«Tuzuklar»da Sohibqiron shaxsi [Muhammad Ali]

«Tuzuklar»da Sohibqiron shaxsi [Muhammad Ali]

I Amir Temur Koʻragon tarix maydonida javlon urgan jahonshumul siymolardan biridir. Biz uning tarixiga, favqulodda shaxsiga, avlodlari faoliyatiga qayta-qayta murojaat qilaveramiz. Tarixga yuz burib, qaysi yoʻllardan yurmaylik, qachonva qayerda boʻlmasin, yoʻlimiz aylanib baribir ushbu moʻ‘tabar zot huzuriga olib boraveradi. Oʻzbekiston Prezidenti Islom Karimov 1996 yil 18 oktyabrda Temuriylar tarixi davlat muzeyining ochilishi marosimida soʻzlagan otashin nutqida bunday degan edi: «Kimki oʻzbek nomini, oʻzbek millatining kuch-qudratini, adolatparvarligini, cheksiz imkoniyatlarini, uning umumbashariyat rivojiga qoʻshgan hissasini, shu asosda kelajakka ishonchini anglamoqchi boʻlsa, Amir Temur siymosini eslashi kerak!..» Bebaho soʻzlar! Takror-takror ta’kidlash joizki, Amir Temurni bizga qaytarib bergan, bu borada hormay-tolmay haqni qaror toptirgan zot Prezident Islom Karimov boʻladi. Ushbu ulugʻ xizmatlari uchun xalqimiz undan behad minnatdordir. Sohibqironning suronli davrini anglab yetishda u haqda yozilgan va yozilayotgan asarlarning ahamiyati katta. Bu borada, ayniqsa, uning oʻzi qogʻozga tushirgan «Tuzuklar»ning bebaho manba ekanligi kundan ham ravshan. Ushbu yodgorlik Amir Temur shaxsiyati va uning davri haqida, davlat tuzilishi va saltanat yuritish xususida, oʻsha davr ob-havosi, umuman, odamlararo munosabatlar toʻgʻrisida keng tasavvur bera oladigan durdona asardir. Amir Temur saltanati, ta’bir joyiz esa, Sohibqironning ijodi edi. Ana shu saltanat bobomizning mashaqqatli mehnati bilan boʻy koʻrgizdi, uning qonunlari hayotiy zarurat yuzasidan dunyoga keldi. «Temur tuzuklari» esa barchasining yorqin ifodasi sifatida paydo boʻldi. Buni, albatta, saltanat tuzgan, davlat boshqarish zahmatlarini oʻz boshidan kechirib bu borada ulkan tajribalar orttirgan Amir Temur singari odamgina yoza oladi. «Temur tuzuklari»ni mutolaa qilganda, uning muallifi nechogʻli yuksak ma’naviyat sohibi ekanligining shohidi boʻlamiz. Ushbu nodir asar munosabati bilan tadqiqotlar olib borgan olimlarimiz bildirgan oʻrinli mulohazalarni e’tiborga olgan holda, asarning asl turkiy nusxasini izlab topish, keyinchalik koʻchirishda kotiblar tomonidan kiritilgan «tahrir»lardan tozalash, «Temur tuzuklari», «Tuzuki Temuriy», «Tuzukoti Temuriy», «Malfuzoti Temuriy», «Qissai Temur», «Temur qissasi», «Zafar yoʻli», «Tarjimai hol» kabi turlicha nomlanib kelayotgan nusxalarni bir-biriga muqoyasa etib, asarning tanqidiy matnini yaratish temurshunosligimiz oldidagi dolzarb masalalardan biri boʻlib qolmoqda. II Amir Temurning tarixiy asarlar va ularning yozilishiga munosabati, haqqoniy boʻlishiga talabchanligi tahsinlarga loyiqdir. Bu katta bilimga ega boʻlgan, donishmand va zukko insonning munosabatidir. Shu jihatlarga nazar qilganda, koʻz oldimizda donishmand, zakiy inson, teran hayotiy tajriba sohibi boʻlgan, kelajak avlodlarni oʻylagan, ona yurt, mulku millat uchun kuyib-yongan zahmatkash inson siymosi turadi. Amir Temur melodiy 1401 yilning 11 avgustida Nizomiddin Shomiyni oʻz huzuriga chaqirtiradi. Tarixchi bu haqda shunday yozadi: «Garchi ul zot qilgan ishlarining bu abadiyatga ulangur davlatning boshlanishidan tortib, to hozirgi kungacha boʻlgan tarixini onhazrat uchun yozgan boʻlsalar ham, ammo ular (ular, chamasi, anchagina bor, ular ichida «Tuzuklar» ham boʻlishi mumkin, lekin, afsuski, tarixchi oʻzi foydalangan asarlardan birortasining ham nomini keltirmaydi — M.A.) hali munosib tarzda jamlanib, taqdim etilmagan ekan; bu banda ularni yigʻib, ortiqcha soʻzlardan tozalab, bob-bob qilib tartib berishga mashgʻul boʻlgʻaymen, lekin shu shart bilanki, takallufu bezak berish, lof urish ziynatidan oʻzimni tiygaymen...» Bu yerda sohibqironning oʻzi va saltanati borasida yozilajak asarga munosabati, asar qanday yozilishi haqida tasavvuri juda ravshan, talabi esa yuksak ekanligi ayon boʻlmoqda: hamma narsa faqat haqqoniy yozilsin!.. Shomiy sohibqiron soʻzlarini qoʻllab-quvvatlab: «Yaxshi va ravon soʻz uldirkim, avom xalq uning ma’nosini anglagʻay, xos kishilar unga ayb qoʻymagʻay...» deydi. Sohibqiron bilan muarrixning fikrlari bir joydan chiqadi. Amir Temurning: «Men ana shunday soʻzni xohlaymen!» deya ma’qullashi bagʻoyat ibratlidir. Muarrixga nima uchun asar sodda yozilishi kerakligini tushuntirganda sohibqiron uning jimjimadorlikdan xoli, sodda boʻlishini, chunki u keng xalq uchun bitilishini, koʻpchilik tomonidan oʻqilishini nazarda tutadi: «Shu uslubda yozilgan, tashbeh va mubolagʻalar bilan oro berilgan kitoblarda koʻzlangan maqsadlar oʻrtada yoʻqolib ketadi, — deydi Amir Temur. — Agar soʻz qoida-qonunidan nasibador boʻlganlardan birontasi ma’nisini fahmlab qolsa qolar, ammo qolgan oʻntasi, balki yuztasi uning mazmunini bilishdan, maqsadga yetishdan ojiz. Shu sababli uning foydasi barchaga barobar boʻlmaydi...» Nizomiddin Shomiyning «Zafarnoma» asari sohibqiron va uning davlati haqida bevosita Amir Temur topshirigʻi bilan yozilgan ikki kitobning biri edi. (Birinchisi Gʻiyosiddin Alining «Hindiston gʻazavoti kundaligi» hisoblanadi.) Bu kitoblar Amir Temurning nazaridan oʻtganligi ma’lum... III Soʻz «qoida-qonuni» haqida teran fikr yuritgan Amir Temur bevosita oʻzi kitob yozganda bunga qat’iy amal qiladi va shunday qat’iyat bilan «Tuzuklar» inshosiga kirishadi. Shuni aytish lozimki, asar uzoq yillar davomida qogʻozga tushirilgan, vaqt oʻtishi bilan boshlangan matnga qaytilgan, qisqartirilgan, toʻldirilgan, yana davom ettirilgandek taassurot qoldiradi kishida. Arab olimi Mazhar Shihobning quyidagi: «Esdaliklar yozishni Amir Temur hokimiyatga kelishidan ancha muddat oldin boshlagan...» (U.Uvatov. «Sohibqiron arab muarrixlari nigohida». T., 1997, 133-bet) degan soʻzlarida jon bor koʻrinadi. Ehtimol, sohibqiron oʻzi va saltanati tarixini, toʻra-tuzuklarni qogʻozga tushirishni birovga topshirishni istamagan yoki biron kishini shunga munosib koʻrmagan... Oʻxshash vaziyat keyinroq mashhur davlat arbobi va muarrix Abulgʻoziy Bahodirxon bilan ham yuz bergan edi, u millat uchun bagʻoyat muhim «Shajarayi turk» asarini oʻzi yozishga majbur boʻlgan edi. Bu haqda Abulgʻoziy asar soʻzboshisida shunday soʻzlarni keltiradi: «Bu tarixni (ya’ni, «Shajarayi turk» nazarda tutilmoqda — M.A.) bir kishiga taklif qilali teb fikr qilduq. Hech munosib kishi topmaduq. Zarur boʻldi. Ul sababdin oʻzimiz aytduq. Turkning masali turur: «Oʻksiz oʻz kindigin oʻzi kesar», tegan...» «Temur tuzuklari» buyuk bobomizning jasoratlaridan biri edi. Muhtaram zotning koʻpdan-koʻp davlat ishlari turgani holda, fursat topib, madaniyatimizning koʻrki boʻladigan kitob yozishdek bir zahmatu mashaqqatni ham oʻz zimmasiga olganligi hayratlanarlidir. «Oʻz kindigin oʻzi kesgan» sohibqiron kitobini avlodlar uchun yozayotganini juda yaxshi anglaydi. Bu bejiz emas. Asrlar davomida asarning tillardan tillarga tarjima etilayotgani va keng tarqalayotgani, uning ustida turli tillarda tadqiqotlar olib borilayotgani «Temur tuzuklari»ning hayotiy va haqqoniy original asarligini, insoniyat uchun zarur ekanligini isbot etmoqda. IV Hayotiy hikmatlarga toʻla «Temur tuzuklari»ning noyob ma’rifiy obida ekanligidan tashqari, Amir Temur siymosi, sa’jiyasi, ruhiyati, tabiati, bir soʻz bilan aytsak, boy shaxsiyati va insoniyligi haqida bergan ta’riflari juda muhimdir. Amir Temur «Tuzuklar»da adolatni himoya qilguvchi, soʻzi bilan ishi bir, olijanob, kechirimli, dovyurak, qoʻrqmas, zoʻr tadbirlar sohibi, mohir sarkarda, ulugʻ rahbar sifatida namoyon boʻladi. U zolimlardan mazlumlar haqini olishda jonbozlik koʻrsatadi, chunki yaxshi biladi: mamlakat kufr bilan turishi mumkin, ammo zulmga chiday olmaydi. Hokimlaru sipohdan qay birining xalqqa jabr-zulm yetkazganini eshitsa, ularga nisbatan darhol adolatu insof yuzasidan chora koʻradi. Yaxshilarga yaxshilik qiladi, yomonlarni esa oʻz yomonliklariga topshiradi... Davlat ishlarining toʻqqiz ulushini kengashga qoʻyadi, faqat bir ulushinigina qilichga qoldiradi. «Gʻanim tomonidan boʻlgan navkar bizga qarshi qilich koʻtargan boʻlsa, oʻz yurtining tuzini halollagan boʻladi», deyiladi «Tuzuklar»da. Amir Temur fikricha, oʻz yurtining tuzini halollagan navkar, u dushman navkari boʻlsa ham, hurmatga sazovor! Chunki u oʻz yurtini himoya qildi! Biron navkar tuz haqi va vafodorlikni unutib, savashish vaqtida oʻz sohibidan yuz oʻgirib, Amir Temur etagini tutmoqchi boʻlsa, sohibqiron uni oʻziga dushman deb biladi... Bular sohibqironning eng tang vaziyatlarda ham adolat va insofni birinchi oʻringa qoʻyganligiga yorqin misollardir. Sohibqiron ochiqyuzlilik, rahmu shafqat bilan xalqni oʻziga rom etishni yaxshi bilardi. Xirojni raiyatdan kaltaklash va savalash yoʻli bilan emas, balki ogohlantirish, qoʻrqitish, tushuntirish yoʻli bilan undirishni tayinlardi. Hamisha raiyat ahvolidan ogoh edi, ulugʻlarini ogʻa qatorida, kichiklarini farzand oʻrnida koʻrardi. Sofdil kishilar, sayyidlar, olimlar va fozillarga dargohi doim ochiq edi. Hamisha adolatga talpinib yashar, jabru zulmdan uzoqroqda boʻlishga intilardi. Biron kimsaning haqqi boʻlsa uni aslo unutmasdi. Hech kimdan oʻch olish payida boʻlmasdi. Koʻngli buzuq, himmatsiz kimsalarni majlisiga aslo yoʻlatmas, balki majlislarida keyinini oʻylab, olisni koʻrib ish yurituvchi, keksa va tajribali kishilar suhbatidan bahramand boʻlardi... Chinakam doʻst haqidagi quyidagi soʻzlar ham xalqimiz aql-idrokining teranligidan xabar beradi: «Chin doʻst uldirki, — deydi Amir Temur, — doʻstidan hech qachon ranjimaydi, agar ranjisa ham, uzrini qabul qiladi...» «Temur tuzuklari» ana shunday falsafiy umumlashmalar, hayotiy xulosalarga boy qomusiy asardir. V Tariximizning durdonalaridan birini xalq orasida keng targʻibu tashviq etishda jonbozlik koʻrsatgan olimlarimizga minnatdorlik bildirish oʻrinlidir. Mustamlakachilik yillari akademik I.Moʻminov «Tuzuklar»ning N.Ostroumov nashri (1894) faksimilesini e’lon qildirdi (1968), Alixontoʻra Sogʻuniy ushbu nodir asarni ona tilimizga tarjima qilib «Guliston» jurnalida (1967) chop ettirdi. Bu «Temur tuzuklari»ning shoʻrolar davrida amalga oshirilgan birinchi tarjimasi edi. Ushbu qadamlar Amir Temur nomi qatagʻon qilingan davrlardagi chinakam jasorat namunalari sifatida qadrlanishga loyiqdir. Mustaqillik yillari «Temur tuzuklari»ni oʻrganish, nafaqat asliyatda, balki boshqa tillarda ham chop etishda jiddiy ishlar olib borgan olimlarimizdan biri akademik Boʻriboy Ahmedov boʻldi. U asarning 1991, 1996 yillar nashrlariga batafsil soʻzboshilar yozdi, atroflicha izohlar ilova qildi... Asomiddin Oʻrinboyev, Habibulla Karomatov, Hamidulla Karomatov, Ashraf Ahmedov, Omonulla Boʻriyev, Haydarbek Bobobekov, Halim Boboyev, Ahmadjon Quronbekov singari zahmatkash olimlarimiz ham ilmiy tadqiqotlar yaratdilar va tarjimalarini e’lon qildilar. Oʻzbekiston xalq yozuvchisi Pirimqul Qodirovning bu boradagi sermazmun maqola va esselari oʻquvchilarda katta qiziqish uygʻotmoqda... Ma’lumki, «Temur tuzuklari» ikki maqoladan iborat. Birinchi maqola sohibqiron hayotining eng e’tiborli voqealaridan tashkil topgan, ular tarix hujjatlariga aylanganliklari bilan qadrlidir. Qisqa, sodda, tushunarli tilda insho etilgan voqealar oʻquvchilarning turli tabaqalariga birday anglashilarlidir. Muhimi, bu voqealar Gʻiyosiddin Ali, Nizomiddin Shomiy, Sharafiddin Ali Yazdiy asarlari singari ishonchli manbalardagi voqealarga mos keladi. Ikkinchi maqola esa, davlat qonunlaridan, ya’ni tuzuklardan tashkil topgan. Bu tuzuklar saltanatning barpo boʻlishi yoʻlida hayotning oʻzi keltirib chiqargan hayotbaxsh qonunlar majmuasi ediki, ular bugungi kunda ham ulkan ahamiyatga egadir. Birinchi maqola quyidagi soʻzlar bilan yakunlanadi: «Yetti yillik yurishdan soʻng zafar va nusrat bilan Samarqandga qaytdim...» Bu sana melodiy 1404 yilning kuz oylariga toʻgʻri keladi. Demak, buyuk obidamiz boʻlgan «Temur tuzuklari»ning yozilganiga olti yuz yildan oshayotir. Bu — madaniyatimiz tarixida katta hodisadir. Sohibqiron qalami bilan insho etilgan «Temur tuzuklari» yoshlar qalbiga bemisl gʻurur joylab, ularni chinakam inson qilib yetishtirishda, qoʻrqmas va dovyurak, aqlli va vatanparvar sifatida tarbiyalashda bebaho bir maktab vazifasini ado etadi. Bu maktabda hali ne-ne avlodlar saboq olishlariga aslo shubha yoʻq.

Muallif: Muhammad Ali