Tatabbu moʻjizasi [Muhammadjon Imomnazarov]

Tatabbu moʻjizasi [Muhammadjon Imomnazarov]

1986-87 yillari men ham ustozga tatabbu’ yoʻsinida Navoiy va Attor mavzuiga kirishib, «Haqiqat va majoz» nomli risola qoralagan edim. Mana oradan 16-17 yil oʻtdi. Mustaqillik sharofati tufayli islom mintaqa madaniyatining asos manbalari bilan yaqindan tanishish imkoniyati paydo boʻldi. Shunday sharoitda mavzuga yanada jiddiyroq yondashish ehtiyoji tugʻildi. Tatabbu’ning mohiyatini anglab yetish uchun matnlarni satrma-satr qiyoslash kerak. Bunda faqat mutloq yangi satrlarni topib koʻrsatishgina emas, balki bir qarashda tarjimaga oʻxshab koʻringan oʻrinlardagi ma’no tovlanishlariga ham e’tibor qaratish lozim boʻladi. Biz ilk tajriba sifatida ishni Attor va Navoiy dostonlaridagi birinchi 10 baytni qiyoslashdan boshladik. Manba sifatida «Lison ut-tayr»ning Sharafiddin Eshonxoʻjaev tayyorlagan ilmiy-tanqidiy matni, Attor dostonining esa Oʻzbekiston FAShI fondida saqlanayotgan 1424 yili Hirotda koʻchirilgan «Sittayi Farididdin Attor» deb nomlanuvchi moʻ‘tabar qoʻlyozma tarkibidagi matni tanlandi. Har ikki doston an’anaga muvofiq Olloh hamdi bilan boshlanadi. Ushbu muqaddima bob Attorda 159 bayt, Navoiyda 60 baytdan iborat. Attor oʻz asarini shunday boshlaydi: Ofarin jonofarini pokro, Onki jon baxshid mushti xokro. (Jonning yaratuvchisiga ofarinlar boʻlsinki, U bir siqim tuproqqa jon baxsh etdi.) Alisher Navoiy bu ilk satrlar mazmuniga oʻz munosabatini bildirishga shoshilmaydi. Oʻz dostonini butkul boshqacha boshlaydi: Jon qushi chun mantiqi roz aylagay, Tangri hamdi birla ogʻoz aylagay. Doston avvalidayoq «jon qushi», «mantiqi roz» kabi ramziy iboralar qoʻllanib, asarning asl manbaiga ishora qiladi (bu ikki iborani birlashtirilsa, Attor asarining sarlavhasi hosil boʻladi). Har ikki dostonning keyingi baytlari yagona Tangri madhi, uning koʻrsatgan moʻ‘jizalarini birma-bir ta’rif-tavsiflash bilan davom etadi. Attor: Arshro bar ob bunyod u nihod, Xokiyonro umr bar bod u nihod. Osmonro bar zabardasti bedosht, Xokro dar gʻoyibi pasti bedosht. On yakiro joʻnbishi modom dod, V-on digarro doimo orom dod. Osmon chun xaymayi bar poy kard, Bisutun girdi zaminash joy kard. Kard dar shash roʻz haft anjoʻm padid, Va-z du harfi amr nuh toroʻm padid. Muhrayi anjoʻm dar in hoʻqqa bisoxt, Bo falak dar hoʻqqa har shab muhra boxt. Domi tanro muxtalif ahvol kard, Moʻrgʻi jonro xok bar doʻmbol kard. Bahrro bigudoxt dar taslimi xesh, Koʻhro afsurda kard az biymi xesh, Koʻhro ham tigʻ dod u, ham kamar. To basarhangiyi u afrosht sar. (Arshni suv ustiga qurgan — u, Tuproqdan yaralganlar umrini yelga topshirgan — u. Osmonning qoʻlini baland qilib qoʻydi, Tuproqni koʻzga ilinmaydigan darajada pastlikda saqladi. Ul biriga (oldingisiga) betinim harakat baxsh etdi. Boshqasiga (keyingisiga) doimiy harakatsizlikni lozim koʻrdi. Osmonni xuddi chodirdek tiklab qoʻydi, Biror tayanchsiz yer atrofini oʻrab turuvchi qildi. Olti kunda yetti yulduzni (sayyorani) yaratdi, Ikki harf («kof» va «nun») bilan amr qilib, toʻqqiz falakni bino qildi. Yulduzlar munchogʻini ushbu (falak) sanduqchasiga joyladi, Har tunda falak bilan yulduzlar oʻyinini olib bordi. Badan qafasini turli holatlarga soldi, Jon qushini tuproq qafasiga tutqun qilib qoʻydi. Dengiz(lar)ni oʻziga boʻysundirib, eritdi. Togʻ(lar)ni oʻz haybati bilan qoʻrquvdan toshga aylantirdi. Togʻ(lar)ga, (zaminga) posbonlikda qad rostlab turishi uchun ham tigʻ (qirrali choʻqqilar), ham kamar (tor daralar) berdi.) Navoiy: Ulki maxluqot xalloqidur ul, Ondin oʻzga foniyu boqiydur ul. Sone’ikim chekti chun sun’i qalam, Ofarinish tarhini qildi raqam. Aylagach doyir toʻquz aflokni, Qosir etdi fahmidin idrokni. Koʻkni tun, kundin mulamma’ ayladi, Mehru anjumni murassa’ ayladi. Oyni koʻk tirnogʻidin qildi misol, Olgʻon ul tirnogʻ bir yondin hilol. Sayrdin gardunga soldi iztiror, Yerga oning javfida berdi qaror. Yer yuzin yomgʻir suvi birla yudi, Gardu chirki ul yumogʻdin oʻksudi. Bahr uza joʻng ayladi tufrogʻdin, Joʻng uchun langar yosodi togʻdin. Qildi daryogʻa buxorin pardapoʻsh, Mehr oʻtidin tushmasun deb suvgʻa joʻsh. Keltirilgan 10 bayt qiyosidan ham ochiq koʻrinib turibdiki, oʻz davrida Ye.E.Bertels chiqargan xulosa mutlaqo toʻgʻri boʻlgan — Navoiy Attor asarini tarjima qilishga uringan ham emas. Albatta, har ikki matn orasida bir qancha oʻrinlarda tutashlik borligi ham rost. Navoiy Attor tilga olgan koʻp masalalarga oʻz munosabatini bildirib oʻtgan. Attor bir baytning avvalgi satrida arshi a’lodan gapirsa, ikkinchi misrada inson hayotining bebaqoligiga koʻchadi, xayoli goh osmonga koʻtarilsa, goh pastlikka — tuproqqa tushadi, goh yulduzlar oʻyinidan bahs etsa, goh tan va jon haqida fikrlaydi. Ammo bunday «betartiblik»ning ham oʻz tartib-qoidasi bor, uni koʻrish uchun shoirning maqsadiga e’tibor berish lozim. Aslida sufiy shoirning maqsadi Parvardigorning yaratuvchilik mahoratini tasvirlash emas, balki uning cheksiz qudratini namoyon etib, tuproqdan bino boʻlgan insonning bu qudrat qarshisida naqadar ojizligini koʻrsatish. Alisher Navoiy tasviri esa nihoyatda izchil. Shu darajadaki, uning bayonida Xalloqi olam birinchi navbatda yaratadigan narsalarining rejasini (tarhini) belgilab oladi. Shundan soʻng ushbu «tarh» asosida yaratuvchilik jarayoni bir tekis rivoj topa boshlaydi. Avval 9 falak (osmon qabatlari) yaratiladi, soʻng kun bilan tun bir-biridan ajraladi, quyosh («mehr») va yulduzlar paydo boʻladi, quyoshdan soʻng oy eslanadi, tinimsiz aylanib turgan falak bagʻrida yer kurrasi qaror topadi. Ana endi tasvir yer yuziga koʻchadi — unda yomgʻirlar chang-gʻuborni yuvadi, cheksiz ummon orasida quruqlik xuddi kemadek joylashib, unga togʻlar sobitlik baxsh etadi. Dengizlar uzra bugʻ koʻtarilib, bulutga aylanadi va hokazo. Attor baytlarida mazmuniy uzluksizlik izchil emas. Umuman, «Mantiq ut-tayr» dostonida epik tasvir izchilligidan koʻra, ehtirosli lirik-didaktik ohang ustun turadi. Navoiyning bayon ohangi esa nihoyatda bosiq, tuygʻuga emas, aql-idrokka ta’sir etishga qaratilgan. Bunday tasvir ohangi tasavvufiy she’riyatga xos emas. Navoiy hayot hodisalarini tahlil etmoqda, ammo bu tahlil toʻligʻicha ramziy-majoziy tasvir uslubi doirasidan chetga chiqmaydi. Asli, Navoiy koʻtargan muammolarni oʻsha davrda boshqacha usul bilan hal qilish ham imkondan tashqari edi. Ushbu qisqa qiyosiy tahlil ham Navoiy asarining ayni tatabbu’ qonun-qoidalariga rioya etib yozilganligini isbotlaydi. Masalani yanada ravshanlashtirish uchun tatabbu’ning yana bir qoidasiga toʻxtalib oʻtamiz. Tatabbu’chi shoir, albatta, oʻz salafining matnidagi eng muhim jihatlarga javob berib oʻtishi kerak. Oʻzi aslida tatabbu’ — oddiy nazira emas, balki salafining olgʻa surgan asos gʻoyalariga oʻziga xos zukkolik bilan berilgan javobdir. Bunda tazmin qoidasi muhim oʻrin tutadi. Tazmin salafning muayyan satrlarini yangicha jarangda takrorlash usuli boʻlib, Navoiyning «Tuhfat ul-ahror» qasidasida Dehlaviy va Jomiyga juda goʻzal tazminlari bor. Xoʻsh, «Mantiq ut-tayr»ning ilk bayti «Lison ut-tayr»da tazmin qilinganmi? Ha, shunday tazmin qilinganki, har ikki asarning asosiy farqi ana shu tazminda oʻz yorqin ifodasini topgan, desa ham boʻladi. Navoiyning Attorga javobi «Lison ut-tayr»ning 28-baytiga yashiringan. Yuqorida biz olamning yaratilishi Navoiy asarida izchil bayon etilganligiga e’tibor qaratdik. Ushbu izchillik keyingi baytlarda ham davom etadi. Jumladan, 11 — 21-baytlarda ummondagi va quruqlikdagi jonzotlar, nabotot, yer yuzi iqlimiga oid kuzatishlar bayoni beriladi. Asta-sekin tasvir navbati insonga oʻtadi... Oʻylakim, dushman yarotib oʻtqa suv, Yelni ham tufroqqa aylab aduv. Sun’idin koʻrgilki mundoq toʻrt zid, Boʻlib inson xilqatida muttahid. Ofarinishdin qilib inson gʻaraz, Oning aylab xalq ichinda be evaz. Koʻnglin oning maxzani irfon qilib, Ul tilsim ichra oʻzin pinhon qilib. Rozi maxfiy ganj oʻlub bu turfa jism, Sun’idin ul ganj hifzigʻa tilsim. Ham tilism ul maxzan uzra, ham amin, Ofarin sun’unggʻa, ey jonofarin! (Goʻyoki suvni olovga dushman qilib yaratdi, shamolni [aslida, havoni] ham tuproqqa zid qildi. Xalloqi olamning yaratuvchilik qudratini koʻringki, bir-biriga zid boʻlgan shunday toʻrt unsur inson vujudida bir butun holga keldi. Butun olamni yaratishdan Haq taoloning maqsadi inson edi, uni butun maxluqotlar ichida tengi yoʻq qilib yaratdi. Uning koʻnglini irfon xazinasi qilib, ushbu tilsim ichra oʻzini yashirdi. (Ollohning) yashirin siri bir xazina boʻlib, bu ajoyib jism (ya’ni inson) oʻsha xazinani oʻzida (ehtiyotlab) saqlovchi bir tilsim sifatida yaratildi. Ul xazina uzra ham (sehrli) tilsim boʻlsa, ham (uni qoʻriqlovchi) ishonchli zot boʻlsa, Sening bunday yaratuvchilik mahoratingga ofarinlar boʻlsin, ey jonofarin!) Attor dostonidagi birinchi satrga Navoiy shunday tazmin qiladi. Attor nazdida, Xalloqi olam «bir siqim tuproqqa» jon baxsh etgani uchun madh etilgan boʻlsa, Navoiy insonni shunday murakkab va sirli bir zot sifatida yaratganligi uchun yaratuvchilik mahoratiga tahsin oʻqimoqda. Agar bir soʻz bilan bayon qilinsa, har ikki shoir ham insonga jon baxsh etgan Haq taologa hamd aytmoqda, ammo ba’zilar shundan kelib chiqib, Navoiy asarini «tarjima» deb atasalar, unda Dehlaviy «Xamsa»si nima boʻladi — fors tilidan fors tiliga tarjimami? Aslida Attorning ham, Navoiyning ham maqsadi bir — inson ma’naviy takomili. Farq shundaki, Attor XII asr oxiri — XIII asr boshlaridagi mavjud holatdan kelib chiqib masalaga yondashmoqda, Navoiy esa XV asr soʻngida turib oʻz soʻzini aytmoqda. Masalaning boshqa bir jihati — Attor toʻliq tasavvuf gʻoyalari ta’sirida boʻlsa, Navoiyning masalaga qarashi tasavvufiy gʻoyalar doirasidan ancha-muncha kengroq qamrovga ega. Attor inson vujudining toʻrt unsurdan tashkil topganligini bilmaydimi? Unday emas. Faqat tasavvufiy gʻoyalar kuychisi uchun inson jismining qaysi unsurlardan tashkil topgani muhim emas. Uning uchun inson va Haq munosabati masalasi — bosh masala. Alisher Navoiy ishlatgan «tilsim» va «ganj» ramzlari ham Attorda bor. Faqat Attor ularni jon va jism, modda va ruh nisbati sifatida oladi: Ganj yobi, chun tilism az pesh raft, Jon shavad paydo, chu jism az pesh raft. (Tilsim koʻzdan yoʻqolgach, xazinani topasan, Jism koʻzdan yoʻqolsagina, jon koʻrinish beradi.) Attor asari ham ramziy-majoziy uslubda yozilgan, Navoiy tatabbu’si ham. Farq shundaki, Attor uchun majoz faqat allegoriya xolos. Navoiy uchun esa majoz quruq allegoriya emas, balki metaforadir. Ushbu oʻta muhim masalaga, afsuski, juda koʻp zukko munaqqidlar chandon e’tibor qaratmaydilar. Bu katta farqning mohiyatini toʻgʻri idrok etish uchun tatabbu’ hodisasining mintaqa xalqlari ma’naviy takomil jarayoni bilan bogʻliq jihatlariga e’tibor qaratish lozim boʻladi. Ushbu jarayonning ichki qonuniyatlarini anglamagan holda, Navoiy tatabbu’sining sirini ochish imkondan tashqaridir. Alisher Navoiy Attor dostoni haqida «sharhi asrori ilohiy» deydiki, bu ta’rif ushbu dostonning ilohiy kitob mazmuniga oid teran gʻoyalarning oʻziga xos ta’vili ekanligiga ishora qiladi. (Qur’oni karim oyatlarining zohiriy ma’nolari tafsir qilinadi, botiniy mazmunlarni sharhlashga urinish esa ta’vil deyiladi.) Islom mintaqa madaniyatining shakllanishi va oʻziga xosligi, birinchi navbatda, Qur’oni karim shakli va mazmuni bilan bogʻliq. Ilohiy kitob mazmuni shu qadar cheksiz teranlik xususiyatiga egaki, uni mukammal tushunib yetish bani bashar uchun to qiyomat kunigacha davom etadigan ijodiy jarayondir. Ayniqsa, undagi yetakchi gʻoya boʻlmish tavhid ta’limotini borgan sari teranroq idrok qilib borish mintaqa xalqlari ma’naviy kamolotini belgilovchi omillardan boʻlgani sir emas. Masalan, islom davri ma’naviy takomil bosqichlarining birinchisi — «Sunna» bosqichi (VIII — IX asrlar) ilohiy vahiy mazmunini Paygʻambarimiz ibrati asosida anglab yetish davri boʻldi. Bu davrda Rasulilloh hadislarini toʻplash va hadisshunoslik ilmining qat’iy talablari asosida ularni tasniflash amalga oshirildi. «Islom ma’rifatchiligi» atalmish ikkinchi bosqichda (X — XI asrlar) allomalarimiz tavhid gʻoyasini ilmiy-mantiqiy asosda anglab yetishga erishdilar. Ular oʻsha davrgacha ahli bashar yaratgan barcha ma’naviy boyliklarni chuqur oʻrganib chiqib, saragini sarakka, puchagini puchakka ajratib berdilar. Dastlab zohidlik va taqvoga e’tibordan boshlangan sufiylik harakati IX — XI asrlarda oʻz mustaqil ta’limotini shakllantirdi. Ilm ahli koʻproq ijtimoiy masalalar va moddiy borliqni oʻrganish bilan shugʻullangan boʻlsalar, tasavvuf inson ma’naviyatiga, uning botiniy, ichki dunyosiga nigohini qaratdi, har bir shaxsning ma’naviy-axloqiy takomili masalasini birinchi oʻringa qoʻydi. XII — XIII asrlarda islom dunyosida tasavvuf tariqatlarining shakllanish jarayoni keng tus oldi, irfoniy mavzuga e’tibor nihoyatda kuchaydi. Shunday qilib musulmon xalqlari ma’naviy takomili uchinchi — «tasavvuf tariqatlari va irfon» bosqichiga koʻtarildi. Sovetlar davrida ilmiy-mantiqiy tafakkur ham, irfoniy gʻoyalar ham atayin islomga zidlashtirildi. Natijada, bugungi kunda tavhid gʻoyasining islomiy, ilmiy, irfoniy talqinlari orasidagi tadrijiy izchillikni anglab yetish ogʻir koʻchib, ayni shu sababli islom mintaqa ma’naviyati takomilidagi toʻrtinchi — «majoz tariqi» bosqichining mohiyati koʻpchilik uchun tushunarsiz qolmoqda. Islomiy gʻoyalarning she’riyatga kirib kelishi birdaniga yuz bergani yoʻq. Ma’lumki, Qur’oni karimda she’r va shoirlarga salbiy munosabat bildirilgan. Buning sababi johiliya (islomdan oldingi davr) arab she’riyati shakliy jihatdan ancha balogʻat kasb etgan boʻlsa-da, gʻoyaviy mazmuni mutlaqo islom va inson axloqiga zid boʻlib, asosan, manmanlik, talonchilik va fahsh ishlari bilan gʻururlanish, mayxoʻrlikni madh etish, oʻz dushmanlarini haqoratli yoʻsinda hajv etish kabi mavzularga bagʻishlangan edi. Musulmon ummati shakllana boshlagach, dastlab Paygʻambarni va u da’vat qilayotgan e’tiqod sistemasini ulugʻlash bilan boshlangan she’riyatdagi yangilanish jarayoni bir necha asr davom etdi. X — XI asrlardan she’riyatga tasavvufiy gʻoyalarning ta’siri ham asta-sekin kuchayib borib, nihoyat XII — XIII asrda falsafiy-irfoniy she’riyat mumtoz darajaga koʻtarildi. Farididdin Attor (1147 — 1229) va Jaloliddin Rumiy (1207 — 1273) sof irfoniy gʻoyalarni badiiy in’ikos ettirishda (Alisher Navoiy ta’biri bilan aytsak, haqiqat tariqatida) yuksak choʻqqilarni egalladilar. Tavhid gʻoyasining tasavvufiy talqini ular ijodining bosh mavzui edi. Sufiylar Borliqqa munosabatda oʻziga xos qarashlarni olgʻa surdilar. Ular tavhid gʻoyasini oʻziga xos talqin etib, abadiy va azaliy, binobarin, haqiqiy Borliq — Haqning borligʻi, biz koʻrib turgan moddiy borliq esa oʻtkinchi, muvaqqat, oʻzgaruvchan, bebaqo, demakki, haqiqiy borliq emas, balki Haqning «majozi», ya’ni goʻyoki uning koʻzgudagi aksi, deb hisoblaydilar. Shunday mulohazalardan «haqiqat» va «majoz» nisbati kelib chiqadi. Adabiyotda bu nisbat asosan «ishqi haqiqiy» (ya’ni Haq ishqi) va «ishqi majoziy» (moddiy dunyo unsurlariga koʻngil bogʻlash) tushunchalarida oʻzini namoyon etdi. Haqiqat tariqi kuychilari insonlarni bu oʻtkinchi, majoziy borliqqa aldanmaslik, balki yagona haqiqiy Borliq boʻlmish Haqqa mehr bogʻlash, Haqqa intilishga chaqirdilar*. XIII asr oxiri — XIV asr boshlarida Xusrav Dehlaviy (1253 — 1325) haqiqat va majoz nisbati masalasida tasavvufiy qarashlarni rad etmagani holda, sufiylarning ishqi haqiqiy va ishqi majoziyni bir-biriga zidlashtirish printsipiga qarshi chiqdi. XIV — XV asrlarda bu yangicha qarashlar adabiyot maydonida keng yoyilib, keyinchalik Alisher Navoiy asarlarida «majoz tariqi» nomi bilan tilga olingan yangi yoʻnalish shakllandi. Forsiy va turkiy tilli she’riyatda urf boʻlgan bu yoʻnalish namoyandalari sufiyona qarashlardan farqli oʻlaroq, moddiy dunyo ne’matlari ahamiyatsiz, rad qilinishi kerak boʻlgan narsalar emas, balki ular Haq yaratgan, haqiqat sirlarini oʻzida pinhon etgan maxluqotlar sifatida katta e’tiborga loyiq, deb hisobladilar. Paygʻambarimizga nisbat berilgan «Majoz — haqiqatning koʻprigidir» hadisiga muvofiq bu olam unsurlariga, ayniqsa, insonga nisbatan mehrni («majoz ishqini») «ishqi haqiqiy» sari olib boradigan yoʻl, deb talqin qildilar. Ushbu qarashlar silsilasi uch buyuk shoir yaratgan «Xamsa»lar mazmunida roʻy-rost oʻzini koʻrsatdi va Navoiy asarlarida nazariy jihatdan ham mukammal izohlandi. «Simurgʻ — si murgʻ» majoziy nisbatida ifodalangan gʻoyaning tasavvufiy talqini Jaloliddin Rumiyning «Masnaviyi ma’naviy» asarida falsafiy-nazariy takomiliga yetkazilgan boʻlsa, «Lison ut-tayr» uch daho shoir ijodining mushtarak mahsuli boʻlgan ulugʻ «Xamsa» badiiy-falsafiy olamiga ramziy bir xulosa sifatida dunyoga keldi. Tatabbu’ moʻ‘jizasi va uning islom mintaqa madaniyatida tutgan mavqei haqidagi suhbat endi boshlandi. Biz hozircha tatabbu’ toʻgʻrisida Alisher Navoiyning «Turfat ul-afkor» qasidasidan bir bayt keltirish bilan soʻzimizni yakunlaymiz: Dar tatabbu’ kardani in nazm ozodam zi ta’n, Tobe’i sunnat buvad har ku nabiro chokar ast. (Bu nazmni tatabbu’ qilishda ta’nadan ozodman, chunki kimki Paygʻambarning xizmatkori boʻlsa, uning sunnatiga tobe’ boʻladi.)

Muallif: Muhammadjon Imo...