Bu kishi oʻlsa (hikoya) [Lourens Blok]

Bu kishi oʻlsa (hikoya) [Lourens Blok]

Kechki payt Edgar Kraft Saratogdagi toʻrtinchi yoʻlda ishtirok etayotgan Chipor Tasma laqabli otga ikki yuz dollar tikdi. Sheyla laqabli ot gʻolib boʻlishi taxmin qilingandi, ammo u birinchi burilishda muvaffaqiyatsizlikka uchradi va Chipor Tasma marraga yaqinlasha boshladi. Kraft endigina yutgan pulini hisob-kitob qilmoqchi edi, ammo Chipor Tasma sakrab chopishga oʻtdi va u marraga yetib kelganidan soʻng poygadan chetlatildi. Kraft bor pulidan ayrilib uyiga qaytdi. Tabiiyki, ertalab uning kayfiyati juda yomon edi. Kutilmaganda shu maktub kelib qoldi. U hammasi boʻlib oltita xat olgandi. Dastlabki beshtasi u hali-beri toʻlay olmaydigan toʻlov talabnomalari edi. Shuning uchun ularni boshqa talabnomalar turgan tortmaga tashladi. Oltinchi xatjilddan esa uning baxtiga talabnoma ham, kreditga olingan avtomobili va mebelini musodara qilish haqidagi ogohlantirish ham chiqmadi. U oʻrtasida bir nechta soʻz yozilgan varaqni oʻqidi. Unda dastlab kimningdir ism-sharifi yozilgandi: «janob JOZEF G. NAYMANN». Pastda esa quyidagi soʻzlar bor edi: «BU KISHI OʻLSA, SIZ BESH YUZ DOLLAR OLASIZ». U hozir hazil koʻtaradigan ahvolda emasdi. Butun poyga davomida oldinda borgan ot marraga yetay deganda sakrab chopsa odamning kayfiyati albatta tushadi. U varaqning orqa tomoniga qaradi. Ikkinchi tarafida hech narsa yozilmagandi. U xatni yana bir marta oʻqidi. Xatjildni oldi. Faqat uning ism-sharifi va manzili bilan mahalliy pochta boʻlimining muhri bor xolos. Kraft ahmoqona hazil qilgan notanishni boʻralab soʻkdi va xatjildni burda-burda qilib axlat chelakka tashladi. Keyingi hafta davomida u bu gʻalati maktub haqida eslamadi ham. Oʻzining muammolari yetarli edi. U hech qanday Jozef G. Naymanni tanimas, shuning uchun uning oʻlimidan keyin besh yuz dollar olishiga umid qilmasdi. U bu maktub haqida xotiniga indamadi. Bunday kutilmagan meros haqida qarzni soʻrab qoʻngʻiroq qilgan «Superfinans» uyushmasi xodimiga ham lom-mim demadi. U oylik maoshi xarajatlariga yetmasligi haqida oʻy surgancha ishga borib-kelishda davom etdi. Ikki marta poygaga bordi. Bir marta oʻttiz dollar yutdi, ikkinchisida yigirma uch dollar yutqazdi. U Jozef G. Naymanni butunlay unutib yubordi. Shunda ikkinchi maktub keldi. U shoshib-pishib xatjildni ochdi. Buklangan varaqni oldi. Stol ustiga ellik dollarlik oʻn dona pul tushdi. Varaqda esa shunday soʻz yozilgandi: «MINNNATDORMAN». Edgar Kraft ikki xat orasidagi bogʻliqlikni darrov anglab yetmadi. U besh yuz dollar joʻnatishgani u yoqda tursin, qaysi qilgan ishi uchun undan minnatdor boʻlishayotgani haqida uzoq oʻyladi. Shu payt esiga birinchi xat tushib qolib koʻchaga yugurdi, tonggi gazeta sotib oldi va ta’ziyalar sahifasiga koʻz yugurtirdi. Rostdan ham bir kun oldin, uzoq kasallikdan soʻng Park-Pleysdagi 413-uyda yashagan Jozef Genri Naymann oltmish yetti yoshida okrug kasalxonasida vafot etgandi. Undan bir beva, uch farzand va toʻrt nabira qolgandi. Kraft uch yuz dollarni bankka qoʻydi, ikki yuzini hamyoniga joyladi. Avtomobil uchun navbatdagi toʻlovni, uy haqini, mayda-chuyda qarzlarini toʻladi. Toʻgʻri, uning qarzlari hali ham bor edi, lekin Jozef Genri Naymanning oʻlimi sharofati bilan u erkinroq nafas olish imkoniga ega boʻlgandi. «Superfinans» uyushmasi xodimi qarzning ma’lum qismi qaytarilganidan qanoatlandi va uni birmuncha vaqt bezovta qilmadi. Oʻsha oqshom Kraft ippodromga xotini bilan bordi. Hatto xotiniga ham istagan otiga pul tikishiga ijozat berdi. U qirq dollar yutqazdi, ammo aslo qaygʻurmadi. U keyingi maktubni ochmadi. Xatjild ustidagi bosma harflardanoq u xat joʻnatuvchi kim ekanligini bildi va bir necha daqiqa ochmasdan ushlab turdi. U saxiy notanish nimadir soʻrashi va olgan besh yuz dollari evaziga biror nima qilib berishidan xavotirda edi. Nihoyat xatjildni ochdi. Hech qanday iltimos bitilmagandi. Boshqa ism-sharif yozilgan oddiy varaq. «JANOB RAYMOND ANDERSEN». Pastroqda quyidagi yozuv: «BU KISHI OʻLSA, SIZ YETTI YUZ ELLIK DOLLAR OLASIZ». Keyingi bir necha kun davomida Edgar Kraft janob Raymond Andersenga hech qanday yomonlik tilamayotganiga oʻzini ishontirib yurdi. U bu kishini tanimas, u haqda eshitmagan, unga oʻlim tilamasdi. Ammo baribir... Har kuni ertalab u gazeta sotib olar va darhol ta’ziyalar sahifasini ochib beixtiyor janob Raymond Andersenning ismini qidirardi. «Men unga yomonlik tilamayman», derdi u har safar ichida. Ammo yetti yuz ellik dollar... Agar janob Raymond Andersenga biror nima boʻlganida edi, u pulli boʻlib qolardi. Lekin Andersenga narigi dunyoga ravona boʻlishiga yordam bermaydi. Yoʻq, yoʻq, faqat bu emas. Ammo unga biror nima boʻlsa... «Biror nima» yuz berdi. Besh kundan soʻng u tonggi gazetada uzoq kasallikdan soʻng vafot etgan qariya Andersenga yozilgan ta’ziyanomani oʻqidi. Uning yuragi gupillab urib ketdi. U oʻzini aybdordek his qildi. Ammo nima uchun oʻzini ayblashi kerak? U hech qanday yomon ish qilgani yoʻq-ku. Andersendek qari, kasal chol ogʻir azoblardan qutulgani uchun oʻlimidan faqat xursand boʻlishi kerak. Lekin unga nima uchun kimdir yetti yuz ellik dollar toʻlashi kerak? Ammo toʻladi. Maktub ertasiga ertalab, uyqusiz tundan soʻng keldi. Kraft kechasi bilan xat kelish-kelmasligini oʻylab uxlay olmasdan u yonidan bu yoniga agʻdarilib chiqdi. Yetti yuz ellik dollar pul va «MINNATDORMAN» degan tanish soʻz yozilgan xat keldi. Nima uchun? U aslo tushunmasdi. U xatni tortmaga tashlashdan oldin bir ogʻiz soʻz yozilgan varaqqa uzoq tikilib turdi. «Tez-tez yozib turinglar», deb qoʻydi ichida. Ikki hafta xat kelmadi. U «saxovatpesha notanish meni unutib qoʻymadi» degan umidda har kuni pochta qutisini tekshirib koʻrardi. Ba’zan yigirma-oʻttiz daqiqa boʻshliqqa tikilgancha pul va xat haqida oʻylab oʻtirardi. U ish qilmoqchi boʻlar, lekin xayoli sirli saxovatpesha tomon ketib qolardi. U yiliga besh ming dollar olar va bu pul uchun haftasiga qirq-ellik soat ter toʻkib ishlardi. Endi esa ikkita xat bilan barmogʻini ham qimirlatmasdan bu pulning chorak qismini topgandi. Yetti yuz ellik dollar uni qarzlaridan batamom qutqarmagan boʻlsa-da, ancha yordam berdi. Xotini kutilmaganda uyni ta’mirlatmoqchi boʻldi. Uy haqi, avtomobil uchun pul toʻlash vaqti keldi. Bir kuni poygada pul yutdi, oxir-oqibat bor yutugʻiga qoʻshib yana yigirma dollarni boy berdi. Shunda yertoʻla uchun havo tozalagich taklif qilingan va allaqanday xayriya jamgʻarmasiga pul oʻtkazish iltimosi boʻlgan xatlar bilan birga uchinchi xat keldi. Havo tozalagich va xayriya jamgʻarmasi xatlari axlat chelakka ravona boʻldi, uchinchi xatni esa ochdi. Yana oʻshanday, faqat ism-sharif oʻzgargan. «JANOB KLOD PAYRS BU KISHI OʻLSA, SIZ MING DOLLAR OLASIZ». Xatni tortmaga solgan paytda Kraftning qoʻllari qaltirayotgandi. Ming dollar: toʻlanadigan pul miqdori boshni aylantiradigan darajaga yetgandi. Janob Klod Payrs. U birorta Klod Payrsni taniydimi? Tabiiyki, yoʻq. Kim u? Tuzalmas kasallikdan oʻlayotgan qariyami? Kraft bunga judayam umid qilardi. U bunday bema’ni oʻylari uchun oʻzidan nafratlanar, ammo oʻzini toʻxtatolmasdi. U Klod Payrsning oʻlishiga umid qilardi. Bu safar u ma’lumot toʻplashga kirishdi. Telefon ma’lumotnomasidan Xonideyl-drayv koʻchasida yashovchi Klod Payrsni topdi. Ma’lumotnomani yopdi va ishini qilmoqchi boʻldi, ammo boʻlmadi. Yana ma’lumotnomani ochdi, bu kishi nimadan vafot etishini taxmin qilib telefon raqamiga uzoq tikilib turdi. Kraftga uning oʻlishi muqarrardek tuyulayotgandi. Agar u biror insonning ism-sharifi yozilgan xat olsa, oʻsha kishi albatta oʻlar, Edgar Kraft esa pul olardi. Demak, Klod Payrsning hayoti ham qil uchida turibdi. U qoʻngʻiroq qildi. Goʻshakni ayol kishi oldi. Kraft janob Payrsni soʻradi. -Janob Payrs kasalxonada,-deyishdi unga.-Kim soʻrayapti? -Rahmat,-deb Kraft goʻshakni qoʻydi. «Albatta», oʻyladi u. Ular kasalxonada oʻlishi muqarrar bemorlarni topishadi va bemor vafot etishi bilan Edgar Kraftga pul toʻlashadi. Nima uchun pul toʻlashayotgani esa Kraftni tashvishlantirmasdi. Balki oʻsha odam televizorda hikoya qilishgan telbaga oʻxshar. Oʻsha telba har hafta odamlarga million dollardan tarqatgan. Agar birortasi Kraftga pul joʻnatmoqchi ekan, Kraft bunga qarshilik qilmaydi. U oʻsha kuniyoq kasalxonaga qoʻngʻiroq qildi. Klod Payrs ikki kun ilgari operatsiya qilinganini aytishdi. Operatsiya yaxshi oʻtgan, bemor oʻzini yaxshi his qilyapti. «Bu vaqtinchalik», oʻyladi Kraft. Payrs oʻlimga mahkum. U Payrsga achindi, keyin esa kechki poygani oʻylay boshladi. Unga Malla Yulduz laqabli ot yoqqandi. Bu otni u anchadan beri kuzatayotgandi, balki bugun yutar. Kraft ippodromga bordi. Malla Yulduz uning ishonchini oqlamadi. Ertalab u gazetadan Payrsga atalgan ta’ziyanomani topolmadi. Kasalxonadagilar bemorning ancha tuzalib qolganini aytishdi. «Bunday boʻlishi mumkin emas», oʻyladi Kraft. Klod Payrs uch hafta kasalxonada yotdi va bu vaqt davomida uni davolovchi shifokordan koʻra Edgar Kraft uning sogʻligiga koʻproq qiziqdi. Bir kuni Payrsning salomatligi toʻsatdan yomonlashdi va u hushidan ketib qoldi. Hamshiraning ovozida qaygʻu sezildi va Kraft taqdirdan minnatdor boʻldi. Ammo ertasiga Payrs oʻziga keldi. Hamshira bu haqda quvonch bilan ma’lum qildi, Kraft esa gʻazabga mindi. Shu kundan boshlab Payrsning sogʻligi yaxshi tomonga oʻzgara boshladi. U kasalxonadan chiqdi. Kraft qanaqasiga bunday boʻlganini hech tushunolmasdi. Hammasi chappasiga aylanib ketgandi. Payrsning oʻlimidan soʻng u ming dollar olishi kerak edi. Payrs kasal boʻldi, Payrs hayot va oʻlim chegarasiga bordi va kutilmaganda Kraftni ming dollardan mahrum qilgancha oʻlim changalidan qutuldi. Kraft keyingi maktubni kutardi. Ammo maktub kelmadi. U uy haqini toʻlaydigan muddatdan ikki hafta oʻtib ketdi. Avtomobil uchun toʻlov ham kech qoldi, unga yana «Superfinans» uyushmasi xodimi qoʻngʻiroq qila boshladi. Kraftning boshi qotib qoldi. «Bu kishi oʻlsa», deb yozilgandi xatda. Axir, Payrs abadiy yasholmaydi-ku. Hech kim yasholmaydi. Payrs oʻlishi bilan Kraft ming dollarga ega boʻladi. Aytaylik, Payrs bilan biror noxushlik yuz beradi... U beixtiyor qayta-qayta shu fikrga kelardi. «Muammo boʻlmaydi», oʻzini tinchlantirardi u. U Klod Payrsga qiziqayotganini hech kim bilmaydi. Yaxshi tayyorgarlik koʻrsa, hammasi silliq kechadi. Politsiya hech qachon undan shubhalanmaydi. Axir u Payrs bilan tanish emas-ku... Shunday ekan... «Qoʻlimdan kelmaydi,-dedi Kraft oʻziga oʻzi.-Bunday qilolmayman. Begunoh bir insonni oʻldirish... Aslo». U oʻsha ming dollarsiz ham kun koʻrishga qaror qildi. Oldin shu pulsiz ham yashagan-ku. Ha, shu pullar boʻlsa yomon boʻlmasdi. Qanday sarflashni yaxshi bilardi. Ammo na iloj. Ertasiga ertalab Klod Payrsning ismi gazetalarning birinchi sahifasida bosilib chiqdi. Tunda kimdir uning Xonideyl-drayvdagi uyiga kirgan va uxlayotgan joyida boʻgʻizlab ketgandi. Qotil kimligi aniqlanmagandi. Qotillikka nima sabab boʻlganini ham hech kim aytolmasdi. Kraft bu xabarni oʻqirkan, oʻqchigisi keldi. U Payrsni xuddi oʻzi oʻldirgandek oʻzini aybdor his qilardi. U hech qanday yomon ish qilmaganini, hech kimni oʻldirmaganini yaxshi bilardi. Ammo bu haqda oʻylagan, Payrsga oʻlim tilagandi. Pul ertasiga keldi. Yuz dollarlik oʻn dona - jami ming dollar pul. Va bittagina soʻz yozilgan bir varaq qogʻoz: «MINNATDORMAN». «Menga minnatdorchilik bildirishning keragi yoʻq,-oʻyladi Kraft pullarni mahkam siqimlagancha.-Minnatdorchilikning keragi yoʻq». * * * «JANOB LEON DENNISON BU KISHI OʻLSA, SIZ BIR YARIM MING DOLLAR OLASIZ». Kraft bu xatni oʻqirkan, yuragi qinidan chiqib ketgudek urardi. U xatni ikki marta oʻqib chiqdi, soʻng xatjildga solib, mayda-mayda qilib yirtdi va axlat chelakka tashladi. Kraftning boshi ogʻrib qoldi. U dori ichdi, ammo bosh ogʻrigʻi qolmadi. Tushgacha u ishxonada hech narsa qilmasdan oʻtirdi. Tushlik paytida qahvaxonaga kirdi, ovqat ta’mini sezmasdan ovqatlandi. Ishga qaytgach, kechki payt Saratogda boʻladigan poyga haqida oʻylamoqchi boʻldi. Ammo xatdagi satrlar uning koʻz oldidan ketmasdi. U ishdan ertaroq chiqdi va koʻchani aylanib yurdi. «Janob Leon Dennison». Dennison Kedbyuri-avenyudagi uyda yashardi. Goʻshakni hech kim koʻtarmadi. Dennison advokat boʻlib, telefon ma’lumotnomasida ishxonasining raqami ham bor edi. Kraft qoʻngʻiroq qilib koʻrdi, kotiba janob Dennison yigʻilishga ketganligini aytdi. «Bu kishi oʻlsa». «Ammo Dennison hali-beri oʻladigan emas», oʻyladi Kraft. Har qalay, kasalxonada oʻlmasligi aniq. Dennison oʻzini juda yaxshi his qilyapti, ishlayapti va xatni yozgan odam bu haqda biladi. «Bir yarim ming dollar». Ammo qanday qilib? Uning toʻpponchasi yoʻq, qaerdan olishni ham bilmaydi. Pichoq? Klod Payrsni pichoqlab oʻldirishgani uning yodiga tushdi. Pichoqni topish ham oson. Ammo... buni istamasdi. Unda qanday qilib? Avtomobil? Amalga oshirsa boʻladi. U Dennisonni xoliroq joyda poylashi va bosib ketishi mumkin. Lekin politsiya birpasda topadi. Oʻlgan shaxsga tekkan boʻyoq yuqidan, avtomobil bamperida qolgan qondan. U qanday qilib topishlarini aniq bilmasa-da, avtomobilda odam oʻldirganlarning aksariyati panjara ortiga tushishini bilardi. «Bu fikrni miyangdan chiqar,-dedi u oʻziga oʻzi.-Sen qotilmassan». Lekin bu fikrni miyasidan chiqarolmadi. Ikki kun boshqa narsalar haqida oʻylashga urindi, ammo boʻlmadi. Xayoli Dennison va va’da qilingan pulga ketaverdi. Bir yarim ming dollar. U qotillik qilish haqida oʻylardi. «Bu kishi oʻlsa». U bir kuni ertalab turdi va Kedbyuri-avenyuga bordi. Leon Dennisonning uyini uzoq vaqt kuzatdi. Dennison uyidan chiqdi. U avtomobili oldiga borish uchun yoʻlni kesib oʻtayotganida Kraft oyogʻini gaz tepkisiga qoʻydi va Dennisonni mashinasiga qapishtirib tashlash uchun tepkini bosishiga sal qoldi. U vaqtida oʻzini toʻxtatdi va Dennisonning mashinaga oʻtirib ketishini kuzatib turdi. Keyin bu ishidan xursand boʻldi. Aytaylik, uni ushlab olishdi. Uning xat joʻnatayotgan odam bilan hech qanday bogʻliqlik joyi yoʻq. Hamma xatlarni yoʻq qilib tashlagan, xatlar boʻlgan taqdirda ham ularni joʻnatgan odam kimligi noma’lum. «Bir yarim ming dollar». Payshanba kuni tushdan soʻng u xotiniga qoʻngʻiroq qildi va ishdan keyin toʻgʻri Saratogga ketishini aytdi. Xotini odatdagidek norozilik bildirdi, ammo tortishmadi. Kraft Kedbyuri-avenyuga bordi. Eshikbon qahvaxonaga kirib ketishini kutib turdi va yugurib uyga kirdi. Leon Dennisonning xonadoni eshigini topib, qalamtarosh yordamida qulfni ochdi. U qulfni ochguncha xuddi politsiya kelib ushlab oladigandek terlab ketdi. Ammo hammasi xamirdan qil sugʻurgandek boʻldi, u ichkariga kirib, eshikni yopdi. U ostonadan ichkariga qadam qoʻyishi bilan unga nimadir boʻlgandek boʻldi. Qoʻrquv, vahima, hayajon - hamma-hammasi gʻoyib boʻldi. Dennisonning xonadoniga xuddi boshqa Edgar Kraft kirgandek edi. «Hammasi aniq,-dedi u oʻziga oʻzi.-Jozef G. Naymann hukm qilingandi. Raymond Andersen ham, Klod Payrs ham. Hammalari oʻlishdi. Endi Leon Dennison oʻlimga mahkum va nima boʻlmasin u ham oʻladi». Hammasi aniq va tushunarli. U, Edgar Kraft katta bir oʻyinda bor-yoʻgʻi bir piyoda. U oʻziga ajratilgan vazifani bajarishi lozim. Hammasi rejadagidek boʻlishi shart. Hammasi rejadagidek boʻldi. U Leon Dennisonning kelishini uch soat kutdi. Eshik qulfi shiqirlaganda Kraft qoʻlida kamin uchun oʻtin yoradigan boltachani baland koʻtargancha oyoq uchida eshik ortiga bordi. Eshik ochilib, Dennison ichkariga kirdi. Boltacha zarb bilan tushdi. Leon Dennison ovoz chiqarishga ham ulgurmay quladi. Boltacha yana ikki marta uning boshiga tushdi. Leon Dennison na qimirladi va na ovoz chiqardi. Kraft eshik tutqichini, barmoq izlari qolishi mumkin boʻlgan hamma joy va buyumlarni artib chiqdi. Soʻng uydan bildirmay chiqib ketdi. Uni hech kim koʻrmadi. U tuni bilan vijdoni qiynalishini kutdi. Ammo vijdoni qiynalmaganidan hayron qoldi. U allaqachon, Andersenga oʻlim tilagan, Payrsning oʻlimini rejalashtirgan paytdayoq qotilga aylanib boʻlgandi. Xayolan qotillik qilishni amalda qoʻllash unga deyarli qiyin boʻlmadi. Ertasiga xat kelmadi. Maktub oradan bir kun oʻtgach keldi. Xatjild anchagina qalin edi: ichidan oʻn besh dona yuz dollarlik pul va bir varaq qogʻoz chiqdi. Bu safar matn oʻzgargandi. Odatdagi «MINNATDORMAN» degan soʻzdan keyin quyidagi soʻzlar yozilgandi: «YANGI ISHINGIZ YOQDIMI?».

Muallif: Lourens Blok