Mening Pushkinim (badia) [Marina Svetayeva]

Mening Pushkinim (badia) [Marina Svetayeva]

Qizil xona. Jozibali kitob javoni. Ingliz yozuvchisi Sharlotta Brontening «Jeyn Eyr» romani. Javon meni oʻziga doim tortib turadi. Unga qarab yurmoqqa chogʻlansam, devordagi «Duel» deb nomlangan suvrat hamisha meni toʻxtatib qoladi. U javondan kuchli. …Qor. U qanchalik oppoq boʻlmasin daraxtlarning kuyib, qora kuyuk boʻlgan shox- larini yopolmagan. Shoxlar yirtilgan yeng ichidan chiqqan, daryo bilan osmonga koʻtarilgan chandiqli qoʻllarday… Chanada yotgani yarador, yarador etilgan jon. Ketayotgan qotil. Negadir ikki koʻzi orqasida, negadir qordagi izlari bilinar-bilinmas, uni gʻoliblik emas, qoʻrquv, vahima itarib ketayotganday. Qorga sochilgan qon sovqotayotgan chechaklar… Bu «Duel» emas, yuragimdagi Pushkinning ilk suvrati edi. Oʻzim bilan birga bu suvrat ulgʻaya boshladi. Yoʻq, tirila boshladi. Pushkin shoir. Dantes farangi. Pushkin she’r yozadi. Dantes yoza olmaydi. Dantes Pushkinni yomon koʻradi. Oʻzi she’r yoza olmagani uchun bir kuyadi. Pushkin boʻla olmaganidan ikki kuyadi. Shu hasad uning qonini buzadi, yovuzga aylantiradi. Shoirni duelga chaqiradi. Naq qornini koʻzlab, oʻq uzadi. Negadir gap Pushkinning qorniga borib taqalsa, koʻnglim gʻash boʻladi. Shoirni qorni borligi menga yoqimsiz tuyuladi. Oʻsha paytda men hali Goncharovani tanimasdim. Pushkinni seva-seva ulugʻ muhabbat ichida u bilan ham tanishib oldim. Xullas, men oʻzimning Pushkinimni «Duel»da oʻlim onida topdim. Bu oʻlim yolgʻiz uniki emas edi… — Sen tasavvur qil, deya hayajon bilan hayajonimni yana kuchaytirardi onam. – Unga oʻq otdilar. Yiqildi. Lekin yuragi chiqib ketmadi. «Balli, azamat!» dedi. Pichirlab emas, ehtiros bilan aytdi. Shu turishda unda Afrika uygʻongan edi. Qasoskorlik shiddati janub quyoshi yangli oʻtli edi. Sovuq emas edi u. Onamning yotogʻi. Uning oʻlim, fojia haqidagi soʻzlaridan oppoq pardalarga qora rang sachraydi. Pardalar, uy, hatto, onamning ovozi qorayadi. Pushkin dunyoda men tanigan Birinchi shoir edi. Mening shoirimni oʻldirdilar. Shu lahzalardan boshlab goʻdakligim, bolaligim, yoshligim umr fasllarimga tinimsiz oʻqlar otildi. Goʻdakligim yarador, bolaligim, yoshligim yarador. Dunyo men uchun ikkiga boʻlindi. Eng ulkan boʻlagi Pushkin edi dunyoning. Qolgan boʻlagi boshqalar. «Sen menikisan», deb shivirladim oʻsha Pushkinli dunyoga. Yuragim zirqirab-zirqirab ketdi. Koʻzlarimdan yosh tirqiradi. Men kichginagina jonim bilan oʻz-oʻzimnikiga aylanib boʻlgan boʻlakni himoya qilishga chogʻlandim. …Uyimizda odamning koʻrgisi keladigan, koʻrmasa yuragi orziqadigan uchta kartina bor edi: «Iso paygʻambarning xalq oldidagi chiqishi». «Tatarlar». «Duel». «Tatarlar» derazasiz uyda oq ustunlar orasida turib, oʻz yoʻlboshchilarini qatl qilishayapti. «Duel»da ham oʻlim manzarasi. Shu ikki kartinaga uzoq termulib tursam, boshlar birlashadi, qoʻllar, oyoqlar ham. Bahaybat odamga aylanadi. U oʻz joniga qasd qilayotganga, oʻziga oʻzi xiyonat etayotganga oʻxshaydi. Qotillarni devordan haydab tushirib, hammasini yerda choʻzilib qolguncha quvlardim. Qora terga botib, halloslab yana kartinaga qarasam voajab, haligina chanada osmonga termulib yotgan behush Pushkin yo dorda sollangan tatar yoʻlboshchi yonida yana boshdan-oyoq qop-qora kiyingan qotillar gʻimirlab yurishardi… * * * …Pushkin chinakam habash edi. Ikki chekkasidagi bakenbardning oʻziyoq uning habash ekanligini ming karra isbotlab turardi. (Chunki bu bakenbard degani yo generalda yo habashda boʻladi, vassalom). Sochlari jip-jingalak. Lablari qalin. Qora koʻzlarida ba’zan koʻkish uchqunlar sochib qoladi. Habash nima boʻlgandayam habash-da. Shunday deb ba’zan yuragimda bahaybat bir shirin azobga aylangan sevgimga suv sepib, sovutmoqchi boʻlardim. Ammo qaerga borsam u yoʻlimdan chiqardi. Onam bizni koʻpincha Aleksandrov rastasida sayr qildirardi. Bu yerda suvi qurib qolgan favvoralar qotib turishardi. Qiziq, ularga qarab qachonlardir kamalakdan belbogʻ bogʻlab osmonga otilgan favvoralarni emas, Pushkinni oʻylayverardim. U haqidagi xotiram yolgʻiz oʻzimniki ekaniga unchalik ishonmasdim. Bu olov bobomdan otamga, otamdan menga meros oʻtganday, hech qachon zanjirsimon xotiraning biron halqasi bir joyda uzilib qolmagandek tuyulardi. Yodimning toʻlqinsimon alangasi aro Pushkin hamisha eng balandga qalqib, suzib chiqaverardi. Qoʻlida bosh kiyimini ushlab, xiyol egilgan kuyi xayolchan turardi doim. Xotiramdagi shoirga qanchalik bino qoʻygan boʻlsam Pushkin haykaliga ham shu qadar bino qoʻyardim. Qor, yomgʻirlar ostida bir xilda magʻrur, boshi tik turishiga qarab: «Battar boʻllaring, u turaveradi! Yomgʻir qamchilasa nima? Qor boʻronini yuborsa nima?» derdim. Oʻz ovozimdan rohatlanardim. Rossiyaning oqliklarini yelkasida koʻtarib turgan qora Afrika, derdim ba’zan. Asya ikkovimizga shu joyda yugurish sayrimizning eng koʻngilli lahzalari edi. Kim Pushkinga birinchi boʻlib yetib keladi? Biz birinchi boʻlib Pushkin haykaliga qoʻl tekkizish uchun halloslab chopardik. Va birinchi boʻlganimiz kun boʻyi shu baxtdan mast yurardik. Gʻolibga yetar odam boʻlmasdi. Men Pushkin haykaliga doim qulochimni yozganimcha borardim. Uni quchib aylanaverardim. Boshim mutlaqo aylanmasdi, koʻzim sira tinmasdim. Goh unga koʻzimni qisardim, shoʻxchan xoxolardim. Bir oyoqda hakkalardim. Yiqilib tushmaslikka jon-jahdim bilan erinardim. Oʻsha paytda, Moskvada, chinni qoʻgʻirchoqlar, haykalchalarimni Pushkinning qadrdon oyoqlari ostiga tizib chiqardim. Bir marta boʻlsa-da, mittigina oʻyinchoqlarimni oyoqlar atrofiga yurgizardim. Men Pushkin kichraymaydi deb oʻylardim. Tobora ulkanlashib, balandlab borardim. Men uning oyoq ostiga qaramasligidan, egilmasligi, hamisha tikligidan yuz chandon, ming chandon suyunib irgʻishlardim. Men Pushkin haykaliga qarab, oq va qora ranglar barcha ranglarning sultonini ekanini his etdim. Zarif, nafis oq rang. Ulkan, kuchli qora rang. Men qorani tanladim, qorani sevdim. Chunki unda hayot va haqiqat bor edi. Pushkin haykali sirli dunyo, men uning oʻquvchisi edim. Boshidan oyogʻigacha mum haykalchalarni qatorlashtirib qoʻysam, nechta haykalcha kerak boʻlarkin? Miyamda shunday savol kelgan zahoti: «Qancha boʻlsayam, yetmaydi», deya qat’iy javob qaytarardim. Oʻyinchoqlarimning egasi - men, mening egam esa - Pushkin, degan xayolimdan zarracha xijolat tortmasdim. Aksincha, bu tasavvur oʻzimga behad yoqimli edi. Ayniqsa, oʻzimning jonsiz emas, tirik, oʻyinchoq emas chinakam odam ekanligimdan gʻururlanardim. Shu jihatdan oʻzimni unga munosib deb bilardim. Va uning atrofida aylanishga, uni xohlagancha quchishga, hakkalab oʻynashga, issiq kaftlarimda silab-siypalashga haqqim bor deb hisoblardim. Men shu haykal atrofida ulgʻayib borardim. Minglab, millionlab mum haykalchalar qoʻshilganda ham birgina Pushkinga yeta olmasligini juda tez fahmladim. Pushkin haykali royal kabi qop-qoraligini aytgan edim. Men shu qora rangga termula-termula shu rang yaqinimga aylandi. Shu rangga sodiq qoldim. Moskva koʻchalarida biror bir habashga koʻzim tushsa, yuragim «jiz» etib ketardim. Unda mening Pushkinimdan nimadir borga oʻxshardi. Uni sevishga burchliday tuyulardim. Pushkin haykali Rossiyaning daho shoiriga emas, insonni insondan ayirishga, kimnidir koʻtarib, kimnidir yerga urishga, dunyodagi barcha notenglik, ayirmakashliklarga qarshi oʻrnatilgan isyon haykali boʻlib tuyulardi, menga. Bu isyon Pushkindan ham avvalroq boshlangan edi asli. Habash oʻgʻli Osip Abramovich Gannibal bilan Mariya Alekseevna Pushkina nikohlangan kezda! Yoʻq! Undan ham oldin. Buyuk Pyotr habash oʻgʻli Ibrohimga mehrli nazar bilan qaragan chogʻda. Bu qarash Pushkin muqarrar tugʻiladi, degan bashorat edi, aslida. Pushkinning haykalining har chizigʻini kitobday oʻqiyveraman, oʻqiyveraman. Haykal tosh zanjirlar bilan oʻralgan. Ajib, zanjirlangan shoir. — Uni himoya qilishayapti, dedi kimdir kinoya bilan. Tosh eanjir, tosh zanjir… Tinglab tursam, kishanlar shildirashi eshtiladi… Uzoq qarab tursam, Nikolayning qoʻllariga ham oʻxshaydi. Bu qoʻllar Pushkinnni quchoqlamagan, qoʻyib ham yubormagan. Dunyodagi barcha chinakam erkni yomon koʻraligan shohlar kabi… Pushkin esa zanjirlarga sigʻmayotganga, ulardan koʻtarilib borayotganga oʻxshardi.     Uzoq zamon xalq mehriga boʻlajakman musharraf,     Chunki chorlovim bilan ezgu hislar tudirdim.     Shu yovuz zamonamda qoʻrqmay erkni maqtadim,     Xor-zorlarga achinmoqqa chorladim. Ogʻriqli, quvonchli dunyoni boyitgan bu haykalni Opekushin yaratganini bilasizmi? U ham erksevar shoir qiyofasida oʻz botiniy isyonlarini suvratlantirdimikin? Tayyor boʻlgan haykaliga qarab: «Kechir, bu men» - deya shivirlamadimikin?     Osmon xudosiga yetdi nolasi,     Qalbiga ilohiy bir qudrat otdi.     Habash Ibrohimning oʻris bolasi     Buyuk Rusiyada tengni uygʻotdi. Hozirgi gapimni eshitib, albatta:«Olib qoch-a…» deysiz. Ammo bu gap shu qadar rostki! Kunlarning birida biznikiga Pushkin haykali mehmonga keldi. Devorlari, shiftidan oq sovuq rang sochilib, junjiktirib turadigan xonada irgʻishlab oʻynab yurardim. Eshik qoʻngʻirogʻi jiringladi. Hech kimga oʻxshamagan bir janob bemalol kirib keldi. Onam uni tavoze bilan qarshilab mehmonxonaga kuzatib keldi. — Musya, hozir kelgan janobga qaradingmi? — Albatta-da, oyi. — Bu Pushkinni oʻgʻli. Tinchgina oʻtir, bezorilik qilma. qaytib chiqayotganda, yaxshilab tanishib ol… Mehmonxona eshigidan koʻzimni uzmasdan kiprik qoqmay qarab oʻtiribman. Yuragim «gurs-gurs» uradi. Nihoyat, chiqishdi. Oyim, dadam, oʻrtada oʻsha janob. Hayajonlanganimdan nuqul oyimga qarayman. Oyim janobga ishora qildi. Faqat koʻksidagi yulduz esimda qolibdi. — Xoʻsh, Musenka, Pushkinning oʻgʻlini koʻrdingmi? — Koʻrdi, deyman xoʻrsinib. — Qanday odam ekan? — Yulduzi bor odam… — Dunyo yulduzlilarga toʻlib ketgan, qizalogʻim. Daraxtning silkitsang, yulduzli odamlar «tap-tap» yogʻilaveradi. Doim kerak boʻlmagan joyni koʻrasan. — Musenka, deya onamning gapini ohista kesadi otam. –Sen toʻrt yoshingda Pushkinning oʻgʻlini koʻrding. Bu hazilakam gap emas. Hali nevaralaringga afsonaga oʻxshatib, gapirib yurasan. Menday odam nevara koʻrguncha bu gapni birovga aytmay chidab turolarmidi? Vanyaning yoniga uchdim. Vanyang kim, deysizmi? Enagamizning nevarasi. U qalay ishlab chiqaradigan zavodda ishlaydi. Yakshanba kunlari biznikiga kelib turadi. U yoqimli ,sahiy inson. Har qanaqa quvonchni aytsang tushunadi. Menga oʻzi yasagan kumush kaptarni sovgʻa qilgan. Vanya uyimizga kelib hech qachon yalpayib oʻtirib olmasdi. Darrov buvisini yoniga kirardi, uylarni ham tozalab ketaverardi. Uni yotsiramasdik. Xonamizga bemalol kirar, birga chaqchaqlashib choy ichardik. — Vanya, biznikiga haykal Pushkinning oʻgʻli keldi! Nazarimda, uning ogʻzi losh ochilishi kerak edi. Ammo u joʻngina ohangda: — Oyimqiz, bir narsa dedingizmi? deb soʻradi. Ovozimni koʻtaribroq aytganimni takrorlayman. — Senga bu gapni yetkazishim shart ekan. Otam aytdi, qoʻshib qoʻyaman xabarimni toshi ogʻirroq boʻlsin deb. — Otangizdan nimadir kerak boʻlgan-da, bekorga kelarmidi… Vanyaning gapi mingʻirlash boʻlib eshitildi. — Hech narsa soʻrab kelgani yoʻq. Vanyani shart kesdi enaga. Shunchaki mehmon boʻlib keldi. U axir general-ku! –Enaga qoʻllarini yelkasiga qoʻyib pogon qilib koʻrsatdi. Beli baquvvat odam. Tver xiyobonidagi Pushkinni bilasan-ku, oʻshaning oʻgʻli. — Ha-a… Vanyaning ovozi koʻtarildi. Nimadir tushundi,shekilli. — Soch-soqoli oqarib ketibdi, qaribdi, dedi enaga. Men bu suhbatdan qarishning yaxshi emasligini his etdim. Otam, onam, enagamning aytganlari quloq yonidan oʻtib ketadigan gaplar emasligiga, ularni xotiramda saqlab qolishim shart ekanligiga fahmim yetdi. …Men haykal Pushkinni oʻgʻli haqida shu qadar koʻp oʻyladimki, bora-bora u menga shoirning oʻzi boʻlib tuyula boshladi. Ya’ni, oppoq tongda sovuqdan junjikib turganimda uyimizga haykal Pushkin mehmon boʻlib keldi! * * * Kelinglar, yana oʻsha sirli kitob javoni bor qizil xonaga qaytamiz. Men bilan birga chopib, charchab qolmadingizmi? Oʻzim bilan tuygʻularim, soʻzlarim, ovozim hech qachon ohista qadam tashlamaydi. Ba’zan ehtiroslardan oʻzim ham toliqib ketaman. Eh, gap menda emas-ku, sirli javonda! Bu javonning bor-yoʻq siri ta’qiqlangan Pushkin! Yana ham tushunarliroq aytsam «A.S.Pushkinning saylanma asarlari». Men ta’qiqlangan sayin unga qattiqroq yopishaman. Butun vujudim KATTAKON koʻzga aylanadi. Butun vujudim bilan oʻqiyman Uni. Harfdan harfga sakragan sayin olovlanayotgan tuygʻularim boʻgʻzimga tiqiladi, kuydiradi. Jismi-jonim zarrama-zarra Pushkinga oʻta boshlaydi, barmoqlarim,qorachigʻlarim, ovozim ana Musya, Marina yoʻq. Pushkin, faqat Pushkin bor. Unda topgan dunyoi davlatimning birinchisi loʻlilar. Qanday chiroyli jaranglaydi, loʻlicha ismlar Aleko, Zemfira, Qariya... Men shoirning «Loʻlilar» dunyosiga kirgunimga qadar qariya desa koʻz oldimga Tarusa xilxonasida xizmat qiladigan Osip kelardi. Akasini bodring bilan urib oʻldirganidan keyin, qoʻli qurib, yogʻochga oʻxshab qolgan ekan. Bobojonim Meynni zinhor-bazinhor qariyalar qatoriga qoʻshgim kelmasdi. Chunki:     Qariya koʻcha-kuyda tentirab yuradi.     Uni hech kim sevmaydi.     U hammaga begona. Ha-ya, men loʻlilar haqida gapirayotgandim. Ularni sira koʻrmaganidim. Faqat enagamdan eshitganim bor. Uning aytishicha, tilloga oʻlguday bir loʻliga oltin suvi yuritilgan zirakni tozasi, deb sotishibdi. Loʻlijon haqiqatni bilgach, zirakni qulogʻidan shunaqa gʻazab bilan tortibdiki, bir parcha goʻshtiyam qoʻshilib, yulinibdi. Ana tomosha-yu mana tomosha… Loʻli oʻzining tilida rosa chinqirib, zirakniyam, quloqning yirtigʻiniyam tepib-tepib xumordan chiqibdi. Loʻlilar oʻz yoʻliga. Men asardan muhabbat degan bu dunyodagi eng chiroyli soʻzni topdim. Koʻksingda oʻt yonsa, yuragingning tub-tubida dengizsifat nimadir shovullasa… Sevgi ekanda shu! Men goʻdakligimdan, ehtimol, tugʻilmasimdan oldinroq shunday hissiyotlar aro yashay boshlaganman. Lekin uning ismi sevgi ekanini «Loʻlilar»dan oʻrgandim Oh, Aleko Zemfirani sevdi. Dunyoda yana birov loʻlilarday sevolarmikin? Men esa Aleko, Zemfira, Mariul, ular yashagan makon, ular yurgan yoʻllar, bosgan bari-barini yaxshi koʻrib qoldim. Yoʻq, aytolmadim. Toʻgʻrimgacha, koʻzimgacha, sochimning tolalarigacha yaxshi koʻrdim, oʻlguday yaxshi koʻrdim. Men ana shu yaxshi koʻrish ichida oʻzimni tanidim. Oʻshanda bilganlarim, oʻylaganlarimni yana kimgadir aytib bergim keladigan boʻldi. Tinglovchi ham tezda topila qoldi - Asyaning enagasi va uning chevar oʻrtogʻi. Onam tez-tez teatrga tushib turardi. Asya shiringina boʻlib uyquga ketganda, uchovimiz choyxoʻrlikka oʻtirardik. Enaganing oʻrtogʻiyam kunda-shundalardan edi-da. Bizning Musenkaning bilmagani yoʻq. – Enaga meni til uchida «Musya, Musenka»lardi. Ammo paytini topib ota-onamga yetkazadigan til topsa, maqtab qoʻyardi: Boʻri bilan qoʻzichoqni gapirib, manovi moshinachi xolangni ogʻzini bir ochib qoʻy. Yo nogʻorachidan olasanmi? Yo, tangrim! Besh yoshimdanoq yozugʻimga kimlargadir «ma’naviy ozuqa» baxsh etish yozilibdi. Men bu qismatdan hech qachon gʻururlanmagan emasman. Hozir… toʻgʻrisi, aldab nima qilaman, achinaman! Men suhbatdoshlarimga bir zum tikilib turaman. Avval qizgʻonaman. Yuragimdagi «Loʻlilar»ni tilimga chiqarsam, ular birovning mulkiga aylanib qoladiganday rashkim keladi. Soʻng «Nima boʻlsa, boʻldi» deyman ichim yonib. — Loʻlilar haqida gapirgim kelyapti. — Loʻ-li-lar? deya choʻzib soʻraydi enaga. Ular haqidayam ertak toʻqishibdimi? Voy, savil-ey, oʻsha isqirtlarga ertak tushib qolibdi-da. — Ular taborda yashaydilar! deyman alam aralash gʻurur bilan. — Taborlari bormi? Saroyi bor, deganday gapirasiz-a, oyimqiz. Yoshroqlari-ku, yoʻldan oʻtkazishmaydi. «Taxtingdan ochaymi, baxtingdanmi? Dardi bizning baxtu taxtimiz emas, aqcha! Yoshi oʻtganlarini-ku burniga xoda yetmaydi. Boshlang. Qulo-lari, qoʻllari yaltiraydi. Bari oʻgʻrilik, boylardan oʻmarishgan. — Bu bular boshqacha loʻlilar! deyman. Lablarim titrab, koʻzlarim charaqlab ketgani oʻzimga seziladi. — Oʻz erkiga qoʻysang-chi! Gapirsin! deydi enaganing oʻrtogʻi Balki, oyimqizning loʻlilari chindan ham boshqachadir. Mening loʻlilarim! Men bu hadya uchun mana shu lab-dahanini boʻyagan xotinni boshdan - oyogʻigacha oʻpishga tayyor edim. — Zoʻr yigit bor ekan,yoʻq oldin bir chol va uning bir qizi bor, soʻzlarim oʻzimnikiga oʻxshamasdi. Tuflab tashlagim keldi shu bechoragina «bor edi, bor edi»larni! –Yoʻq, she’r aytib beraman! — … — Qanday yaxshi-ya, qanday yaxshi! yuzlari nurlanib ketdi moshinachi ayolning. — A-ayiq, dedi enaga beparvogina. Loʻlilarning ayiq oʻynatishi rost. «Qani, Misha, oʻynab ber», deydi. Maymogʻi likonlab aylanadi. Fu, shuyam oʻyin boʻpti-yu… — E, gapning beliga tepmay tur. Keyin nima boʻldi, Musenka? shoshiradi moshinachi. — Qizi keldi… «Otajon, men sevgan shunqorning oti Aleko dedi!» — Ni-ma-a? — Aleko! Shuyam ism boʻpti-yu, loʻliga it ham ot, bit ham! Enagani qulochkashlab tushirgim keldi. Ming, ming afsus, bizda muomalaning boshqa usuli qat’iyan man etilgan. — Aleko! - tishlarim gʻijirlab ketadi. — Aleka kaleka. — Aleka emas, Aleko! — Men nima dedim? — Sen Aleka deding. — Oʻrtogʻim oʻzi shunaqa demoqchi edi. Tili aylanmasdi-da. Oʻrganmagan. - moshinachi bizni murosaga keltirishga urinardi. –Jahling chiqmasin, Musya, ayta qol, keyin nima boʻldi? — Goʻzal Zemfira (loʻli qizning ismini iloji boricha aniq, chiroyli aytishga harakat qilaman) otasiga: «Endi Aleko biz bilan birga yashaydi. Tangri uni menga sahroda duch etdi. Cholga uning sahroda topilgani juda yoqib ketibdi. «…» Men hikoyamga qoʻshiqni ulab yuboraman. Enaga ham menga qoʻshilib kuylay boshlaydi. Ular doim yoʻlda edilar. Oʻrmonlar, daryo sohillarida toʻxtashardi. Bolalari yoʻllarda tugʻildi. Shu qadar baxtli edilarki! Mitti loʻlichoqlarni (cha degim kelmadi, ular rostdan qoʻzichoqqa oʻxshash loʻlichoq edilar-da!) savatlarga solib yurishardi. — Boʻpti, boʻpti, derdi enaga betoqatlik bilan. - Chol haqida gapir! — Cholning xotini yosh, dilbar Mariul edi. Bora-bora choldan uning koʻngli qoldi. Lochinday boshqa bir loʻli yigitni sevdi-da, shartta u bilan ketib qoldi. Loʻlilar doim sevib, sevib yashashni xohlashadi. Bitta odamni har doim sevish ularga zerikarli tuyuladi. Shuning uchun Zemfira ham boshqa yangi seviklisi bilan qabristonga ketdi. Bu paytda Aleko xurrak otib uxlab yotardi. (Ichimda «battar boʻlsin» deb qoʻydim). Uygʻonib qarasa, Zemfirasi yoʻq. Quyunday uchdi. Xotini bilan yosh loʻlini qabristondan topdi. Loʻliga pichoq tortib yuboradi. Zemfiraning yuragi yorilib ketadi. Uyam…uyam…oʻlib qoladi. — Odamxoʻr, yaramas! Pichoq bilan soʻyibdi, degin. Bu loʻlilarni bari bir goʻr. Cholga nima boʻpti, cholga? — Buncha chol, chol, deysiz? Zemfira oʻldi! –deyman yigʻlaguday boʻlib. –Cholga baloyam urgani yoʻq. Ketdi. Aleko esa… bit-ta oʻzi qoldi. — Ajab boʻpti. Qotilning jazosi shu yakkamoxov boʻlib qolaversin. Qishlogʻimizdanam bittasi chiqqan. Xotinini birov bilan tutib olibdi. Ikkoviniyam oʻsha zahotiyoq narigi dunyoga ravona etibdi. Vasya, Vasiliy deyishardi battolni. E, bu dunyoda qanaqa vahshiyliklar boʻlmaydi, deysan? Sevgi azobi yomon… enaga allanechuk boshqacha boʻlib qoladi. Ehtimol, uyam kimnidir eslagandir, axir, yosh boʻlgan-ku… * * * Men Pushkinni sevgi bois qattiq sevdim. U menga odam bolasini goh telba, goh odil, goh daho, goh gado qiladigan; goh gulxanga oʻxshab sachrab-sachrab yondiradigan bir hissiyotning ismini topib berdi. Yoʻq, oʻzini koʻrsatdi. Bir kuni uy xodimimiz birovning derazasidan necha kunlab kirolmay turgan mushukchani uyga olib keldi. Mushukcha bir burchakka qunishib, har sharpaga yotsirab qarab, uch kun yashadi. Keyin toʻsatdan gʻoyib boʻlib qoldi. Shu ketganicha qaytmadi. Bu muhabbat. Yoki Avgusta Ivanovnaning «Men Rigamga yetib olsam bas, sira-sira qaytmayman», deyishi ham muhabbat. Nogʻorachi oʻz ixtiyori bilan urushga ketib, qaytmadi. Buyam muhabbat. Men ularning hammasini koʻksida oʻzim biladigan oʻtni shundoqqina koʻrib turibman. Boʻri bilan qoʻzichoq esa muhabbatga kirmaydi. Oyijonim takror va takror ulardan gap ochib, ikkovini muhabbatga yaqinlashtirmoqchi boʻladi: «Oppoqqina, mayingina qoʻzioq…» deydi achinish ohangi bilan. Rostini aysam, men aslida boʻrilarni yaxshi koʻrardim. Ammo Krilovning mashhur boʻrisini yaxshi koʻrgim kelmasdi. U qoʻzichoqni yeb qoʻydi! Ogʻizlaridan qon oqizib goʻsht yegan boʻri bilan mening muhabbatim mutlaqo kelisha olmasdi. Unga yalinib yotgan qoʻzichoqni ham sevishni istamasdim. Undan koʻra, qirgʻoqdan bitta tosh olib, tumshugʻiga solsa, sevish mumkin… * * * Mening sevikli boʻrim Isyonkor yoʻlboshchi edi. Agar kim qullikka nafrat bilan qarasa, erkni sevsa, men qaysi isyonkor haqida gapirayotganimni soʻzsiz tushunadi. Bu Pugachyov. Men Pushkin, Pugachyov va oʻzim haqimda keyinroq gapirib bermoqchi edim. Axir, pugachyovli olam bu podporuchik Grinyovli olamdan ham boshqacharoq. U yertuban yotgan haqorat, koʻrlik dunyosi aro hamisha tik turguvchi kuchli bir balandlik. Uni egilib emas, hamisha tiklanib koʻrasan. Men isyonkor yoʻlboshchimni hamma sevimli jonli, jonsiz narsa va odamlardan koʻra koʻp, juda koʻp yaxshi koʻrardim. Men sizga sirli javonimda Pushkin yashaydi, degandim. Bu gapimga ishoning. Ammo isyonkor yoʻlboshchi yashaydi, desam koʻproq ishoning. …Ota-onamdan oʻgʻrincha kitob oʻqishlarim sabab boʻlsa kerak, men hovlidagi oʻzimga tengdosh bolalardan mutlaqo boshqacha soʻzlardim. Gapimni maqtanchoqlikka yoʻymasligingiz uchun onam bilan boʻlgan suhbatlarimning birini aytib beray: — Musya, qaysi oʻyinchogʻingni yaxshi koʻrasan? Nemis qoʻgʻirchogʻing chiroylimi yo frantsuzimi? — Frantsuzi durustroq. — Nega? — Chunki uning koʻzlari tirik. — Nima-a? — Uning koʻziga qarab qoʻrqsayam boʻladi, vahimasi bor! Onam meni mutlaqo tushunmadi. Toʻgʻrirogʻi, avval qoʻrqib ketdi. Keyin qoʻl siltab, qoʻya qoldi. Men oyimdan hafa boʻlmadim. Chunki mening aytayotganlarim soʻzlar emas, hislar edi. Meni faqat Pushkin tushunadi. Balki boshqa shoirlar ham anglar. Bari-bir Pushkin juda yaxshi tushunadi. Chunki u Birinchi shoirim. * * * Musiqa tinglab yuragim agʻdar-toʻntar boʻlganda olti yashar edim. Merzlyakov tor koʻchasida Zograf Plasinaning musiqa maktabi bor edi. Rojdestvo kechalarining birida onam oʻsha maktabga yetakladi. Avval «Suv parisi»dan koʻrinish tomosha qildik.     Endi qushday uchib boramiz,     U Tatna bilan uchrashgan boqqa. Men bu satrlarni eshitganimdan soʻng rostdan ham sahnadagi voqealar izidan qush boʻlib uchdim. … Oʻrindiq. Tatyana oʻtiribdi. Onegin keldi. U tik turgan kuyi gapira boshlaydi. Qiz ohistagina turadi. Onegin soʻzlaydi, soʻzlayveradi. Tatyana tinglayveradi. E, xudoyim-ey, kulrang mushuk, Avgusta Ivanovna, qoʻgʻirchoqlar bari-bir yolgʻon muhabbat ekan-da. Muhabbat - Oneginni jim tinglayotgan Tatyana ekan. — Tomosha zoʻr boʻldimi? Senga «Suv parisi» yoqandir-a? Uning gʻaroyib tegirmonlari,knyazlar, bahaybat dev, Vagneda? — Tatyana bilan Onegin yoqdi, deyman oyimning mayin tovushi mutlaqo mos kelmaydigan keskin ohangda. Oyim yuzimga ajablanib qaraydi: — Biron narsaga aqling yetdimi? Nimani tushunding? — Tatyana bilan Oneginni tushundim. — Tatyana bilan Oneginni. Oyim qizisha boshlaydi. — Xoʻsh, anglaganingni gapirib koʻr-chi. Boʻgʻzimga nimadir tiqiladi, jimman. — Ana, aytmadimmi? Olti yashar bolasan-a, nima yoqib, nima yoqmaganini bilarmiding? — Bilaman. Tatyana bilan Onegin… — Eshshakday qaysarsan! javob qiladi oyim. Endi ming marotaba soʻrayver, plastinka bir xil aylanadi: Tatyana, Onegin! Men tanigan, bilgan bolalarning hammasiga «Suv parisi» yoqqan. Bu oʻjarni nima qilishga hayronman! Onam bilan ikkovimizning suhbatimizni bexosdan eshitib qolgan maktab direktori Aleksandr Leontovich Zograf qoʻshiladi: — Musenka, nega aynan ular koʻnglingga oʻtirishdi? soʻraydi direktor. Chunki ular muhabbat, rostakam muhabbat, issiq muhabbat, degim keladi. Ammo ovozimni chiqarmayman. — Sababini men bilaman, deydi Valeriy Bryusovning singlisi Nadejda Yakovlevna. Mahmadanagina bu qiz yuqori sinf oʻquvchisi edi. - Musya yettinchi osmonda yuribdi. Yettinchi osmon? Muhabbat yashaydigan joymi u? Direktor menga bir nimalar deb olmami, mandarinmi uzatadi. Hammasining shakli-shamoyili, ovozlari uzoqlashib ketadi. Men tobora yengillashib boraman. — Mandarinlar uchun rahmat ham demading-a, bu qanday sharmandagarchilik! Olti yoshida muhabbat deb oʻtirsa-ya. Oneginni yaxshi koʻraman desa-ya … Oyim sal adashdi. Men ularni ikkovini birga yaxshi koʻrib qolgandim. Ilk tasavvurim sababli, baxtiyor sevishganlarni emas, sevilib, ayrilganlarni sevardim. Ayriliqli sevgidan huzurlanardim. Bu dunyodagi eng kuchli ishqqa oʻxshardi. Oʻsha damlardanoq oʻzimni baxtiyor boʻlmaslikka koʻndirdim. Tatyana Onegin uni sevmasligini, sevolmasligini bilardi. Shuning uchun aynan uni tanladi. Javobsiz ishq kuchli odamga beqiyos ulkan kuch baxsh etadi. Men buni olti yoshimdayoq bilardim, faqat soʻzini topib ayta olmasdim. Men jamalak soch bolalikdan oʻla-oʻlguncha Tatyanani oʻyladim. Manna, u shamning koʻkish yorugʻi marmarday yelkalari, koʻksi uzra sochlarini yoyib turibdi. U koʻzlarimda shunday turadi. Oʻpgim keladi. Koʻzlarimni quchgim keladi. U mardlik suvrati. Gʻurur suvrati. Bir umr oʻqib, toʻymaydigan kitobim mening Tatyanam! * * * Tatyana «Yevgeniy Onegin»dan chiqib koʻnglida sevgisi bor odamlarning sevimli qahramoniga aylandi. Goʻzal ma’shuqa! Tatyananing honishlarida zarracha boʻlsa-da, rad etilganli alami yoʻq. U mutlaqo qasos alangasida yonmaydi. Aksincha, qalbidagi benihoya buyuk sevgini Tangridan in’om deb biladi. Shuning uchun Onegin hayratda. Ammo ularning uchrashuv sahnasidagi bor kayfiyatni Tatyana boshqaradi. U xohlasa, Oneginni bir pul qilishi mumkin. Ammo u buni istamaydi! Bir oʻzi qoladi, sukunat bilan. «Men sizni sevaman!» deya aytolmagan lablari, koʻzlari bilan Tatyana Oneginga hamisha sevimli. Qizlar, qizlarjonim! Keling, sevimli qahramonlardan bir nafasgina uzilib, meni tinglang! Ilk sevgini seving, unga ishoning. Sevgidan ham koʻproq gʻururingizni yaxshi koʻring. Zinhor-bazinhor oʻzingizni relslar ustiga tashlamang! Jamiyat ham, muhabbat ham ezgʻinlarni battar ezadi. Boshingizni tik tuting. Odamsiz, axir! «Men»ni deng! … Menga qadar Tanyusha onamning qadrdoni boʻlgan. Onamning ham oshiqlari qator-qator edi. Hammasini rad etib, dadamni tanladi. Yoʻqsa, dadam onamning ikki yoshini yashagan, buning ustiga ikki bolalik tul erkak edi. Onam uni qanday boʻlsa, shundayligicha sevdi, shundayligicha qabul qildi. Ba’zi savollariga oʻzi, koʻzi, yuzidan topolmagan javobni dadamning yozganlaridan topdi. Onam jim sevish, jim sadoqat koʻrsatishni Tatyanadan oʻrganganday, nazarimda. Shuning uchunmi, mening dunyoga kelishimga ham Pushkin va uning Tatyanasi sabab boʻlgan, deb oʻylayman. Axir, Pushkin yuragi qonab, oʻsha dilbar she’riy romanni yozmaganda, onam Tanyushaga taqlid qilib, suymaganida men mahmadona Musya, Musenka qaydan bunyod boʻlardim, deysiz… * * * Mening Pushkinim boshqacha. Ularning ya’ni qolgan barcha odamlarning Pushkini boshqacha. Ular «Yevgeniy Onegin»dagi zaharxanda kinoyani payqashgan. Davrga kinoya, davr qahramon-lariga kinoya … Men esa «Yevgeniy Oneginn»ni oʻqiganimda hali yetti yoshga toʻlmagandim. Hali muhabbatli yurakka tosh otilishini bilmasdim. Hali haqoratlanib, xoʻrlanib koʻrmagandim. Hali quvgʻin degan soʻzning ogʻirligi, ogʻrigʻini his etmagandim. Faqat Tarusadagi chorbogʻimizdag bogʻni, bizning yotoqxonamizdagiday lip-lip yonayotgan shamni va oʻzimning bola qalbimdagiday toza sevgini bilardim. Oʻqish man etilgan, barcha qoʻrqoqlar zir titrab qoʻrqadigan, koʻrganda botirlarning ham yuragi «shuv» etib ketadigan moviy muqovali Pushkinimni qalbimning tub-tubiga bekitib qoʻydim. Sogʻinsam, qalbimga moʻralayman. Eh, qanday mazza! Qanchalar ulkan, qanchalar ulugʻ! Xudoyim balki uni rostdan ham qoʻrqoqlarga qarshi isyon tarzida yaratgandir. …Xullas, menga boshqa Pushkinni roʻpara qilishdi. Baribir emasmi? Bunisining ham muqovasi - moviy rangda. Faqat qogʻozi yupqaroq. Shahar bilim yurtlari uchun chop etilgan darslik kitobi. Kitobdagi barcha yozuvlar, suvratlar ichida bittasi - jonu dilim. U ham boʻlsa - habash bola. Men oʻsha suratni hozir ham Pushkinning eng yaxshi suvrati deb bilaman. Soatlab termulsam ham mutlaqo zerikmayman. Aksincha, oʻsha suvrat chizgilaridan oʻzim uchun eng aziz dunyoga kirib ketaman. Ayniqsa, portretdagi qon belgisini beruvchi chizgilarga boshqacha bir hayrat bilan qarayman. Bu oʻz sukutiga oʻzi oʻralib yotgan dunyoda erk ovozi boʻlib yaralayotgan shoir qoni emasmikin? Kitobchaning oʻzi esa menga yoqimli hisobi. Nomlanish ham joʻngina – «Shahar bilim yurti oʻquvchilari uchun». Shuyam nom boʻldi-yu… Ular kim edi oʻzi? Sovuqdan koʻkarib, qalt-qalt titrab, ochin-toʻqin yurgan bolalar… Pushkinning yuzlari ham shunday chizilgan edi. Faqat Pushkin och boʻlsa nonga emas, haqiqat, adolatga och yashagandir… Bu suvratni koʻrsang, achinmaysan. Ich-ichingdan kimgadir, nimagadir nafrating toshib kelaveradi. Ayniqsa, shoirning qoʻllari… Qattiq tugilgan ikki musht.     Bu alamni bilmas osmon qushlari,     Bu oʻkinch,bu xasrat yotdir ularga… Oʻsha qushlar rostdan bormikin, osmon osmonmikin oʻzi? Balki bu dunyo emas, bechoragina kapalakdir. Bu satrlar Pushkinga oʻxshaydi. Ammo «Qish. Dehqon nashidasi» degan odam bolasining yuragini «jiz» ettirmaydigan satrlarni noshirlar qaysi chuqurdan kovlab topishdi ekan? Tavba, nega chuqur desa koʻz oldimga Pushkin haykali keladi… Zanjiri yetmaganday zanjirlariga mix ham qoqilgan. Uzoq qarab tursang mix oʻyilgan koʻzlarga ham oʻxshaydi. Biroz chalgʻidim. Men Pushkinning shahar bilim yurti bolalari uchun chop etilgan kitobi haqida gapirayotgandim. Kitobni men tugul oʻsha yupun bolalar ham sevolmaydi. Chunki ular Pushkinni qattiq tugilgan mushtlarini ochishga qurbilari yetmasdi. Ochganda ham uning kaftidagi yozuvni oʻqiy oladigan koʻzning oʻzi yoʻq edi. Men oʻzimning kitoblarimni bolalarday, bolalarni esa kitoblarimday yaxshi koʻrardim. Ukam Andryushani oʻqishga tobi yoʻqroq edi. Oʻqish mayli-ya, uni qisqartirib, koʻchirib yozish, allaqanday savollarga javob topish… Ayniqsa, gal she’rga kelganda, Andryusha bir yoqda qolib,onamning ham koʻzlariga savol qalqardi:     Oy va yulduz porlagan oqshom,     Tulporni shamolga bogʻlagan kimdir… Onam: — Nima degani bu? deya soʻraydi. Andryusha esa hafsalasijgina yelkasini qisib qoʻya qoladi.     Ikki qoʻllab qalpogʻiga yopishar, nega?     Chunki unda xufya, yovuz bitta xabar bor.     Xufya xatning sir-asrorin Kochubey bilar,     Shoh Pyotrni etmoq istar bundan xabardor. Xufya xabar nimaligini oʻsha paytlarda aniq bilmasdim. Faqat shu soʻzni eshitganda sovqotib, junjikardim. Oyli, yulduzli sovuq tun. Tulpor shamolday uchadi. Kazak ikki qoʻllab qalpogʻini ushlab-ushlab qoʻyadi. Hadik, xavotir oladi. Chunki unda Getman Shoh Pyotrga yovuz Kochubeydan xufya fitna xati bor. Bu mening tarix bilan ilk uchrashuvim edi. Yovuz Shoh… Har doim shu atamani toʻlaligicha tushungim keladi. Tovushlari, harflarning avrv-astarini agʻdarishni xohlayman. Kim oʻzi u? — Kim u? deya soʻraydi onam ham Andryushadan. Andryushaga esa bu savol mutlaqo yoqmaydi. — Men qaydan bilay? deydi u odatdagiday yelkasini qisib. — Xoʻsh, Musya, sen nima deysan? onam ranjiganini bildirmaslik uchun meni savolga tutadi. — Pahlavon, deyman shartta. — Nega? – endi oyimni toʻxtatib boʻlmaydi. — Chunki unga hamma boʻysunadi. Shu kabi savol-javoblarda shoh haqida oʻzim gapirib, oʻzim bir qadar anglagandek boʻlaman. Koʻpincha, uning oti Pyotr boʻlib tuyuladi. Ammo u hamisha tasavvurimda shu ism bilan qotib turavermaydi. Asta-asta yovuz Getman va Kechubey bilan birlashib ketadi. Xudojonim-ey, nahot Pyotrni ulardan ajratib olib boʻlmasa? Bora-bora ularni birlashtirib turguvchi mening xayolim emas, taxt va toj ekaniga ishona boshladim. Yana Pushkinga qaytaman. Yoʻq, aslida undan uzoqlab ketmadim. Fikrimdagi barcha savollarga Pushkin orqali oʻtaman-ku, axir. Darvoqe, savol… Shoirni oʻqiganlarimda uning savollariga qarab hayron qolardim. Nahot shunday kap-katta odam shu narsalarni bilmay mendan soʻrasa, deb ajablangani - ajablangan edi. Endi bilsam, Pushkin oʻzi uchun emas, men uchun soʻroq qoʻyar ekan. Meni shu savollar aro ulgʻaytirmoqchi, koʻzimga dunyoni aniqroq koʻrsatmoqchi ekan. Men soʻroqli sayrlarni oralab, daryoda oqqanday oqaman. Toʻgʻrisini aytsam, she’rlardagi soʻroq alomatini yomon koʻraman. Nimaga, nechun degan savollar she’riyat ruhini oʻldiradi. She’r bilan mening ruhiyatim orasini uzib-uzib tashlaydi. Axir, she’r degani topishmoq yo masal emas-ku. Mana «Choʻkayotganlar» she’ri. Unda hamma narsa tabiiy. Biz – bolalar daryo boʻyida chopqillab oʻynab yuribmiz. Goh nimanidir talashib qolsak, chuvillashib, otalarimizni chaqiramiz. Daryoga choʻkkanlardan esa qoʻrqib oʻtirmaymiz. Odamlar bizni nuqul murdalar, ularning ruhi bilan qoʻrqitmoqchi boʻlishadi. Qoʻrqitib boʻpti! Tarusada yashayotganimizda ham choʻkkanlar, choʻkayotganlar haqida bizga koʻp gapirishardi. Dala hovlimizga juda yaqin joydan shovullab Oka daryosi oqardi. Bolalar choʻkishardi, mast-alastlar… Ba’zan hushyor odamlarning ham choʻkkanini. (ehtimol, choʻktirilganliginidir) pichirlashib qoʻyishardi. Hatto aziz bobojonimiz Aleksandr Danilovichni ham choʻkib oʻlganga chiqarishgan. Men esa ularga rak yopishgan degan fikrda edim:     Koʻpchib yotgan ogʻir badanga     Chip yopishgan qop-qora raklar. Umuman, choʻktirilganlarda iz qolmas ekan. Balki, odamlar shuning uchun ham har qanaqa ajalni suvga agʻdarib qoʻya qolishar.     Sahardanoq tundlashar havo,     Yuraklarda boʻronli gʻamlar.     Zich yopilgan darchani goʻyo     Mushtlay boshlar choʻkkan odamlar. Bunday satrlarimni oʻqiganimda chindan ham koʻz oldimda arvohlar gʻimirlay boshlaydi. Yana buning ustiga ruhlar haqida «Burdalak» degan vahimali she’r bor. Oʻshani oʻqiy boshlasam, Vanya qoʻrquvdan titray boshlaydi. Rangi oqarib, peshonasidan ter chiqadi. — Ogʻzi qon Burdalak gʻajiydi suyak… — Burdalak nima oʻzi? Vanya-ey, shuyam savol boʻpti-yu. Axir suyakni qush gʻajimaydi-ku. Burdalak it-da. Vanya endi qoʻrqqani uchun it bechorani aybdor qiladi. Ammo odam yuragidagi qoʻrquv uchun, akillayotgan itlardan ham koʻproq yurak aybdor. Itlar ham yaproqday titrab turgan yurak,, jovdiragan koʻzga qarab vovullaydi-da. Xullas, qoʻrquv haqida gapirishayapmiz. «Jinlar» ham qoʻrqinchli she’r. Lekin sevaman-da shu she’rni. She’rdagi Oy oʻzi koʻrinmaydi, lekin hammani koʻrib turadi. U ataylab hammani koʻrish uchun koʻrinmas boʻlib olgan. Tun sukunatini tilib, tulporlar kishnaydi. Chavandoz – boʻronning bir parchasi. Eh-ha, bunday holatda oddiygina odam boʻlib oʻtirib boʻlarkanmanmi? Qoʻlingni shunday balandga koʻtarsang-da, qushga aylansang kengliklar kengayaversa, uchaversang, uchaversang… Tovushlaring osmonlarda raqs etsa, tinmasa. Sen oʻsha qushligingda ham oʻzingni yoʻqotmasang, oʻzingni sezmasang. Shundoqqina Oyning doʻstiday, u bilan qoʻshiq aytib, yonma-yon ketayotganday boʻlsang… Shunda meni Pushkin, albatta, koʻradi. Axir, Oy uniki - da. Oyga ma’yus termulganda menga-da koʻzi tushadi. Bu – tasavvurim emasdi. Men chindan ham Pushkinning she’rlarida yashar edim. Satrlar ichiga kirib ketardim. Uzoq-uzoq qolardim. Barcha tuygʻularim shoir asarlari ichida tugʻilganga oʻxshardi. Burdalakka achinardim. Uni ochlikdan, zulmdan himoya qilgim kelardi. Oʻz-oʻzicha suyagini gʻajib yurgan bu bechoraning kimga zarari tegadi deb oʻylardim. Jinlarga kelganda savol qopim ochilardi. Jinlar ham oʻlarmikin, yoʻq, oldin ular turmush qurisharmikin? Oʻlishsa, ularni ham koʻmisharmikin? Har na qilganiga ishonsa boʻladi, ammo bu battollarning shukrona qilishlariga mutlaqo ishonmasdim. Jinu jodugarlarni Xudoning oʻzi urib qoʻygan. Bizniki ortiqcha. Ular shu holida ham menga goh bulutlar boʻlib koʻrinardi. Kulrang, ajabtovur bulutlar. Osmon dengizida choʻkib, qalqaverali, choʻkib qalqaveradi. «Toʻlqinli tumanda suza boshlar oy». Suzar epchil mushukday, qaroqchi xotinday, oʻziga ishongan tulkiday… «Gʻamgin dalalarga ma’yus nur tarar». Eh, naqadar ulkan hasratlar hammasi!     Qatl etasiz, ey moviy koʻzlar,     Nega axir begunoh jonni?     Yuraksiz, zolimsiz nechun,     Qadr etmaysiz hatto insonni? Ehtimol, «Moviy koʻzlar, moviy koʻzlar»niyam, boshqasiniyam kimlardir Pushkin deb bilmas. Men yoʻq joyda ham koʻradiganim koʻrib hayajonlanadigan oyimni tanimas… Ammo men uchun bularning hamma-hammasi oʻzimday, koʻzimday, yuragimday tanish… Ular mening muhabbatimdan ham ulkan, bepoyon. Ular Rossiya! Aziz Rossiyam! Rossiya Pushkinda butunlashadi, Pushkinda parchalanadi. «Suronli kunlarim doʻstisan, munis kabutarginam»… Har bir satr – aniq. U nima yoki kim… Ammo Asyaning enagasini mutlaqo kabutarginam, deb boʻlmaydi. Mening enagamni shunday atasalar – boshqa gap, chippa yopishadi. Asyaning enagasini oʻzini aytmay qoʻya qolay, familiyasi ham bir balo – u emas, bu emas – Muxina. Kabutarginam esa shu qadar yoqimli… Bu soʻzni ilk bor otamdan eshitganman. Otam onamni shunday erkalatardi. — Kabutarginam, bu nima degani, tushuntirib berasanmi? — Ularni qoʻyaver, kabutarginam. Oʻzimizni bil! Otam onamga hadeb shunday deyaverganim uchun «kabutar» soʻzi bizga kunday ravshan edi. Faqat «doʻst» degan soʻz «kabutar»dan sal uzoqroq edi. Chunki Asya ikkovimizning deyarli doʻstimiz yoʻq edi. Toʻgʻrirogʻi, ikkovimiz bir-birovimizga doʻstmiz, doʻstroq desa ham boʻladi. Kabutar – ona. Pushkin enagasini juda yaxshi koʻrgani uchun «munis kabutar» deganiga chippa-chin ishonsa boʻladi. Men kimni koʻproq yaxshi koʻraman? Enagamnimi yo Pushkinnimi? Albatta Pushkinni! U oʻzining enagasini qanchalik yuragi uzilib kutgan boʻlsa, men ham oʻz she’rlarimga shunday intizor boʻlaman. Ana, oʻsha enaga… Deraza tagida oʻtiribdi. Deraza tagida faqat kimgadir ilhaq odam oʻtiradi. Enaganing qoʻllari tez-tez harakat qiladi, nimalarnidir toʻqiydi. Koʻzlari esa yoʻlda. Pushkinning oʻzi qaerda ekan? Koʻrinmaydi. Kelmaydi. «Qayinzor oʻrmonlar bagʻrida meni kutib yashaysan hanuz». Qayinzor oʻrmonni ham bilaman. Tarusamizda ham bor. Shundaygina Okaga yaqin. Qayinzor orol. Doim shovullab yotadi. Joningni yayratadigan hidlar olib keladi shamol. Chiroyli ranglar sachraydi oroldan. Onam daraxt poʻstloqlaridan turli-tuman narsalar yasashga usta edilar. Yelkanli qayiqchalarni qotirib qoʻyardi. Men esa qayinchalarni bagʻrimga, yuzlarimga, manglayimga bosardim. Qayiqchalardan, qayinlardan Pushkinning enagasini hidi kelardi. Men goʻzal qayinchalarni emas, muloyim, yuzlari nurli enagani quchganday boʻlardim. «Oʻltirasan shamga termulib, derazaning tagida mudom». Enaganing derazasi doim yorugʻ va top-toza boʻlgan. U Pushkinni toʻyib koʻrish uchun oʻz derazalarini hamisha orasta tutgan, qorongʻulikni yaqin keltirmagan. She’rlar jaranglayveradi. Enaganing koʻzlari teshiladi. Ammo shoir yoʻq! Nima qilarding Uni? Nahot endi rostdan ham kelmasa?! «Vaqtga qoʻshilib yonayotgan» enagajon! Qanchalar tushunaman seni! Ana, boshing uzra devor soati. Tinmay chiqillaydi. Sen esa bot-bot soatga qarab qoʻyasan. Goʻyo kelish vaqtini aytib yetganday. Goʻyo va’da berganday. Soatdagi kakkucha ham boshini chiqarib «ku-ku»laydi. Keladi, deganimi? Pushkinni oʻqib oʻylayman, oʻylab oʻqiyman. Enaga ham asta-sekin kabutardan chiqib qoʻllar, koʻzlar sogʻinchiga aylanadi. Soat millarini eslatadigan toʻqish piltalari… Bari-barida intiqlik: serajin, yumshoq qoʻllar, lang ochilgan darvoza, mungʻaygan deraza… Men har biri oldida uzoq-uzoq toʻxtab qolaman. Bolalikda yodingga nima oʻrnashgan boʻlsa, umring oxirigacha senga xiyonat qilmaydi. Bolaligi yoʻq odamning hech narsasi yoʻq… Pushkinning qisqa umri davomida koʻp ayollarga mehri tushgan. Ammo u birortasini enagasiday jon-tani bilan yaxshi koʻrmagan. Boshqalarni ehtimol sevmagan lahzalari boʻlgandir, ammo enagasini hatto uyqusi, tushlarida ham yaxshi koʻrib yashagan. «Enaga» – Pushkinning hech qarimaydigan, hamisha yosh muhabbati… * * * Toʻgʻrisini aytib qoʻya qolay: adabiyot darsliklaridagi Pushkin haqiqiy Pushkin oldida xijolatdan oʻlay desa kerak. Chunki u shu qadar gʻarib berilgan. Darslikdagi she’rlarni oʻqiyotib, iloji boricha, boshimni koʻtarmaslikka urinaman. Koʻtarsam, shoirni istehzoli nigohlariga duch kelishdan qoʻrqaman. Va ming, millioninchi bor onamdan minnatdor boʻlaman. Pushkinning buyukligini avval onamning koʻzlari, soʻzlaridan koʻrganman-ku. Men shoir she’rlariga kirganimda onam baxtimga u-bu deb soʻrayvermasdilar. Men Pushkinni savollarsiz oʻqishni sevardim. Ayniqsa, yolgʻiz oʻqishni. Yolgʻizlikda she’rning tovushlari jonlanadi. Men har nafasni yuragim ustida his etaman. Fikrlarni, hissiyotlarni ushlab koʻra olaman, qorachigʻlarimga bosaman, kaftlarimda silayman. Dardkashim, doʻstimga aylanadi… Dalibosh degani iblis. Iblisligi uchun qizil. Chir aylanishni ham iblislar qoyillatadi. Kazak yer yuzida boshqa durustroq urushuvchi qolmaganday shu iblislar bilan olishadi. Shu she’rni esladim deguncha 1924 yil Pragadagi bir voqeani eslab, tutunim chiqadi. Bir emas, ikki emas, bir varakayiga uchta talaba nima deydi deng? Dalibosh bu cherkasning bayrogʻi emas, oʻzi emish. Kechirib qoʻyasiz. Koʻzingizni ochibroq oʻqing Pushkinni. «Chir aylanar qizil dalibosh». Bayroq emasmi shu chir aylanayotgan, goh unga, goh bunda yuzini burib? Iblis ham shuning oʻzi emasmi? Bunday gʻalati obrazli she’riyatni adabiyotchilar modernizm deyishadi. Ba’zi modernistlarni umuman anglab boʻlmaydi. Pushkinning moderni ham tushunarli. Ularni koʻzdan ham koʻra yurak tezroq ilgʻaydi. Dalibosh, ya’ni iblis (bayroq ham shuning oʻzi!) hilpiraydi, kazakning boshi yoʻq. Ular bir-birining boshini yeyishgan:     Ey kazak! Jangdan saqlan!     Dalibosh qizil tigʻli     Xanjar bilan beshafqat     Boshingni olar qasddan. Bayroqning oʻtli tigʻi kazakning umuman, koʻp zamonlarda buyon koʻplarning boshini yegani haqiqat. Xullas, men Rossiyaning yetti yasharli qizchasi Rossiyaning eng jasur shoiri she’rlarini Praga talabalaridan koʻra chuqurroq anglardim. Qorabogʻliklar. «Qorabogʻliklar Bonapartni koʻradi». Qorabogʻliklar va Bonapart. Bir-biridan juda uzoq bu nomlarning yonma-yon kelishi ham menga juda qiziq tuyulardi. Savollar miyamda gʻujgʻon oʻynagan damlarda ham onamni bezovta qilavermasdim. Oʻzim topgan javoblarimga mahkam yopishardim. Ba’zi-ba’zidagina onamdan javoblarimning shilvirab turgan joylarini toʻldirishga intilardim. — Oyi,Napoleon degan nimasi? — Rostdan bilmaysanmi? — Axir, hech kim hech qachon menga Napoleon haqida gapirib bermagan-ku? — U osmonning odami. Hamisha osmonda osilib turadi. Shu muloqotdan soʻng osilib turgan narsaga koʻzim tushsa, uni Napoleon bilan bogʻlardim. «Osilib turmoq» iborasining oʻzida qandaydir bir qora qismat bor edi. Oʻz ixtiyoridan tashqarilik, erksizlik, mahkumlik yashardi. Napoleon nimaga tasavvurlarda osilgan? Shuhratgami, toju-taxtgami, cheksiz hukumronlikkami? Oʻylarversang, toliqib ketasan. Lekin shu oʻylarning bari baland-pasti bilan meniki edi. * * * — Asya, Musya! Hozir bitta gap aytama…a…a…n! – boʻylari choʻzilib qolgan Andryusha (Andrey Ivanovich Svetaev (1890-1933) M.I.Svetaevaning akasi, san’atshunos). - Doktor Yarxo bor-ku, onamizni koʻrib qoʻydi, bilasanmi, sil boʻlganmish. Tezgina oʻlarmish. Keyin-chi, koʻzimizga oq kafanda koʻrinarmish. Qizigʻ-a? Asya oʻsha zahotiyoq hoʻngrab yubordi. Men qotib qoldim, oyoq-qoʻlim muzladi. Andryusha esa bir oyoqlab hakkalardi. Onamni koʻrib, oyoq-qoʻlimga jon kirganday boʻldi: — Bolalar! Doktor Yarxoning fikricha, jiddiy davolanishim kerak emish. Dengiz boʻyiga boramiz mazzami? — Yoʻq. Kerakmas, dedi Asya hiqqillab: Andryusha… u aytdiki, u… Siz… koʻzimizga oq kiyim… im… — Aldama! – dedi Andryusha baqirib. – Oppoq kafanda deganman. — Kiyimmi, kafanmi, bu gapni faqat sen aytgansan, Andryusha! Chunki qulogʻingga tushganni darrov ogʻzingga chiqarish faqt sening qoʻlingdan keladi. Menga hech narsa boʻlgani yoʻq, qizalogʻim. Issiq jon, hamma kasal boʻladi. Men esa sizlarni dengizga olib bormoqchiman. Dengizga! Mening egizim - dengiz. Marina… Mari… More… naqadar oʻxshaydi bu ismlar. Faqat tovushlari, ohanglarigina emas, bir olmaning ikki pallasiga oʻxshardik dengiz ikkovimiz. 1902 yil. Men Pushkinning «Dengiz»ini adabiyot darsligidan qoʻlbola kitobchamga koʻchirib oldim. Men birdaniga boyib ketganday baxtiyor edim. Axir qoʻynimda Pushkinning «Dengiz»i shovullab yotardi. Ammo buni hech kimga bildirgim kelmasdi. Birovga aytsam sirimning shirinligi toʻkilib ketadiganday tuyulardi. Oh! «Dengiz»ni koʻchirgan paytlarim undan-da totli, undan-da hayajonliroq edi. Yolgʻiz panjaralariga gullar chirmashgan balkonda muk tushib oʻtiraman. Dengizni qoʻlbola kitobchaga sigʻdirmoqchi boʻlaman. Qoʻllarim, koʻzimning nuri toʻlqinlarga aylanadi. Shunday shovullaymizki! Hayajondan qalamim egilib-egilib ketadi. Ba’zan yozganlarim oʻzimga birdaniga yoqmay qoladi. Qogʻozlarni gʻijimlab otaman. Hammasini boshqatdan boshlayman. Yana oʻsha alanga, oʻsha yonishlar. « Alvido zoʻr qudrat, asov gʻalayon!» — Alvido! Ilhom dengiziga nega alvido deydi u? Chunki jon-dili bilan sevadi. Sevgi bor joyda ayriliq bor, vido bor. Vidoning armoni ham ulkan. Qalbim bir daqiqaga boʻlsa-da sokin yashay olmaydi. Oʻzim uning ehtiroslari izidan yugurganim yugurgan. U tomonga talpinar yurak… U tomon degani qayda ekan? Okaning narigi qirgʻogʻimikin? Xolam bir paytlar shivirlab gapirib berardi. Oʻsha tarafda qop-qorongʻi tunlarda qorovullar ohista kuylashar ekan. Qaysi xonadonni chirogʻi yoniq, yorugʻ boʻlsa kelib, olib ketishar ekan. Olib ketilganlar esa deyarli qaytib kelmaydi. Men bu narsaning dahshatini butun vujudim bilan his etsam - da, narigi sohilga qiziqaveraman. Oʻsha tarafga oʻtsam, boshqa odamga aylanib qolgandayman. Ismimni ham Katyami yo Rogneda deb oʻzgartirishadiganday… Shunday deymanu oʻylarimdan qoʻrqib ketaman. Axir, men oʻz ismimsiz, ota-onamsiz, Asya, Andryushasizyashay olarmidim?     Sen kutding, chorlading… men kishandaydim,     Ruhim qanotlandi bekordan bekor.     Qudratli orzuga maftun bandaydim,     Shu sabab men qoldim qirgʻoqlarda zor. Pushkin ham menday dengizni sevgan. Tosh qirgʻoqlarga urilib, uvlab iziga qaytayotgan, balandga sapchib, yana yiqilayotgan toʻlqinlarga uzoq termulib turgan… Qirgʻoqlarda qolib ketdim zor… Xuddi sevgilimday tanish sogʻinch, tanish intizorlik.     U bitta qoyadir-shon sagʻanasi,     U yerda uxlaydi sovuq uyquda     Ulkan xotiralar hammasi     Napoleon hayoti soʻngan yer shu-da. Sagʻana, tosh, Napoleon. Bir-birini jon-jahdi bilan rad etuvchi tushunchalar. Agar men bu satrlarni ilgariroq oʻqiganimda edi, onaizorimni: «Napoleon kim?» deb qiynab oʻtirmagan boʻlardim. — U yerda azobda boʻldi u halok,     Uning orqasidan dovul singari –     Oʻzga daho uchdi, dilni aylab chok     Aqlimizning oʻzga bir hukmdori.     Kim edi oʻsha? Bayron!     Shovqin sol poʻrtana, uni ulugʻlab,     U sening qoʻshiqching edi-ku, dengiz! Koʻzlarimda yoshlar tirqiraydi. «Alvido, ey, dengiz, unutmayman hech…» Dengiz bilan har kim ham vidolashmas. Dengizga har kim ham va’dalar bermas. Men ham bir zamonlar Tarusamizdan chiqib ketayotganimizda xuddi shunday yigʻlagan edim. Archalar, qayinlar, yongʻoqlarimga, daryomga vido soʻzlarini titrab-titranib aytgandim.     Oʻrmonlar va jimjit sahrolar tomon –     Yorqin xotiralar ola ketaman.     Qoyalar, koʻrfazlar, toʻlqin va suron     Soya, jilgʻalaring yodda tutaman.     Pushkin, mening Pushkinim! Dengizlarni quchoqlab yillardan-yillarga oʻtadi. Toʻlqinlari shovullaydi, uzoq-yaqinlarni uygʻotadi, harakatga keltiradi. Shoir bagʻridagi dengiz osmonga ham oʻxshaydi. Osmonda chaqmoqlar qarsillab, momaqaldiroqlar guldurayotganday. Mening dengizim – Pushkin. Osmonim – Pushkin. * * * Oʻsha 1902 yil noyabr oxirlarida onam yotogʻimizga kirib «Dengiz» deganlarida dunyodagi eng chiroyli soʻz shu, deb oʻylagandim. Shu soʻzdan onamning yuzlariga, yotoqxonamizga, mening yuragimga shu’la taralgan edi. Shu lahzadan boshlab yuragim chagʻalay boʻldi. Tunda, tongda, oqshomda qaysi soat, qaysi kun boʻlmasin oʻylagan oʻylarim meni dengizga yetaklab ketardi. «Dengizga ketamiz» derdim. Tovushimdan uchqunlar sachrardi. Tovushim goʻzal edi. Oʻzim qattiq ishonardim tovushlarimga. «Keling, orzulashaylik». Bu soʻzim ham «Dengizga ketamiz» kabi aziz edi menga. Onam tinimsiz yoʻtalardi, ogʻir hansirar, zoʻriqib nafas olardi. Oʻtinchim ichimga choʻkib ketardi. «Keling, orzulashaylik»ning «k-e…z…»lari sinib-sinib, parchalanib-parchalanib ichimga choʻkardi. Mening orzularim - yolgʻiz orol. Hayotning shafqatsiz qonunlari esa orolimga muttasil hujum qiluvchi vahshiy ajdaho ekanin payqadim. Payqamagan chogʻlarim juda yosh edim. Anglab yetgunimcha umr oʻtibdi. — Asya, kel, xayol suramiz! Yoʻq dema, jon singilcham, bir zumgina, bir nafasgina. — Xayol surish jonimga tegdi! Yaxshisi, rasm chizaman. — Men senga Seryojani beraman (Seryoja deganim tuxum). — Ishonib boʻpman! Allaqachon pachogʻini chiqargansan! — Poʻchogʻi sagʻal darz ketgan, xolos. Ichi but-butun, mana qara… — Mayli, deydi Asya xoʻrsinib, orzu qilsak, qilibmiz. Ammo rosa rasm chizgim kelayotgan edi. Tuxumni bergan zahoti qaytarib olaman. Chunki Asyagina xayol surish, orzu qilishga toqati yoʻq. Nari borsa qayroq toshlar, chigʻanoqlar deydi… Uning fikricha, bu zerikarli mashgʻulot emish. Xohlamasmish! Oh, men-chi! Dengiz orzusiga tushganimda qanday hayqiraman, qanchalar shovullayman! Tuygʻularim qon tomirlarimni yorib yuboray deydi. Valeriya Asyadan boshqacharoq. U katta opam. Valeriya Qrim, Qora dengiz, Parilar, Darveshlar choʻqqisi haqida menga ajabtovur tushuntirishlar qiladi. Tatarcha tuflilaru, dala hovlilar haqida ham yaxshigina ma’lumotlarga ega edim. Ammo uning suhbatida zarracha yomonlik boʻlmasa-da, yuragim siqilardi. U mening «men»larimdan yiroq narsalar edi. Axir, men Asyadan, Valeriyadan, uy xodimamiz Genrixova, oqsoch Arishadan nima istadim? Istaganim, izlaganim Tver xiyobonidagi Pushkin haykali atrofidagi zanjirlangan erk isyonlarimidi? Yoʻq. Ular hamisha mening yuragimda edi. Yoʻqsa, nega hissiyotlarim bunchalar chopardi, bu qadar uchardi? Nimaga yetolmasdim? Neni tutolmasdim! Pushkinga chorlovlarnimi, vidolarnimi? * * * Kutaverib, toqatim toq boʻldi. Qachon safarga chiqamiz? Qa-chon? Sabrimning soʻngi tomchisi uzilay-uzilay deb turganimda Nadya Ilovoyskaya (M.I.Svetaevaning otasining birinchi xotini V.D.Ilovayskoyning qarindoshlaridan biri) tashrif qogʻozi keldi. Dengizga taklifnoma! Umrim boʻyi bu qadar chiroyli qogʻozni koʻrmagan edim. Koʻkish tusli qayinlar, qorongʻulikdan qochayotgan osmon, yupqa tortayotgan bulutlar, porillayotgan oy, choʻqqilardan boshlangan dengiz suvrati bor edi taklifnomada. Undagi har chizgi: - «Tezroq kelinglar!» - deya chorlayotganday edi. Bir pasda men bu moʻ‘jizakor qogʻozni xoʻjayiniga aylandim. Qoʻlimga ham, koʻzimga ham ishonmayman uni. Birovga berib qoʻysa-ya, birovga koʻrsatib qoʻysa-ya, degan xavotir doim yonimda pichirlab turadi… Koʻrsam, bersam bu moʻ‘jizakor qogʻozni sehri zaiflashadiganday… Uni eng sevimli kitoblarimning eng sevimli sahifalariga bekitib qoʻyaman. Bekitib qoʻygan joylarimdan dengiz shovullab turadi. Men, faqat oʻzimgina bu qudratli tovushlarni eshitaman. Eh, qanchalar ajoyib edi oʻsha damlar! Chinakamiga hayot desa boʻlardi oʻsha kunlarni. Orzularim, quvonchlarim bir lahzaga boʻlsa-da kichraymadi, ulkanlashgandan ulkanlashaveradi. Men umrimning bunday lahzalarini hech qachon esimdan chiqarmayman. Musya, Marina faqat ana shunday kunlarda yashagan, qolgan damlarda… * * * — Asya, Musya, qaranglar dengiz! — Qani? — Ana, ana-ku! «Ana»ga oʻzimizni tashlaguday termulamiz. Oʻrmon deyishga mutlaqo arzimaydigan yogʻochzor, pastroqda bir tekis suv, xuddi koʻpiraverganidan kimdir sapchigan toʻlqinlarimga boshlarini shart uzib tashlaganday – tep-tekis. Asya ikkovimizning hafsalamiz pir boʻldi. Onam bir qarashdayoq buni his qildilar: — Bu - Genues qoʻltigʻi. Suvning shiddati bu joyda hamisha pasayadi. Chinakam dengizni ertaga koʻrasizlar, dedi onam. Ertalab ertalarga ulanaverdi. Ammo dengizga boradigan yoʻl koʻrinmasdi. Qaysi yoʻlga tushsak ham bizni torgina koʻchada qoʻnishib turgan mehmonxonaga yo unga yopishtirib qurilgan uylar tizimiga boshlab borardi. «Dengiz»ga qaragim kelmasdi, chunki uning qoʻltiq ekanini allaqachon bilib olgan edim. Ammo haqiqiy dengiz sira xayolimdan ketmasdi. Qoʻllarim, koʻzlarim, yuzlarimda hayqirardi bu dengiz. Ammo har narsaning koʻtarilishi, balandligi, tushkin lahzalari boʻlganidek dengizga boʻlgan ishonch, ishtiyoqim ham ohista soʻna boshladi. Otam onamning issigʻini oʻlchab: «Bolakaylar, nihoyat bugun kechqurun degizni koʻrasizlar», degani menga oddiygina «Uxlab turasizlar» degandek eshitildi. Bilsam, bu bekorga emas ekan. Bir-ikki soat oʻtar-oʻtmas uyimizdagi vazit oʻzgardi. Koʻchishimizga toʻgʻri keldi. Butun kuchimiz parronlardagi kutishga, yuk tushirib, kiritishga, «Rus pansionati»ga yetib kelishga yem boʻldi. Shungacha tun yarimladiyu onamning issigʻi koʻtarilib ketdi, axvoli ogʻirlashdi. Onamning tepasida turib, dengizga boʻlgan sevgim, sogʻinchimni yomon koʻrib ketdim. Undan koʻra, Yaratgan egamga onam uchun iltijolar qilsam boʻlmasmidi? Onajonim, men endi dengiz bilan diydorni emas, Xudodan sizning joningiz, aziz joningizni soʻrayman… Bu iltijom qanchalik chin boʻlmasin, meni koʻrinmas bir qudrat dengiz bilan abadiy bogʻlagan edi. Mana, u! Dengiz. Oramizda tun. Ikkovimiz tunning ikki qirgʻogʻidamiz. Tong otgandagina men Dengiz bilan tutashaman. Balki u ham menga sevgilisiga intilganday intilgandir. Balki toʻlqinlar tunning qora koʻzlaridan oʻpib: «Marina, Marina!» deya ehtirosli shivirlagandir. Meni kutgandir, sogʻingandir. O, xudojon-ey, axir men ham dengizni ehtiyojiman-ku. Ikkovimiz ham ehtiyoj bolalarimiz. Bilasizmi, aynan shu qabatimda meni hamma tushunayotganday oʻxshaydi. Dunyo dengizlanganday, boʻronmi, poʻrtanami bosib kelayotganday. Bu tasavvur emas, bu qattiq istak. Axir, hammasi shu holicha, sukunatda abadiy qolishi mumkin emas-ku. Sukunat ham jaranglaydi-ku, gulduros soladi-ku. * * * Hidini sezyapsanmi? Oh, oh! – dedi Valeriya tongda. Sezmay boʻlarkanmi? Dengiz hidi gurkirab ketdi. Tashrifnomadagi suvratiga termulib quvonchdan yuragim yorilay degandi… Qani, men kutgan dengizmi shu? Nega ruhim jismnigina yechib tashlab, oppoq toʻlqinlariga qoʻshilib guvillamaydi? Nega she’r quyulib kelavermaydi, nega oddiy hayajon? Balki, mening kutganim boshqacha dengizdir… Ha-a… * * * Eng avval koʻzlarim chiqib ketdi dengizga vujudimni tashlab. (Oradan oʻn sakkiz yil oʻtgach, men Blokka xuddi shunday koʻz bilan termulganman). — Bu choʻqqining nomi rosayam qiziq, Baqa – uy egasining oʻgʻli Volodya bizni yon-atrof bilan tanishtira boshladi. Bizdan bir qadamcha narida - suv! Qayroq toshlar yarqiraydi. — Pastda gʻor bor, bu joylarning bari bizniki. Ehtiyot boʻlinglar, yiqilib tushmanglar. Aksiga olganday, yoʻl koʻrsatuvchimiz gapini tugatar-tugatmas, yiqilib tushamiz. Boshdan-oyogʻimiz shalabbo boʻladi. Volodya surgalaklab olib chiqib toshga oʻtqazadi. Koʻylaklarimni quritgim kelmaydi. Asya bilan Volodya tosh terishga tushib ketishgan. Men esa butun borligʻim bilan suvga tikilaman. Yarqiraydi. Sinadi, butunlanadi. Choʻqqiga uzayib, barmogʻim uchida yoza boshlayman. Alvido, ey asov gʻalayon! Soʻzlar choʻqqiga sigʻmaydi, pastga tushaman. Yaqin atrofda yozsa boʻladigan silliq joy yoʻq. Harflarni siqishtiraman. Shamol qoʻzgʻaladi. Toʻlqinlar chopa boshlaydi. Men esa toʻlqin yetib kelguncha yozib tugataman: — ALEKSANDR SERGEEVICH PUSHKIN Ammo toʻlqin tillarini osiltirib yugurib keladi, harflarimni yuvib yuboradi. Qop-qora tosh bilan yolgʻiz qolaman. * * * Dengizga uzoq ntilgan boʻlsam ham ilk uchrashuvdanoq sevib qolganim yoʻq. Hammasi asta-sekinlik bilan yuz berdi. Qayroq toshchalar terib dengizga tashlayman. Takrorlardan nimanidir qattiq kutaman. Oradan oʻttiz yil oʻtgach, bildimki, dengiz bu suvloq emas. Aleksandr Sergeevichning dunyosi ekan. Men bu gʻalayonli dunyoga yolgʻiz oʻzim emas Bayron, Napaleon bilan, tun orzulari, kunduzning ishonchlari bilan intilgan ekanman. Keyinchalik Oʻrtaer dengiz boʻylari, Qora dengiz, Baqalar choʻqqisi, Atlantida ummoni deya atalgan ulkan suvloqlarda ham oʻsha murgʻak paytimdagi tashrifnomadagidek poyonsiz dengiz koʻrmadim.     Dengiz va Pushkin tasavurimda mudom yonma-yon yashadi.     Dengiz Pushkinni kutadi.     Pushkin qaytaman, deya va’dalar qiladi. Tasavvurim shu qadar cheksiz ediki, doim bu cheksizlikda shoshib, otashlanib, adashib yurardim. Shu otashlanish, adashish oʻzim uchun qanchalar yoqimli ekanini aytib tushuntira olmayman. Men choʻqqiga qayta-qayta «Alvido, ey asov gʻalayon» deb yozdim. Ammo bu vido mendagi gʻalayonning intihosi emas, ibtidosi edi. Men jonajon dengizim – Pushkin dunyosida muttasil gʻoliblikni oʻrgandim, qoʻrquvni unutdim. Zulm, oʻlim – bari-bari dengiz toʻlqinlarida yuvilib ketajak, yitajak xas-choʻpga oʻxshab tuyuldi. Meni ana shu xayolot ulgʻaytirdi, yuraklantirdi. Toʻlqinlar gulduros solib, tonggi, shomgi shafaqLar aksida yolqinlanib, men bilan yillardan-yillarga oʻtaveradi. She’riyat, she’riyatim oʻzim Dengizga qoʻshila boshladim. Shunda qanchadir sevganim vido soʻzining kuchi zaiflashganini his etdim. «Salom»ga ishq, ishonch bogʻladim. Har erk sogʻinchi, har qullikka isyon, har qoʻzgʻolish, har guldurosda ufgʻon boshladim. Uy-gʻo-na boshladim. 1937

Muallif: Marina Svetayeva