga mahliyo boʻlib boqishayotganga oʻxshashardi.
Bostirma tagida ulardan koʻz u.zmay turgan kaptarxona egalari yengil tortishdi. Chinkaptar uchib ketadiganga oʻxshamasdi.
Toʻsatdan xuddi oldindan kelishib olishgandek ikkala kaptar barobariga parvoz etdi, shu zahoti ularning orqasidan qoʻlga oʻrgatilgan kaptarlarni uchirishdi. Bu kaptarlarni ehtiyot shart ushlab turishgan edi.
Kaptarlar qoʻshilib ketishdi va kichkinagina toʻda koʻkda parvoz eta boshladi. Pastdagilarga kaptarlar koʻz ilgʻamas iplar orqali bir-biriga bogʻlanganu biroq galma-galdan bir-birini uyoqdan-buyoqqa surib, turli tomonga tortib ketishayotgandek tuyulardi.
Azaldan kaptarxonada yashaganlari oʻz makonlariga tortishardi. Uyoqda har birining oʻz uyasi, joʻja ochish umi-dida tuxum bosib yotgan juftlari bor. Shu bons kaptarlar uyasidan uzoqlashib ketmay shundoqqina kaptarxona tepasida uchishga harakat qilishardi. Oq kaptar esa ipni daryo tomonga, shaharga qarab tortardi. U qapot qoqqancha oldinga oʻtib oldi va chipor bilan boshqa kaptarlarni orqasidan ergashtirib ketdi. Kaptarlar uning orqasidan bir oz uchib borgach, iziga qaytishdi. Nihoyat, koʻzga koʻrinmas ip tarang tortilib uzildi-da, toʻda ikkiga boʻlindi.
Qochoqlarning orqasidan uchirilgan kaptarlar qaytib kelishdi.
Chinkaptar daryo tomonga, toʻppa-toʻgʻri suvogʻi koʻchib ketgan katta gumbazga qarab uchdi. Chipor uning orqasidan ergashdi. Bolalarning yarim kechagacha kaptar uchirishlaridan biron naf chiqmadi.
Qochoqlar qaytib kelishmadi.
— Iniga baribir qaytib kelishadi,— deya bolalarga tasalli berishga urindi Vorobushkin.
Chinkaptar juftini gumbazga boshlab keldi. Chipor itoatkorlik bilan unga ergashib uchardi. Faqatgina gumbaz-ga kiraverishda ikkilanib turib qoldi. Qorayib turgan tuynukdan shovqin-suron, zardali guv-guvlash, qanotlar-ning bir-biriga tarsillab urilishi eshitilardi.
Chinkaptar bamaylixotir tuypukdan oʻtganini koʻrib, bemalol ichkariga sakradi. Gumbaz ichkarisiga kirgach, vahi-maga tushib, qaltiray boshladi. Yuzlab katta, qoramtir kaptarlar gʻuv-gʻuvlab, urishishardi.
Chinkaptar bu ulkan, yevuz qushlarning orasida yayrab yurardi.
U qadrdon burchagiga yetay deb qolganda sinashta doʻsti boʻlmish boʻz kaptar yoʻlini toʻsib chiqdi. To chinkaptar es-hushini yigʻib olguncha boʻz kaptar qanoti bilan bir urib, tahdidli gʻuv-gʻuvladi. Yonida turgan notanish koʻk moda xuddi uning xatti-harakatini ma’qullayotgandek bosh irgʻay boshladi. Bir lahzadan keyin ikkita qanot bir-biriga tarsillab urildi. Sobiq doʻstlar xuddi bahor kezlari inini qoʻriqlab, modasini himoya qilayotgandek, jon-jahdlari bilan olishardi.
Chinkaptar nihoyat raqibini gangitib qoʻydi. Surobi toʻgʻrilangan boʻz kaptar jang maydonini tashlab qochdi. Koʻk moda ham u bilan birga ketdi.
Hammayogʻi yumdalab tashlangan chinkaptar ogʻriqni his etmasdi. U gʻuv-gʻuvlab, tinimsiz aylanardi. Yonidagi chipor esa qoʻrquv toʻla dum-dumaloq, qora koʻzlarini yovvoyi kaptarlardan uzmasdi.
Chinkaptar tong otguncha uxlamadi. U yana gumbaz ostiga qaytib kelganidan terisiga sigʻmas, sira oʻzini bosib ololmasdi. U qorongʻida ham boʻz kaptar oʻziga moslab qurgan, lekin jang paytida shikastlangan uyani tuzata boshladi. Chipor ham uxlagani yoʻq. U gumbaz ostidagi chinkaptar kirib olib, birinchi kechani oʻtkazgan oʻsha burchakka tiqilgancha shovqin-suronga jimgina quloq solardi. Chiporga bu badfe’l, qora qushlarning oʻziga hech qanday yaqinligi yoʻqdek tuyulardi.
Yigirma kunlik tanaffusdan keyin chinkaptar yana qamoqxona derazasida paydo boʻldi.
Derazaning qishda qoʻyilgan qavatini olib tashlab, havo oʻtkazgich oʻrniga yana darcha oʻrnatilgan edi.
Mahbus qishi bilan kaptarga oʻrganib qolgan edi, u gʻoyib boʻlgan dastlabki kunlarda yuragi qattiq siqildi. Keyin boshqa tashvishlar koʻpayib, kaptar xayolidan koʻtarilib ketdi.
Qamoqqa har kuni yangi odamlarni olib kelishar, ularning koʻpchiligi daryoboʻyiliklar — zavodlarning ishchilari, mahbusning safdosh ogʻaynilari edi. Kechasi devor juda ham sekin tiqirlar, mahbuslar devor orqali telefondagidek yangiliklarni xabar qilishardi.
Mahbus shu zayl ommaviy qoʻlga olishlar, muvaffaqiyatsizlikka uchragan ish tashlash, xoinlik haqida xabar topdi.
Sotqinning kimligi ham aniqlandi. Bu asl daryoboʻyilik, inqilob uchun bir necha bor qamoqda yotgan, lekin hamisha suvdan quruq chiqqan kishi edi. U sir saqlay oladigan, ishonchli odam hisoblanardi. Endi tashkilot boshliqlari qamoqqa olingach, sharoit taqozosi bilan sotqinning rahnamo boʻlib qolish ehtimoli bor edi. Tor-mor etilgan tashkilotning qolgan-qutgan odamlari yoppasiga jandarmlar qoʻliga tushdi.
Qamoqda yotgan har bir odam tashqaridagilarga oʻzini fido qilib, sotqinning kimligini yetkazishga jon-jon deb rozi boʻlardi-yu, biroq bunga imkoniyat yoʻq edi. Unga sari odamlar qiynalishar, koʻzlariga uyqu kelmas, ovqat-lanishdan bosh tortishar, soʻroq paytida asabiylashib, nazoratchilar bilan janjallashishardi.
Boshqa payt boʻlganda mahbus kaptarning qaytib kelganidan terisiga sigʻmay ketardi. Biroq hozir soʻnggi kunlardagi voqealar ta’sirida qushga parishonlik bilan koʻz tashladi-da, odati boʻyicha non maydalashga tushdi.
Qish ichi mahbus butunlay oʻzgarib ketgan: qoqchakak yuzi semirib, ilgarigi keskin qiyofasini, yonoqlaridagi qizillikni yoʻqotgan, koʻz ostlari xaltalashganidan yuzi battar ifodasiz, shishinqiraganga oʻxshab koʻrinardi. Soqoli ham endi yasamadek tuyulmas, unga qarilik nuqsi urgan edi.
Deraza oldiga kelgan mahbus oq chinkaptarning yonidagi chipor qushni ham koʻrdi. Toʻsatdan mahbusning barmoqlari titrab ketdi. Shishinqiragan, zahil yonoqlariga qon yugurdi. U ola-bula moda kaptarni birinchi marta koʻrishi, ilgari bu yerlarda sira uchratgan emas, demak oq kaptar uni birovning kaptarxonasidan ergashtirib kelgan, yana uyasiga qaytsa ajab emas. Titroq barmoqlar darchani hadeganda ocholmadi.
Kaptarlar odamdan qochmas, shundoqqina mahbusning tumshugʻi tagida aylanib yurishardi. Mahbus chinkaptarning oppoq patlariga muhrlanib qolgan barmoq izlarini aniq koʻrdi. Bu narsa kaptar bir necha bor kimlarningdir qoʻlida boʻlganidan dalolat berardi. Mahbus kaptarlarni bir amallab xonasiga olib kirish fikriga tushdi. U non ushoqlarini shundoqqina darcha oldidan boshlab ichkariga qarab sepib chiqdi. Chinkaptar tashqaridagi nonlarni yeb tugatdi-da, derazaning panjarasiga yetgach, ikqilanib toʻxtadi, boshini qiyshaytirgancha dam ichkaridagi non ushoqlariga, dam juftiga qaradi. Chipor chinkaptarni bamaylixotir kuzatib turardi. Nihoyat chinkaptar darcha panjarasiga oyoq qoʻyib, ichkariga moʻraladi. Uning bu harakati juftiga xuddi ogohlantirishdek ta’sir qildi. Chipor birdaniga qanot qoqib, uchib ketdi. Darchaga qoʻnib turgan chinkaptar ham qanotlarini panjaraga urgancha uning orqasidan ergashdi. Mahbus kaptarlarning qamoqxona ustida aylanganini, keyin chipor daryo tomonga yoʻl boshlab, hash-pash deguncha koʻzdan gʻoyib boʻlishganini kuzatib turdi.
Chipor uyasiga oshiqardi. Tomga kelib qoʻnishi bilan u kaptarxonaga kirib ketdi. Chinkaptar esa tashqarida qoldi, U qopqa oldiga kelib, jur’atsizlik bilan ichkariga moʻralagancha juftini chaqirar, biroq ostonadan xatlashga yuragi dov bermasdi.
Chipor qaytib chiqmadi. U kaptarxonaga kirib ketgani-dan keyin bir necha daqiqa oʻtgach, uyada yana bitta tuxum paydo boʻldi. Shu boʻyi u tuxum bosib yotaverdi. Chinkaptariing chorlashlariga mayin ovozda javob qaytarardi-yu, biroq iniii tark etmasdi. Chinkaptar tomda qosh qorayguncha turdi. Faqat kech kirgandan keyingina gumbaz ostidagi ne hasratda qoʻlga kiritgan uyasi tomonga uchib ketdi.
Chinkaptar ertasiga yana odatdagi vaqtida deraza rahida paydo boʻldi.
Mahbus non ushoqlarini derazaning ichkari tomoniga tashlab, darchani ochdi. Xuddi kechagidek kaptar panjaraga qoʻndi-yu, biroq ichkariga kirishga yuragi dov bermadi. Toʻsatdan xonada hushtakda ijro etilgan tanish kuy yangradi. Kaptar panjaradan tushib, xonaga kirdi.
Betoqatlanganidan mahbusning oyoq-qoʻli titray boshladi. Lekin kaptarni ushlab olishga oshiqmadi, xushtak chalgancha bir-bir bosib, unga yaqinlashdi, Bir ozdan keyin kaptar hushtak sadolari ostida nonni uning qoʻlidan olib yeya boshladi. To kaptar el boʻlguncha mahbus uning orqasini siladi. Kaptar norozilik bilan guv-gʻuvlar, biroq xurkmas, qoʻldan chnqpb ketishga urinmasdi ham.
Oradan yarim soat oʻtgach, qorni toʻygan chinkaptar Vorobushkinning kaptarxonasiga kelib qoʻndi. Uning qanoti ostida naycha qilingan xat bor edi. Bir ozdan keyin chinkaptar tomda aylana boshladi, shundoqqina kuragi ustida kapalak nusxa qilib bogʻlangan bir parcha latta koʻrinib tu-rardi.
Mitka chinkaptardan koʻzini uzmas, qopqaga bogʻlangan tizimchani ushlab turgan barmoqlari titrardi. Ustaxonadan kastryul koʻtarib chiqqan Vorobushkin kaptarga qarab, yelkasini qisdi.
— Shunaqa ajoyib kaptarning egasi ahmoq ekan! Kaptar mushuk yoki kuchukmidiki, latta bogʻlab bezasa.
Chinkaptar tomda uzoq aylanib yurdi, keyin kaptarxonaga yaqin borib, shundoqqina qopqaning roʻparasida qotib qoldi. U turgan joyida kechgacha qimir etmaslikka, qanday boʻlmasin ichkariga kirib ketgan juftini koʻrishga qasd qilganga oʻxshardi. Mitka chiporni inidan oldi-da, qanotlarini bogʻlab, tomga qoʻyib yubordi. Chinkaptar oʻzini qayoqqa qoʻyishni bilmay chirpirak boʻlib aylana boshladi. Chipor nazokat bilan qadam tashlar, narning toʻxtovsiz, gʻuv-gʻuvlashiga ingichka ovozda qisqa-qisqa javob qaytarardi.
Hayajonning hovri bosilgach, kaptarlar tomning eng tepasiga chiqib borishdi. Ular toʻxtovsiz bosh irgʻashgancha tumshugʻi bilan bir-birini silab-siypalashardi. Pastdan qaraganda ular bir-birini oʻz yoʻrigʻiga solish uchun uzundan-uzoq behuda suhbat qurishayotganga oʻxshashardi. Ba’zan chinkaptar parillab oʻrnidan qoʻzgʻalar, chiporga qanotlari tekkudek boʻlib, kaptarxona ustida parvoz etardi. Chipor oʻrnidan koʻzgʻalib, boʻynini choʻzar, qanotlarini rostlardiyu, joyidan jilmasdi.
Chinkaptar ucha-ucha yana uning yoniga kelib qoʻnar, chipor bosh irgʻagancha narning boʻynini silar, patlarini tarab tekislar, erkalovchi ohangda eshitilar-eshitilmas gʻuv-gʻuvlagancha bitta-bitta qadam tashlab, ichkariga yoʻl boshlar, dam-badam toʻxtab, yana bosh irgar edi. Chinkaptar juftidan orqada qolmay eshik oldigacha kuzatib borar, biroq ostonaga yetganda tosh qotardi. Keyin ikkalasi barobariga bir-biri-ni chaqira boshlardi.
Chinkaptarning yana kaptarxonaga kirishini poylab, choʻkkalab oʻtirgan Mitka hatto qattiqroq nafas olishga ham qoʻrqardi. Bu gal uni qoʻlga tushirsa, uni to tuxum ochilmaguncha kataqdan chiqarmaydi,
Oq kaptar uzoq-uzoq gʻuv-gʻuvlar, boʻynini choʻzib, ichkariga moʻralar, tez-tez eti seskanib, sim toʻsiqqa koʻz qirini tashlagancha joyidan jilmasdi. Uni kuta-kuta toqati toq boʻlgan chipor yana tashqariga chiqardi.
Bu tortishuv kechgacha davom etdi. Nar bir necha bor koʻkka qarab qanot qoqdi, chipor bir necha qayta noumid boʻlib ichkariga kirib ketdi. Qopqaga boglangan tizimchani ushlab turgan bolalar necha qayta joy almashishdi. Ustaxonadan chiqqan Vorobushkin jahl bilan toʻngʻillagancha chinkaptarni gapga koʻndirishga urinardi.
— Ha, nima qilib turibsan? Nima bor ekan u yerda? Iningga kirsang-chi. Bekordan-bekorga uchaverasanmi? Bola ochish kerak.
Lekin uning gaplari kaptarga ta’sir qilmas, hafsalasi pir boʻlgan Vorobushkin ustaxonaga kirib ketardi. Chipor oxirgi marta iziga qaytib, uyquga yotganda qosh qorayib qolgan edi. Oq kaptar qorongʻida yoʻlida uchragan narsalarni zoʻrgʻa ilgab, gumbaz tomon yoʻl oldi. Har kuni shu hol takrorlanar, biroq chipor kun sayin koʻproq tuxum bosar, juftining huzuriga ahyon-ahyonda chiqardi.
Boshqa kaptarlar in qurish, tuxum bosish bilan mashgʻul edi, faqatgina chinkaptar tomda gʻaribgina mungayib kunni kech qilardi. Uni poylash joniga tekkan bolalar Vorobushkindan tuzoq qoʻyishga izn soʻrashdi.
— Tuzoq qoʻyganinglar nimasi, uzoq qochaman deb, oʻzini mayib qilishi mumkin...— deya e’tiroz bildirdi Vorobushkin.
Kaptar unga juda ham yoqib qolgan, tomosha qilib toʻymasdi.
Bu kaptarning xatti-harakatini tushunib boʻlmasdi. U yonidan xoh xonaki kaptarlar, xoh yovvoyilari uchib oʻtmasin, birdek jonlanib ketardi. Hatto bir safar Vorobushkin uning yolgiz oʻtiraverib zerikkanidan yovvoyi kaptarlar toʻdasiga qoʻshilib donlab yurganini ham koʻrdi. Bir marta bandi boʻlganidan buyon u katakka yaqin yoʻlay demasdi. Agar qanotida kapalaknusxa tuguncha boʻlmasa, Vorobushkin uni allaqachon qoʻldan chiqib, yovvoyilashib ketgan deb hisoblar edi.
Bu orada kimdir yechilib ketgan tugunchani bir marta qayta hafsala bilan bogʻlab qoʻydi, lekin egasi shunday ajoyib kaptarning qadriga yetmas, uni oʻz holiga qoʻyib, kuni bilan boshi oqqan joylarda tentirab yurishiga izn berardi.
Vorobushkin kaptarlarning turini yaxshi biladi. Uning katagida bu qushga teng keladigan uchqur kaptarning oʻzi yoʻq. Vorobushkin uni qoʻlga oʻrgatishni orzu qilar, biroq kun sayin umidi puchga chiqib, oxiri butunlay hafsalasi pir boʻldi-da, kaptarni tomga yaqin yoʻlatmay haydashni buyurdi.
— Bizga bunaqa bezorining keragi yoʻq. Yovvoyi kaptarlarga qoʻshildimi, tamom, endi u chinkaptar emas, uni kaptarxonaga yoʻlatmaslik kerak.
Endi chinkaptar tomga qoʻnishi bilan bolalar Vorobush-kinning buyrugʻiga binoan kesagu yogʻoch otib haydashar, biroq u oʻjarlik qilib qaytib kelaverardi. Kaptarxonadan quvilgach, qoʻshni uylarnyng tomiga qoʻnadigan boʻldi. Chipor koʻpdan beri uning chorlashlariga javob qaytarmas, katakka biqinib, qorasini ham koʻrsatmas, oq kaptar esa har kuni loaqal bir necha lahzaga kaptarxonaga kelishni kanda qilmasdi. Tuxumdan chiqqan polaponlar temirqanot boʻlib qolishgan, Vorobushkin bu tentiragan kaptar ularni yoʻldan urib ergashtirib ketmasa edi, deya tashvishlanardi. Oq kaptardan kutulishning yoʻlini topolmagach, oxiri u bolalarga tuzoq qoʻyishni buyurdi.
Oʻsha kuni kaptarxonaga kelgan chinkaptar nihoyat chiporni koʻrishga muvaffaq boʻldi. Biroq uning yonida katta, ola-bula kaptar bor edi. Chinkaptar qattiq, da’vatkor gʻuv-gʻuvladi, lekin chipor unga qiyo ham boqmay yonidagi hamrohining boshidagi patlarini silab, tekislayverdi. Chin-kaptar koʻkragini shishirgancha tahdid solib, ular tomonga yurdi. Chipor shosha-pisha oʻzini ichkariga urdi, ola-bula ham uning orqasidan juftakni rostladi. Vorobushkin chinkaptarning yuksak-yuksakka koʻtarilib, ustaxona tepasida an-chagacha ohista suzib yurganini, keyin yonidan uchib oʻtayotgan yovvoyi kaptarlarga qoʻshilib, koʻzdan gʻoyib boʻlganini koʻrdi. Shu kundan e’tiboran u kaptarxonaga dorimadi.

* * *
Katya bilan Samsonni shahardagilarning hammasi tanir, ularni istagan paytda koʻcha-koʻyda uchratish mumkin edi. Garchand hamma ularni aka-singil deb hisoblasa-da, tashqi koʻrinishida sochining sariqligidan boshqa bir-biriga oʻxshaydigan hech qanday sifati yoʻq edi.
Un uch yoshiga nisbatan boʻychan, rangpar Samson xuddi koʻzi ojiz odamdek oyoqlari bilan yerni paypaslab yurar, oppoq qoshu kipriklari orasida yiltiragan koʻzlari tepadagi noma’lum nuqtaga muttasil qattiq tikilib turardi.
Past boʻyli, tiqmachoq, sochlari oltindek tovlangan qizcha beoʻxshov akasidan butunlay boshqacha — tabiatan quvnoq, zuvalasi pishiq qiz edi. Tiyrak boqqan koʻzlari koʻchada yuz beradigan eng mayda-chuyda hodisalarni ham nazardan qochirmasdi.
Un yil muqaddam qamoqxonadagi cherkov ruhoniysining xotini oʻldi. Uch yashar kasalmand bola bilan beva qolgan ruhoniy nima qilishini bilmay boshi qotdi. Cherkov qorovulining xotini Vasilisa joniga ora kirib, bolaga vaqtincha qarab turadigan boʻldi. Shu kezlari uning qizi Katya endigina bir yoshga toʻlgan edi. Oradan koʻp oʻtmay, qorovul ichkilikka ruju qoʻyib, oʻlib ketdi, ruhoniy jinnixonaga tushdi — bolalar Vasilisaning qoʻlida qoldi.
Bolaga oʻrganib qolganidanmi yoki yugur-yugur tashvishlaridan choʻchidimi, har qalay Vasilisa uni yetimxonaga topshirishga koʻnmadi.
Bolalar birga ulgʻayaverishdi. Roʻzgʻor tebratish uchun Vasilisa birovlarnikiga borib ham, uyda ham muk tushib kir yuvardi.
Yetti yoshgacha hamma Samsonni soqov boʻlsa kerak, deb oʻylardi. Uning poyintar-soyintar, gʻayritabiiy gʻoʻl-dirashlarini faqat jimit Katyagina tushunardi. Vaqt soati kelib u ancha aniq gapira boshladi, shundagina uning duduqligi ma’lum boʻldi. Birovlarning oldida Samson butunlay gʻoʻldirab qolar, bunday paytda Katya tilmochlik vazifasini oʻtardi. Akasini koʻchadagi bolalarning haqoratlaridan himoya qilish zarurati tugʻilib qolsa, Katya qora qoniga bedanguncha mushtlashardi. U ishonsa boʻladigan sinashta yoʻlboshchi boʻlib, shaharning barcha kunjaklarini yaxshi bilar, hamma narsaga qiziqar, sepkilli tumshugini zarur joyga ham, zarur boʻlmaganga ham suqaverardi. Samson unga inon-ixtiyorini topshirib, orqasidan ergashib yurardi. Lekin ba’zan Katyaning amriga itoat etmaydigan paytlari ham boʻlardi.
Kuy eshitildi deguncha Samson birdan jonlanib, koʻllarini ohangga moslab silkitar, yuzini burishtirib, yonoqlariga rang yugurardi. U xuddi sehrlangandek orkestrning orqasidan ergashib yurar, istagan sayyor cholgʻuchi bemalol olib ketishi mumkin edi. Lekin bu narsadan ham janjal chiqmasdi. Katyaning oʻzi ham quy-qoʻshiqni yaxshi koʻrar, bironta deraza tagida soatlab turar yoki shahar bogʻidagi duxovoy orkestrning kuyini tinglash uchun panjara orasidan oʻtib ketaverardi.
Shu kunlarda shahar suronli hayot kechirardi. Bogʻlarda, restoranlarda, koʻcha-koʻyda jangovar kuy-qoʻshiqlarni ijro etuvchi orkestrlar paydo boʻlib qolishardi. Katya bilan Samson oxir xuftongacha koʻchadan beri kelishmasdi. Vasilisa bolalarni koyir, jahl qilar, biroq hech yoʻrigʻiga sololmasdi. Narx-navo kun sayin oshar, boshi ishdan chiqmasdi. Samson har qanday eshitgan kuyni shu zahoti eslab qo-lardi. U juda ajoyib hushtak chalar, hushtak bilan kuylar-ning eng nozik ohanglarigacha bemalol ifodalay olardi. Bir kuni Samson Katyaga hozirgina eshitgan kuyini chalib berdi. Ularning atrofiga bir nechta tomoshabin yigʻildi. Katya akasining yengidan tortqilay boshladi, biroq u hech narsaga e’tibor bermay hushtagini chalaverdi. Kuy tugaganda ularning atrofini tomoshabinlar qurshab olishgan edi. Samson uyalganidan qizarib-boʻzarib, orqasiga tisarila boshladi. Shu payt kimdir uning oyogʻi ostiga sariq chaqa tashladi. Uning ketidan yerga bir nechta chaqa bilan bitta oppoqqina oʻn tiyinlik kelib tushdi.
Bolalar ajablanib bir-biriga qarashdi, keyin aqlu hushini yigʻib olgan qizcha darrov yerdagi tangalarni terib oldi.
Shu kundan e’tiboran ular ogʻizga tushishdi. Katyaning juda ham tiniq, jarangdor ovozi bor ekan, bir necha kun ichida bolalar ancha-muncha qoʻshiqlarni yod olib, koʻcha-koʻyda bemalol ayta boshlashdi.
Yoʻlovchilar, tasodifiy tomoshabinlar ularni bajonu dil chaqa-chuqa bilan siylashardi.
Tez orada artistlar jasur jangchiyu ofitserlar haqidagi qoʻshiqlar boʻlakcha qadrlanishini bilib qolishdi. Oʻsha kezlari bunday qoʻshiqlar koʻp edi, bolalar ularni darrov yodlab olishdi.
Katya bilan Samsonning bu ishidan xabar topgan Vasili-sa ularni oʻlgudek savalayman, uydan haydab chiqaraman, qamab qoʻyaman, deb poʻpisa qilib koʻrdi-yu, keyin yon berishga majbur boʻldi. Bolalar har kuni u bir hafta ishlab topganidan koʻproq pul olib kelishardi. Ayniqsa «Transval» degan qoʻshiq juda ham mashhur boʻlib ketdi.
Artystlarning oʻziga bu qoʻshiq koʻproq yoqar, soʻzlari ham tushunarli edi, shu bois uni ishtiyoq bilan tez-tez ijro etishardi.
Bir kuni kayfi oshib qolgan savdogar koʻchada ularning qoʻshigʻini eshitib qolib, har biriga bittadan besh soʻmlik tilla tanga berdi, keyin izvoshga oʻtqazib, rosa shahar aylantirdi, pirovardida eng yaxshi restoranga olib kirib, sahnadan ashula aytishga majbur qildi.
Bolalar bisotida bor qoʻshiqlarini bir necha qaytadan ijro etib, uyga juda kech qaytishdi, xavotirlanib oʻtirgan Vasilisaga shuncha koʻp aqcha tutqazishdiki, u anchagacha pullar oʻgʻirlab olinmadimikin, deya xavotirlanib yurdi.
Shu kundan e’tiboran bolalar juda tez ogʻizga tushib ketishdi. Eng yaxshi restoranda qoʻshiq aytishganidan keyin mayda-chuyda koʻngilochar muassasalar biri olib, biri qoʻyib ularni taklif eta boshlashdi. Endi ular faqatgina panja-ra orasidan oʻtish mumkin boʻlgan shahar bogiga katta darvozadan kirib borishardi. Vasilisa allaqachon kir yuvishni bas qilgan, bolalarini oʻzi ishga kuzatib qoʻyardi.
Artistlarning bir yilgacha omadi chopdi-yu, keyin ishidan putur ketdi.
Yaqindagina odamlarni oʻziga jalb etadigan qoʻshiqlar-ga endi birov quloq ham solmasdi. Ularni hatto kichkina restoranu pivoxonalarning ostonasiga ham yaqin yoʻlatmay qoʻyishdi. Yana shahar bogʻiga borishdan boshqa iloj qolmadi.
Koʻpincha tomoshabinlar ularning ashulasini oxirigacha eshitmasdanoq boshqa biron yangi qoʻshiq.aytishdarini talab qilishardi. Faqatgina ular sevib kuylaydigan «Transval» tufayli uch-toʻrt tanga tushib turardi. Bolalar yangi qoʻshiq-larni bilishmasdi. Vasilisaning joni chiqib ularni tekintomoq, yalqov deb urisharkan, oxiri qadimiy qoʻshiq kitobini topdi-da, bolalarga oʻrgata boshladi. Lekin bu qoʻshiqlar ommalashib ketmadi. Samson bilan Katya ilgari biron marta qadam bosmagan Daryoboʻyiga yoʻl olishdi. Daryoboʻyida bu qoʻshiqlar ortiqcha qiziqish uygʻotgani yoʻq. Daryoboʻyiliklar Samsonning gʻaroyib hushtakvozligiga mahliyo boʻlib bir lahza toʻxtashar, biroq qoʻshiq soʻzlarini eshitgach, jahl bilan tupurib, nari ketishardi.
Artistlar butun Daryoboʻyini aylanib chiqishdi, lekin hamma joyda udarni xuddi shunday sovuq kutib olishdi. Oxir-oqibat aka-singilni bir toʻda bola oʻrab oldi-da, hushtagu qiyqiriq bilan to koʻprikkacha quvib borishdi, ustiga-ustak yana Daryoboʻyiga yaqin yoʻlashsa, oʻlgudek savalashlarini aytib, poʻpisa ham qilishdi.
Vasilisa yana kir yuvishga majbur boʻldi. Alamidan artistlarni tomga qamab, kuni boʻyi koʻchaga chiqmay kirlarni poylashni buyurdi. Bolalar bekorchilikdan zerikar, allaqachon oʻzlarining ham koʻngliga urgan ashulalarni takrorlashardi. Koʻp oʻtmay yangi ovunchoq topilib qoldi. Qorovulxona tomiga kaptarlar kelib qoʻnishar, bolalar ularga non uvoq tashlab oʻtirishardi. Borgan sari kaptarlar koʻproq uchib chiqardi-yu, toʻppa-toʻgʻri qorovulxona tomiga kelib koʻnardi. Yakshanbayu bayram kunlari Vasilisa bandilarni oʻz mayliga qoʻyib berardi. Bolalar hovlima-hovli, bozorma-bozor yurib, kechqurun besh-oʻn chaqadan tashqari bir savat burda non bilan qotib qolgan boʻtqa topib kelishardi. Gʻamlab kelgan bu narsalar bilan ular hafta mobaynida kaptarlarni boqishardi.
Kaptarlarning hammasi yovvoyi, bir qaraganda bir-biridan farqi yoʻqqa oʻxshardi, lekin koʻp oʻtmay Katya ularni ajratishni oʻrganib oldi. Katya gumbazda yashayotgan oq kaptarga koʻpdan beri koʻz solib yurardi. Bu kaptar sheriklaridan balandlab uchar, cherkov ustida yolgʻiz parvoz etar, umbaloq oshib pastlar edi.
Samsonning kaptarlarga uncha hushi yoʻq edi. Onasi ustidan qulflab qoʻygan paytlarda bekorchilikdan zerikar, bir burchakka tiqilgancha bilgan kuylarini galma-galdan hushtakda chalib chiqardi.
Oq kaptar qorovulxona ustidan kuniga bir nechta marta uchib oʻtar, lekin tomga qoʻnmay, juda ham yuksakda parvoz etardi. Katya bu kuzda chordokda koʻrgan kaptari ekaniga amin edi. Nihoyat, kaptar qorovulxona tomiga qoʻngan paytda koʻpdan zoriqtirgan qushni hurkitib yubormaslik uchun qimir etmay oʻtirdi.
Shundan keyin oq kaptar har kuni tomga qoʻnadigan boʻldi, biroq hamma yovvoyi kaptarlar qizga oʻrganib, bemalol chordoqqa kiraversa-da, faqat bu xonaki qushgina ehtiyotkorlik bilan chetlab yurar, ichkariga qadam qoʻyishga botinmasdi. Dastlab uni kuzda chordoqda koʻrganman, deb oʻylagan Katya oq kaptar tomga kelib qoʻnadigan boʻlganidan buyon ikkilanib qoldi. Chiroyli, patlari koʻzni qamashtiradigan darajada oppoq, koʻpchigan, uzun dumli bu kaptar quzdagi patlari yulingan, choʻltoq qushchaga sira ham oʻxshamasdi.
Katyaning koʻnglini choʻktiruvchi yana bir narsa ayon boʻldi: kaptarning qanotiga kapalak nusxa qilib latta bogʻlab qoʻyilgani bu qushning egasi borligidan dalolat berardi. Shunday boʻlsa-da, baribir, u oq kaptarni yaxshi koʻrar, nonning yaxshi boʻlaklarini unga ilinardi.
Qiziq kaptar hech qachon qoʻlga oʻrganmaydi, chordoqqa ham yaqin yoʻlamaydi, degan qarorga kelgan bir paytda toʻsatdan qush unga el boʻlib qoldi.
Katya kunduzgi ulushning oxirgi boʻlaklarini bergach, qorni toʻygan kaptarlar bir-birlab tashqariga yoʻl olishdi. Burchakda oʻtirgan Samson past ovozda «Transval»ni hushtakda chalardi. Kutilmaganda oq kaptar bemalol ichkariga kirib, qizning oldiga keldi.
Dastavval Katya koʻzlariga ishongisi kelmadi, hatto Samson. ham mudroqlikdan uygʻonib, hayratdan angrayib qoldi. Hushtak ovozi tinishi bilan kaptar hushyor tortib, orqasiga tisarildi. Samson hushtak chalishi bilan u xotir-jam boʻldi-qoʻydi. Oradan yarim soat oʻtgach, oq kaptar qizning tizzasiga chiqib, bemalol etagidagi non uvoqlarni terib yeya boshladi.
Katya kaptarbozlarning qoʻlga tushgan har qanday kap-tarni oʻziniki hisoblab, qafasga solib qoʻyadigai udumi borligini bilmas, faqatgina arzandasining qanotiga kir latta bogʻlab qoʻyilganidan ogʻrindi, xolos. Qizcha sochiga taqilgan qizil lentasini oldi-da, kir lattani yechdi.
Uning etagiga lattaga qoʻshilib, naycha qilingan qogʻoz tushdi.

VI
Vorobushkinning yalanglikdagi ustaxonasi atrofiga har kuni daryoboʻyilik oʻsmirlar toʻplanishardi. Keyingi paytlarda ikkita yogʻoch oʻrindiq torlik qilib qoldi.
Bolalar tagiga gʻisht yoki taxta qoʻyib yerga joylashishar, kichikroqlari esa qari tolning pastki shoxlariga chiqib, chugʻurchuqlardek bir-biriga tikilib oʻtirishardi.
Ular yelkasini yelkasiga tirab, boshini boshiga qoʻygancha doira hosil qilishgan, oʻrtadagi devorga suyanib ol-gan yagona yoshi katta odam — Vorobushknidan koʻz uzishmasdi.
Ertaga bir necha kunga moʻljallangan koʻp bosqichli «Kamo» degan oʻyin boshlanadi, buguncha bolalar Vorobushkinning Kamo laqabli mashhur Semen Arshakovich Petrosyan haqidagi hikoyasini tinglashyapti. Mitkaning qulogʻiga gap kirmandi: ertadai u jangovar drujinaga boshchilik qiladi. Bir soat oldin hamma bir ovozdan uni sardorlikka say-ladi, quvonganidan u hamon oʻzini bosib ololmas, yod boʻlib ketgan gaplarni tinglashga sabri chidamasdi. Mitka xayoli-ni jamlash niyatida soʻzlovchining yuziga tikiladi. Bu qiyo-fani uch yildan beri har kuni koʻradi. Dastavval xunuk tuyulgan chehraning badburushligi bora-bora sezilmaydigan boʻldi. Biroq bugun Vorobushkinning yuzi unga chiroyli, yosharib ketgandek koʻrindi, uning gaplari Mitkaning qulogʻiga kirayotgani yoʻq. U xuddi Vorobushkinning suratini chizmoqchidek, yuzini sinchiklab koʻzdan kechiradi.
Vorobushkin qoqchakak, yuzining terisi tarang tortilib, bir necha joyidan chuqur ajinlar tilimlab oʻtgan. Qachonlardir qoq ikkiga boʻlingan burun sal qiyshiq bitgan, oqarib turgan jarohat izi burundan tashqari chap yonoqni ham kesib tushgan.
Mitka shu tobda bu chehraning nimasi oʻzgarganini bi-lishga intiladi-yu, lekin urinishi zoe ketadi. Xuddi odatdagidek, hech qanday oʻzgarish yoʻqdek tuyuladi. Faqatgina yonoqlariga bilinar-bilinmas yugurgan qizillikni ham dud bosgani uchun payqash qiyin, koʻzlari esa... Vorobushkinning koʻzlari sal chaqchaygan, katta-katta.
Bugun bu koʻzlar tahdidli boqmas, balki hayajondan chaq-nab turibdi. Mitka yoshi ulugʻ doʻstini ilgari ham bir marta xuddi shunday ahvolda koʻrgan.
Bahorda oq kaptar birinchi marta uchib kelib, kaptarxona tepasida umbaloq oshib uchganda u xuddi hozirgidek holatga tushgan edi.
Toʻsatdan va’zxon gapidan adashib, oʻzini sal orqaga tashladi-da, koʻzlarini yumdi.
Uning qovoqlari xuddi parrandanikidek oldinga turtib chiqqan, dagʻal edi.
Vorobushkinning boshi ham toʻsatdan allaqanday noma’lum qushnikiga oʻxshab qoldi. Shamoyili oʻzgargan burni ham egilib, tumshuq shaklini oladi.
Baribir bu qush bugun Mitkaga har qachongidek chiroyly tuyuladi. Birinchi marta qanday tanishishgani yodiga tushib, hikoya voqeasiga sira mos kelmaydigan joyda kulimsiraydi.
Vorobushkin gapini tugatib, bir nuqtaga tikilgancha oʻylanib qoldi.
Tinglovchilar eshitgan gaplari ta’siridami yo Vorobushkin yana nimadir qoʻshimcha qiladi, deb oʻylashganidanmi miq etmay turishardi. Biroq u lom-mim demadi, devorga suyangancha koʻzlarini yumdi.
Shu payt bu hikoyani birinchi marta eshitayotgan bolalarning eng kichigi soʻrab qoldi:
— U kishi chiroyli boʻlganmi... Kamo deganingiz?
Vorobushkin koʻzlarini ochib, goʻyo savol bergan bolani qidirayotgandek hammaga bir qur nazar solib chiqdi.
— Bunday odamlarga qarab toʻymaysan,— dedi oʻta xotirjamlik bilan.— Boshqalarni chiroyli boʻlishga majbur eta bilgan odamlar hamisha goʻzal.
— Bu nima deganingiz?— qiziqsinib soʻradi Mitka.
— Haligi uchib kelgan oq kaptar esingdami?
Mitka bosh irgʻadi.
— Uning kaptarxonadagi boshqa kaptarlardan farqi yoʻq. Osmonga koʻtarilishi bilan undan koʻzingni uzolmay qolasan, unga qoʻshilib boshqa qushlar ham boʻlakcha uchishadi. Kamo ham shunaqa, chinkaptarga oʻxshagan odam.
— U kishi tirikmi? — deb soʻradi yana boyagi bola-kay.
Vorobushkin bolakay oʻtirgan shoxga koʻz tashlab, huddi hamma narsaga mana shu goʻdak aybdordek jahl bilan gap qotdi:
— Tirik. Ogʻir jazoga mahkum etilganlar qamoqxonasida yotibdi.
Mitka Vorobushkinning chehrasidagi butun nafosat xuddi sidirib tashlangandek birdan yoʻqolganini aniq koʻrdi. Uning yuzini zahar bosib, yoqimsiz tus oldi, hatto tirtigʻi chuqurlashib, yanada xunuklashib ketdi. Vorobushkin choʻntagini kovlashtirdi-yu, tamakisini topolmagach, usta-xonaga kirib ketdi.
Bolalar shivirlashgancha joylaridan jilmay oʻtiraverishdi.
Toʻsatdan bolalardan biri qichqirib, sokin suhbatni buzdi.
— Bolalar, kim kelganini qaranglar!
Yalanglikda, bolalardan sal narida Katya bilan Samson turardi.
Bolalar bir-biriga koʻz tashlashdi, yaqindagina quvnb solingan malla artistlarning yana Daryoboʻyiga, ustiga-ustak ularning yalangligiga kelishga qanday botinishganiga aqllari bovar qilmasdi.
— Uchinchi marta bu yerga kelishga yuragi betlamaydigan boʻladi. Yaxshilab ta’zirini berish kerak.
Mitka bu gapni xuddi katta odamdek qat’iyat bilan aytib, shoshilmay oʻrnidan turdi.
Qaytib koʻzimizga koʻrinma deb ta’zirini berishganidan keyin ham Samson bilan Katyaning bu yerga kelishi bolalarning nazarida jazolanishi kerak boʻlgan harakat edi.
Mehmonlar bolalarga qoʻrqqa-pisa koʻz tashlashgancha yalanglikni chetlab, ustaxona tomon yurishdi. Habashdek qop-qorayib ketgan Mitka birinchi boʻlib ularning yoʻlini toʻsdi. U yurayotgan joyida toʻxtagan Samsonga yaqin kelib, oʻdagʻayladi:
— Xoʻsh?
Samsonning lablari oqarib, qoshi asabiy uchdi. U birov joniga ora kirishidan umidvor boʻldimi yoki qochishni moʻljalladimi, harholda yon-veriga alangladi, ogʻirini bir oyogʻidan ikkinchisiga solib, joyidan jilmay turaverdi.
— Xoʻsh?— yanada tahdidliroq ovozda soʻradi Mitka, Katya oldinga oʻtdi-da, uning qoʻlini nari surib, Samsonni pana qildi. Yuziga sepkil toshgan malla qiz bilan xuddi habashdek qop-qora bola bir-biriga tumshugʻini tiragancha turib qolishdi.
Mityaning orqasida lozim boʻlsa yonini oladigan sinashta doʻstlari turishardi. Yaqindagina sardorlikka saylanganidan gʻururga toʻlgan bola ogʻaynilarining oldida obroʻsini tushirmasligi kerakligini yaxshi bilardi-yu, biroq nima qilishi lozimligiga aqli yetmasdi.
Qizcha esa xuddi chapdast mushtlashuvchidek oyoqlarini kerib, oʻng qoʻlini musht qilgancha roʻparasida chiranib turardi.
U orqasida yashirinib turgan ojiz, chorasiz jigarini himoya qilish uchun mushtlashishdan ham qaytmasligi shunn doqqina ayon edi.
— Nima deyilgani esinglardan chiqdimi?— dedi Mitka tahdidni davom ettirish niyatida.
— Nega yopishasan? Qoch, senga hech kim tegayotgani yoʻq!— deya uni yoʻldan surib tashlashga urindi Katya.
— Nima, urishmoqchimisan?— Mitya ham uni turtdi. Bir necha daqiqagacha ular jon-jahdi bilan bir-birini turtkilashdi. Har kim koʻproq kuchini ishga solishga urinar, yon berish xayollariga ham kelmasdi. Katya kutilgandan koʻra baquvvatroq ekan, Mitya uni joyidai qimirlatolmadi. Har bir turtkisiga javoban u oʻzinikidan koʻra kuchliroq zarba olaverdi.
Olishuv choʻzilib ketdi. Bir gal qiz shunaqa turtdiki, yiqilib tushishiga sal qoldi. Orqadan piq etgan kulgi ovozi eshitilgach, Mitya nochor ahvolga tushib qolganini sezdi. Mitya bu malla qiz bilan jiqillashmoqchi emasdi. Aslida u qizning ashlovday hamrohi, asosiy hushtakbozning ta’zirini berib qoʻymoqchi edi.
Agar hozir roʻparasida oʻgʻil bola turgan boʻlganida nima qilishi kerakligini oʻzi bilardi-ya.
Qiz bola bilan urishishni u hamisha uyat sanar, ayniqsa, bugun oʻziga ep koʻrmasdi.
Biroq unga boʻsh kelish battar sharmandalik. Qiz yigʻlab yuborsa boshqa gap. Lekin raqibining yigʻlaydigan siyoqi yoʻq. Hayajon va gʻazabdan qizning magʻizdek qizarib turadigan yonogʻidan qon qochib, yuzidagi yakkam-dukkam, katta sep-killari yaqqol koʻzga tashlandi.
Katya qizishib ketgaiidan mahkam tugilgan mushti bilan raqibini borgan sari qattiqroq turta boshladi. Mitya orqasiga oʻgirilolmasdi. Hozir ogʻaynilari istehzoli kulim-sirab turishganini yaxshi bilardi.
U oʻzini bosib, bu narsalarni hazilga yoʻygancha obroʻsini saqlab, chekinishga qaror qildi. Qizning qattiq mushtiga javoban Mitya faqatgina uning burniga chertib qoʻya qoldi.. Ogʻaynilarining bu ishini ma’qullovchi kulgisi eshitilgan bir paytda sharaqlagan ovoz hovriga suv sepdi.
Qiz qulochkashlab turib uning yuziga tarsaki tushirdi. Bu safar tomoshabinlar xijolat boʻlib oʻtirmay baralla kulib yuborishdi. Alamidan Mitkaning rang.i quv oqarib ketdi, u qizning adabini berib, Daryoboʻyidagilar qanday urishishini koʻrsatib qoʻymoqchi boʻldi. U endi oʻzini tiyishga majbur emasdi. Bu qiz oʻgʻil boladan yomon urishmas, tagʻin birinchi boʻlib musht koʻtargan edi.
U oʻzini orqaga tashlab, kuchining boricha musht tushirmoqchi boʻldi. Biroq urolmadi — duddan qorayib ketgan, moy yuqi, yoʻgʻon, baquvvat barmoqlar bilagidan shappa ushlab oldi.
— Nega qiz bola bilan urishyapsan? Nega uni xafa qilyapsan?— Bolaning qulogʻi ostida Vorobushkinning doʻrillagan zardali ovozi eshitildi.— Qiz bola bilan urishadigan sendaqa zoʻrni qara-yu...
— Oʻzi birinchi boʻlib boshladi-ku...— dedi. Mitka oʻzini oqlab.
— Nega urishyapsan? Tagʻin qiz bola emish,— deya Katya-ni koyidi Vorobushkin.
— Men unga tekkanim yoʻq, oʻzi birinchi boʻlib boshladi.
Vorobushkin sovuq nigohini Katyadan Mityaga koʻchirdi va arzandasining chap yonogʻi oʻngiga nisbatan qizarib ketganini, labining chetiga qon sizib chiqqanini payqadi. Qizcha hamon qoʻlini musht qilganicha yana hezlanib turardi.
— Nega buyoqqa kelding?— birdan unga zahrini sochdi Vorobushkin.— Nega kelding, deb soʻrayapman? Ashula aytib bermoqchimisan?
Samson Katyaning yengidan tortib, bu badjahl, qoʻr-qinchli odamning oldidan nariroq olib ketmoqchi boʻldi. Katyaning yuzi battar oqarib ketdi-yu, lekin joyidan qi-mirlamadi. Vorobushkin uning lablari pirpiray boshlaganini koʻrib, darrov gap ohangini oʻzgartirdi.
— Urishmaslik kerak,— dedi u muloyimlik bilan.— Oʻgʻil bolaning mushtlashgani yomon, qiz bolaning mushtlashgani butunlay sharmandalik. Buyoqqa kelmagin ham, urishmagin ham. Sening ashulalaringni hech kim yaxshi koʻrmaydi, tushundingmi? Endi toʻgʻrisini ayt, qorning ochmi?— deb soʻradi u toʻsatdan mehri tovlanib.
Uning yuzi endi qoʻrqinchli tuyulmas, hatto Samson ham yengil tortib, Katyaning qoʻlini qoʻyib yubordi.
Katya oldinga bir qadam tashladi-da, mushtini Vorobush-kinning naq tumshugʻi tagiga olib borib, barmoqlarini yozdi. Uning kaftida naycha qilingan kichkina qogʻoz parchasi bor edi.
— Oling, bu sizga,— dedi qiz sustkashlik qilayotgan Vorobushkinni shoshiltirib.
Vorobushkin qogʻozni barmoqlarining uchi bilan chimdib olib, koʻz yugurtirib chiqqach, xuddi esi ogʻib qolgan odamdek qizga merovsirab tikildi. Qizning qoʻlidan ushladi-da, churq etmay ustaxonaga sudrab ketdi.
Chetdan qaraganda bahaybat, qop-qora odamxoʻr qoʻlga tushirgan oʻljasini uyasiga tortqilab ketayotganga oʻxshardi.
Katya unga zoʻrgʻa yetib yurar, biroq yuzida qoʻrquvdan asar ham yoʻq edi.
Ularning orqasidan hayajondan qaltirayotgan Samson loʻkillab borardi.
Uchchovlon yalanglikdagi bolalarni hayronu lol qilgan-cha ustaxonaga kirib ketishdi.
Samson bilan Katya ustaxonadan chiqishganda qosh qora-yib qolgan edi. Ular yolgʻiz emasdi. Habashdek qop-qora Mitka mehmonlarni marragacha kuzatib qoʻydi. Bolalar goʻyo esini taniganidan buyon yaqin oʻrtoq boʻlishgandek gapla-shisharkan, xuddi kattalardek qoʻl olishib xayrlashishdi. Qizcha chap qoʻlini uzatarkan, kulimsiradi. Oʻng qoʻli yana musht boʻlib tugilgan, biroq endi u qora bolada dushmanlik hissini uygʻotmas, aksincha, mehr bilan tikilib turardi.
Ertasiga tong yorishar-yorishmas jangovar drujina Daryoboʻyi etagidagi daraxtzorga yigʻildi.
Bolalar bir soatcha kutishdi, lekin ularning yoʻlboshchisi Mitkadan darak boʻlmadi. «Politsiya» daraxtzorni oʻrab olganda ular qoʻl koʻtarib, muhlat soʻrashdi.
«Jandarmlar» «mirshab» bilan maslahatlashishgach, ularga bir soat muhlat berishdi.
Drujinadagilarning hammasi oʻz sardorini izlab chopib ketdi.
Ustaxonaning eshigiga qulf urilgan edi.
Bolalar yaqin atrofdagi koʻchalarni aylanib chiqishdi, lekin na sardorni, na Vorobushkinni topisholdi. Ular noiloj daraxtzorga qaytib, boshliq qochib ketganini aytishdi.
Kurash qoldirilib, hamma barobariga qochoqni izlagani yoʻlga chiqdi. Sardor esa bu paytda daryoning naryogʻida edi. U yovvoyi kaptarlarni tutmoqchiga oʻxshab, yopib qoʻyilgan qamoqxona cherkovi atrofida aylanishardi. Ibodatxona eshigi oldidan unga qamoqxona roʻparasida langar tashlagan qayiq koʻrinib turardi
Vorobushkin kechgacha suvga qarmoq solib oʻtirdi. Baliq qarmoqqa yaqin yoʻlamas, biroq baliqchi ovdan voz kechmas, suv betida qalqib turgan poʻkakka emas, qamoqxona tepasi-da uchib yurgan kaptarlarga tikilib oʻtirardi.
U dov-dastgohini yigʻishtirgan paytda qarmoqqa umuman chuvalchang ilinmagani ma’lum boʻldi.
Bu faromushlik uni ajablantirib, kayfiyatini buzgani ham yoʻq.
Qayiqni qoziqqa bogʻlarkan, allaqanday kuyni hushtakda xirgoyi qila boshladi, u kamdan-kam bunday kayfiyatga tushardi.
Shu payt ertalabdan beri oʻz sardorini izlab yurgan jangovar drujina Vorobushkinga duch keldi.
— Kamo qochib ketdi!— deya chuvvos soldi hayajonlangan bir necha ovoz.
Vorobushkinning qoʻlida zanjir tushib ketdi va jonsaraklik bilan orqaga oʻgirildi.
— Bu gapni qaerdan topdinglar?— deb soʻradi Vorobushkin sovuqqina.
— Ertalabdan beri qidiramiz, hech qaerda yoʻq. Bilasanmi, Vorobushkin, biz oʻrmonda kutib turdik, lekin u kelgani yoʻq. Ustaxonaga borsak, qulf ekan.
Vorobushkin gapni oxirigacha eshitmadi, oʻgirilib qa-yiqning zanjirini oldi-da, halqaga qulf solmoqchi boʻldi. Biroq qulf hadeganda moʻljalga ilinmadi, kalit ham hadeganda joyiga tushib, burala qolmadi.
Nihoyat, qayiqni bogʻlab qoʻygach, u qaddini rostlab soʻradi:
— Demak, aldabdi-da? Endi nima qilmoqchisizlar?
— Biz boshqa sardor saylashga qaror qildik. Kamo doʻstlarini aldamaydi.
— Balki esidan chiqib qolgandir?
— Kamo hech narsani esdan chiqargan emas.
— Toʻgʻri qaror qilibsizlar,— deya ularning fikrini quvvatladi Vorobushkin.
Uyga qaytishayotganda ular Mitkaga duch kelishdi.
U ovdan ikki qoʻlini burniga tiqib kelardi. Omadsiz baliqchi bilan ovchi shodon koʻz urishtirib olishdi.
Jangovar drujina toʻla-toʻkis holda ular bilan birga odimlardi.
Hech kim sardorga lom deb soʻz qotmadi, hatto uning pay-do boʻlganini payqamaganga oʻxshashardi.
Vorobushkin bolalar bilan ustaxona yaqinida xayr-lashdi.
— Bugun kech boʻldi, ertaga kelinglar, qaroringlarni amalga oshiramiz.
Mitka oldin Vorobushkinga, keyin oʻz safdoshlariga nazar soldi, biroq Vorobushkindan sado chiqmadi, jangchy-lar esa oʻz boshligiga qarab ham qoʻymay, burilib ketishdi.
— Biz seni... qochoq sifatida oʻzgartirishga qaror qildik,— deya tushuntirdi Vorobushkin bolalar nari ketishgach.
Mitka birdan yulqinib, bolalarning orqasidan yugurdi. Vorobushkin uni toʻxtatishga urinmadi ham.
Mitka yigirma-oʻttiz qadam joygacha borib toʻxtadi. Ogaynilarining orqasidan bir oz tikilib turgach, shoshil-may iziga qaytdi. Vorobushkinning yoniga kelgach, choʻntagidan xuddi kecha Katya olib kelgandek naycha qilingan xat chiqarib katta kishilardek ma’noli kulimsiradi.
Vorobushkin xatni avaylab olarkan, uzoq vaqtlik doʻstligi badalida birinchi marta bolaning yelkasidan quchdi. Mitka boshini koʻtarib Vorobushkinning yosharib, chiroyli boʻlib ketganini koʻrdi.
Ertasiga kechki payt Daryoboʻyining deyarli hamma bolasi oʻzlariga yangi boshliq saylagani ustaxona oldiga yigʻildi. Ularning orasidagi sobiq boshliq gap-soʻzlarga qoʻshilmay oʻtirardi.
Jangchilar unga e’tibor berishgani ham yoʻq. Yangi sardor tanlab, har kimga vazifa taqsimlangan paytda ham u hech kimning esiga kelmadi.
Jizzaki, izzattalab Mitka bu ishlarni oʻta xotirjamlik bilan kuzatib oʻtirardi. Vorobushkin unga bir necha bor koʻz tashlab, yuzida na afsus, na ranjish ifodasini koʻrdi.
Mitka bolalarning gaplariga astoydil kuloq solar, ora-chora roziligini bildirib, bosh irgʻab qoʻyar, xuddi katta kishilardek, oʻzini bu yerda yuz berayotgan ahamiyatsiz voqealarga qiziqmayotgandek tutardi.
Moʻljallangan qiziqarli oʻyinni oʻynash nasib etmadi. Ertalab daraxtzorga kelgan bolalar osib qoʻyilgan odamga duch kelishdi. U zavodda ishlaydigan, siyosiy qarashlari uchui bir necha marta qamoqda yotgan, butun Daryoboʻyiga tanil-gan kishi edi. Endi u ikki qoʻlini yoniga tushirib, tilini chiqargancha boshini qiyshaytirib turardi. Oq paxtasi chiqib ketgan shishadek yiltiroq koʻzlari bilan u xuddi oyogi ostidan nimadir izlayotganga oʻxshardi.
Uning orqasiga «Iuda»[4] deb yozib qoʻyilgan edi.
Politsiyachilar jasadni koʻzdan kechirishgach, olib ketish-di va shu kuniyoq yana qamoqqa olishlar boshlandi.
Ertasiga ertalab, tong yorishar-yorishmas turli ovozlar-dagi gudok chalinib, ishchilar zavodga tomon oqib kela boshladi. Lekin odamlar bugun qoʻltigʻiga tugunchalarini tiqib yugurishmas, xuddi bayramdagidek ohorli kiyinib, bamaylixotir yurishardi.
Odamlar korxona darvozalari oldida toʻdalashib, yurol-may toʻxtab qolishdi.
Saf oralab har xil gap-soʻz, qichqiriqlar eshitila boshlandi.
— Ish tashlaymiz! Qamoqqa olinganlarni chiqarib yuborishmaguncha ish boshlamaymiz!
Zavod egalari oʻsha kuniyoq jandarmeriya polkovnigining Huzuriga kirishdi.
Rangi zahil, turqidan kasallik yogʻilib turgan polkovnik ularni oʻtirishga taklif etarkan, kulimsirab soʻradi:
— Ha, tashvishga qoldinglarmi?
Zavod egalari uch kishi edi. Ularning eng semiz, eng betoqati xuddi bu savoldan qattiq haqoratlangandek qizarib, yoʻgʻon gavdasiga yarashmagan ingichka ovozda chiyilladi:
— Biz armiya uchun, mudofaa uchun ishlayapmiz! Shoshilinch buyurtmalar olganmiz, siz ishchilarni qamab, gʻalva chiqaryapsiz, bizga xalal beryapsiz!
— Tashvishlanmanglar, janoblar, tashvishlanmanglar,— ilmoqli gap qotdi polkovnik.— Men ham mudofaa uchun xizmat qilaman, ishoninglar,— u suhbatdoshlariga bir-birlab koʻz yugurtirdi.
— Axir biz ish tashlash choʻzilib ketishiga yoʻl qoʻyolmaymiz. Buyurtmani vaqtida yetkazib bermaganimiz uchun jarima toʻlaymiz, polkovnik,— bu safar bosiqlik bilan tushuntirdi xomsemiz.
Polkovnik boshini qiyshaytirgancha qulochini yozdi.
— Men savdogar emasman, janoblar, lekin bir narsani — foydaning chiqimi ham borligini bilaman,— polkovnik yana boshini koʻtarib, hammaga birma-bir koʻz tashladi.— Agar bu gʻalayonni toʻxtatishning chorasini topsanglar, sizlardan gʻoyat minnatdor boʻlamiz, janoblar.
— Muhtaram polkovnik, Petr Vladislavovich,— hasratomuz nola qildi xomsemiz.— Axir ular qoʻlga olinganlarni qamoqdan chiqarib yuborishni talab qilishyapti. Bizning qoʻlimizdan nima ham kelardi. Qamoqxona sizning ixtiyoringizda-ku.
— Sizlar ish haqini oshiramiz, deb koʻringlar, balki yon bosishar,— deya maslahat berdi polkovnik.
— Siz yana odamni mayna qilyapsiz,— xomsemiz qizarib-boʻzarib oʻrnidan turdi.
Sheriklari ham oʻrindan qoʻzgʻalishdi.
— Hozir yuragimizga hazil-mutoiba sigʻmaydi. Biz armiyaning buyurtmalarini bajarolmayapmiz. Hoziroq harbiy ministrlikka telegraf orqali xabar qilamiz.
— Qoʻyinglar, xafalashib yurmaylik, janoblar,— dedi polkovnik murosasozlik bilan.— Men sizlarning ham manfaatingizni himoya qilaman. Bu gʻalayon koʻpga bormaydi. Gapimga ishonaveringlar. Ularning boshliqlari yoʻq. Hammasi uyoqda... qamoqda. Agar biz yon bosib, loaqal bir qismini chiqarib yuborsak, keyin nimalar yuz berishiga kafillik berolmayman. Hozircha bu gap ikki-uch kunda bir yoqli boʻladi... Oʻtiringlar, nega tik turibsizlar, janoblar?
Ular urush, mahalliy va taxt yangiliklari haqida bir oz gaplashib oʻtirishgach, doʻstona xayrlashishdi.
VIII
Aytilgan ikki-uch kun ham, ketidan yana toʻrt kun ham oʻtdi. Ish tashlash barham topgani yoʻq. Zavod egalari bir oz sabr qilishgach, yana polkovnikning huzuriga otlanishdi. Ularni rotmistr kutib oldi. Polkovnik kasal ekan. Rot-mistr xijolat boʻlib gʻalayonchilarning orasida yoʻl koʻrsatuvchilar topilib qolganini, endi ularni aniqlash zarur-ligini, bu ishni tez orada amalga oshirib, gʻalayonga darrov barham berilajagini aytdi.
Biroq politsiyaning gʻalayonchilar yoʻlboshchilarini topib, qamoqqa olishga urinishlari zoe ketdi. Yoʻlboshchilar oʻzlarini mutlaqo fosh etishmadi.
Tajribali izquvarlar ham nima qilarini bilmay boshi qotdi. Shu paytgacha ular bu qadar puxta niqoblangan tashkilotga duch kelishmagan edi. Ish tashlovchilarning har bir xatti-harakati puxta oʻylangan rejaga asoslangan boʻ-lib, oʻq tomirini topishning sira iloji yoʻq edi. Deyarli bir-biri bilan gaplashmayotgan bir necha ming ish tashlovchi bitta odamdek ish tutardi. Daryoboʻyiliklar xuddi ishga kelgandek zavod oldiga yigʻilishar, shtreykbrexer[5] larni hamjihatlik bilan quvib solishardi.
Faqat dovdir Vorobushkingina bir chetda yurar, bolalarga qoʻshilib koʻcha-koʻyda tentirar, ular bilan kaptar uchirar, koʻpincha ertadan kechgacha daryoga qarmoq tashlab oʻtirardi.
Duduq bola bilan mallasoch qiz Daryoboʻyiga oʻrganib qolishdi.
Katya Mitya bilan birga jamoa kaptarxonasiga bemalol kirib-chiqib yurar, tabiatan qizgʻanchiq, takabbur bola bu qizning kaptarxonaga ega chiqib qolganidan ogʻrinmasdi. Kattalar esa daryoning naryogʻidan kelgan bu bolalarga yovqarash qilishardi.
Daryoboʻyiliklar shu kunlarda har qanday yot kimsadan oʻzlarini olib qochishar, hatto hamma joyga bosh suqib, izgʻib yuradigan malla bolalarga ham shubha bilan boqishardi.
Bir kuni, ish tashlaganlar zavod darvozasi oldida toʻplangan paytda, Samson bilan Katya ashula aytib berishmoqchi boʻlishdi. Lekin toʻdadagilar ularni ogʻiz ochgani qoʻymay chuvvos solishdi:
— Hayda-a! Nima bor ekan ularga! Shundoq ham qoniga tashna boʻlib turibdi odam!
Lekin bolalarga yaqin turganlar ularni haydashga shoshilishmadi.
— Transval’, xransval!
Vatanim mening,— qoʻngʻirokdek ovozda berilib kuyladi qizcha. Samson xuddi xushovoz qushdek ajoyib hushtak chalardi. Shovqin-suron birdaniga tindi-qoldi:
Toʻngʻich oʻgʻlim oqsoch moʻysafid,
Allaqachon oʻldi jangda.
Kenjam esa oʻn uch yoshida,
Talabgor boʻldi jangga.
Butunlay yod bu qoʻshiq hozir allaqanday nozik tuygʻularga ta’sir etib, xayollarni toʻs-toʻs qilar, shubhalarni yoʻqotib, oldingisidan boshqacha, butunlay yangi fikr uygʻotardi.
Shu qadar jimlik choʻqdiki, hatto toʻdayushg eng oxirida turganlarga ham har bir soʻz, har bir ohang bemalol yetib borar, jimlikni ora-chora eshitilgan chuqur xoʻrsinish buzib qoʻyardi xolos.
Bolalar ashulasini tugatib, jimib qolishdi. Odamlar esa ularning yana kuylashini kutib, soʻzsiz tikilib turishardi. Lekin artistlar boshqa qoʻshiq aytishmadi. Shunda tomoshabinlarning koʻpchiligi choʻntaklarini kovlashtira boshlashdi. Allaqachon har bir tiyin hisob-kitobli boʻlib qolgan edi.
Yerga dastlabki besh tiyinlik jiringlab tushishi bilan qizcha darrov pulpi olib, egasiga qaytardi.
— Ie, ha? Kammi?
Qizcha bosh chayqadi, keyin xuddi katta kishilardek bo-siqlik bilan javob berdi:
— Ish tashlash tugasin, keyin... Hozircha pulsiz aytaveramiz.
Oʻshandan buyon bolalar ularga el boʻlib ketdi, hatto yaxshi koʻrib, «mallavoylar» deb atay boshlashdi.
Kunlar bir-birini quvib oʻtar, politsiya bilan izquvar-lar hamon gʻalayonchilarning boshliqlarini topisholmasdi.
Daryoboʻyiliklarning yeyishga noni qolmadiyu, biroq hamon ishlashdan bosh tortishardi.
Jandarmlarning jigʻibiyroni chiqar, poytaxtdagi boshliqlar bu ahvoldan norozi ekanliklarini bayon etishardi.
Faqatgina qamoqxona boshligʻi yayrab yurardi.
Mahbuslar xuddi tashqarida boʻlayotgan voqealardan xabari yoʻqdek oʻzlarini haddan tashqari xotirjam tuti-shardn.
Keyingi paytlarda hatto eng janjalkash mahbuslar ham yuvvosh tortib, itoatgoʻy boʻlib qolishdi. Janjal, toʻpolonu beboshliklar butunlay barham topdi.
Mahbuslarning hammasi qamoqxonaga oʻrganib, sharoitga moslashib qolganga, taqdirga tan berib, ozodlikni butunlay xayolidan chiqarib yuborganga oʻxshashardi.
Qamoqxona boshligʻini polkovnikning huzuriga chaqirtirishdi. U harbiy liboslari torlik qilib qolganidan terga botgancha qamoqxonadagi tinchlik-xotirjamlik haqida axborot berdi. Xoʻppasemiz, xum boshida bironta tuki qolmagan, semizligidan yumilib ketgan qisiq koʻzli, yuzi barkashdek bu odam xuddi buddaga oʻxshardi.
U oromkursida oʻtirarkan, boshligining hurmatini joyiga qoʻyar, lekin oʻzini qadr-qimmatini biladigan odamdek tutardi.
Boshliq-jandarmeriya polkoviigi, qotma, necha yoshdaligini bilib boʻlmaydigan, zahil yuzi unniqqan, kalta kesilgan qoramtir sochlari tipratikondek xurpaygan odam — yozuv stolining orqasida oʻtirardi.
Uning kekirdagi turtib chiqqan ingichka boʻyni boshiii toʻgʻri tutib turolmaydiganga oʻxshar, polkovnik kallasini ikki qoʻllab tutamlagancha dum-dumaloq, jigarrang koʻzlarini qamoqxona boshligʻidan uzmasdi.
Qamoqxona boshligʻi gapini tugatib, jim qolgach, polkovnik oʻrnidan turdi, xodimiga qaramay, uyokdan-buyoqqa uzoq yurdi, keyin keskin burilib, yaqin keldi-da, xuddi birinchi marta koʻrayotgandek koʻzdan kechira boshladi.
Oʻzini erkin, beparvo tutib oʻtirgan qamoqxona boshligʻi birdan oʻzgardi.
Uning rangi boʻzarib, koʻkarib ketdi, lunjini shishirib, oʻtirgan joyida jussasini bir paytlaridagi xipcha holiga keltirishga behuda urindi.
Polkovnik bir-biriga yaqin joylashgan jigarrang koʻz-larini xodimiga tikib turaverdi.
— Demak, sizningcha qamoqxonada tinchlik-xotirjamlik hukm surayotgan ekan-da?— past, lekin hissiz ovozda, Har bir soʻzga alohida urgʻu berib soʻradi u.
— Xuddi shunday!— qamoqxona boshligʻining ovozida ilgarigi qat’iyat yoʻq edi.
— Demak, siz mahbuslaringizning tashqari bilan aloqasi borligidan bexabarsiz?
Qamoqxona boshligʻining kichkina, qisiq koʻzlari asta-sekin kattalasha boshladi, yana bir lahzadan keyin qoʻrquv va hayratdan dum-dumaloqlashib, koʻrgʻoshin tusini oldi-da, polkovnikka baqrayib qoldi.
U churq etolmas, faqat semiz, qon tomib turgan yanogʻining paylari bilinar-bilinmas uchardi.
— Men qamoqxonaning tashqari bilan doimiy aloqasi borligydan xabardorman. Doimiy aloqasi bor. Tushunarlimi?— deya ta’kidlab soʻrardi jandarm.
— Buiaqa boʻlishi mumkin emas,— qamoqxoia boshligʻi xuddi labini qimirlatmasdan gapira oladigan odamdek boʻgʻiq ovozda gap qotdi-yu, birdaniga boʻshashib, jiqqa terga botdi.
— Rost aytasiz, bu narsa boʻlmasligi kerak, lekin baxtga qarshi aloqa oʻrnatilgan.
Polkovnik aytayotgan narsalarining oʻziga tariqcha aloqasi yoʻqdek hamon bamaylixotir gapirardi.
Qamoqxona boshligʻi bamisoli murvati burab yuborilgandek oʻrnidan turib ketdi. Jiqqa terga botib, ogʻir tortgan bu odam kichkinagina, qotma jandarm oldida xuddi bezgak tutgandek tishlari takillab, qaltiray boshladi.
— Bu gapga ishonishdan bosh tortaman,— yigʻlamoqdan beri boʻlib mingʻirladi u.— Shuncha yillik xizmatim mobaynida bunaqa voqea boʻlgan emas. Biron xatoga yoʻl qoʻymadikmikan?
— Oʻzingizni bosing!— dedi polkovnik sal yumshab.— Afsuski, men yanglishmayotganimga toʻla asos bor. Zudlik bilan kim vositachilik qilayotganini aniqlash kerak. Bironta xizmatchingizdan gumoningiz yoʻqmi?
— Janob polkovnik, bizda har bir odam yuz marta chigʻiriqdan oʻtkazilgan! Hammasi eski xizmatchilar! Bunday xayolga borishning oʻzi mumkin emas...— xoʻrlikdan qamoqxona boshligʻining ovozi titrab ketdi.
— Siz haddan tashqari ishonuvchansiz. Bizning ishi-mizda bu gunohi azim,— polkovnik shartta uning gapini boʻlib, yana xonada uyoqdan-buyoqqa yura boshladi.
Oʻsha kundan e’tiboran qamoqxona boshligʻining halovati yoʻqoldi. Uni har kuni polkovnikning huzuriga chaqir-tirishar va u har safar qamoqdagilarning tashqaridagilar bilan aloqasi borligiga yana bir karra amin boʻlib qaytardi.
Qamoqxonada aygʻoqchilar izgʻib yurishar, bunday aloqani fosh etgan odamga mukofot va’da qilingan edi.
Nazoratchilar endi mahbuslardan koʻra koʻproq bir-birini poylashar, hagto qamoqxonada ishlayverib pixini yorgan eski xodimlarni ham ishga kelib-ketishayotganida tintib koʻrishar, xuddi jinoyatchidek shir-yalangʻoch qilib, kiyim-kechaklarini tekshirib chiqishardi.
Birdaniga mahbuslar ham tekshiruvdan oʻtkazilib, tintib chiqildi.
Polkovnikning shaxsan oʻzi qamoqxonaga kelib, yoʻlakda sassiz aylanib yurar, har bir odamni kuzatar, hamma narsani soʻrab-surishtirardi. Hatto nazoratchilar unga «Sassiqqoʻzan» deb laqab ham qoʻyishdi.
Kechasi qamoqxonadagi har qanday faoliyat toʻxtagan, mahbuslar oʻrniga kirgan paytda shu qadar jimlik choʻkardiki, hatto yumshoq poyabzal kiygan nazoratchilar bilintirmay kelib, tirqishdan moʻralashlari qiyin boʻlib qoldi.
Nazoratchilar kunduzgi tashvishlardan horib-charchab, yumshoq oʻrinda dam olishar, devorlar sekin tiqillar, elas-elas eshitiluvchi ovozlar bir daqiqa ham tinmasdi.
«Qamoqxona telegrafi» toʻxtovsiz ishlardi.
Tiqirlagan ovoz xonadan-xonaga oʻtar, mahbuslar bir-birini yangiliklardan xabardor qilishardi.
Ertalab va kechqurun dogʻ suv bilan kechki ovqat tarqatiladigai paytda navbatchi nazoratchi band boʻlar, qamoqda uzun soqol qoʻyib yuborgan past boʻyli, ozgʻin mahbus darchani ochar, sekingina hushtak chalgancha oq kaptarni boqardi.
Oq kaptar endi odatdagidan uch hissa koʻp ovqat yerdi. Uyoqda, gumbaz ostida, toʻsin panasidagi poxolu navdalardan qurilgan uyada katta, uzun tumshuqli ikkita och polapon yutoqib yotardi.
Chinkaptar bilan kichkina poʻpakli kulrang kaptar ularga toʻxtovsiz oziq tashishardi. Polaponlar tez ulgʻayishar, yegani yuq boʻlmas, shu bois dam-badam ovqat talab qilishardi.
Chinkaptar sheriklari bilan hovlida don izlamas, Deraza tokchasi-yu, qorovulxona chordogʻida ovqat moʻl-koʻl edi, lekin shunga qaramay ochofat bolalarini toʻygʻazolmas, ertadan kechgacha oʻrgangan joylariga zir qatnardi.
Naycha qilib, qanoti ostiga bogʻlab qoʻyiladigan xat uchishiga xalal bermasdi.
Bunday xatlar ba’zan kuniga bir necha martadan almashar, lekin ularning vazni bilan hajmi sira oʻzgarmasdi.
Qamoqxona boshligʻi jandarmeriya boshqarmasidan chiqib, uyiga piyoda qaytdi. Bugun polkovnik koʻrslik qilib, yer tepindi.
Qirq yillik xizmati mobaynida boshliqlar u bilan birinchi marta shunday gaplashishdi. Qaltis vaziyat uni dadillantirib yubordi, polkovnikka oʻz odamlarining ka-filini olajagini shartta aytdi-qoʻydi.
— Xodimlarimning mutlaqo aybi yoʻq. Hammasini oʻzim tanlab olganman. Ularni yillab sinovdan oʻtkazganman, har biriga kallam bilan javob beraman. Xodimlarim orasida inqilobchilar yoʻq, janob polkovnik, ular hech kimga vositachilik qilishmaydi.
— Boʻlmasa, zagʻizgon dumida xat tashib yurgan ekan-da, shundaymi?
Polkovnik tutaqib, yer tepingancha baqirib-chaqirdi.
— Siz bu lavozim uchun qarib qolmadingizmikin, deb qoʻrqaman!— degan xitob eshitildi xonadan chiqayotgan qamoqxona boshligʻining orqasidan.
U izvoshchini joʻnatib yuborgach, piyoda ketarkan, yaqindagina boʻlib oʻtgan gap-soʻzlarni esladi. Keyingi haftalar ichida u birdaniga choʻkib qoldi. Semiz lunjlarini tarang tortib turgan terisi, lorsillagan bagʻbaqasi qat-qat qatlanib, shalvirab tushdi. Hatto odat tusiga kirib ketgan harbiychasiga oʻktam yurishlaridan asar ham qolmadi. Qaddi bukchayib, kichrayib qoldi, oyoqlarini sudrab bosgancha mayda qadam tashlab sekin odimlardi.
U qamoqxona hovlisida xuddi vidolashayotgandek tanish binoning mayda-chuydasigacha diqqat bilan koʻz yugurtirdi.. Boshliqning tahdidi uni gangitib qoʻydi, oʻzini allaqachon ishdan boʻshatilgandek his etardi.
Umrining asosiy qismi shu qamoqxona bilan chambarchas bogʻliq. U qirq yil muqaddam unter ofitser unvonida iste’foga chiqib, shu yerga ishga keldi. Bu davr ichida kasbdoshlari bir necha bor almashindi.
Qoʻlidan minglab mahbus oʻtdi. Bu yerga endigina moʻylabi sabza urganda kelib, munkillab qaytib ketganlarni ham koʻrdi.
Bu orada qamoqxona uch marta qayta qurildi, jihozlarni, tartib-qoidalarni, odamlarni oʻzgartirishdi. Lekin u hech qayoqqa ketmadi.
Qirq yillik xizmati mobaynida biron marta tanbeh eshitgani yoʻq, qoidada koʻzda tutilmagan bironta tartibsizlik qilmadi, hech qachon koʻngilchanlikka yoʻl qoʻymadi.
Rahbarlar xizmatlarini munosib taqdirlashdi, yigirma yil ichida u kichik nazoratchidan eng yaxshi qamoqxonaning boshligʻi darajasiga koʻtarildi. Undan ish oʻrgangani kelishardi. U politsiyada hamisha eng kamyob odamlar qatori qadrlanardi, mana endi toʻsatdan qarib, keraksiz boʻlib qolibdi.
Toʻgʻri, u bemalol pensiyaga chiqib ketishi mumkin, biroq bu narsa shuncha yildan beri oʻrganib qolgan cheklanmagan imtiyozlar oʻrnini bosa olarmidi?
Qirq yil ichida u qamoqxonaga singib ketdi, hovlining har bir burchagi unga tanish, qadrdon, xotiralariga uyqash edi. Bu yerga kelguncha oʻtgan umrini u sira ham eslamasdi, ehtimol bir necha kundan keyin qadam bosishi taqiqlanar.
U chogʻda qadrdon hovlini, panjarali deraza oʻrnatilgan mayda-chuydasigacha tanish devorlarni, hatto deraza rahnayu peshtoqlarda izgʻib yuradigan mana bu kaptarlarni ham qayta koʻrish nasib etmaydi.
Qamoqxona boshligʻining dimogʻi achishib, yonogʻiga yesh oqib tushdi. U shosha-pisha choʻntagidan katak dastroʻmol olib silkitdi-da, koʻzini artdi.
Hovlining turli chekkasidan biron narsa berarmikin degan ilinjda kaptarlar yopirilib kelishdi.
Moʻysafid choʻntagini kovlashtirdi, kaptarlarga uvoq tashlay turib, oʻylanib qoldi.
Har kuni kaptarlarni boqadigan oʻzidan oldingi boshliq yodiga tushdi. Oʻshandan buyon kaptarlarning qancha avlodi oʻtib ketdi. Bu qushlarni u ham yaxshi koʻrardi.
Kaptarlar naq oyogʻi ostida oʻralashib yurishardi. Nimasi bilandir unga oʻxshab ketadigan semiz koʻk kaptar dumini yoygancha asfaltni supurib, moda kaptarning orqasidan ergashib yurardi.
Moʻysafid unga tikilib qoldi.
Boshliqning: «Zagʻizgʻon dumida xat tashib yurgan ekan-da»,— degan ta’nasi yodiga tushdi. Toʻsatdan yilt etgan fikrni ilgʻab olishga urinib, koʻzlarini pirpiratdi, kap-tarlarga butunlay boʻlakcha qiziqish bilan tikildi. Parrandalar qamoqxona ustida galalashib uchishar, derazalar rahiga, peshtoqlarga qoʻnib, hovlida yoʻrgʻalab yurishardi. Moʻysafid xuddi yoʻlini davom ettirish oldidan yuki ogʻirlik qilib horigan otdek, bosh chayqagancha xonasiga kirib ketdi.
Ertasiga ertalab keksa qamoq nazoratchisi yana hovlida paydo boʻldi.
Hali juda barvaqt, quyosh daryo orqasidan endigina koʻ-tarilib kelar, qiyalab tushayotgan nur devorlarga xuddi sargʻimtir dogʻdek chaplanib qolardi. Shabnam tushgan qoramtir asfalt yiltirar, hovli sathiyu tomlardan yengil hovur koʻtarilardi.
Moʻysafid devor tagidagi quyosh taftida isib qolga joyni tanladi. Xuddi mushukdek koʻzlarini qisib, shapkasini yechdi-da, dumaloq yargʻoq boshini oftobga tutdi.
Jandarm libosidagi xizmatchi katta qora idishni olib chiqib, moʻysafidning yonida turgan kursiga qoʻydi.
Koʻp oʻtmay qamoqxona ustida dastlabki kaptarlar koʻn rindi. Tuni bilan ochiqqan qushlar gumbazdan hovliga qa rab oʻqdek uchishardi.
Koʻplarining uyasida polaponlari chirqirashar, ota-ona lari koʻproq oziq gʻamlab olishga oshiqishardi. Ular ha kungidek oʻzlarini uyoqdan-buyoqqa urib yugurmas, betoqatli bilan hovli roʻyasidagi uvoqlarni terib olgani shoshili shardi.
Moʻysafid idishning qopqogʻini ochib, quyuq qilib pi shirilgan soʻk boʻtqadan yogʻoch qoshiqni toʻldirib oldi-da yerga sochib, kaptarlarni chaqirdi.
Kechagina uning oyoqlari ostida oʻralashgan katta koʻ kaptar ovqatga birinchi boʻlib tashlandi. Yonidagi kaptarning tumshugʻi tagida turgan kattagina luqmani olib, liq etkazib yutdi-yu, yana tumshugʻini choʻzdi. Toʻsatdan xuddi bir narsadan choʻchigandek tepaga sapchib, qanotlarini silkitdi, biroq yuqoriga koʻtarilolmay qanotlarini yoygancha boʻt qaning ustiga quladi. Yana besh-oltita kaptar payi tortishayotgandek titrab-qaqshagancha uning yon-verida choʻzili qolishdi.
Moʻysafid boʻtqani bamaylixotir qoshiqlab olarkan hovli roʻyasiga sochib chiqdi. Oradan chorak soat oʻtar-oʻtmas hammayoq kaptarlarning oʻligiga toʻlib ketdi.
Margumush solib pishirilgan boʻtqa til torttirmay oʻldirardi. Kechga borib gumbaz butunlay huvillab qoldi.
Na shovqin-suron, na bezovta qanot qoqishlar, najot uchun muttasil kurash sasi kelar, faqatgina chekka-chekkadan och qolgan polaponlarning zorlanib chiyillashlar eshitilar, toʻsinga qoʻnib turgan yolgʻiz oq kaptar sekin-sekin silkinib qoʻyardi.
Poʻpakli kulrang kaptar birinchilar qatori qari koʻk kaptar bilan yonma-yon hovli oʻrtasida uzala tushdi.
Cherkov qorovulxonasining tomiga sepilgan don sh boʻyicha yeyilmay qolib ketdi.
Samson bilan Katya kuni bilan kaptarlarning yoʻlig koʻz tikishdi, biroq ulardan darak boʻlmadi.
Bolalar ertalab kaptarlar galalashib qamoq tomon uchi oʻtishganini koʻrishgan, lekin birontasi ham iziga qaytgani yoʻq. Faqatgina chinkaptar ikki marta uchib keldi-yu, kechga yaqin gumbaz ostiga kirib ketdi.
Boshqa kaptarlarning qamoqxona tepasida ham, cherkov ustida ham qorasi koʻrinmadi.
Bu narsadan xabar topgan Vorobushkin bezovtalanib qoldi. Ertasiga hali quyosh koʻtarilmasidan u baliq oviga otlandi, qayiqni qamoqxona roʻparasidagi eski joyida toʻxtatdi.
Lekin bu safar koʻp baliq ovlagani yoʻq, hali quyosh chiqib ulgurmasidan qirgʻoq tomonga qarab eshdi. Qamoqxona bilan cherkov oraligʻida muttasil uchib yuradigan kaptarlar gala-sidan nom-nishon yoʻq edi. Faqat yolgiz oq kaptargina qamoqxonadstida bir koʻrinib, ochiq darchadan ichkariga kirib ketdi.
Vorobushkin qayiqdan sakrab tushdi-da, xuddi orqasidan birov quvlayotgandek uyiga qarab chopdi.
Uyiga yetib kelgach, kecha tayyorlab qoʻyilgan yupqa qogʻozni ochib, shosha-pisha bir necha jumla yozdi.
Bir daqiqadan keyin Mitka cherkov qorovulxonasi tomon oʻqdek uchdi.
Kunduzi oʻz xonasida oʻtirgan qamoqxona boshligʻi derazadan oq kaptarni koʻrib qoldi. Kaptar hovli tepasida bir aylangach, peshtoqqa kelib qoʻndi. Moʻysafid soʻk boʻtqani olib hovliga chiqdi.
Peshtoqqa qoʻnib turgan kaptar gʻoyib boʻlgan edi.
Qamoqxona boshligʻi xonasiga kirib, yana oʻz ishlari bilan mashgʻul boʻldi.
Bir ozdan keyin boshini koʻtarib, yana oʻsha kaptarga koʻzi tushdi.
Chinkaptar ilgarigi joyiga qoʻnib, silkina-silkina patlarini tozalardi. Moʻysafid bu narsa roʻyo emasligiga ishonch hosil qilish uchun koʻzlarini pirpiratdi, biroq hovliga chiqqanida yana kaptarni uchratmadi.
Sirli ravishda koʻrinib, gʻoyib boʻlayotgan kaptar qamoqxona boshligʻini qiziqtirib qoʻydi, u kuni boʻyi xayolidan chiqmadi.
U deraza oldida oʻtirib, kaptarni kuta boshladi. Qush faqat kechki payt uchib keldi.
Moʻysafid yana soʻk boʻtqani koʻtarib, shosha-pisha hovliga chiqdi.
Kaptar chekkadagi xonalardan birining derazasi tagida turardi.
U sahovat bilan tutilgan soʻk boʻtqaga qayrilib qaramadi ham, deraza rahida hurpaygancha boʻshashib turar, joyidan qimirlagisi kelmasdi.
«Beh... beh...» degan ovozni eshitib, u erinchoqlik bilagʻ pastga qarab qoʻydi, keyin ogʻzini katta ochib, qanotlarink yozib kerishdi.
Naycha qilib, qanotining ostiga boglab qoʻyilgan xat lip etib koʻrindi, qari nazoratchining mushuknikidek oʻtkii koʻzlari shu oniy lahzada uni ilgab ulgurdi.
Xuddi tok urgandek sapchib tushdi, qoʻlidagi idishni tashlab, bino ichkarisiga kirib ketdi.
Bir ozdan keyin u miltiqni changallagancha tomga chiqdi-da, pusib, kaptarning paydo boʻlishini kuta boshladi.
Chinkaptarni undan boshqalar ham kutishardi.
Qamoqxonadan ikki yuz odimcha naridagi pastak qorovul xona tomida Samson bilan Katya uning yoʻliga koʻz tikib oʻtirishardi.
Vorobushkin kechayoq ularga chinkaptardan koʻz-quloq boʻlib turishni, nazardan qochirmaslikni buyurdi.
Qora Mitka ham cherkov atrofida aylanib, kaptarga koʻz solib yurardi.
Bolalar chinkaptarning gumbazdan chiqib ketganini koʻrishdi, endi uning qaytishini betoqatlanib kutishardi.
Qamoqxona tomidagi moʻrkon orqasida pusib oʻtirga miltiqli kishini ular baravariga koʻrib qolishdi.
Kaptar esa shoshilmas, polaponlarining qornini toʻygʻazgani uchun gumbaz ostiga kirgisi kelmasdi. Qorni toʻy chinkaptar deraza rahida patlarini silkitib tozalarkan, hazmi taom qilardi. Keyin qanot qoqib, ohista uchdi-da shu zahoti tomdagi uyoqdan-buyoqqa borib kelayotgan uzuga soyaga koʻzi tushib, birdan yuqoriga oʻrladi.
Bolalar tomdagi kishi miltiq qoʻndogʻini yelkasiga tiraganini koʻrishdi.
Chinkaptar ham uni payqab, yanada shiddat bilan tepaga qarab uchdi.
Miltiqli kishi uzoq moʻljal oldi. Bolalarning koʻngli da miltiq otilmasa kerak, degan umid uygʻondi. Toʻsat dan chinkaptar xuddi bir narsa turtib yuborgandek qalqi ketdi, shu zahoti ketma-ket otilgan ikkita oʻq ovozi eshi tildi.
Kaptar yoʻnalishini oʻzgartirmadi, faqat qanotlarin tez-tez silkitgancha yanada yuqoriga oʻrlay boshladi.
Samson Katyaning qoʻliga yopishdi, hayajondan gapirol may hadeb barmogʻi bilan kaptarga ishora qilardi.
Kaptar esa botayotgan quyosh nurida oppoq qanotlarini tovlantirgancha xuddi qamoqxona nazoratchilarining ataylab jigʻiga tegmoqchidek oldinga emas, oʻqdek yuqoriga qarab uchar, havo boʻshliqlariga singib ketmoqchidek kichraygandan kichrayib borardi.
Toʻrt juft koʻz uning parvozini kuzatib, kiprik qoqmay turardi.
Keksa qamoqxona nazoratchisi baland tom tepasida miltiqni changallab turardi. Endi otgan oʻqi kaptarga tegishi dargumon. Samson bilan Katya pastak binoning tomida nafasini ichiga yutgancha qimir etishmasdi. Mitka esa cherkovning eshigi tagida tosh qotgan.
Toʻsatdan chinkaptar xuddi koʻzga koʻrinmas toʻsiqqa duch kelgandek qotib qoldi, soʻfitoʻrgʻaydek bir joyda muallaq turib, qanotlarini pirpiratdi, keyin shalviragancha chir-pirak boʻlib, pastlay boshladi. Avvaliga sekin, keyin otilgan toshdek shuvillab uchdi.
Qizchaning yuzi dokadek oqarib ketdi. Samson kaftlari bilan yuzini yashirgancha oh deb yubordi.
Chinkaptar chir-chir aylanib, borgan sari pastlar, bolalar esa hali ham uning birdaniga qanotlarini keng yozib, bir toʻlgʻanib yana koʻkka parvoz etishidan umidvor edi.
Ana, u koʻz oldilaridan lip etib oʻtdi-yu, butalarni shatirlatgancha yerga gurs etib tushdi.
Shu zahoti ikkala tom bilan cherkov oldida turganlar koʻzdan gʻoyib boʻlishdi. Samson bilan Katya hammadan oldin yetib keldi.
Oʻq tekkan kaptar uzun, oppoq qanotlarini yozgancha yer bagʻirlab yotardi.
Uning hali hayot asari soʻnib ulgurmagan munchoqdek dum-dumaloq qora koʻzlari bolalarga hayrat bilan tikilib turardi. Katya qamoqxona darvozasining tambasi surilib, darvoza ochilguncha hamda yugurib kelayotgan qadam tovushlari yaqinlashguncha kaptarni qoʻliga olib ulgurdi.
Qamoqxona boshligʻi hammadan orqada qoldi. Baland boʻyli ikki jandarm undan oldin yetib keldi.
Hozirgina otilgan qush tushgai joydagi oʻtlar sal-pal ezilib, yerda bittagina oq pat tushib yotardi. Jandarmlar hovli bilan bogʻni tit-pit qilib yuborishdi, hatto zalvarli osma qulf urilgan qorovulxonaning derazasidan ichkariga moʻralashdi, lekin kaptarning biron bir nishonasi topilmadi.
Qorovulxona ham, hovli bilan bogʻ ham huvillab yotar, faqatgina pastak zinada oʻtirgan ozgʻin, malla bola pirpiragan yiltiroq koʻzlarini nazoratchilardan uzmasdi.
— Kaptar qani?— hali nafasini rostlao ulgurmagan qamoqxona boshligʻi bolaga oʻdagʻayladi.
Bola qoʻrqqanidan koʻzlarini pirpiratib, miq etmay oʻtiraverdi.
— Kaptar qani? U shu yerga kelib tushganini oʻz koʻzim bilan koʻrdim,— hayajonu tez yugurganidan keksa nazoratchi hali ham nafasini rostlab ololmasdi.
U oʻzini tutolmay qoldi, jun bosgan semiz qoʻli beixtiyor bolaning tomogʻiga yopishdi.
— Kaptarni qayoqqa berkitding, tezroq gapir, yaramas, boʻlmasa xuddi itning bolasidek boʻgʻib tashlayman.
Bola darrov oʻzini chetga oldi, biroq yoʻgʻon, kaltabaqay barmoqlar yelkasidan mahkam tutamlab ulgurdi.
Samson toʻsatdan orqaga burildi-da, nazoratchining serjun qoʻliga yopishib, boshmaldogʻini gʻarch etkazib tishladi. Tishi etdan oʻtib, suyakka borib yetdi. Qamoqxona boshligʻi-ning oʻrnida boshqa odam boʻlganda dod deb yuborishi turgan gap edi. Biroq u sekingina ihrab, barmogʻini tortib oldi-da, bolaning yuziga musht solib, agʻdarib yubordi.
Samson shu zahoti irgʻib oʻrnidan turdi. Yiqilib tushmaslik uchun zinaning panjarasini ikki qoʻllab ushlab oldi, ogʻrigʻu alamdan xira tortgan koʻzlarini zolim nazoratchiga tikkancha gʻoʻldirab, qon tuflay boshladi.
Moʻysafid bamaylixotirlik bilan yana musht tushirdi. Bola agʻdarilib tushdi, yuzini yerga bosib, boshini changallagancha qimir etmay yotaverdi. Biroq uni oʻz holiga qoʻyishmadi. Boshmoldogʻidagi ogʻriq zoʻrayib, qon sizib chiqqach, moʻysafid quturib ketdi. Ikki xaftadan beri jonidan oʻtayotgan alam birdan junbushga kelib, sirtga tepadigan ahvolga keldi.
U bolaning gardanidan changallab, yerdan uzib oldi.
— Boʻgʻib oʻldiraman bu yaramasni,— deya vishilladi u shalvirab turgan chalajon tanani ayovsiz silkitarkan.
Bolaning yorilgan lablari orasidan koʻpik aralash qon sizardi.
Yonma-yon turgan jandarm chidab turolmay boshligʻining yengini tortdi.
— Koʻp aziyat chekmang, janoblari. Soqov-ku bu bola, sal esi pastroq. Bekorga oʻzingizni qiynayapsiz.
Qamoqxona boshligʻi barmoqlarini yozdi. Samson xuddi qum solingan qopdek yerga shalop etib tushdi.
Jandarmlar yon-atrofni yana bir karra tintib chiqish-gach, quruq qaytib ketishdi.
Kichkinagina qogʻozga uning otasi quyidagi soʻzlarni yoz-gan edi: «Bugun yalpi ochlik e’lon qilamiz, sizlar bilan birga kurashyapmiz. Ular sirimizdan xabardor boʻlib qo-lishdi. Yozishmani vaqtincha toʻxtatinglar».
Katya kaptarni bagʻriga bosgancha bolaning yoniga kelib qotib qolgan koʻzlarini undan uzmay serrayib turardi.
Koʻylagining kaptarni bosib turgan joyida dumaloq qizgʻish dogʻ paydo boʻlgan edi.
Yolgnzoyoq yoʻl jar yoqalab ilang-bilang buralib ketgan. Yoʻlning bir tomonn oʻt bosgan poyonsiz oʻtloq, ikkinchi tomonidagi jar tubida esa keng, tezoqar daryo guvillardi.
Soʻqmoqdan yigirma chogʻli bola yurib kelardi.
Kechasi qisqa muddatli sel yogʻib oʻtgan.
Endigina koʻtarilgan quyosh tafti hali yerni selgatib ulgurmagan, lekin oʻtloqdagi jonivorlar hayotga hamdu sano oʻqmrdi.. Qaerdadir, yuksak-yuksakda koʻzga koʻrinmas soʻfitoʻrgʻaylar toʻlib-toshib kuylar, havoda, oʻtlar orasida, bu-tayu daraxtlarda son-sanoqsiz qushlar sayrardi... Minglab asalarilarning ovozi qushlar xonishini bosib ketolmas, lekin ayni vaqtda ularning sas-sadosiga qoʻshilmay bir meyordagi avjpardada gʻuvullardi.
Hammayoqda son-sanoqsiz kapalaklar qanot qoqishar, hatto hamisha pana-pasqamda gimirlab yuradigan ola-bula oʻrgimchagu qurt-qumrsqagacha oftobda toblangani giyohlar-ning uchiga chiqib olishgan edi. Yer selgigani sayin oʻt-oʻlan, gul, rutubat aralash asal hidi gurkirab anqirdi. Koʻtarilayotgan hovur xuddi bulutdek bir joyga yiqilar, yuksak-yuksakda uchib yurgan kalxatlar esa qoramtir nuqtalarga oʻxshab koʻrinardi.
Pastdagi daryoda yakka-yolgʻiz bir kishi oqimga qarshi esh-kak eshardi.
Bolalar oqimga qarshi suzayotgan qayiqning harakatiga moslab gap-soʻzsiz, ohista qadam tashlashardi.
Shahardan uch chaqirimcha narida, oʻtloq etagidan oqib oʻtgan soy katta daryoga kelib qoʻshilardi. Shu yerga yetganda qirgʻoq birdan yuqoriga oʻrlab, burundek turtib chiqqan, haddan tashqari tik jarga borib tutashardi.
Bolalar yopirilib suv boʻyiga tushishdi. Vorobushkin qayiqni burib, qirgʻoqqa chiqdi.
U qayiqdan toʻrt burchak tunuka quti olib, Katyaga uzatdi. Qizcha qutini avaylab oldi-da, soʻqmoqdan yuqoriga qarab yurdi.
Qolganlar turnaqator tizilib, uning orqasidan ergashdi. Belkurak koʻtargan Vorobushkin safning orqasida yurib kelardi.
Tepalik ustida tanasi gʻadir-budir, bahaybat emanlar oʻsib yotar, sovuq shamol yerning gardini supurib, shoxlarni shipshiydam qilib ketgan, daraxtlarning ostini xuddi koʻp-chigan jundek kalta, dagʻal oʻt qoplagan edi.
Qizcha yalanglikka yetgach, qutini yerga qoʻydi.
Mitka Borobushkindan belkurakni olib, churq etmay chuqur kovlashga kirishdi. Belkurak qum aralash yumshoq yer-ga osongina botardi, chuqurcha yonida bir zumda sargʻimtir tuproq uyumi paydo boʻldi.
Qizcha tizzalab temir kutini ochdi.
Qutidagi yangi toʻshalgan oʻtlar ustida oʻqqa uchgan oq kaptar yotardi.
U koʻzlarini yumgancha boʻynini gʻalati bukib, jonsiz qanotlarini juftlab olgan edi.
Mitka dam olmay, juda tez ishlardi, hash-pash deguncha bir gaz keladigan toʻrt burchak oʻra tayyor boʻldi.
Qizcha ehtiyotkorlik bilan qushning boshini toʻgʻrilab qoʻydi.
Mitya qutini olib, sekingina chuqurga tushirdi.
Bolalar davra qurib, qabrni oʻrab olishdi-da, boshi boshiga tekkundek boʻlib, pastga tikilishdi.
Quyosh yuqoriga oʻrlab, qattiqroq qizdira boshladi. Birin-ketin qushlarning uni oʻchib, oʻzlarini soya-salqinga olishdi.
Bolalarning yuzida bir xil, beadad gʻussa muhrlanib qolgan edi.
Ular lablarini qattiq qimtigancha qilt etishmas, shu turishida quyib qoʻygandek bir-biriga oʻxshab ketishar, hayajondan entikib-entikib nafas olishardi. Qaerdadir, daryoning naryogʻida bir qush tarillaganga oʻxshash ovoz chiqarib sayrardi.
Oradan yarim soatcha vaqt oʻtsa ham hech kim joyidan qimirlamadi, biroq toʻsatdan eshitilgan shivirlash xuddi buyruqdek jaranglab, hammani Katyaga yuzlanishga majbur qildi.
Eski kurtkasining etagini gʻijimlab, ezgʻilayotgan Samson qoʻrquv toʻla koʻzlarini Katyaning ogʻziga tikib, kiprik qoqmay turardi.
Qizcha hech narsani sezgani yoʻq. Sovuq nigohini oq kaptardai uzmay lablarini ohista qimirlatardi.
— Popning xotini!— Mitkaning joni chiqib, teskari qarab oldi.
Birdan Samsonning koʻzlari charaqlab ketdi. Kurtkasini oʻz holiga qoʻyib, shodbn bosh irgʻay boshladi.
Lablarning qimirlashidan Katya nimalar deyayotganini Samson ilgʻab oldi; qizning ohista shivirlashiga hushtakda sekin-sekin chalingan tanish ohang joʻr boʻldi. Bundan ruhlangan qizning ovozi kuchayib, qat’iylashdi, bora-bora uiing lablaridan uchayotgan soʻzlarni bemalol tushunish mumkin boʻlib qoldi:
Toʻngʻich oʻgʻlim oqsoch moʻysafid,
Allaqachon oʻldi jangda.
Kenjam esa oʻn uch yoshida,
Talabgor boʻldi jangga.
Qizcha ovozini baralla qoʻyib kuylay boshladi:
Ota, qoʻymas nomusga seni,
Oʻgʻling sinov onida.

Shart boʻlsa, Vatan uchun

Kechar aziz jonidan.
Qoʻshiq borgan sari kuchayib, avjga chiqardi. Ularga oldiniga jur’atsiz, keyin yangidan-yangi dadil, yangroq ovozlar joʻr boʻldi.
Shu paytgacha bir chetda turgan Vorobushkin qoʻshiqni eshitganidan keyin bolalarning yoniga keldi. Qizcha uzoq vaqtdan beri ichiga yutib turgan koʻz yoshlari tirqirab ketdi. Oʻgʻil bolalar esa hali oʻzlarini tutib turishardi.
Katyaning kumush qoʻngʻiroq jarangidek tiniq, ingichka ovozi boshqalarnikidan boʻlakcha yangrardi.
Unga birin-ketin oʻgʻil bolalarning ovozi qoʻshildi. Endi hammaning koʻzidan shashqator yosh oqardi.
Faqatgina Samson hech narsani koʻrmas, qamoqxona boshligʻi urib, shishirib yuborgan yuzini tepaga qaratgancha bor mahoratini ishga solib, hushtak chalardi. Biroq yorilgan lablari amriga itoat etavermas, kuy titrab, notekis chiqardi:
Yurt boishga ish tushdi,
Sinov boʻldi — qabohat.
Ayollar, bizni duo —
Qiling, boʻlgay ijobat.
Katya engashib qopqoqni oldi-da, qutini yopdi. Yerdan bir siqim tuproq olib, chuqurga tashladi.
Boshqalar ham goʻrga tuproq tashlay boshlashdi. Endi hamma yigʻlar, biroq bu ishidan xijolat chekishni xayoliga ham keltirmasdi.
Qabr tuproqqa toʻlgan paytda Vorobushkin nutq soʻzladi:
— Yigʻlamanglar, bolalar. Chinkaptar inqilob uchun qurbon boʻldi. Hayot uchun kurashib, jonini fido etdi. Yigʻlamanglar, bolalar,— u bir oz jim turgach, qoʻshimcha qildi: — Dunyoda shu qushga havas qiladigan odamlar ham bor.
Vorobushkin xotirjam koʻrinsa-da, ovozi boʻgʻilib, qal-tirab chiqdi.
Qora Mitka Katyaning yoniga kelib, qoʻlidan, tutdi-da:
— Eshitdingmi, yigʻlashning keragi yoʻq,— dedi qizga tasalli berishga urinib.— Kaptar fido boʻldi... — u gapini oxiriga yetkazolmay nari ketdi.
Quyosh ayovsiz qizdirardi. Chor-atrofga yanada teran sukunat choʻkdi. Hatto daryoning naryogʻida sayrayotgan qush ham oʻzini soya-salqinga urib, jimib qoldi. Faqatgina oʻtlogʻu daryo ustidagi yuksak samoda qora nuqtaga aylanib qotib qolgan kalxatlar sassiz-sadosiz parvoz etishar, qabr ustiga tuproq tortayotgan bolalar toʻxtovsiz hiqillashardi.

<references>

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Burgutlar (hikoya) [Lev Brandt] 460
2	Бургутлар (ҳикоя) [Lev Brandt] 354
3	Оқ каптар (қисса) [Lev Brandt] 367

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62929
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 61035
3	Gʻazallar [Nodira] 40732
4	Guliston [Sa’diy] 37340
5	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 25212
6	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 24059
7	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23669
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 20230
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 19102
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14966