Sholroʻmol (hikoya) [Luiji Pirandello]

Sholroʻmol (hikoya) [Luiji Pirandello]

I – Toʻxta, – dedi Bandi doʻsti d’Andreaga. – Men borib uni ogohlantiraman. Mabodo yana qaysarlik qilsa, bostirib kirasan. Ikkalasi ham uzoqni yaxshi koʻrolmasdi Shu tufayli bir-biriga juda yaqin turib soʻzlashmoqda edilar. Koʻpchilik ularni egizaklar deb oʻylashardi. Yoshlari ham deyarli teng boʻlib, bir-birlariga juda oʻxshab ketardilar – baland, tik qomatli, ozgʻin, barcha ishni saranjom-sarishtalik bilan bajarishni xush koʻrishardi. Suhbatlashaturib, bir-birlarining koʻzoynaklarini yo boʻlmasa boʻyinbogʻlarini toʻgʻrilab qoʻyishar, hech boʻlmaganda, egnilaridagi kamzullarining tugmalarini tortib qoʻyardilar. Ular kam gaplashardilar. Hayotda koʻp qiyinchiliklarni boshdan kechirganliklari za’faron yuzlarida aks etib turardi. Ular birga voyaga yetdilar. Bir-birlaridan yordamlarini ayamay dorilfununda oʻqidilar. Biri huquqshunoslik boʻlimida, ikkinchisi tibbiyot boʻlimida tahsil oldi. Hozir esa turli soha boʻyicha ishlashar, ammo ishdan soʻng kechqurunlari koʻrishib, shahar chekkasidagi jarlik boʻyida choʻzilib ketgan xiyobonda sayr etishni kanda qilishmasdi. Ular shu qadar yaqinlashib ketishgan ediki, bir-birlarini ogʻizlaridan bilinar-bilinmas chiqqan soʻzlari, imo-ishoralariyu, koʻz qarashlaridan tushunib olishardi. Sayr chogʻida fikr almashar, soʻng ortiqcha gapirmay, indamasdan kezib yurishardi. Oʻzaro aytilgan ikki-uch ogʻiz soʻz ularga fikr almashish uchun yetarli ozuqa bergandek boʻlardi. Xuddi horigan otlarga oʻxshab boshlarini egib, shoshilmay qadam bosishardi. Toʻsiqdan sakrab oʻtib, pastlikda yastanib yotgan adirliklaru ufqqa bosh qoʻyayotgan quyosh nurida jilvalanib turgan dengiz mavjlarini tomosha qilishni na unisi, na bunisi xayoliga keltirardi. Yon atrofdagi goʻzallikka mahliyo boʻlmaslik esa mumkin emasdi. Bu ikki yigitchaning bunday noxush kayfiyatda ketishlariga nima sabab boʻldi ekan? Bir necha kun avval Bandi doʻstiga: – Eleonoraning sogʻligʻi yaxshi emasga oʻxshaydi, – deb shipshigandi. D’Andrea doʻstiga qaradi. Bu koʻz qarashidan kasallik jiddiy emasligini angladi. – Eleonora opamiz oʻzim koʻrib qoʻyishimni istayaptimi? – soʻradi u doʻstidan. – Soppa-sogʻman, deyapti. Bir umr onalari oʻrnini bosgan Eleonora oldidagi qarzdorlik burchini his etgan holda qovoqlarini uyib, indamay yoʻlda davom etdilar. D’Andrea ota-onasiz voyaga yetdi. Uni amakisi asrab oldi, ammo oʻqitishga qurbi yetmadi. Eleonora ham oʻn sakkiz yoshga yetganida kenja ukasi bilan yetim qoldi. U ota-onasidan qolgan bor-budini tejab-tergab bir amallab kun oʻtkazishga sarf qilardi. Keyinchalik ishlashga majbur boʻldi, musiqa va ashuladan dars bera boshladi. Shu zaylda ukasini voyaga yetkazdi, unga qoʻshib doʻstini ham oʻqitib, savodini chiqardi. – Men doʻmboqman, sizlar qiltiriqsizlar, – deya bolalar bilan quvnoq ovozda hazillashardi Eleonora. – Sizlarning oʻrningizga ham men semirayapman. Haqiqatan ham Eleonora toʻladan kelgan edi, kun sayin semirib borardi. Uning chehrasi sutga chayib olingandek tiniq. Koʻzlari shahlo, qayrilgan kipriklari uzun, ovozi qoʻngʻiroqdek jaranglardi. Unga razm solganlarida semizligidan oʻzini noqulay his etib, ma’yus jilmayib qoʻyardi. Eleonora ohanglarni buzib boʻlsa-da, his-hayajon bilan yurakdan joʻshib qoʻshiq kuylardi. Jiddiy va toʻporiligi, ibo-yu, andisha, ustiga-ustak ukasining tashvishi boʻynida boʻlmaganida qoʻshiqchi boʻlish orzusida edi. Sahnada qoʻshiq aytishni juda-juda xohlardi. Afsus, ming afsus, bu orzu ushalmay qoldi. Yoshi ham qirqlarning nari-berisida edi. Shaharda iste’dodini qadrlashgan boʻlarmidi. Bu shirin oʻy-xayollar yuragiga bir oz taskin berardi, xolos. Qiynalib boʻlsa-da, u ikkita yetim bolani oyoqqa qoʻydi. Umrini ularga baxshida etib, oq yuvib, oq taradi. Bu uning shuncha yillik mehnatlari evaziga olgan mukofoti edi. Shifokor d’Andrea doʻstini uzoq kutib qoldi, u hali-beri mehmonxonadan chiqay demasdi. Mehmonxonaning shifti baland boʻlmasa-da, ichi keng, yorugʻ edi, almisoqdan qolib, oʻngib ketgan mebellar oʻtmishni eslatardi; oʻtmishda qadrli boʻlib xizmat qilgan bu anjomlar xonada savlat toʻkib turar, qarshidagi koʻzgudan ularning aksi koʻzga tashlanardi. Xonaga goʻyo marhumlarning portretlari yigʻib qoʻyilgandek edi. Ular bir nuqtaga – Eleonoraning royaliga tikilib turganday tuyulardi. Doktor kutishdan charchadi, oʻrnidan turib, eshikka yaqinlashib ichkariga quloq tutdi. Boʻgʻiq yigʻi ovozini eshitgach, eshikni qoqdi. – Kiraver,– dedi Bandi eshikni ocharkan.– Opam nega buncha oʻjarlik qiladilar, hech tushunolmayapman. – Men kasal emasman!– yigʻi aralash qichqirdi Eleonora. U charm bilan qoplangan katta oromkursida rangi dokadek oqargancha, har doimgidek qora kiyimda oʻtirardi. Shu tobdagi uning qiligʻi xuddi yosh bolanikiga oʻxshab ketardi; nimadandir bezovtalanar, ukasining nigohidan dahshatga tushar, koʻzlaridagi sarosimani berkitishga harakat qilardi. – Rostdanam kasal emasman,– dedi u bir oz oʻzini oʻnglab olgach. – Iltimos, meni oʻz holimga qoʻyinglar. Men haqimda tashvish chekmanglar. – Yaxshi!– uning gapini boʻldi ukasi.– Mana, Karloning oʻzi ayt-sin, salomatligingiz joyida emasligi shundoqqina koʻrinib turibdi,– shunday deya u eshikni taraqlatib yopib, xonadan chiqib ketdi. Eleonora yuzini qoʻli bilan berkitib, hoʻngrab yigʻlashdan bir oz toʻxtadi. D’Andrea Eleonoraga tikilib qararkan, oʻzini noqulay sezar, negadir hijolatda edi. Nihoyat, u soʻz qotdi: – Nima boʻldi oʻzi? Nima voqea roʻy berdi? Nahotki mendan ham buni sir tutsangiz? Eleonora hamon yigʻlashda davom etardi, Karlo ogʻir-vazminlik bilan gapirarkan, nihoyat, opasining qoʻllarini yuzidan asta tushirdi: – Boʻldi-da endi, yigʻini bas qilsangiz-chi,– koʻndirishga urindi u opasini.– Qani, bir boshdan gapiring-chi, nima boʻldi. Qoʻrqmang. Yoningizda turibman. Eleonora boshini chayqadi va bexosdan yigitning qoʻllaridan tutdi-yu, birpas siqib turdi-turdi-da, shu zahoti yuzi gʻalati boʻlib, bezovtalandi va: – Karlo! Ukajonim Karlo! – deb shivirladi. D’Andrea qizning qarshisida tiz choʻkdi. – Ichingizdagi dardni menga ayting, opajon... Eleonora qoʻlini asta iyagiga tiradi-da, ohista, tushkun ahvolda, yalingannamo: – Karlo, bu dunyoni tark etishimga yordam ber. Sadagʻang ketay, yordamingni mendan darigʻ tutma, nima qilishimni bilolmayapman, boshim qotib qoldi. – Bu dunyoni tark etmoqchiman, deyapsizmi? – kulib yubordi Karlo.– Qiziq gapni aytdingiz-ku.– Nega yosh umringizni erta xazon qilmoqchisiz? – Yashagim kelmayapti! – dedi Eleonora asta koʻz yoshlarini artib.– Bu ishni qanday amalga oshirsam boʻladi, yoʻl koʻrsat menga, Karlo! Axir sen shifokorsan-ku. Ortiq bunday yashay olmayman! Ha, ha, yashay olmayman. Bundan oʻzga choram yoʻq. Dorilbaqoga rixlat etsam, hammasidan qutulaman. Karlo Eleonoraga hayrat-la boqdi. Qiz ham yigitga tikilib qaradi-yu, darhol koʻzini yumib oldi, yuzi dokadek oqarib, qoʻrquvdan sarosimaga tushdi. – Qanday kunlarga qoldim-a, – dedi Eleonora bir oz oʻziga kelgach,– Karlo, meni xudo urib qoʻydi. Ha, ha, ishon, adoyi tamom boʻldim. D’Andrea oʻzini yoʻqotgan koʻyi qoʻlini Eleonoraning qoʻllari orasidan tortib oldi. – Nega adoyi tamom boʻlasiz? Nega? – deb gʻoʻldiradi u. Eleonora undan koʻzini olib qocharkan, «sekin» deganday barmogʻini labiga qoʻygancha, eshik tomon bosh irgʻab: – Faqat u bilmasligi kerak! Xudo haqqi ukamga bu haqda ogʻiz ochma! Avval menga yordam ber. Menga dori kerak. Sen dori berasan, men ichaman-qoʻyaman. Iltimos, tez ta’sir qiladiganidan ber. Jonimga qasd qilolmayapman. Qoʻrqayapman! Shu haqda ikki oydan beri oʻylayverib, ich etimni yeb yubordim! Karlo, ayt-chi, opangga yordam berasanmi? – Qanday yordamim kerak?– soʻradi d’Andrea oʻzini yoʻqotib. Eleonora yana ukasining doʻstini qoʻlidan tutib, unga yolvorganday nigoh tashladi: – Jonimga qasd qilishimni istamasang... sen menga... qanday yordam berishing mumkin? D’ Andrea qaddini tik tutib, qovogʻini uyub oldi. – Karlo, yolvoraman! – qaytardi u.– Oʻzim uchun emas, ukam Jorjoni boʻynini xam qilmaslik uchun shunday qilishim shart. Faqat Jorjo bu gapdan xabar topmasligi kerak. Karlo, sizlar uchun oʻz umrimni baxshida etdim. Oq yuvib, oq taradim, sizlarni oyoqqa qoʻydim. Karlo, oz boʻlsa-da, shularning haqqi-hurmati menga yordam ber, meni qiyin ahvoldan qutqar! Nahotki,qiynalishimni istasang? Oʻylayverib, yurak-bagʻrim qon boʻlib ketdi-ku, axir! Shu yoshimda bu ta’nani qanday koʻtarib yuraman. Bu juda ogʻir, ha, juda ogʻirlik qilyapti... – Eleonora opajon, ayting-chi, bu voqea qanday sodir boʻldi? Kim u odam?– soʻradi d’Andrea beixtiyor boʻlgan voqeani tushunib yetgach, sarosimaga tushib. Eleonora xavotir bilan eshik tomon qarab qoʻydi-da, yuzini qoʻllari bilan berkitib oldi va: – Bilishing shart emas! Hozir bu haqda oʻylashni istamayman! Nahotki Jorjoning ahvoliga achinmasang? El orasida qanday bosh koʻtarib yuradi... – Qanday roʻy berdi?– soʻradi d’Andrea,– Aytsangiz-chi, axir. Bu katta jinoyat-ku. Oldini ololmadingizmi... yo chora topolmadingizmi? – Yoʻq, chora topolmadim,– qat’iy, alam bilan dedi Eleonora.– Yetar! Nima demoqchiligingni tushundim. Endi meni yolgʻiz qoldir. Mazam qochayapti... U boshini oʻrindiq suyanchigʻiga behol tashladi-yu, bor gavdasi shalvirab tushdi. Karlo d’Andrea oʻzini yoʻqotgancha Eleonoraga koʻzoynagi tepasidan qarab turardi. Soflik ramzi boʻlmish bu ajoyib qiz qanday qilib oʻzini oʻlimga mahkum etayotganini his etarkan, bu ish uning sha’niga yarashmasligini oʻylab, bu oʻy-fikrni kallasiga sigʻdira olmadi. Eh, Eleonora Bandi? Axir u oʻz yoshligini bizni deb xazon qilmaganmidi? Endi uning yoshligi qoptimi? Balki, shuning uchun ham nomusdan oʻlimiga rozi boʻlayotganmikin-a? Karlo opasiga qararkan, uning haddan tashqari toʻla gavdasi koʻziga yomon koʻrinib, nafrati qoʻzib ketdi. – Qani, yoʻlingdan qolma! – jahl bilan qichqirdi Eleonora dovdirab qolgan Karloning aftiga ham qaramay.– Bor, hamma gapni Jorjoga aytib ber. Menga nisbatan qanday chora koʻrsa koʻraversin, hammasini ipidan-ignasigacha aytib ber. Qani, bor, joʻna. D’Andrea beixtiyor eshik tomon yoʻl oldi. Eleonora boshini dast koʻtarib, uning ortidan kuzatib qoldi. Eshik yopilishi bilanoq, Eleonora hushidan ketdi. II D’Andrea uydan chiqib ketgach, Eleonora ikki oydan beri uni ezib yurgan yukdan forigʻ boʻldi-qoʻydi. Barcha qoʻrqinchli onlar ortda qolgandi. Boshiga tushgan gʻam-anduhlar bilan kurashishga Eleonoraning ortiq madori qolmagandi. Mayli, bu yogʻi xudodan, peshonasida borini koʻradi. Bu ish tezroq bir yoqlik boʻla qolsaydi! Hozir ukasi yoniga vajohat bilan kiradi-da, uni bir yoqlik qilib qoʻya qoladi. Nachora, taqdirga tan bermay iloji yoʻq... U hurmatga ham, e’tiborga ham loyiq emas. Toʻgʻri, u ukasi va uning doʻstiga keragidan ortiq mehr koʻrsatgan, borligʻini bagʻishlagan – hayot taqozosi shunga majbur qilgandi. Buni qarangki, mana endi topgan obroʻyi bir pul boʻlib oʻtiribdi. Eleonoraning yuragini vahima bosdi-yu, koʻzlarini chirt yumib oldi. Ich-ichidan u oʻzini aybdor his eta boshladi. Ha, hammasiga uning yolgʻiz oʻzi sababchi, shuncha yillar davomida u hayotidagi barcha qiyinchiliklarni yengib oʻtdi, hayotda oʻz oʻrnini topdi, yomon oʻy-xayollarni miyasiga keltirmay, hayotda toʻgʻri, halol yashashga odatlandi. Hech kutmaganda nomusini yoʻqotdi-qoʻydi. Naqadar dahshat! Lekin u ukasi oldida oʻzini oqlay olmaydi. Eleonora ukasiga: «Jorjo ukajonim, barchasiga aslida oʻzing aybdorsan», deyishi ham mumkin. Gapning indallosini aytganda, toʻgʻrisi ham shu-da. Eleonora ukasiga onalik mehrini berdi. Xoʻsh, bu yaxshiliklar evaziga ukasidan va uning doʻstidan nima oqibat koʻrdi? Faqat ularni sogʻinardi, xolos. Dorilfununni tugatgach, ikkovlari ham oʻz ishlari bilan boʻlib ketdilar. Tunu kun tinim bilmay mehnat qilishadi. Endi ularni opalarining hayoti qiziqtirmay qoʻygandi. Tezroq opalari bilan hisob-kitob qilishga oshiqardilar. Bu hol Eleonorani ich-ichidan kemirardi. Shundan keyin uning hayoti mazmunsiz, zerikarli oʻta boshladi. U ukalariga keraksiz boʻlib qolganligini tushungach, ikki oʻt ichida yona boshladi. Yoshligi esa allaqachonoq qaytmas boʻlib oʻtib ketgandi. Uni ortga qaytarishning sira iloji yoʻq. Ukasining olib kelgan birinchi maoshi ham unga tasalli bermadi. Opasi oʻz hayotini ukasi uchun qurbon qilganligini anglab, Jorjo ich-ichidan ezilar, erki oʻz qoʻlida emasligidan oʻkinar balki? Eleonora ukasiga shunday demoqchi ham boʻldi: «Jorjo, ukajonim, meni oʻylama, men faqat hayotda oʻz oʻrningni topishingni istayman. Chin yurakdan aytyapman... Baxtimga omon boʻl». Lekin u ukasidan ta’na aralash: – Ey voh, opajon, nimalar qilib qoʻydingiz! Oldingizdagi qarzimni uzaman. Qilgan yaxshiliklaringizni unutganim yoʻq,– degan dashnomlarni eshitdi. «Qarzimni uzaman?» Koshki buning menga sariq chaqalik foydasi boʻlsa, deya bor ovozi-la hayqirmoqchi boʻldi Eleonora. Ukasini deb hayotini qurbon qilayotganda aslo ruhi tushmagan, ta’na-dashnomsiz, ochiq chehra bilan hayotda oʻz oʻrnini topishi uchun bor kuch-quvvatini sarflagandi. Eleonora ukasining oʻjar fe’lligini bilar, unga qattiqqoʻllik qilmasdi. Ularning opalariga boʻlgan sovuq muomalalaridan, oʻzlarini begonaday tutishlaridan oʻksinardi, xolos. Ana shunday paytlarda Eleonora oʻzini qoʻygani joy topolmasdi. Ukasi toparmon-tutarmon boʻlib qolgandi, opasiga barcha shart-sharoitlarni muhayyo qilib berdi. Opasini muallima boʻlib ishlamaslikka koʻndirdi. Ishsiz oʻtayotgan zerikarli kunlardan birida toʻsatdan miyasiga yetti uxlab tushiga kirmagan: «Turmushga chiqsammikan?» degan fikr kelib urildi. Yoshi oʻttiz toʻqqizda-ya! Ustiga-ustak semirib ketgan. Qaddi-qomati oʻziga mos boʻlgan kuyov topishi kerak! Turmushga chiqib ketsa, ukasining oʻziga koʻrsatyotgan minnatdorlik muruvvatlaridan xalos boʻlishi mumkin. Eleonora xuddi boshi bogʻliq qizlardek oʻziga qarab yuradigan odat chiqardi. Bu oʻy avval hech xayoliga kelmagandi. Oʻziga oro bera boshladi. Bir paytlar Eleonoraning koʻngliga yoʻl topishni istagan yigitlar hozirda bola-chaqalik boʻlib ketdilar. Avval u bularga parvo ham qilmasdi. Hozir-chi, hozir turmush qurib ketgan dugonalariga havas qiladi. Eleonora soʻppayib yolgʻiz qolgandi. Balki baxti hali oldindadir. Nahotki u bola-chaqalik boʻlolmasa, tanholikda yashash peshonasiga yozilganmikin-a. Nahotki, qalbida yonayotgan alangani oʻt oldira olmasa? Nahotki qalb tugʻyonlariga quloq solmay, yakka-yolgʻiz yashashga mahkum boʻlsa? Eleonora yurak-bagʻrini oʻrtovchi gʻam-gʻussaga botdi. Koʻnglini azobli armonlar qiynay boshladi. Yoqimtoy lobarligi asta-sekin yoʻqolib, kulgisi-yu, gap ohanglarida oʻzgarish sezildi. Piching va kinoya bilan gapiradigan, zaharxanda qiladigan boʻlib qoldi. Xulq-atvori tubdan oʻzgarayotganligini oʻzi ham his eta boshladi. Koʻngliga yopirilib kirgan qora oʻy-fikrlar qalbini shiddat bilan qamrab olib, tinchlik bermay qoʻydi. Shu kunlarda ukasi tejab-tergab yiqqan pullariga qishloqdan yer sotib olib, uy qurishni rejalashtirayotgan edi. U opasini uy qurilishiga bosh-qosh boʻlib turish uchun – bir oyga borishga koʻndirdi. Ukasining bu iltimosi opasidan qutulishning bir yoʻlidek boʻlib tuyuldi. Oʻzim istiqomat qilayotgan uyda yakka oʻzim qolar ekanman-da, degan xayolga bordi Eleonora. Ana shunda u erkin yashaydi. Ukasiga ogʻirligi tushmaydi. Oʻzi ham shu yoshda turmushga chiqish oʻy-fikrlaridan forigʻ boʻladi. Dastlabki kunlar osoyishta oʻta boshladi. Bu yerda emin-erkin yashashni xayol qildi. Eleonora barvaqt turib, dala kezishga odatlandi. Dala kezarkan, har qadamda toʻxtab, yon-atrofga hayrat bilan suqlanib boqar, dalaning maftunkor sukunatiga quloq tutardi, chunki bu yerda har bir narsa erta tongning naqadar begʻuborligini angatardi, qishloq xoʻrozlarining qichqirigʻiga quloq tutar, goho toshlarda oʻsgan zamburugʻlar toʻdasiga, goh agʻdarilib tushgan daraxt toʻnkasidagi duxobadek tovlanib turgan poʻpanaklarga zavqlanib boqardi. Bu yerda shahardan tashqarida boshqa odamga aylanib qolsam edi. U bilan qishloq hayoti haqida toʻlib-toshib, shirin suhbatlar qurayotgan mana shu ijarachining yoqimtoy xotiniga aylanib qolsam-a, degan fikr oʻtdi miyasidan... Bu begʻaraz suhbatdan u hayotning yangi qirralarini koʻra boshladi. Ijarachining fe’li ogʻir edi; u oʻzini koʻpni koʻrgan odamman deb, magʻrur tutardi. Ha, chindanam koʻpni koʻrgan, koʻp yerlarda boʻlgan ham. Amerikada boʻlgan, sakkiz yil Benossariyada istiqomat qilgan. Shuning uchun ham u yolgʻiz oʻgʻlini oddiy kimsa boʻlib qolishini istamasdi. Oʻgʻli oʻn uch yoshga toʻlgandi, uni bilim yurtiga joylashtirib qoʻydi. Savodi chiqsa Amerikaga yuborishni moʻljalladi, juda katta mamlakat, odamlar ichida toblanadi, deb oʻyladi. Jerlando hozir oʻn toʻqqiz yoshda. Koʻp yillardan beri oʻqisa-da, kallasiga bir nima kiray demasdi. Qad-qomatdan xudo qisgan, koʻrinishi qoʻpol. Otasining oʻta gʻamxoʻrligidan nihoyatda charchagan edi. Oʻqishi davomida u shaharliklarga xos ba’zi qiliqlar orttirdi, bu uning koʻrinishini yanada soquvlashtirib yuborgandi. Har kuni ertalab u hurpaygan dagʻal sochlarining farqini ochib tarardi. Sochlari qurigach, farqlari ham buzilib gʻalati holda dikkayib ketardi, qoshlari baroq, soqol-moʻylovi sabza urgandi. Jerlandoga hayot har tomonlama kulib boqmagandi. Doimo kitob ustida qovushmay muk tushib oʻtirishini koʻrgan odamning unga rahmi kelardi. Otasi uni uyqudan uygʻotguncha ona suti ogʻziga kelardi. Uni tez-tez uyqu eltardi. Uyqusi yozilmagan, dovdirab turgan oʻgʻlini otasi shaharga jonini qiynoqqa solib, olib borib qoʻyardi. Qishloqqa Eleonora xonim kelgach, Jerlando onasiga, ayting, anovi xonim otam bilan gaplashib, meni qiynab oʻqishga yubormasligini tushuntirsin, deya yolbordi. Oʻqishni jinim suymaydi. Jin ursin, oʻqishni xohlamayman, dedi. Eleonora yigitning otasi bilan gaplashdi. Ammo oʻgʻlining odam boʻlishini istagan ota Eleonoraning gapiga quloq solishni istamadi ham. Undan birovlarning ishiga aralashmasligini soʻradi. Shundan soʻng Eleonora bir oz ovunish, nima bilandir shugʻullanish maqsadida oʻqishdan bezgan bechora bolaga qoʻlidan kelgancha yordam bera boshladi. Eleonora har kuni choshgohdan soʻng Jerlandoni xonasiga chorlab, ilm olishiga yordam bera boshladi. Jerlando xonaga uyalib, oʻzini yoʻqotgan holda daftar-kitoblarini qoʻltiqlab kirib kelardi. Xonim uquvsizligimdan, ermak qilib ustimdan kulsa-ya, degan xayolga borardi. Bola oʻziga qolsa bu yerga kelmasdi-ya, lekin otasining zoʻri bilan kelishga majbur edi. Jerlandoga xudo ilm olishni yuqtirmagandi. Koʻchat oʻtkazish deysizmi, mol boqishmi, bularning barini jonini kirgizardi. Bola Eleonoraga muskuldor qoʻllarini koʻz-koʻz qilib, muloyim tikilarkan, ogʻzini katta ochib, oppoq, sogʻlom tishlarini koʻrsatgancha baralla kulardi... Eleonora kun oʻtgan sayin Jerlandoni jini suymay qoldi. Shahardan royalini oldirib keltirdi, xonasining ichidan qulflab olgancha musiqa chalishga, ba’zida kitob oʻqishga berilib ketardi. Jerlando Eleonoraning suhbatlaridan, koʻrsatayotgan muruvvat-laridan, yordamidan dabdurustdan mahrum boʻlgach, derazasi tagida pusib oʻtirgancha uning royal chalib, qoʻshiq aytishini eshitayotganini qiz toʻsatdan payqab qoldi. Shu top Eleonora bema’ni oʻyga borib, bolani qoʻlga tushirmoqchi boʻldi. Dabdurustdan royal chalishdan toʻxtadi-yu, pillapoyadan zingʻillagancha pastga yugurib tusharkan: – Iya, bu yerda nima qilyapsan? – soʻradi Jerlandodan. – Tinglayapman,– javob qildi u. – Yoqayaptimi? – Judayam, eshitib mazza qilayapman, xonim! Xuddi jannatga tushgandek! Eleonora xandon otib kulib yubordi. Shu topda bolaning ham yuziga kulgu indi. Kutilmaganda u Eleonoraga tashlanib qolsa boʻladimi... Bolaxonadan pastga gʻira-shira yorugʻlik tushib turardi. Alalxusus, bu voqea shu kuni roʻy bergandi. Kutilmaganda roʻy bergan bu voqeadan qiz dovdirab qoldi, devqomat bolaning iskanjasidan oʻzini qutqarishga ojizlik qildi, oʻzi istamagan holda hushini yoʻqotdi, bolaning ehtiros-la ilondek chirmashishidan unga oʻz iznini berib qoʻydi... Ertasi kuni Eleonora shaharga qaytib ketdi. Endi nima boʻladi? Jorjo nega kelmayapti? Boʻlgan ishni d’Andrea unga aytmaganmikin. Balki qanday yordam berishni oʻylayotgandir? Eleonora dabdurustdan qarshisida jarlik paydo boʻlgandek, qoʻrqib qoʻllari bilan yuzini berkitib oldi. Eleonora ikki oʻt orasida yonardi. Bu dunyodan koʻz yumsagina barchasiga nuqta qoʻygan boʻlardi. Bu ishlar qachon nihoyasiga yetarkin-a. Eshik ochilib, boʻsagʻada yuzidan qoni qochgan, koʻzlari qizargan, dovdiragancha kirib kelayotgan Jorjo koʻrindi. D’Andrea uning ortidan ergashib kelmoqda edi. – Bir narsani bilmoqchiman? – dona-dona gapirib soʻroqqa tutdi u opasini. Uning kimligini bilmoqchiman? Eleonora koʻzini yerdan ololmay oʻtirardi, soʻng boshini asta koʻtararkan, uvvos solib yigʻlab yubordi. – Kimligini hozir aytasiz!– soʻzida qat’iy turgancha qichqirdi Bandi. Kim boʻlishidan qat’iy nazar, siz unga turmushga chiqasiz. – Yoʻq! Yoʻq!– shivirladi Eleonora boshini yana-da quyi solarkan qoʻllari titrab.– Aytolmayman! Ilojim yoʻq! – U ablah uylanganmi? – Yoʻq uylanmagan,– shosha-pisha dedi Eleonora. – Ismini ayting! Kim u ablah? – Opasini qistovga oldi Bandi. – Kim oʻzi? Aytsangiz-chi? Eleonora ukasining oʻqrayib qarashidan junjikib, arang boshini koʻtardi. – Aytolmayman,– deya shivirladi. – Ayting, ortiq gʻazabimni qaynatmang, oxiri yomon boʻladi,– deya bor ovozi bilan qichqirib opasi tomon mushtini doʻlaytirib kela boshladi Jorjo. D’ Andrea ularning oʻrtasiga tushib: – Jorjo, qoʻy, oʻzingni bos. Yaxshisi, xonadan chiqib ket. Menga boʻlgan voqeani soʻzlab beradilar. Qani, bu yerdan chiqib keta qol,– dedi qat’iy ohangda Karlo. Doʻsti shu tarzda uni xonadan chiqarib yubordi. III Ukasi oʻz soʻzida turib oldi. Toʻy arafasida nima qilib boʻlsa ham janjal chiqarishga harakat qilardi. Odamlar orasida kulgi boʻlishdan choʻchib, barchaga sharmanda boʻlganini soʻkinib soʻzlardi. Jorjo goʻyo aqldan ozgandek edi; barcha unga achinardi, xolos. Jorjo Jerlandoning otasi bilan til topishishi oson emasligini his etdi. Qariya ilgʻor fikrli kishi boʻlsa-da, tezda qizishib ketadigan odati bor edi. Avvaliga u nima gapligini tushunmadi. Gap nimada-ligini anglagach: – Tashvishlanmang! Boplab adabini beraman! Voy, ablah-ey! Ichak-chavogʻini agʻdarib tashlasammikan? Yaxshisi, qoʻl-oyogʻini bogʻlab sizga topshira qolay. Alamdan chiqish uchun bilganingizni qiling. Jonini kiritib savalashingiz uchun xipchinlarni uch kun suvga solib qoʻyaman. Xohlagancha savalab, xumordan chiqing. Jorjo savalash bilan ish chiqmasligini aytib, oʻgʻlini opasiga uylantirib qoʻyishni taklif qilganda, qariya esankirab qoldi: – Nimalar deyapsiz! Gapingizga tushunmayapman... E’tiborli xonim ijarachining oʻgʻliga turmushga chiqadilarmi? – qat’iy dedi u. Va yana soʻzida davom etdi: – Meni kechirasiz-u, xonim oʻgʻlimdan yigirma yosh katta. Aqllari kirari kirib, chiqari chiqqan. Mening dumbul oʻgʻlimni yoʻldan urmasliklari kerak edi. Aytmoqchi emasdim, endi aytmasam boʻlmaydiganga oʻxshaydi. Xonim har kuni oʻgʻlimni huzuriga chaqirib olardi. Oʻzingizdan qolar gap yoʻq... Oʻgʻlimning ona suti ogʻzidan ketmagan, gʻoʻr bola boʻlsa. Toʻgʻri, bu yoshda ularning koʻzi qonga toʻladi. Shayton ichlariga kirib olgach, nima qilib qoʻyganlarini oʻzlari ham bilmay qoladilar. Oʻgʻlimdan ajralib qolish menga ham ogʻir; uni odam qilaman deb qanchadan-qancha pullarni sarf qilib yubormadim deysiz! Xafa boʻlmang-u, xonim oʻgʻlimning onasi tengi keladi-ya... Bu yogʻi qandoq boʻldi... Bandi qizning sepiga katta bir qoʻrgʻon va ancha-muncha pul va’da qildi. Shunday qilmasa gʻisht qolipidan koʻchishini fahmladi. Ana shu tarzda toʻy qilishga kelishib oldilar. Eleonora istiqomat qilayotgan kichik shaharchada bu voqea katta shov-shuvga sabab boʻldi. Koʻp yillar davomida izzatini bilib yashayotgan bechora qizning ustidan oshkora ravishda kula boshladilar. Shivir-shivir gaplar goʻyo gap tashiyotganlarga rohat baxsh etayotgandek edi. Avvalgi hurmat-e’tibor oʻrnini hozirgi sharmandalik bosib ketgandi. Hamma Jorjoga achinardi; u toʻyda ishtirok etmadi. Gʻam-gʻussalar iztirobida qolgan bechora doʻstini yolgʻiz qoldirolmasligini aytib, d’Andrea ham toʻyda qatnashmadi. Eleanoraning ota-onasini davolab yurgan yoshi bir joyga borib qolgan shifokor (shuni eslatib qoʻyishimiz kerakki, dorilfununni tugatib d’Andrea davolashning antiqa usullarini topib, uning koʻpgina bemorlarini oʻziga ogʻdirib olgandi) guvoh boʻlishga rozilik bildirdi. U oʻzi bilan birga doʻsti-yu, yana bir cholni ham olvoldi. Chol nikoh paytida ikkinchi guvoh oʻrniga oʻtdi. Guvohlar bilan birga Eleonora izvoshda shahar meri tomon, soʻng shahar chetidagi moʻ‘jaz ibodatxonaga yoʻl oldilar. Ikkinchi izvoshda esa qovogʻidan qor yogʻayotgan kuyov boʻlmish Jerlando oʻtirardi. Kuyov bolaga ota-onasi hamroh boʻlib kela-yotgandilar. Ular toʻy bahonasida bashang kiyinib olishgan, ammo chehralari tund, qovoqlari soliq holda ketib bormoqda edilar. Buni qarangki, oʻgʻillari boyvuchcha xonimga uylanmoqda, kelinning sepiga katta yer, yaxshigina uy-joy va pul berilgandi. Jerlando endi oʻqishini davom ettirmasa ham boʻladi, uy-joy ishlari bilan otasi shugʻullanaveradi, bunday ishlarning jonini kirgizadi. Kelinning yoshi ulugʻ-da. Balki, bir tomondan bu yaxshidir. Merosxoʻr boʻlib qoladi. Tabiat qonunlariga koʻra, u avvalroq bu dunyoni tark etsa, Jerlando erkin va puldor boyvachcha boʻladi-qoʻyadi. Uchinchi izvoshda ketayotgan kuyov tomondan boʻlmish otasining doʻstlari, keksa dehqonlaru ikkita xolasi ham shu oʻy-xayolda edilar. Qolgan qarindoshlaru Jerlandoning yigʻilgan doʻstlari qoʻrgʻonda kutib oʻtirardilar. Yigʻilganlar yasan-tusan qilib olishgan; erkaklar qora movutdan tikilgan kurtkada. Ayollar esa ustlariga yangi yopinchiqlar tashlab, boshlariga yaltir-yultir roʻmollarini oʻrab olishgandi. Kuyovning otasi ilgʻor dunyoqarashli inson boʻlganligi uchun toʻy tadorigini yaxshi tashkil etgandi. Mer huzuriga yetib kelishganda Eleanoraning xoʻrligi kelib, yigʻlab yubordi. Qarindoshlar uning yoniga kuyovni surib qoʻydilar. Ammo Eleonora tomondan guvohlikka kelgan qari doktor kuyov hozir chetroqda turani ma’qul, dedi. Yigʻidan oʻzini toʻxtata olmayotgan Eleonora nikoh qayd qilinadigan saroyga kirib keldi. Yonida uyatdan, oʻngʻaysizlikdan yanada beoʻxshov, toʻpori boʻlib koʻrinayotgan kuyovga koʻzi tushdi-yu, gʻazabi qaynab ketdi; «yoʻq-yoʻq» deya qichqirib yuborishiga bir bahya qoldi. Zora, kuyov nikohni rad etsa deb, unga qaradi. Ammo ikkovlari ham taqdirga tan berib «roziman» degan javobni berdilar. Tezda nikoh rasm-rusumlari bajarildi. Marosimda qatnashganlar xuddi motamda ishtirok etgandek sovuqqina qoʻrgʻoncha tomon yoʻl oldilar. Eleonora qadrdon dugonalaridan ajralgisi kelmasdi. Ammo u eri, qaynona-qaynotasi oʻtirgan izvoshga oʻtirishga majbur edi. Ular yoʻl davomida churq etmay bordilar. Kuyovning ota va onasi parishon holda ketib borardilar, dam-badam kelinlariga yer ostidan oʻgʻrincha qarab qoʻyar, damlari ichlarida, bir-birlariga ma’noli tikilib, koʻzlarini yerdan uzmasdilar. Jerlando esa qovogʻini uygancha izvoshda derazadan yon-atrofni kuzatgancha xayol surib borardi. Qoʻrgʻonda ularni shod-xurram, qiy-chuv, qilgancha paqil-doq-larni otib, qarsaklar chalib kutib oldilar. Yigʻilganlar kelinni oʻz udumlariga koʻra tabrik bilan kutishga shaylanib turar, kelinchak ularga jilmayib qaramoqchi boʻldi-yu, lekin buning uddasidan chiqa olmadi, yigʻilganlar kelinni koʻrdilaru hang-mang boʻlib qoldilar. Kelinchak oʻz xonasiga chiqib, bir oz dam olish maqsadida izn soʻradi. Unga ruxsat berdilar. Eleonora xonasiga chiqib, kelin bilan kuyov uchun oʻrin toʻshab qoʻyishganini koʻrdi-yu, dong qotib qoldi. Nahotki bolakay bilan bir toʻshakda yotsa! Hecham-da! Bunday boʻlishi mumkin emas! Aslo! Kelinchakni titroq bosdi, darhol oʻzini boshqa xonaga urdi-yu, ichkaridan eshikni qulflab oldi. Kresloga oʻtirgancha qoʻllari bilan yuzini berkitdi. Tashqaridan hayqiriq va kulgu ovozlari eshitilardi. Mehmonlar Jerlandoni tinchitmasdilar, ular kelinni emas, uning sepiyu, oilasini maqtardilar. Jerlando miq etmay derazaga tikilgancha turardi. Yuz bergan voqeadan juda iztirobda, dam-badam baquvvat yelkalarini uchirib qoʻyardi. Ha, u nomusdan yerga kirib ketay derdi. Shu xonimga uylangani uchun dili azobda edi. Barchasiga otasi aybdor, «oʻqi, oʻqi» deb hol-joniga qoʻymadi, xonim ham uni tinmay mazax qilardi, dilini ogʻritardi. Mana, oqibati nima boʻldi. Otasi boʻlsa qariqizni kelin qilganidan xafa ham emas. Bahonada yerli-joyli, puldor boʻlib oldi. Ammo oʻgʻlining holi ne kechadi. Qiziq, oʻzidan ikki barobar katta xonim bilan qanday yashaydi, axir undan qoʻrqadi-ku! Xonim sharmandalikdan qutulish uchun unga turmushga chiqishga rozi boʻldi. U xonimga xotini sifatida qaysi yuz bilan qaraydi. Ustiga-ustak otasi oʻqishini davom ettirishini talab qilib turibdi. Oʻqishga qanday boradi, axir hamma uning ustidan kuladi-ku! Kelinning yoshi kuyovnikidan yigirma yosh katta boʻlsa, ustiga-ustak semizligini aytmaysizmi! Xuddi ayiqqa oʻxshaydi-ya. Jerlando ana shunday xayollarga choʻmib turgan kezda uning ota-onasi sabrsizlik bilan ziyofat dasturxoniga oʻtirishni kutishardi. Nihoyat, ular dasturxon tuzalgan xonaga tantanavor holda kirib keldilar. Dasturxonga tortilgan barcha noz-ne’matlaru yeguliklarni shahardan kelgan oshpaz oʻzi bilan ergashtirib kelgan yordamchilari bilan tayyorlagan edi. Ota oʻgʻli yoniga kelib: – Bor, xotiningni ovqatga taklif qil, – deya buyruq berdi. – Bormayman, taklif ham qilmayman,– depsinib toʻngʻilladi Jerlando.– Oʻzingiz borib chaqiring. – Toʻnka, u seni chaqirishingni kutmoqda, meni emas, – baqirdi otasi. – Axir sen uning erisan. Qani, qimirla tezroq. Tezda kelsin! – Oʻzingiz borib chaqiring, bormayman dedimmi, bormayman,– oʻjarlik qilardi Jerlando. Sabr kosasi toʻlgan ota oʻgʻlining yoqasidan olib, ketiga bir tepdi. – Endi uyalasanmi? Ahmoq bu gʻalvani oʻzing boshlading. Buni qaranglar-a, endi nomus qilayotgan emishlar! Qani, hoziroq kelinni oldingga solib chiq-chi! U endi jufti haloling boʻladi. Bu gʻalvadan xabar topgan mehmonlar ota-bolani ajratar ekanlar, zoʻr berib Jerlandoni kelinni chaqirib chiqishga undardilar. – Chaqirsang nima boʻpti? Borib, bir qadahdan may ichishni taklif qil, tamom-vassalom... – Uni nima deb chaqirishni bilmayman! – chorasizlikdan gʻoʻldira-di Jerlando. Bu gapdan yigʻilganlardan ba’zilari kulib yubordilar, boshqalar esa toʻyni buzayotgan oʻgʻlini doʻpposlashga chogʻlanayotgan otani tinchlashtirishga harakat qilardilar. Axir bu toʻy bazmiga ancha-muncha pul sarflangan edi-da. – Ismini aytib chaqirasan,– deb oʻgʻliga shipshidi onasi.– Ismi nima edi? Eleonora edimi? Eleonora deb chaqiraver, endi u sening xotining-ku. Boraqol oʻgʻlim, bor... Jerlando borib kelin oʻtirgan xonaning eshigini asta qoqdi. Bir oz kutdi. Javob boʻlmadi. U bilan qanday muomala qilsa ekan? Dabdurustdan senlasamikan? Jin ursin hammasini! Qanday sharmandalik. U nega javob bemayapti? Hoynahoy eshik qoqayotganimni eshitmayotgandir. Jerlando eshikni qattiqroq qoqdi. Yana bir oz kutdi, javob boʻlmadi. Jerlando batamom oʻzini yoʻqotib qoʻydi. Onasi oʻrgatgandek qilib kelinni nomini aytib asta chaqira boshladi. Ammo ovozi oʻziga kulgili boʻlib tuyuldi, chunki dovdirab kelinning ismini adashtirib, «Eneolora» deb chaqirgan edi. Darhol qilgan xatosini tuzatib dabdurustdan baland, buyruqnamo ohangda Eleonora, deb chaqirdi. Shu tob ichkaridan: – Kim u? – degan ovoz eshitildi. Jerlando ovoz kelgan xona tomon asta yurdi. – Bu menman...– dedi Jerlando.– Men, Jer... Jerlandoman. Dasturxonga taklif qilgani keldim. – Men chiqmayman. Oʻzinglar bemalol oʻtiraveringlar. Ancha yengil tortgan Jerlando dasturxon tuzalgan katta xonaga qaytib keldi. – Kelmas ekan. Bemalol oʻtiraveringlar, dedi. – Sen ahmoqsan! – qichqirdi otasi (u oʻgʻlini doimo shunday derdi). – Bugungi yozilgan dasturxon tamoman boshqachaligini – toʻy dasturxoni ekanligini unga uqtirmadingmi? Zoʻrlab olib chiqish kerak edi. Gapga onasi aralashib, hozircha kelinni oʻz holiga qoʻyaylik, dedi. Mehmonlar ham onaning gapini qoʻllab-quvvatlashdi. – Chiqishga yuzi chidamayapti, ha, uyalyapti,– deyishdi yigʻilganlar. Qaynota kezi kelganda keliniga nimalarga qoldirligini koʻrsatib qoʻymoqchi boʻldi. Kelini toʻy dasturxoniga tashrif buyurmaganidan dargʻazab boʻlgan qaynota ovqatlarni dasturxonga tortishni buyurdi. Toʻyga yigʻilganlar shaharlik oshpaz pishirgan taomlarni tatib koʻrish ishtiyoqida ishtahalari karnay edi. Ular dasturxon tuzatilishidan hayratga tushdilar. Dasturxon ustidagi kattayu kichik qadahlar, sanchqilar, pichoqlar va yupqa qogʻoz salfetkalarni koʻrib, bularning nima keragi bor ekan, deb oʻyladilar. Mehmonlar bashang kiyinib olgancha, qarama-qarshi oʻtirgan holda bir-birlariga tikilib, qabariq qoʻlari bilan kumush sanchqilaru pichoqlarni qanday ishlatishni bilolmay garang edilar, ayniqsa, oq qoʻlqop kiyib xizmat qilayotgan xizmatkorlar ularni hayratga solgandi. Jerlandoning otasi gardanini qashiy turib kavshangancha oʻgʻliga qarab mingʻirlagan koʻyi: – Uning oʻtirishiga qaranglar! Beoʻxshovligini-chi! Kelin bu goʻrsoʻxtaga qanday koʻngil bersin! Bekorga uyalmayapti. Eh, qani endi sening oʻrningda men boʻlib qolsam edi!..– dedi. Toʻy ham sovuq oshdek oʻtdi, yigʻilganlar turli sabablarni vaj qilib, uy-uylariga tarqala boshladilar, yon-atrof zim-ziyo qorongʻulik ogʻushida. – Xoʻsh, endi nima qilasan? – degan savolga tutdi ota oʻgʻlini xizmatkorlar dasturxonni yigʻishtirishayotgan paytda. – Ayt, nima qilasan? Bu yogʻini oʻzing hal qil! Shunday deb, ota xotinini qoʻrgʻonchadan narida joylashgan uylari tomon boshlab ketdi. Ular ketganidan keyin Jerlando yon-atrofga boʻshashib qarab qoʻydi. Endi nima qilsa ekan? U xonalardan birida berkinib, indamay oʻtirgan xotini borligini his etardi. Balki endi u tashqariga chiqar? Hamma uy-uyiga tarqab ketdi-ku! Nima qilsa ekan-a? Oh, qani endi boshi ochiq boʻlsa-yu, u ham onasiga ergashib uyiga ketsa, daraxt tagida mazza qilib orom olsa! Balki Eleonora Jerlandoning chaqirishini kutayotgandir? Taqdiriga tan berib, erini ichkariga kirib kelishini kutayotgan boʻlsa-chi! Ha, ha, taqdirga tan bermay qayoqqayam borardi. Jerlando avvaliga qulogʻini ding qildi. Atrof sukunatga choʻmgan. Hoynahoy, kelin dong qotib uxlab yotgandir. Vaqt allamahal boʻlib qolgan, atrofni zimistonlik chulgʻagan, boloxonadagi ochiq eshik tirqishidan yorugʻlik taralardi. Jerlando chiroqni ham yoqmay bir stulni oʻzi bilan boloxonaga olib chiqdi, u yerdan butun qishloq va uzoqdagi dengiz koʻrinib turardi. Havo ochiq, yulduzlar samoda jilva qilar, dengiz uzra oy shu’la sochar, chigirtkalarning tinmay chirillashi quloqqa chalinardi. Dabdurustdan, boyoʻgʻlining yoqimsiz ovozi eshitildi, ketma-ket boshqasi ham ovoz bera boshladi, ular uzoq vaqt qorongʻu tun qoʻynida navbatma-navbat huv-huvlay boshladilar. Jerlando panjaraga suyangancha uzoq vaqt boyoʻgʻli ovoziga quloq tutarkan, qalbini qiynayotgan ogʻir siquv asta-sekin tarqalayotganini his etdi. Soʻng koʻzi qoʻrgʻonni oʻrab turgan devorga tushdi, endi bularning bari oʻziga tegishli ekanligi xayolidan oʻtdi, bu yerda oʻsayotgan barcha daraxtlar: zaytun, bodom, anjir daraxtlari-yu uzumzor ham endi unga tegishli. Ha, otasi quvonganicha bor ekan, endi u hech kimga qaram emas. Otasi uni oʻqitmoqchi boʻlganida ham uzoqni koʻzlagan ekan. Endi oʻqishni davom ettiradi. Xotini oldida ivirsib yurganidan koʻra borib oʻqigani ma’qul. Mabodo, oʻrtoqlari ustidan kulib, mazax qilgudek boʻlsalar, adablarini berib qoʻyadi. Axir u boyvachcha-ya, yaxshi oʻqimasa oʻqishdan haydab yubora olmaydilar. Bu yerdagi boyvachchalar oldida sharmanda boʻlmaslik uchun ham astoydil oʻqiydi. Tez kunda qolgan darslarni ham oʻzlashtirib oladi. Yana toʻrt yil oʻqisa agronom yoki tanobchi degan hujjatni oladi. Qaynisi koʻzga koʻringan advokat, opasini koʻngildagidek odamga uzatmaganidan ezilib yurgandir. Hechqisi yoʻq, ishimni topib olganimdan keyin oʻzi ta’zim qilib keladi hali! Ha, albatta, qoʻli koʻksida keladi! Shunda u: «Menga qari opangni xotinlikka berdingmi», deb uyaltiradi, «Men ham oʻqimishli insonman, yosh va goʻzal xotinga uylanishga haqqim bor», deb qaynisini tuzlaydi. Shu oʻy-xayollar bilan boshini panjarani ushlab turgan qoʻllari ustiga qoʻydi-yu, pinakka ketdi. Tun yarmidan oqqanda xuddi soya kabi ichkaridan Eleonora chiqib keldi. U Jerlandoni uygʻoq deb oʻylagandi. Unga nisbatan achinish hissi uygʻondi va banogoh uni vahima bosib ketdi. Eleonora oʻz qarorini unga aytish uchun xonasiga olib kirish maqsadida uni uygʻotsammikan, degan xayol bilan joyida tik turib qoldi. Ammo eri sanalmish bu kimsani uygʻotish uchun qoʻlini unga tekkizolmadi, uning ismini aytib chaqirishga ham jur’at etolmay, xonasiga kirib ketdi. IV Barcha ishlar xamirdan qil sugʻurgandek hal boʻldi-qoʻydi. Ertasiga erta tongda Eleonora Jerlandoga koʻnglidagini toʻkib soldi. Bu uyning haqiqiy egasi Jerlando ekanligini, koʻngliga kelgan ishni qilishi mumkinligini, uning etagiga osilib, ogʻir yuk boʻlmasligini aytdi. Undan faqat bir narsani – yoshligidan uni yaxshi biladigan keksa xizmatkor ayol bilan alohida kichik bir xonada yashashiga ruxsat berishini soʻradi, xolos. Yarim tunda Jerlando gʻirt mast holda keldi, uni oshxonadagi divanga yotqizib qoʻyishdi. Ertalab uygʻongach, ichkilikdan oʻziga kelolmayotgan Jerlando oʻzini zoʻrlab qovogʻini solishga urinardi, goʻyoki bu xonadonning egasi u-yu, oʻzini gapga koʻndirish oson emasligini koʻrsatib qoʻymoqchi boʻlardi. Eleonoraning gapirayotgan har bir soʻziga, jiddiy turgancha bosh irgʻab qoʻyardi. Oʻgʻillarining ahmoqona bu ishidan ota-onalarining figʻoni falakka chiqardi. Oʻgʻillariga qancha pand-nasihat qilmasinlar, u qulogʻidan kirib, bu qulogʻidan chiqib ketardi. Ular hamon boshqa-boshqa uyda yotardilar. Jerlando otasini tinchlantirish maqsadida oʻqishiga oktyabrning boshlarida qaytish niyatida ekanligini aytdi. Keliniga achchiq qilgan onasi Jerlandoga eng shohona xonalarda yashashini, oliymaqom oʻqishlarda oʻqib, yaxshi oshxonalarda ovqatlanishini tayinlar ekan: – Sen xotiningga boʻsh kelma! Boʻlmasa oʻzim borib, er deganni qanday izzat-hurmat qilish kerakligini oʻrgatib qoʻyaman! – derdi bobillab. Erini hurmatini joyiga qoʻymayotgan dimogʻdor kelinini kechirmasligini, bir umr u bilan gaplashmasligini aytib, ont ichdi. Shunday yigitni qadriga yetmasa-ya! Gapning indallosini aytganda, yoshgina yigit qariqizga munosibmidi, a?! Jerlando oʻqishga shoʻngʻib, imtihonlarga tayyorgarlik koʻra boshladi. Vaqt juda oz qolgandi, bor-yoʻgʻi uch hafta. Xudo oʻnglab astoydil harakat qilsa bormi, uch yildan beri uddasidan chiqolmay kelayotgan oʻqishini tugatib, yetuklik hujjatini qoʻlga kiritar. Boʻlib oʻtgan voqealar bir oz unutilib, endi oʻziga kelgan Eleonora xizmatkor kampirning maslahati bilan tugʻilajak farzandiga kiyim-kechak tikishga kirishdi. Avvalari bu haqda hecham oʻylamagan ekan. Keksa xizmatkor kampir Jeza Eleonoraga chaqaloqqa koʻylak bilan qalpoqcha tikishni oʻrgatdi. Taqdir Eleonoraga shunday ovunchoq hadya etyaptiki, endi barcha koʻrguliklari unut boʻladi. Xoh oʻgʻil farzand koʻrsin, xoh qiz, unga butun borligʻini bagʻishlaydi! Parvardigor ol qulim, deb oʻgʻil farzand ato etsa bormi, ajoyib ish boʻlurdi. Eleonoraning yoshi ham oʻtib qolgan – uzoq umr koʻradimi, yoʻqmi, xudo biladi – qiz bolani toʻpori otasiga qanday ishonish mumkin? Qiz bola deganlari nozik nav-nihol boʻladi. Oʻgʻil bola koʻpam hayotda qiynalmaydi, bir kunini koʻrib ketaveradi. Bu azobli oʻy-xayollar uni charchatdi, tikish-chatish ham joniga tegdi, oʻzini chalgʻitish maqsadida uyidan olib kelgan kitoblarini birinchi bor qoʻliga oldi. Ahyon-ahyonda xizmatkor kampir tomon yuz burib: – U shu yerdami? –deb soʻrab qoʻyardi. Jeza ensasi qotib: «Ha, shu yerda», deb toʻngʻillardi. Soʻng yelkalarini qisgancha ijirgʻanib labini burarkan: – Boshini kitob ustiga qoʻyib yotibdi. Balki, uxlayotgandir. Kim bilsin, balki xayol surib yotgandir,– dedi. Jerlando xayol daryosiga gʻarq boʻlgandi. Bu qanday hayot boʻldi, deb oʻylardi. Ha... u xoʻjayin, ammo kimning ustidan hukmini oʻtkazishni bilmasdi; xotini bormi, yoʻqmi, oʻzi ham sezmasdi. Ota-onasi bilan munosabati yaxshi emas, oralariga sovuqchilik tushgan. Hayot unga kulib boqmagandi, qancha oʻqimasin, kallasiga hech narsa kirmasdi. Jerlando oʻzini qoʻyarga joy topolmasdi. Ishga qoʻli bormas, alamli iztiroblar ogʻushida yurak-bagʻri ezilmoqda edi. Xotini uning koʻkragidan qanchalik itarsa, u xotini tomon shunchalik talpinardi. Dabdurustdan xotinidan koʻngli soviy boshladi. Qoʻrgʻonni eplashtirish tashvishi Jerlandoning boʻynida edi. Jerlando oʻrnidan dast turib gʻazab bilan xonasidan chiqardi-yu, qiya ochiq eshik tirqishidan xotinini koʻrgach, jahlidan tushardi. U ogʻir xoʻrsinib qoʻyarkan, jur’ati yetishmayotganidan, hechqisi yoʻq, hammasi yoʻlga tushib ketadi, deb oʻzini ovutardi. Kunlardan bir kuni navbatdagi imtihondan oʻtolmay shahardan qaytib keldi. Oʻqish ham joniga tegdi. Shuncha oʻqigani yetar! Savil qolsin hammasi! U jahl ustida stol ustidagi kitoblaru, daftarlar, chizmalari-yu, barcha-barcha oʻquv qurollarini uyi tashqarisiga olib chiqib uydi-da, oʻt qoʻyib yubordi. Yugurib kelgan otasi uni toʻxtatib qolmoqchi boʻldi. Jerlando banogoh portlab, otasiga oʻshqirdi: – Mening ishimga aralashmang!.. Yosh bola emasman, boyvachchaman. Onasi va dalada ishlayotgan dehqonlar yugurib kelishdi. Qogʻozlar uyumi alanga olmoqda edi, tutun tobora quyuqlashib borar, olov gurillagancha osmonga oʻrlardi. Shovqin-suronni eshitgan Eleonora boloxonaga yugurib chiqdi, ketidan xizmatkor kampir ham hoziru nozir boʻldi. Jerlando ust kiyimini yechib tashlagan, gʻazabdan rangi quv oʻchgan, kurk tovuqdek hurpaygancha uzoq yillar it azobida qiynalib oʻqigan kitobu daftarlarini alanga tomon uloqtirmoqda edi. Bu holdan Eleonoraning kulgusi qistadi va shosha-pisha oʻzini ichkariga oldi. Kelinining qilgan ishini koʻrib, qaynonaning gʻazabi joʻsh urib, oʻgʻliga: – Qilayotgan ishingdan xotiningning xursandligini koʻryapsanmi? Seni mazax qilyapti! – deya oʻshqirdi. – Mazax qilishni unga koʻrsatib qoʻyaman! – qichqirdi Jerlando bolaxona tomon oʻgirilib qararkan. Bu gapni eshitgan Eleonoraning aft-angori boʻzarib ketdi. U shu damgacha kechirib kelayotgan osuda hayoti darz ketganligini his etdi. Endi qisqa vaqt ichida osuda oʻtayotgan hayoti toʻs-toʻpolonga aylanadimi? Bu tentak undan nima istaydi oʻzi? Eleonoraning sabr kosasi toʻldi. Ortiq chiday olmaydi bu pichinglaru azob-uqubatlarga. Shu tob koʻzi banogoh Jerlandoga tushdi. U tinmay hansirar, gʻazabdan talvasaga tushib, xotiniga oʻshqira boshladi: – Yetar, bas! Meni mazax qilayapsanmi! Ha, otam oddiy dehqon, men ham. Nima, boyvuchchaman deb kerilayapsanmi? Bu latta-luttalaringni koʻzimdan yoʻqot! Bolaga shohona koʻylaklarning keragi yoʻq. U ham menga oʻxshab dehqon boʻladi. Xizmatkor kampirning javobini ber, yoʻqolsin uyimdan. Uy-joyga ham, osh-ovqatga ham bugundan boshlab oʻzing qaraysan. Onam yurgizayotgan roʻzgʻorni sen ham eplaysan, oʻlib qolmaysan. Tushundingmi gapimga! Eleonora asta oʻrnidan turdi. – Onang bilan ishim yoʻq,– dedi u Jerlandoning koʻziga viqor-la tik boqib.– Men sinyoraman, sen meni dehqon ayoliga aylantira olmaysan. – Sen mening oddiy xotinimsan! – qichqirdi Jerlando Eleonoraning qoʻliga qoʻpollik bilan yopishib. – Aytganimni qilasan. Nima desam, shuni qilasan. Tushundingmi? Soʻng Jerlando xizmatkor kampirga eshikni koʻrsatib: – Qani, uyimdan tuyogʻingni shiqillatib qol-chi!– deya qichqirdi. – Jeza, toʻxta, men ham sen bilan ketaman! – deya qoʻlini boʻshatmoqchi boʻldi Eleonora. Lekin Jerlando xotiniga dagʻdagʻa qilib, qoʻlini qoʻyib yubormay, yana-da mahkamroq siqdi. – Hech qayerga ketmaysan, shu yerda qolasan. Mendan osonlikcha qutulaman deb oʻylayapsanmi! Seni deb, toza eshitadiganimni eshitdim. Qani, xonangdan hamma narsalaringni olib chiq! Yetar, shu paytgacha hamma azobni bir oʻzim tortganim. Shuncha koʻz yoshi toʻkkanlarim yetar. – Nima uchun koʻz yoshi toʻkding,– yigʻisini arang bosib soʻradi Eleonora. – Sendan men hech narsa talab qilmayapman-ku! – Iya, hali talab qilamaganing shumi? Senga teginmasligimni, senga yaqinlashmasligimni talab qilmadingmi?– Nima, men yerdan chiqqan qoʻziqorinmanmi? Sizdek xonim bilan gaplashishga haqqim yoʻqmi? Menga xizmat qilish uchun xizmatkor yollading. Nega boshqa xotinlar kabi menga oʻzing xizmat qilmaysan, a?! – Mendan nima istaysan, oʻzi? – dedi Eleonora oʻzini bosishga urinib.– Gar shuni istar ekansan, senga oʻzim xizmat qilganim boʻlsin. Shu tobda Eleonoraning madori qolmay, koʻzlariga yosh qalqdi, banogoh boshi aylanib, hushidan ketdi. Bu holni koʻrib oʻzini yoʻqotgan Jerlando Eleonoraning qoshiga yugurdi va darhol yiqilayotgan xotinini ushlab qoldi. Jeza yordamida oʻrindiqqa oʻtqazdi. Kechga yaqin Eleonorani toʻlgʻoq tuta boshladi. Jerlando qilgan toʻpolonidan pushaymon boʻlib, qoʻrquvdan onasini chaqirgani yugurib ketdi. Doyani olib kelish uchun bir bolani shaharga joʻnatdilar. Kelinining bolasi tushib qolishidan qoʻrqib ketgan Jerlandoning otasi tayyor uy-joyidan ayrilib qolishidan xavotirlanib, oʻgʻlini: «Nima qilib qoʻyding, ahmoq bola,– deya koyiy ketdi.– Xotining oʻlib qolsa, nima qilasan? Farzandingdan ayrilib qolsang-chi? Xarob boʻlasan, tushundingmi? Oʻqishni tashlading! Biron-bir ishning uddasidan chiqolmaysan-ku, nodon bola! Qarab tur, itdek xor boʻlasan! – Bola oʻlsa oʻlavermaydimi!– qichqirdi Jerlando. – Oʻzi tirik qolsa boʻlgani! Ichkaridan yugurib chiqqan Jerlandoning onasi qoʻllarini koʻkka koʻtarib, faryod qila boshladi: – Doktor kerak! Tezroq doktorni chaqiringlar! U oʻlayapti! – Ahvoli yomonmi? – soʻradi rangi dokadek oqarib ketgan Jerlando. Otasi Jerlandoni eshik tomon sudrarkan: – Yugur! Tezroq doktor topib kel! Oyogʻingni qoʻlga ol! – deya buyurdi. Jerlandoning vujudini titroq bosa boshladi. U jon-jahdi bilan yugurib ketdi. Koʻz yoshlari tinmay oqar, oyoqlari xuddi yurmayotgandek tuyulardi oʻziga. Yarim yoʻlda u doya xotin bilan birga kelayotgan aravaga duch keldi. – Tezroq yordam bering! Tezroq! – bor ovozi bilan qichqirdi u.– Doktorni olib kelishga ketayapman! Ahvoli ogʻirlashib qoldi. Jerlando qoqilib yiqildi, egnilari tuproqqa belandi, shilingan qoʻlini ushlagancha yugurishda davom etdi. Jerlando shifokorni boshlab kelganida Eleonoradan qon ketib, behush yotardi. – Qotil! Sen qotilsan! – deya qichqirdi bekasi atrofida girdikapalak boʻlayotgan Jeza. – Hammasiga sen aybdorsan! Unga qoʻl koʻtarishga qanday hadding sigʻdi! Eleonora bir oz oʻziga kelgach, jazavasi tutgan kampirga «jim» deganday bosh chayqadi. U ketayotgan qon bilan birga vujudidan soʻnggi kuch-quvvati, yashash onlari jismi jonini tark etayotganini va tanasi muzlab borayotganini his etmoqda edi. Bu dunyoni tark etgani bir jihatdan ma’quldir. Tavba, oʻlim qoʻrqinchli emas ekan. Balki bu boqiy dunyoning tashvishlaridan toʻyib ketgani uchun ham dorilbaqoga rixlat etish unga bir qadar yoqimli tuyulayotgandir. Rangi oppoq oqarib ketgan Eleonora koʻzlarini shiftga tikkancha abadiy uyquga ketishini kutib yotardi. Nikoh kechasida guvoh sifatida qatnashgan shifokorni goʻyo tushida koʻrayotgandek edi. Eleonora unga boqarkan, yuzida nim tabassum paydo boʻldi. V Jerlando xotinining yonidan kechasiyu kunduzi jilmay oʻtirdi. Eleonorani nihoyat, oromkursiga oldilar, yuzidan qon qochgandi. Koʻzi Jerlandoga tushdi, xuddi eri ham oʻlim toʻshagidan turgandek edi nazdida. Soʻng tepasida parvona boʻlayotgan qaynona-qaynotasini koʻrdi. Yanayam kattalashib ketgan shahlo koʻzlari ila ularga boqdi va ular bilan oʻzi oʻrtasida bogʻlab turadigan hech narsa yoʻqligini sezdi, goʻyo u qayerdandir poklanib kelgan-u, nafaqat eri, qaynona-qaynota bilan ham, avvalgi hayoti bilan ham bogʻlab turadigan rishtalar batamom uzilganini his etdi. Eleonoraning nafas olishi ogʻirlashgandi. Arzimagan shovqindan ham yuragi gupillab urib ketar, soʻng bir oz toʻxtab, yana hapriqib urishda davom etardi. U nihoyat boshini oʻrindiqning orqa suyanchigʻiga tashlab, koʻzlarini yumdi-yu, oʻlmay qolganidan afsuslandi. Endi u qanday yashaydi? Qanday qilib bu azoblarga chidaydi! Qarshisida undan nigohlarini uzmay turgan kimsalarning koʻziga qanday qaraydi. Ularga nisbatan qalb torlari uzilib ketgandi! Avval oʻtib ketganlar u tomon bostirib kelaverdilar, kimdir uni bor kuchi bilan ushlab turgandek, boshidan oʻtkazgan voqealarni tomosha etishga majbur etayotgandek edi, hamma-hammasini unutishga yopirilib kelayotgan oʻyu xayollari izn bermasdi. Eleonora endi odam qatoriga kirmay, yuragim yorilib bu dunyoni tark etsam kerak, deb oʻylardi. Aslida unday boʻlmadi... Barcha azoblar ortda qoldi. Asta-sekin oʻrnidan turib, Jeza kampir yordamida xona ichida yura boshladi; quvvatga kirgach, pillapoyalardan asta-asta pastga tushib, ochiq havodan toʻyib-toʻyib nafas oldi. Keyin-keyin har oqshom qoʻrgʻonning janubiy tomonidagi balandlikkacha boradigan boʻldi. U yerdan dengiz qirgʻogʻi bemalol koʻzga tashlanardi. Eleonora dastlabki kunlari u yerga Jerlando va Jeza yordamida, keyinchalik esa Jeza kampir hamrohligida borardi, nihoyat, kuchga kirgach, yolgʻiz oʻzi boradigan boʻldi. Eleonora qari zaytun daraxti soyasidagi tosh ustiga oʻtirgancha dengizning mavjlanishini tomosha qilishni yoqtirardi; shu yerdan botayotgan quyoshning gardish nurlari dengiz ustidagi quyuq tuman ichiga kirib koʻzdan gʻoyib boʻlishini, toʻlqinlarning goʻzal rangda mavjlanayotganini, bulutlar esa quyosh shu’lasidan gʻaroyib tusga kirib borishini, qorongʻulik atrofga oʻz pardasini yoyayotgan paytda, samodagi yulduzlarning birin-ketin potrab chiqishi-yu, atrofga nur taratayotganini, ularga ergashib toʻlin oy oʻz jamolini koʻz-koʻz qilayotganini tomosha qilib oʻtirardi. Oqshom naqadar goʻzalliklarga boyligidan huzurlanaradi. Bu xotirjamlik va osudalik unga jannatdagidek rohat baxsh etgandi. Bu rohatdan toʻyib-toʻyib lazzat olardi. Bu orada Jerlandoning oilasida Eleonoraga nisbatan tuzoq qoʻyilayotgan edi. Qaynonasi bilan qaynotasi merosxoʻr haqida oʻgʻillari qulogʻiga quyayotgandilar. Ular Eleonoradan xavotirda edilar. – Oʻgʻlim, xotiningni yolgʻiz qoldirma. Unga gʻamxoʻrlik qilishing kerak. Yonidan sira siljima, ishonchini, mehrini qozon. Xotiningni shunga majbur qilginki, xizmatkor kampir uning xonasida tunamasin. Kelinimiz hozir oʻzini yaxshi his etyapti, tunlari unga xizmatkorning hojati yoʻq,– deya uqtirardilar. – Nimalar deyapsiz, axir! Bunday oʻy-xayollar kallamga kelgani ham yoʻq... Yo tavbangdan ketay! Axir u men bilan onadek munosabatda. Oʻzingiz ham buning guvohi boʻlgansiz-ku!.. Uning yoshi oʻtib qolganmish. Bu ishlarga yaramasmish!.. – Nima, qarib qolganmishmi? – gapga aralashdi onasi. – Uni qari deb boʻlmaydi, shuning uchun sen... – Farzandlik boʻlmasang, barcha yerlaringni tortib oladilar! – Gapni boʻldi otasi. – Meni aytdi dersan, seni unga bogʻlab turadigan bolang boʻlmasa xor boʻlib, koʻchada qolib ketasan. Mabodo, u senga bola tugʻib bermay oʻlib qolsa bormi, qonun boʻyicha butun mol-mulkingni tortib oladilar. Oʻylab ish qil! Oʻqishni ham tashlading, vaqtni boy berayapsan. Meni aytdi dersan, otingni vaqtida qamchilab qolmasang, hech vaqosiz qolasan. Kech boʻlmasdan yaxshilab oʻylab koʻr... Nimani kutib oʻtiribsan! –Xotiningga doʻq qilma, yaxshi gapir,– asta tushuntirdi otasi. – Oldiga borib hammasini tushuntir. Aytganlarimni qilmasang, hech vaqosiz qolaman, degin. Meni ham oʻylagin-da, men ham sening aytganlaringni qilyapman-ku, deb ayt. Nimadan qoʻrqayapsan? Hammasini tushuntir, qoʻrqma, seni yeb qoʻymaydi. – Yana shuni qoʻshib qoʻyginki,– yana gapga aralashdi onasi, – Eleonora, sen ukangga muruvvat koʻrsatmoqchimisan? Axir u seni ne koʻylarga solmadi deysan. Meni uydan quvib yuborishini istamasang, gapimga kirasan. Ota-onam ham bu uy-joylardan quviladilar, degin. Jerlando miq etmay oʻtirardi. Ota-onasining gap oʻrgatishlaridan ijirgʻanib oʻtirsa-da, ayni vaqtda ular haq ekanliklarini his etardi. Nima qilsa ekan? Bu voqealar haqida Eleonoraga soʻz ochsa, albatta unga yoqmasligini juda yaxshi biladi, ammo nachora, farzandsiz hayot hayotmi? Nima qilib boʻlsa-da, Eleonoraga buni yotigʻi bilan tushuntirishi kerak. Eleonora endi dasturxon atrofiga chiqib oʻtiradigan boʻlgandi. Bir kuni kechki ovqat paytida eri dasturxonga tikilgancha xayol surib oʻtirganiga koʻzi tushib qoldi va: – Nega ovqatingni yemayapsan? Bir nuqtaga tikilib oʻtiribsan,– deb soʻradi. Jerlando ayni vaqtda xotinidan shu savolni kutgan va aynan xotini shu savolni berishi uchun ham dasturxonga tikilgandek xayol surib oʻtirardi. Oʻrni kelganda ota-onasi miyasiga quygan gaplarni gapirmoqchi ham boʻldi-yu, lekin qoʻl siltab qoʻya qoldi. – Senga nima boʻldi? – qayta soʻradi Eleonora undan. – Hech narsa, – sarosimaga tushib dedi Jerlando. – Otam sira tinchlik bermayapti... – Yana oʻqi deyaptimi? – kulib soʻradi Eleonora. – Yoʻq, boshqa narsa haqida, – asta gapirdi Jerlando. – Farzandlik boʻlishimizni istayapti. Nabiralik boʻlishni juda xohlayotganmish. Nasl-nasabsiz boʻlishimizni istamayapti. Bir-biringizga qarab, soʻppayib oʻtirasizlarmi deyapti. Merosxoʻr kerak-ku, axir! – Otangga aytib qoʻy, – jiddiy tusda dedi Eleonora Jerlandoni qizargan yuzini koʻrmay, deb qoʻllari bilan yuzini toʻsarkan. – Otangga ayt, tashvish tortmasin. Men hammasini oʻylab qoʻyganman. Gar shu haqda gap ochilgan ekan, senga bir gapni aytib qoʻymoqchiman, kim oldin, kim keyin oʻladi, bu yolgʻiz Ollohga ayon, men avval bandalikni bajarsam, xonamdagi javonning ikkinchi tortmasida senga atalgan xat bor, hammasi oʻsha yerda yozilgan. – Qanday xat? – soʻradi uyatdan qizarib ketgan Jerlando. Eleonora bosh irgʻab gapini tasdiqlarkan: – Ha. Xotirjam boʻl, – deb gapni qisqa qildi. Ertasi kuni sevinchi ichiga sigʻmagan Jerlando ota-onasining uyi tomon yeldek uchib bordi va Eleonora aytgan gaplarni oqizmay-tomizmay soʻzlab berdi. Jerlandoning ota-onasi oʻgʻlining gapidan qoniqmay, hayron boʻlib uni savolga tutdilar: – Xat deysanmi? «Qiziq, bu qanday xat ekan. Vasiyatnomamikan. Demak, barcha mol-mulklarni eriga qoldirayotgan ekan-da. Xatda nimalarni yozdi ekan-a? Ayolligiga borib, nimaniyam yozganiykin! Yozganlarini notarius tasdiqlamasa, u qonuniy hisoblanmaydi-ku. Ukasi ham sud xodimi boʻlsa, sudlashib bor-budlarini tortib olishi tugan gap. Sudlashib baraka topmaysan. Sudlashib yurishni xudo koʻrsatmasin. Bizday nochorlarning kuchimiz yetmaydi ularga. Ukasi oʻchakishib bizni xonavayron qiladi. Oqni qora, qorani oq, deb turaverishadi. Kim biladi deysan, oʻsha tortmada hech qanday xat yoʻqdir. Sendan qutulish maqsadida shunday deyayotgandir. Xatni oʻz koʻzing bilan koʻrdingmi? Yoʻq, koʻrmagansan. Bolang boʻlganda bormi, barchasi boshqacha tus olgan boʻlardi. Aldanib qolmagin tagʻin. Gapimizni ikki qilmay farzandlik boʻlish harakatiga tush. Xat bilan ish bitadimi?» – tinmay oʻgʻliga uqtirardi otasi. Kunlarning birida odatda jarlik yoqasida oʻtirgan Eleonoraning roʻparasida kutilmaganda Jerlando paydo boʻldi. Eleonoraning eti junjikib yelkasiga qora sholroʻmolini tashlab olgandi. Fevral oyi boʻlsa-da, kunlar ilib, bahorning hidi kelib qolgan. Jarlikning pastidagi yalanglikda nish urgan bugʻdoy koʻm-koʻk yastanib yotardi, ufqda dengiz va osmon tutashib ketgandi. Eleonora osuda ranglar uygʻunlashuvini zavq bilan tomosha qilayotgan edi. U toliqqanini his etgach, boshini zaytun daraxtining tanasiga qoʻyib, tin oldi. Qora sholroʻmolini boshiga oʻradi, yuzi oppoqqina boʻlib koʻzga tashlandi-qoʻydi. – Bu yerda nima qilib oʻtiribsan? – dedi Jerlando uning qarshisiga kelib. – Xuddi motamsaro onalardek oʻtiribsan-a. – Atrofni tomosha qilayapman,– dedi Eleonora xoʻrsinib, soʻng koʻzini asta yumdi. Jerlando Eleonoraga: – Sholroʻmoling oʻzingga biram yarashibdiki... – deya koʻnglini koʻtardi. – Rostanam yarashibdimi? – ma’yus jilmaydi Eleonora. – Sovqotganimdan oʻradim. – Rost aytayapman, juda yarashibdi. Yuzingni naqsh olmaday koʻrsatayapti. Biram ochilib ketibsanki,– dedi Jerlando shosha-pisha xotinining qarshisiga tiz choʻkarkan. Eleonora yigʻlab yubormaslik uchun koʻzlarini chirt yumib oldi. Samarasiz oʻtib ketgan yoshlik yillaridagi xotiralar miyasiga quyunday yopirilib kela boshladi. Essiz yoshligi, besamar oʻtgan yoshligi... Oʻn sakkiz yoshida u naqadar goʻzal va suluv edi-ya! Kutilmaganda Jerlando jur’atsizlik bilan uning bilagidan ushlayotganida Eleonoraning hushi oʻziga keldi. – Qoʻlingni menga ber, – dedi Jerlando va besaranjom koʻzlari bilan xotinining boshidan oyogʻigacha razm soldi. Eleonora erining xatti-harakatidan gap nimadaligiga tushunsa ham oʻzini goʻllikka solib: – Qoʻlimni? Nega? – deb soʻradi va: – Zoʻrlama meni, koʻtarolmayman. Kuchim yetmaydi. Zoʻrgʻa yuribman... Kech boʻldi, yur uyga ketaylik,– deya oʻrnidan turdi. – Yomon xayol koʻnglimga kelgani yoʻq, – tushuntirmoqchi boʻldi Jerlando. – Bir oz shu yerda oʻtiraylik. Bu yer juda osuda, koʻngilochar joylar ekan... Quruqshagan lablarining tanobi qochgancha Jerlando Eleonoraning tizzalarini quchmoqchi boʻldi. – Yoʻq! – qichqirib yubordi Eleonora. – Esingni yeb qoʻyibsan! Qoʻyib yubor! Eleonora Jerlandoning yelkasidan itarib yubordi. Jerlando choʻkkalab qoldi, Eleonoraning qora sholroʻmoli uning ustiga sirgʻalib tushdi. – Qachongacha noz qilasan-a, qachongacha, – yana-da kuch bilan Eleonoraning tizzalarini qucharkan gʻoʻldiradi Jerlando xuddi mast odamdek. Eleonoradan taralayotgan yoqimli hiddan mast boʻlgan Jerlando asta-sekin qoʻlini uning beli tomon choʻzdi. Eleonora bor kuchini ishga solib, erining quchogʻidan oʻzini ozod etdi va jar yoqasiga yugurib keldi-da: – Yaqinlashma! – deb baqirdi. Gʻazabi joʻsh urgan Jerlando Eleonoraga tashlandi. Eleonora unga chap beraman deb, pastga qulab ketdi. Jerlando dahshatdan turgan joyida dong qotib qoldi. Qulogʻiga faryod toʻla boʻgʻiq ovoz chalindi. Jerlando esankiragancha qoʻrqa-pisa pastga qaradi, ne koʻz bilan koʻrsinki, yashil oʻt-oʻlanlar ustida bir toʻda qora kiyimlar yoyilib yotardi. Qora sholroʻmol esa shamolda hilpirab, qanot qoqqandek pastlab tushib borardi. Jerlando nima qilarini bilmay ikkala qoʻli bilan boshini changallagancha uyi tomonga qaradi. Soʻng zaytun daraxti teppasida toʻlin oy shu’la sochib turganiga koʻzi tushdi. Jerlando uzoq vaqt oydan koʻzini uzolmadi. Uning nazdida toʻlin oy barcha voqeaga guvoh boʻlgancha Jerlandoni ayblayotgandek edi.

Muallif: Luiji Pirandello