Oy tutilgan tunda (fojia) [Mustay Karim]
![Oy tutilgan tunda (fojia) [Mustay Karim]](http://uzsmart.ru/kutubxona/asarlar/oy-tutilgan-tunda-fojia-mustay-karim/oy-tutilgan-tunda-fojia-mustay-karim.jpg "Oy tutilgan tunda (fojia) [Mustay Karim]")
| Oy tutilgan tunda (fojia) [Mustay Karim] |
| Uch pardali fojia Ishtirok Etuvchilar Oqyigit — 17 yoshda. Zubarjad — 17 yoshda. Tangabeka — 50-52 yoshda. Shafaq — 21 yoshda. Devona — 30 yoshda. Darvesh — 55 yoshda. Rizqul — 60 yoshda. Eshmirza — 11 yoshda. Yolchiqul — 30 yoshlarda. Birinchi oqsoqol Ikkinchi oqsoqol Uchinchi oqsoqol Chopar Erkaklar va ayollar. Birinchi Parda Yoz. Choʻl. Oʻtovlar tizilib ketgan. Tangabeka oʻtovining yonida. Oʻchoqqa katta qozon osilgan. U yer-bu yerda paloslar, gilam va kigizlar osib quritilmoqda. Aftidan bu yaylovga yaqinda koʻchib kelishgan. Shafaq qozon boshida uymalashib yuribdi. Oʻtovdan Tangabeka chiqadi. Qoʻlida qamchi, qayoqqadir otlangan. Tangabeka. Yolchiqul kelmadimi? Shafaq. Yoʻq, koʻrinmadi. Tangabeka. U lalayganning ogʻzidan soʻzi chiqquncha, burgut tuxum ochib, uchirma qiladi. Kelib-kelib shuni yuboribman-a... Shafaq. Qayoqqa shoshsin, onajon? Qoʻrada moli ma’rab, uyda bolasi yigʻlab qolyaptimi? Kishi shodlik kutib turgan boʻlsa shoshadi-da. Tangabeka. Nima balo, hammang oʻsha Yolchiqulning yonini olasanlar! Shafaq. Bechoraga achinaman. Yolgʻizgina boshiga ne savdolar tushmadi shoʻrlikning. Tangabeka. Bandalarga qismatni biz ulashmaymiz, kelin, hammasi xudodan! Peshonasiga nima yozilgan boʻlsa, oʻshani koʻradi. Tayoqot qilib mingan Eshmirza qoʻshiq aytib kiradi. Eshmirza. Otam olib berdi ot, Egarlatib chop, dedi, Xotin olib beraman, Quchoqlashib yot, dedi. Chux qamish oyoq argʻumogʻim, chuh!.. Tangabeka. Jim, ey, tiling kesilmagur! Bunaqa beadab ashulani qayoqdan oʻrganding, tentak. Qamchim qani, bir ta’ziringni berib qoʻyay! Eshmirza. Yoʻq, oyi, bu kuyovlar aytadigan qoʻshiq. Tangabeka. Qamchi bilan achitib kuyovligingni koʻrsatnb qoʻymay! Yoʻqol koʻzimdan. (Shafaqqa.) Shu kunlarda koʻnglim shunday gʻashki, kelin, ichimga chiroq yoqsa yorimaydi. Urushga ketganlardan dom-darak yoʻq. Chopar kelganiga ham bir yildan oshdi. Shafaq. Men-chi? Kunduz shamollardan soʻrayman, tunda osmonni tutgan yulduzlarga javdirab, Yoʻlmirzamni oʻylayman, soʻrayman. Qiblaga qarab tiz choʻkib, Yoʻlmirzamni oʻz panohingda saqlagin, deb iltijo qilaman. Saharlar qonli yoshlar toʻkib, oq tilaklar tilayman parvardigorimdan. Tangabeka. Koʻz yoshlaring tuproqqa singsa ham tilaklaring yerda qolmaydi, kelin. Inshoollo, farishtalarning ominiga tushsa ajab emas. Shafaq . Aytganing kelsin, ilohim! Eshmirza . Oyi. Devona osmondagi farishtalarni koʻrganmish. Xuddi irib qolgan sutdagi qurtlarday, gʻuj-gʻuj gʻivirlab yotganmish. Farishta degani qanaqa boʻladi, oyi? Tangabeka. Hali ham shu yerdamisan, oyoq ostida oʻralashmay, bor, oʻyna! (Qamchisini oʻqtalib qoʻyadi.) Eshmirza. Bular Devona bilgan narsani ham bilishmaydi-ya. (Ketadi.) Tangabeka. Eshmirza, bor, yilqichi Koʻcharboyga ayt, koʻk doʻnanni tutib egarlasin. Eshmirza (uzoqdan). Xoʻp, aytaman. Tangabeka. Men choʻponlarning oldiga borib kelay... Voy, xudoyim, koʻnglim shunday gʻashki, nima boʻlarini bilmayman. Shafaq. Uch yil! Uch yildan beri koʻzlarim yoʻlda intizor! Mushtoqlikdan jigar-bagʻrim qon boʻldi. Oʻn toʻqqiz bahorimda Yoʻlmirzamsiz soʻlib qoldim, xuddi kechki shafaqdek soʻnib boryapman, onajon! Tangabeka. Boʻyingda ham boʻla qolmagan ekan. Aqalli farzand bilan yupanarding, ovunchoq boʻlardi. Shafaq. Ha, nasib boʻlmadi. Tangabeka. Shoyad, tilaklarimiz ijobat boʻlib, Oq podsho urushni toʻxtatishga farmon bersa-yu, biznikilar ham el-yurt qatori qaytib kelishsa! Shafaq. Koshki edi oʻsha kunlarga yetishsak. Tangabeka. Yolchiqul qalinni bir yoqlik qilib kelsa, oqsoqollarni chaqiraman. Bor, kelin, qora oʻtovdan xabar ol-chi, qimizni pishitishdimikin. Molni oʻzim soʻydiraman. Shafaq. Xoʻp, oyi. (Keta boshlaydi.) Tangabeka. Oqyigit qayoqqa uloqdi? Shafaq. Zubarjad kelgan edi, togʻ tomonga ot choptirib ketishdi. Tangabeka. Oʻn yettiga kirishdi-yu, hali ham bolaliklari qolmagan! Shafaq. Toʻylarigacha oʻynab olishsin, daladagi toychoqlarday yayrashsin. Zubarjad dunyoda monandi yoʻq qiz, bamisoli malika! Oqyigit boʻlsa, husnda Yusuf paygʻambardan oʻtadi. Yana shoirligini aytmaysanmi! Tangabeka. Qoʻy, kelin, ummatni paygʻambarga oʻxshatma, gunoh boʻladi. Uzoqdan ovoz. Boyvuchcha, hoy boyvuchcha, koʻk doʻnan dalaga qochib ketibdi! Tangabeka. Bir kami shu edi! (Ketmoqchi boʻladi.) Umaloq oshib Devona kirib keladi. Devona. Tangabeka boyvuchcha opa, Tangabeka boyvuchcha opa, bir qiziq narsa koʻrdim, aytib beraymi? (Xaxolab kuladi.) Tangabeka. Ha, ayt. Devona, ayta qol, qiziq narsa boʻlsa. Devona (sakrab oʻrnidan turadi). Taqilgan qoya choʻqqisida bir ona burgut toʻrtta palaponini oʻldirdi. Oldin koʻzlarini choʻqib oʻydi, keyin qanoti bilan uyadan surib chiqardi. Palaponlar mana bunday yumalab-yumalab (qilib koʻrsatadi) jarga tushib ketdi... Shunday tomoshadan qolding, boyvuchcha opa. (Xaxolab kuladi, soʻng birdan ma’yus.) Ona burgut nega shunday qildi ekan-a? Tangabeka. Senga shunday koʻringandir. Devona, burgutning bolasi atigi bitta yoki ikkita boʻladi. Devona. Uniki toʻrtta edi, boyvuchcha. Ikkitasini boshqa uyadan olgan ekan-da? Tangabeka. Kelin, bor, ayt, Devonaga ovqat berishsin, och boʻlsa kerak. Och kishining koʻziga bir narsa toʻrtta boʻlib koʻrinaveradi. Shafaq. Yur, Devona. Devona. Haligi ona burgut nega shunday qildi ekan, boyvuchcha opa? Nega sizlarning rahmingiz kelmaydi, nega yigʻlamaysizlar, bagʻri toshlar! (Yigʻlagancha Shafaqning orqasidan chiqib ketadi.) Tangabeka. Miyasi aynib qolibdi bu tentakning. Behuda gap! Qushlarning malikasi sanalgan ona burgut oʻz palaponlarinn choʻqib oʻldirarmidi? Unday desang, oʻz farzandini oʻzi nobud qilgan podsholar ozmi? Mansabga mingan sari kishi koʻproq qonsirarmish. Ishqilib, Devonaning soʻzlari yaxshilikka koʻrinsin. Men umrimda birovga ozor bergan boʻlsam, tangrining oʻzi kechirsin... E xudo, koʻnglim shunday gʻashki, shunday gashki, ichimni it tirnayapti. Fol ochdirmasam boʻlmaydi shekilli. Choʻponlar biron yoqqa ketib qolarmidi, bugun boʻlmasa, ertaga borarmai. (Oʻtovga kiradi.) Yolchiqul kiradi. Tangabeka ning oʻtovi oldiga oʻtiradi. Yolchiqul. Ishni bitirib qaytsang toʻn kiydiraman, degan edi boyvuchcha, kiydiradi ham. Soʻzining ustidan chiqadigan ayol. Ammo-lekin, yangi toʻnni kiyib, yasanib qayoqqa borardim?.. Har qalay, koʻnglim joyiga tushdi. Bir magʻizni yorib chiqqan ikki niholday Oqyigit bilan Zubarjad bir umrga qovushadi. Ana shunisiga xursandman. Oqyigitni oʻn yetti yil puf-puflab oʻstirdim, oʻz oʻgʻlimdan ham aziz boʻlib qoldi. (Qichqirib.) Hoy, boyvuchcha! Uydamisan, boyvuchcha, men keldim! Oʻtovdan Tangabeka chiqadi. Tangabeka. Kelibdi-yu, lalayib oʻtirganini qara! Yo ishing unmadimi? Oʻgʻri-qaroqchiga uchramadingmi? Mollarni omon-eson olib bordingmi ishqilib? Yolchiqul. Hammasini toʻkis-tugal olib bordim, boyvuchcha. Ammo Risqulbekning koʻngli toʻlinqiramadi. Nazarimda, mollar koʻziga oz koʻrindi. Yana yigirma besh ot, ellikta qoʻy bersin, dedi. Tangabeka. Shunisini biluvdim-a! U ochkoʻz toʻyarmidi! Otasi Elmirza tirikligida u bilan kengashib, gapni bir yerga qoʻygan, «Oqyigit oʻn yettiga toʻlganda, qalinning qolganini berasan»,deb menga vasiyat qilgan zdi, vasiyatini bajardim. Yolchiqul. Men ham shunday dedim. Lekin Risqulbek koʻzini loʻq qilib turib oldi. Biz bir-birimizga soʻz berganda Elmirzabek tirik edi, endi bekning oʻzi ham, martabasi ham yoʻq. U dunyoda bandalarning hammasi bab-baravar, desa boʻladimi? Men ham boʻsh kelmadim. Mollarni qaytarishga buyruq berdim. Shundan keyin bir oz shaxtidan tushdi. Tangabeka. Shunday degin? Bunday gapga qanday tili bordi u razilning? Bu murtadligi uchun shu bugunoq yaylovga urush ochardimku-ya! Ha, mayli, bolalar haqqi, gunohidan oʻtaman. Xudo xohlasa, Yoʻlmirzam urushdan omon qaytsa, ota sha’ni uchun kurashadigan yigit u. Yolchiqul. Sassiq alafdan asl goʻl ochilganiga hayronman! Zubarjadni aytaman. Men mollarni haydab borsam, oʻz qizimizday oldimga chopib kelsa boʻladimi. Tangabeka. Zubarjadning maqtoviga soʻz yoʻq. Ammo Rizqul past odam. U mol olishdan ham koʻra, bizni kamsitish, tahqirlash uchun shunday degan. Bir kun qilmishiga pushaymon yeb qolar. Qarimtalik dunyo, qaytdi. Yolchiqul. Risqulbek, qizimga Soqmor choʻllarining hokimi Qoraxoʻjadan ham sovchi kelgan edi, qaytardim, deb maqtandi. Elmirzabekka bergai soʻzimda turdim. Shuni boyvuchchaga alohida uqtirib ayt, ixlosim baland ekanini bilib qoʻysin, dedn. Tangabeka. Goʻyo odamgarchilik qilibdi-da, bizga! Takabburligi jonga tegdi. Qoʻy, sadqayi soʻzim ketsin! Yolchiqul, sen tezlik bilan choʻponlarga xabar qil, ikkita yaxshi boʻrdoqini soʻyishsin, taomilga toʻgʻrilab, urugʻlarning koʻnglini olaylik. Yolchiqul. Xoʻp boʻladi, boyvuchcha, hozir aytaman. (Ketadi.) Tangabeka (orqasidan qichqirib). Hoy, Yolchiqul, yangi toʻning muborak boʻlsin! Soʻzidan qaytadiganlardan emasman! Yolchiqul (sahna orqasidan). Qulluq, boyvuchcha, qulluq! Tangabeka (yolgʻiz). Risqulni aytaman. Manman degan erkaklar urushda jon berib, jon olayotgan boʻlsa, u bu yerda quturib yursa! Hoy, bu yerda kim bor? Gulemish! Mana bu paloslarni oq oʻtovga olib borib sol, ma’lum oshini oʻsha yerda beramiz. (Chiqadi.) Bir necha daqiqa oʻtgach, bir a yo l kirib, yoyib qoʻyilgan paloslarni olib chiqadi, choʻl tomondan Darvesh kelyapti. Oʻtov orqasidan Devona chiqadi. Devona. (katta ustixonni kemirib). Buning eng maza joyini nega ichiga solib qoʻyisharkan? Hech olib boʻlmayapti! (Chalqancha yotib, ogʻziga ilikni qoqadi.) Yoʻq, tushmayapti. Mahkam yopishtirib qoʻyishipti...Qoʻya qol, yeb toʻymagan yalab toʻyarmiding! Buning huzurini baroq koʻradi. (Itni chaqiradi.) Baroq, baroq, mah... mah... (Oldi-ortiga qaramasdan suyakni otadi, suyak kirib kelayotgan Darveshning oldiga tushadi.) Darvesh. Yo parvardigor, eshikdan kirib kelgan musofirga ham tosh otadilarmi, noinsoflar! Devona. Toshmas, suyak! Kemirolmadim. Darvesh (suyakni koʻrib, lablarini yalaydi). Oʻz rizqingga tupurish nonkoʻrlik boʻladi, er yigit! Devona . Menmi er yigit? Ha-ha-ha, men devonaman, devona! Iye, kulohing alomat ekan-ku! (Darveshning kulohini olib, aylantirib koʻradi.) It dumiga oʻxshagan popugi ham bor ekan! Dumidan ushlab kiyasanmi? (Darveshning atrofida yurib, uni koʻzdan kechiradi.) Ukkiga oʻxshab hurpaygan ekansanmi? Yana oʻzingning ham duming boʻlmasin, a? (Shaqillab kuladi.) Sen nega kulmaysan? Darvesh. Men olisdan keldim, xudoning bandasi, sillam qurib, darmonim ketdi. Bu yerlar qaysi bekning yaylovi boʻladi? Devona. Meniki ham, boyvuchchaniki ham! Darvesh. Qirdagi qoʻylar ham unikimi? D s v o n a. Uniki ham, meniki ham. Ana u qoyalar ham, ana u poda-poda bulutlar ham meniki. Oʻsha bulutlarga minib olib, suzib ketsam ham boʻladi, lekin boyvuchchani koʻzim qiymaydi! Darvesh. Boyvuchchaning kimi boʻlasan, oʻzing? Devona. Devonasi. Bir zamonlar Hozirqul degan ismim boʻlgan ekan, endi ismim yoʻq. Devona desang hamma biladi. Devonani ranjitmanglar, gunoh boʻladi, deydi boyvuchcha. Darvesh. (Devonaga tikilib qarab turadi). Manglayingda qora xoling ham bor ekanmi?.. Devona. Koʻr boʻlganmisan, xol emas — farnshta muhri. Darvesh. Necha yoshdasan, xudoning quli? Devona. Men xudoning quli emasman, Devonaman! Sening oʻzing qulsan! Darvesh. Sen bechora, necha yoshda ekaningni ham bilmassan. Devona. Mening hech qanaqa yoshim yoʻq, shunday yosh-poshsiz yashayveraman! Toʻxta, sen kimsan oʻzing? Choponingning barlarini it dabdala qilib tashlabdi-ku? Darvesh. Men — darveshman. Jahon kezib, odamlarga imon tarqataman. Qani, Devona, boyvuchchangning oldiga olib bor-chi meni. Tizzalarimda darmon qolmadi, holdan ketyapman: uch kundan beri tuz totganim yoʻq. Devona. Boyvuchchaning oʻtovi shu! Boyvuchcha opa, boyvuchcha opa! Darvesh keldi. Kel, tomosha qil, kulohining popugi bor. Yelkasida mesh bilan oʻtov orqasidai Shafaq chiqadi. Darveshni koʻrib toʻxtaydi. Darvesh. (oʻzicha). Subhonolloh, suv parisiday bu suluv qaydan paydo boʻldi? (Koʻksiga qoʻlini qoʻyib, egilib salom beradi.) Devona. Tizzalarida darmon qolmagan Darvesh shu boʻladi, Shafaq. Shafaq oʻtov tomonga yuradi. Darvesh. Charchab, chanqab kelgan musofirga bir qultum suv bersang, savobga qolar eding, suluv qiz! Devona. U qiz emas, kelin. Yoʻlmirzaning xotini. Yoʻlmirzaning oʻzi oqposhsho urushida. Kelib qoladi! Kechasi, qulogʻimni yerga tutib, ot tuyoqlari dupurini eshitdim. Hademay kelib qolishadi. Darvesh (fotiha oʻqiydi.) Farishtalar Devonaning soʻziga omin desin! Devona. Ollohu akbar! Shafaq oʻtovga kiradi. Darvesh suluvning orqasidan havas bilan qarab qoladi. Darvesh. Tangrining qudrati zoʻr. Koʻhlikni ham, xunukni ham oʻzi yaratadi. (Oʻtiradi.) Devona. Sen koʻhlikmi yoki xunukmi? Darvesh. Koʻhlik emas... Devona (diqqat bilan qarab). Xunuk, xunuk. Shafaq katta tovoqda qimiz olib chiqadi. Shafaq. Ma, boboy, qimiz ich, tashnaligingni bosadi. Darvesh (kosani oladi, nimalardir oʻqib, bamaylixotir ichadi). Rahmat, suluv, murodingga yet! Shafaq. Aytganing kelsin. Tangabeka koʻrinadi. Devona. Boyvuchcha! Darvesh, darvesh keldi. Darvesh (oʻrnidan turadi). Assalomu alaykum, boyvuchcha, elu yurtingni, molu joningni xudo oʻz panohida asrasin, sihat-salomatlik, xotirjamlik boʻlsin, boyvuchcha, boshingdan baxt qushi arimasin. Tangabeka. Rahmat, musofir, aytganing kelsin, sening ham niyating xayrli, qadaming qutli boʻlsin, xush koʻrdik./ Darvesh. Qani, oʻtirib bir haqingga duo qilaylik, boyvuchcha! Fotiha oʻqiydilar. Devona. Men ikkinchi marta oʻqishim bu fotihani. Darvesh. Takrorlashdan duo qarimaydi. (Boyvuchchaga tikilib-tikilib qaraydi.) Tangabeka. Qani, soʻzla, qayerlardan boʻlasan, musofir? Darvesh. Men paygʻambar elchisi, boyvuchcha, Makkayu Madinadan kelyapman. Paygʻambarimizning muqaddas qabr tashlariga boshimni qoʻyib, xoklarini bu qoʻllarim bilan koʻzimga surtib, obi zamzamlardan tatib kelgan muborak zotman. Bu foniy dunyoda osiy bandalariga imon ato qilib yurishdan savob ish bormi? Tangabeka. Tabarruk zot ekansan, niyating ezgu, safaring xayrli ekan, musofir! Darvesh. Ezgu, boyvuchcha. Tangabeka. Olamda tinch-omonlikmi? Darvesh. Omonlik, boyvuchcha, senga ham yaxshi xabar keltirdim. Oqposhshoning lashkarlari yengib, sizning elingizda ham tinchlik qaror topadi. Kutganlaringizning yoʻli oq, xudo xohlasa. (Shafaqqa qarab.) Hademay ot oʻynatishib kelib qolishadi. Devona (Yetib, yerga kulohini qoʻyib tinglaydi). Yoʻq, bugun ot dupuri eshitilmayapti. Tangabeka. Devona, jim boʻl, musofirning soʻzini boʻlma! (Darveshga.) Avliyo, xushxabaring uchun senga uyurimdan eng yaxshi yilqini suyunchiga berdim, tanlab ol! Darvesh. Qulluq, qulluq, boyvuchcha, menga bu dunyoning mol-davlati kerak emas, men xudoning quliman. Toʻyarlik ovqat, tunarlik boshpana bersang, zakoting shu menga! Shafaq (oʻzicha). Avliyo odam ekan-a, tavba. Tangabeka. Mayli, sening antganing boʻlsin. Kelin, darroz dasturxon olib kel, musofir ovqatlanib, dam olsin! Shafaq. Xoʻp boʻladi, oyi. Tangabeka. Yaxshi mehmon oʻz rizqi bilan keladi, deydilar, toʻyning ustidan chiqding. Oʻrtancha oʻgʻlimning qayligʻi uchun bugun qalinni toʻkin berib boʻldim. Kechqurun oq oʻtovda maslahat oshi beraman, uyimizning toʻri seniki boʻladi. Darvesh. Meni siylasang, seni xudo siylasin, gunohlaringni tangrining oʻzi kechirsin, begunoh bandasi yoʻq... Devona. Iye, begunoh odam yoʻk? Mening ham gunohim bormi, Tangabeka boyvuchcha opa? Tangabeka. Sening gunohing yoʻq, Devona, sen begunohsan! Darvesh (oʻzicha). Tangabeka?.. Tangabeka. Qani, oʻtovga marhamat, musofir! Darvesh. Sening noming Tangabekami, boyvuchcha? Tangabeka. Shu Devonadan boʻlak hech kim nomimni tilga olmaydi, Elmirzabek oʻlganidan buyon hamma meni boyvuchcha deb ataydi. Nazarimda, mening nomim seni hayratga solib qoʻydi chogʻi? Darvesh. Yoʻq, boyvuchcha, juda chiroyli ism ekan, bunday chiroyli ismni endi eshitishim, shuning uchun gʻalati tuyuldi. Elmirzabekning oʻzini bilmasam ham, donggʻini eshitganman. Qazo qilgan ekan, rahmatlikning joni jannatda boʻlsin. Tangabeka. Oʻtovga kir, musofir, dasturxon muntazir. (Oʻtovga kirishadi.) Devona. Bu darveshning koʻzlari xuddi ukkinikiga oʻxshaydi, yum-yumaloq, oʻqrayib turadi... Ha, borib qoya qa’ridagi burgut palaponlarini koʻmib kelay, hamma oʻliklarni koʻmishadi-ku, axir! (Ketadi.) Oʻtovning ikki tomonidan Zubarjad bilan Oqyigit chopib chiqishib, oʻzlarini bir-birlarining quchoqlariga otadilar. Ikkisi ham suvoriy kiyimida. Zubarjad. Shu daqiqadan umrimning oxirigacha quchogʻingdan qoʻyma meni, shunqorim! Oqyigit . Endi bizni hech kim ajrata olmaydi, Zubarjadim, oq kaptarim! Zubarjad. Xudo saxovatli, Oqyigit, ikkimizni bir tuproqda yaratgan. Tugʻilishimiz bilan bizni qovushtirgan ham tangrim, shunday boʻlgandan keyin, bizni kim ayirsin, shunqorim! Oqyigit. Qip-qizargan kunga boqqanda Yoʻqotaman ixtiyorimni. U — quyoshmi, yo muhabbatdan Inib turgan oʻng yonogʻingmi? Salqin tunda osmonda toʻlib, Magʻrur bolqib boqar nurli oy. Meni asir etgan oy boʻlib Chap yonogʻing sening hoynahoy! Yana tunda oy koʻkka chiqib, Nuri tutsa yaylovni, qirni, Chap betingdan ardoqlab oʻpib, Uxlataman men oʻzim seni. Tong oqarib, chiqqanda oftob, Shu’lasiga toʻlganda jahon, Oʻng betingdan oʻpib behisob, Deyman: «Yorqin quyoshim, uygʻon!» Soʻng boqarman jamolingga lol, Kavsar labing boʻsasidan mast. Murodimga yetganimdan shod, Ishq shahidi boʻlsam ajabmas! Zubarjad. Lablarimni lablaringga qoʻyib, Darhol yana bagʻishlayman jon. Baxtning totli oʻtida kuyib, Oʻlsam oʻpib, sen tirilt shu on! Sen oʻpib oʻlsang, men oʻpib tiriltiraman, Men oʻlsam sen oʻpib tiriltirasan! Bas, shunday ekan, biz oʻlmaymiz, Oqyigit. (Yana quchogʻiga tashlanadi.) Oqyigit. Agar sen boʻlak el-yurtda tugʻilsangu, umrimda seni koʻrmagan boʻlsam, nima qilar edim, Zubarjad? Oʻshanda ham albatta seki izlab topar edim, togʻlar oshib, daryolar kechar ednm, ovozim boricha: «Zubarjad, qaydasan?» deb soʻrogʻlardim butun borliqdan. Albatta topar edim seni, Zubarjad! Zubarjad. Men tovushingdan tanib oʻzim sen tomonga yoʻlga chiqar edim, Oqyigit! Qoʻlimdagi hassam ignaday boʻlib, etiklarimning oʻqchasi yaproqday qolguncha axtarar edim seni! Va izlab topar edim! (Yashnab, shod kuylaydi.) Men, Zubarjad otlidirman, Oqyigitning yoridirman. Bir koʻrishga zoridirman, Bilgan bormi, bizning yorni? deb ketaverardim. (Kuladi.) Oqyigit. Yoʻq, yoʻq Zubarjad, unday mudhish taqdir bizga begona! Zubarjad. Oqyigitim, ayirmoqni oʻylaganlar boʻlsa, oʻyiga yetmasin, ilohim... Voy tavba, nimalarni oʻylayapmiz?.. Oqyigit. Hech kim ayirmaydi bizni. Men seni hech kimga bermayman! Oqyigitman, orim bor, Yonginamda yorim bor. Hech knm yengmas qudrat bergan Tanda qaynoq jonim bor. Or deganim — Zubarjad, Yor deganim — Zubarjad, Tomirimda kezib yurgan, Jon deganim — Zubarjad! Zubarjad (birdan kayfi oʻzgarib). Zamon biz oʻylaganday tinch emas, Oqyigit, oqpodsho akang singari seni ham urushga olib qoʻysa, nima qilaman? Oqyigit. Yangam Shafaqday sabr-toqat bilan kutasan meni! Zubarjad. Yoʻq, Oqyigit, Shafaqdagi toqat menda yoʻq, sensiz bir kun ham yashashga sabrim yoʻq. Ovga borsang ham, yovga borsang ham men yoningda boʻlaman. Or deganim — Zubarjad, Jon deganim — Zubarjad» — deding-ku, or bilai jon hamisha yigit bilan boʻladi. Har qanday erkakdan yaxshiroq ot chopaman, har qanday mergandan oʻzib oʻq otaman. Oqyigit. Sen menga xotingina emas, qanot boʻlasan, Zubarjad, qanotsiz uchgan shunqor bormi? Sensiz yoʻldan adashaman, sensiz safar bema’no. Chindan ham sen otda botirlarday yelasan, hali hatto mendan ham oʻzib ketding-ku! Zubarjad. Sening yoningda boʻlsam hech narsadan qoʻrqmayman... hatto, hatto... Oqyigit. Qoʻy, bunday gaplarni. (Zubarjadning ogʻzini berkitadi.) Zubarjad (shod, erkalanib). Oqyigit, birdan meni dev olib qochib ketsa-chi? Mana bunday gʻoyib boʻlib qolsam-chi? (Qattiq kulib oʻtov orqasiga yashirinadi.) Oqyigit . Men devga mana bunday tashlanib quvib yetaman-da, seni tortib olaman. (Ikkinchi tomondan oʻtov orqasiga yuguradi. Bir daqiqadan soʻng haligiday ikki tomondai chopib kelib bir-birlarini quchoqlab oladilar.) Zubarjad. Voy-voy, juda dahshatli ekan-ku, bu dev! Quchogʻiga qisib jonimni olayozdi-ya. (Oqyigitning koʻksiga boshini qoʻyadi.) Oqyigit. Yuragimning talpinayotganinn eshityapsanmi? Xuddi qanotli qushga oʻxshaydi-ya! Zubarjad. Men bu qushni oltin qafasda saqlaymai, hammaning hasadli nazaridan uzoqda saqlayman, eshityapsanmi, hech kimga bermayman! Oqyigit. Berma, mening suyuklim, berma! Shu kungacha sen xuddi egar koʻrmagan hurkak toyga oʻxshar eding, bugun butun boshkasan, mening Zubarjadim! Zubarjad. Bugundan boshlab bir umrga seniki boʻldim, Oqyigit! Oqyigit. Oʻtgan kechada dahshatli bir tush koʻrdim: uchib yurgan koʻk kaptarni kalxat olib ketay dedi. Qoʻrqib uygʻonib ketdim. Seni oʻyladim. Zubarjad. Qoraxoʻja urugʻidan sovchi kelganini yuraging sezibdi-da! Sovchilarni koʻriboq mening ham jonim halqumimga keldi. Oqyigit . Xayriyat, otang mardlik qilibdi, Qoraxoʻjaga uncha-muncha odam bas kelmaydi. Zubarjad. «Mening qizim ham, va’dam ham bitta, qayta-qayta uzatadigan qizim ham, qayta-qayta buzadigan va’dam ham yoʻq» debdi otam. Sovchilar jahl bilan otamni yanib joʻnashipti... Lekin otam nimadandir tashvishda. Oqyigit. Qoraxoʻjaday mudhish bekning soʻzini rad qilish hazil emas, Zubarjad, otang juda ham botir odam. Zubarjad. Otam mening baxtimni tilaydi. Mening baxtim yolgʻiz sensan, Oqyigit. Oqyigit. Oyim bugun oq oʻtovda ulugʻlarga ziyofat bersa kerak. Yosh-yalanglar koʻl boʻyiga chiqishadi, sen bilan mening sha’nimizga oʻyin qilib berishadi. Davraning oʻrtasida koʻl yuzidagi oq nilufarga oʻxshab sen turasan, Zubarjad! Men sevgi toʻlqinida suzganday baxtiyor suzib boramanu, shu nilufarni uzib olaman. Zubarjad. Uz, Oqyigit, uzib ol! Nilufar seniki! (Ma’yuslanadi.) Oqyigit . Nega ma’yus tortding. Nilufarim, yo koʻngling biror soʻzimdan ozor chekdimi? Zubarjad . Biz ikkalamiz ham juda nonkoʻr ekanmiz, Oqyigit, onang oldida tiz choʻkib, minnatdorchilik ham bildirmadik. Fotihalarini oldigu, qulluqni nasiya qildik. Oqyigit. Zubarjadning qoʻlidan ushlab oʻtov eshigiga keladi. Ikkisi ham tiz choʻkishadi. Oqyigit. Oq sut berib boqqan oʻgʻling qoshingga keldi, Oq oʻtovdan chiq, ey onajon! Ikki yurak bir ishq bilan senga egildi, Oq fotihang ber sen, onajon! Oʻtovdamisan, onajon? Oʻtovdan soqolini silab Darvesh chiqadi. Yoshlar sarosimada. Keyin Tangabeka koʻrinadi. Tangabeka (Darveshga). Oʻgʻlim Oqyigit bilan kelin boʻlgusi Zubarjad shu boʻladi! Haqlariga duo qilib, fotiha ber, musofir! Darvesh. Yo parvardigor, Oqyigit bilan Zubarjad otli bu qullaringga oʻzing insof-tavfiq ber, hamjihatlnk va arkon davlat ato qilgin, ollohu akbar! Tangabeka. Paygʻambar elchisi atalgan muborak odam fotiha berdi sizlarga, bolalarim. (Darvesh bosh egib turadi.) Yoziq bandalariga imon tarqatib yurishdan boshqa ishi yoʻq buning, baxtli boʻlasizlar. Oqyigit. Otam vasiyatiga amal qilib, boshimizni qovushtirib, savobimizga qolding, oyi, tiz choʻkib qulluq qilamiz! Tangabeka. Vasiyat, urf-odat biz uchun muqaddas qonun, bolalarim, sizlar ham unga xiyonat qilmang! (Avval Zubarjadning boshiga oʻng qoʻlini qoʻyadi.) Koʻkrak suti berib oʻstirmagan boʻlsam ham, Zubarjad, bagʻrimga bosib fotiha beraman. Mening xonadonimga bolam boʻlib kirasan. (Oqyigitning boshiga qoʻlini qoʻyadi.) Yashirmayman, eng suyukli oʻgʻlim sek, Oqyigit! Hamisha baxt, tole yor boʻlsin, omin! Oqyigit (sakrab, oyoqqa bosadi, Zubarjad ham turadi). Onajon, sen meni yorur dunyoga keltirib bir marta baxtiyor qilgan eding. Zubarjadim bilan qovushtirib, menga bir olam tole ato qilding, odamga bundan katta baxt ham, davlat ham boʻlmaydi, onajonim! Quyosh, oyli koʻkim bor, Qir, yaylovli yurtim bor, Barini sen berding, onajon! Oppoq baxtga moʻl boʻldim, Muhabbatga qul boʻldim, Barini sen berding, onajon! Tangabeka. Avvalo, bolalarim, yurak quli boʻlmanglar, aql quli boʻlinglar! Koʻngil daryoday bebosh narsa, toʻlqinlanib har yoqqa seni uraveradi. Aql togʻ choʻqqisnday yuksak va mustahkam boʻladi. Unga suyangan yiqilmaydi, bolalarim! Oqyigit. Oʻgitlaringga qulluq, oyijon! Yaxshi orzular toʻlqinga solgan yurak yomonlik keltirmaydi. Tangabeka. Hali yoshsan, bolam, aql bilan yurak oʻrtasidagi kurash jangini bilmaysan. Mabodo boshingga tushib qolguday boʻlsa, aqlingga quloq ber! Oqyigit. Yozmishdan deydilar. Lekin men uchun ona soʻzi — taqdir muhri. Soʻzingdan chiqmaymiz, oyijon. Darvesh. Shunday... Shunday itoatli boʻlinglar! (Bir chekkaga oʻtib, boshini egib oʻtiradi, oʻzicha.) Bularni kstiqbolda turli-tuman shodlik, baxt, sevgi kutadi. Orqalarnda dillariga xiralik soladigan hech narsa... Men-chi, ey umr, esiz umrim... Tangabeka. Akang urushdan qaytib kelishi bilan butun yaylovni chorlab toʻy qilamiz, katta uloq choptiramiz. Elmirzaning zoti hali tirik! Boringlar, oʻynanglar endi, bolalarim! Oqyigit. Ketaveraylikmi, oyi? Tangabeka. Sabr qiling! Hoy, kelin! Shafaq! Shafaq oʻtovdan chiqadi. Shafaq. Chaqirdingmi? Tangabeka. Ha... Anavi ikkita xitoy kosa bor-ku, oʻsha kosalarga qimiz toʻldirib chiq! Shafaq. Xoʻp boʻladi. Tangabeka. U vaqtda ikkovinglar ham beshikdagi goʻdak edinglar. Xuddi mana shunday koʻklam payti edi. Otang rahmatlik katta poyga berdi. Ziyofatda zodagon, ulugʻlar naq tumonat. Shu ziyofatda Risqulbek bilan Elmirzabek sizlarni beshikkertti qilib qoʻyishdi. Toʻy yana uch kecha-yu kunduz davom etdn. Oqmon shoir sizlarning sha’ningizga koʻshiq toʻqidi. Oqyigit. «Koʻkka boqpb oʻy surdim, Yulduzni yondosh koʻrdim. Yerda ikki goʻdakning Umrini yoʻldosh koʻrdim...» Shu qoʻshiqmi, oyi? Tangabeka. Shu, Oqyigit, shu! Kosalarni koʻtarib Shafaq chiqadi. Mana shu kosalarni toʻldirib ikki bek qimiz ichishdi. Shundan beri oʻn yetti yil oʻtdi. Bu kosalarda endi sizlar oʻz baxtingiz uchun iching!.. Shu limmo-lim juft kosaday toleingiz toʻliq boʻlsin, baxti bekam boʻling! Shafaq kosaning birini Zubarjadga uzatadi. Zubarjad kosani labiga olib borib, toʻxtab qoladi. Shafaq kosani Oqyigit ga tuta turib, koʻzi Darvesh nazariga tushadi. Shafaq kosani tashlab yuboradi. Hamma sarosimada. Tangabeka. Senga nima boʻldi, kelin? Shafaq. Bilmayman. Tangabeka. Yaxshilikdan bashorat emas, Shafaq. Ilohim, yaxshilikka koʻrinsin! Oqyigit. Xafa boʻlma, oyijon, kosa butun! Qimiz toʻkilgan boʻlsa hechqisi yoʻq, oqlik! Shafaq. Kuyinma, ona, xudo xohlasa, ularga hech narsa boʻlmaydi, nima kelsa ham mening boshimga kelsin, men toʻkdim. Oqyigit. Umr boʻyi folbin, irim-sirimga topinding, oyi, biron narsani oʻzgartiroldingmi? Quyosh boyagiday charaqlab bolqiydi, maysalar boyagiday yam-yashil. Shu xayollarni itqitib tashla, ona, bugungi shodligimizga tashvish, vahima koʻlanka solmasin! Bizga fotihangni berdingmi, bas. Bir kosa emas, oʻn kosa qimiz toʻkilsa ham bizga hech narsa boʻlmaydi. Qoʻsh yulduz osmonimizda porlab turaveradi! Darvesh. Qismatimiz peshonamizga yozigʻliq. Uni hech narsa sidirib tashlayolmaydi. Tahlika qilma, boyvuchcha, yozilgani boʻladi. Oqyigit. Oyi, mana biz ikkalamiz bir kosadan icha qolamiz, qaytaga yaxshi boʻldi, bir kosadan ichsang yanada shirin tatiydi, rostmi, oyi? Tangabeka indamaydi. Zubarjad. Xafa boʻlma, boyvuchcha opa, kosamiz limmo-lim! Ma, Oqyigit, avval sen ich, oʻtinaman! Oqyigit. Sen ich, Zubarjad, oʻz ulushingni avval sen ich, qolganini men ichaman. (Zubarjad ichadi, keyin Oqyigit oxirigacha ichadi.) Umrimda bunday totli qimiz ichmaganman! Tangabeka. Nasibangizni butun ichmadinglar, bolajonlarim! Baxt toleingiz yarim-yorti boʻlmasin, ilohim. Oqyigit. Ikkimiz bir tan, bir jon boʻlgandan keyin bir baxt kifoya emasmi, onajon! Devona chopib kiradi, orqasidan Eshmirza koʻrinadi. Devona. Boyvuchcha, boyvuchcha opa, suyunchi ber! Eshmirza (sakrab, sakrab). Suyunchi, suyunchi! Suyunchiga besh oltin, suyunganga oʻn oltin! Devona. Suyunchi, suyunchi! Iye, nega hech kim suyunmaydi? Tangabeka. Quvonchli xabaringni aytib, hali sevintirmading-ku, Devona? Devona. Hozirgina chopar oʻtib ketdi. Urushdagilar qaytyapti, dedi. Askar yigitlar Koʻktepaga koʻtarilayotgan emish. Eshmirza. Choparning oti terga botib ketgan. Oʻq-yoyi obkashga oʻxshaydi. Akam kelganda kamonini men ham tortib koʻraman. Hamma kutish hayajonida. Tangabeka. Seni xudoning oʻzi yorlaqasin. Devona, suyunchiga senga sarpo kiygizaman, Eshmirzaga shoyi yalang toʻn qilib beraman. Devona. Suyunchiga menga xotin olib ber, boyvuchcha, hammasining xotini bor, faqat mening xotinim yoʻq, Eshmirzaga ham xotin olib ber! Tangabeka. Bu tentakka nima desam boʻladi? Hamma ham xotinli boʻlavermaydi, axir! Shafaq. (turgan joyida gandiraklab ketadi). Bunday sevinchga yetar zamon bor ekan, tangrim! Yuragim, yurakkinam shunqorga oʻxshab qinidan chiqa yozyapti, onajonim! (Tangabekanang pinjiga tikiladi). Tangabeka. Katta shodlik, qaygʻuday ogʻir keladi, bolam, bardam boʻl! Devona (yotib tinglaydi). Otlarning dupuri eshitilyapti. Bittasining oti shatirlatib chopib kelayapti, shu Yoʻlmirza boʻlsa kerak? Tangabeka. Nasibasi qoʻshilgan boʻlsin, bolamniig, nasiba haydab keladi. Oqyigit. Ijozat ber, onajon, Zubarjad ikkovimiz akamizni karshilagani chopaylik! Otlarimiz tayyor, egarlangan! Tangabeka. Rasmi, yovga ketganni uzatib bormaydi, qaytganning yoʻliga chiqmaydi, bolalarim! Burungilar sabr, sabr deganlar. Darvesh. Mana, boyvuchcha, bashoratimga tan berdingmi. Tilaklaringni xudoning oʻzi qabul qildi. Tangabeka. Bizni sen xushnud qilsang, seni xudo quvontirsin! Shafaq. Toqatlarim toq boʻldi, oyijon, koʻzim tinib, yer-koʻk aylanayotganday! Ijozat ber menga, istiqboliga yuguray! Yoʻlmirzamni olib kelgan otning yollarini tarab oʻpay, izlarini koʻzimga surtay. Tangabeka. Sabrsiz boʻlma, kelin! Zubarjad (Shafaq oldiga keladi). Shodlik seni majnuntolday egib qoʻydi, Shafaq. Boshingni koʻtar, ovsin! Sening quvonching hammamizning quvonchimiz, jonginam! Shafaq. Kutish yillari bu qadar qiyin tuyulmagan edi, Zubarjad. Diling talpinib, koʻzing koʻrmagandan ogʻiri yoʻq ekan! Devona (uzoqqa qarab). Ana, tepaga otliq chiqdi... yana... yana biri chiqdi... voy-voy, buncha koʻp ekan? Hamma oʻsha tomoyaga qaraydi. Darvesh gina joyidan qimirlamay oʻtiribdi. Eshmirza. Oldinda kelayotganning uchinchisi akam... xuddi oʻzi... Tangabeka. Yoʻq, u emas. Oʻz botirimni oʻzim tanimaymanmi? Oqyigit. Anavi toʻrtinchisi akamga oʻxshaydi! Tangabeka (Shafaqqa nazar tashlab). Kelin, yovdan gʻolib qaytgan erni shu taxlit kutadimi?! Ust-boshingga qara! Ering nima deydi? Shafaq (birdan hushini yigʻib). Rost aytasan, onajon! Es-hushimdan ajrab qolibman, Nima qilay, qaysi koʻylagimni kiyay, onajon, ayt, nimani kiyay? Tangabeka. Bugun yarashganini tanlab kiy! Shafaq. Toʻy oqshomi knygan koʻylagimni kiyib chiqsam-chi?! Boʻladmimi, oyi? Zubarjad. Oʻshani kiy, Shafaq, oʻshani kiy, ovsin. Bugun ham toʻying! Shafaq shoshilinch oʻtovga kirib ketadi. Bir dam jimlik. Tangabeka. Haligi chopar nega biznikiga kirmay oʻtdi ekan? Devona. Suvorisiz bir ot yetakda oqsab kelayapti-yu, lekin juda qaysarlik qilyapti. Oqyigit. Men akamni koʻrmayapman, nega odamlar ichida akam yoʻq? Sen koʻryapsanmi, oyi? Tangabeka. Bilmayman, bolam, hamma otliq koʻzimga akang boʻlib koʻrinyapti. Oqyigit. Akam yoʻq, oyi. Oldingilar yaylovga yetib keldi. Akam yuzboshi axir, yuzboshi oldinda kelmaydimi? Devona. Ana, haligi oqsoq otning yuganini olib, choʻlga xaydab yuborishdi... Yoʻq, ot ketmay yana boshqalarga qoʻshilib oldi. Hamma jim kuzatadi. Shafaq kiyinib chiqadi. Shafaq (oʻziga). Mana, toʻy koʻylagimni kiyib, sening bilan qovushmoqqa chiqdim, mening Yoʻlmirzam! Sen otingga qamchi urib nega yelib kelmayapsan? O, Yoʻlmirzam, menda zarracha sabr-toqat qolmadi. (Zubarjad bilan Oqyigit oʻrtasiga kiradi.) Sizlar koʻryapsizmi? Nega men koʻrmayapman, yo xudo, men hech kimni koʻrmayapman, Yoʻlmirza qaysi biri? Hamma jim. Oʻtov orqasidan otliqlar oʻta boshlaydi. Tangabeka (oldindagi otliqqa). Boyish, senmisan? Nega yoningda Yoʻlmirza koʻrinmaydi? (Otliq oʻtib ketadi.) Nega javob bermaysan, Boyish?! Oqyigit. Boshini egib oʻtib ketdi... Tangabeka. Hoy, Borliboy, yuzboshingiz Yoʻlmirza nega orqada qolib ketdi? (Oʻsha tomonga intiladi.) Oqyigit. Bu ham boshini egib oʻtib ketdi... Tangabeka. Hech boʻlmasa, sen javob qil, Qoʻlosh, nega orangizda Yoʻlmirza yoʻq? Mening bolam qayoqda qoldi? Devona. Bari oʻtib boʻldi... Tangabeka. Hammasining tili kesilganmi, nima balo? Nega javob qilmay oʻtib ketishdi?! Yovdan qaytayotganlardan biri kelib, Boyvuchcha oldiga yugan bilan kichik bir tuguncha qoʻyadi. Devona yugurib kelib yuganni oladi. Tugunchani ushlab koʻradi. Devona. Bu tugunchada yana oltin boʻlmasin, boyvuchcha? Tangabeka. Tuproq! Qora tuproq! Yoʻlmirzamning qabr tuprogʻi! Oh bolam, bolam, bolam! Shafaq. Yoʻlmirza! Yoʻlmirzam! Yoningga tort, Yoʻlmirza! Tort meni yoningga, Yoʻlmirzam! Bu toʻy koʻylagim kafanim boʻlsin! (Qichqirib yigʻlab, Oqyigit bilan Zubarjad oʻrtasiga yiqiladi.) Ular oʻzlarini chetga oladilar. III a f a q ni hech kim suyamaydi. Tangabeka. Men senga nima gunoh qiluvdim, e, xudo! Meni jazolaganing jazolagan! Umrim boʻyi gʻazabingdan qutulmadim! Gunohim nima?! (Birdan jim qoladi.) Bolam... Oʻgʻilginam, bolam!.. Devona Shafaq yoniga oʻtirib, uning sochlarini silaydi. Devona. Yigʻlama, Shafaq, sen menga xotin boʻlasan! Ikkinchi Parda Oradan bir necha kun oʻtgan. Tangabeka ning oʻtovi. Oqsoqollar oʻtiribdi. Darvesh ham shu yerda. Goʻsht yeb boʻlib, qimiz ichyaptilar. Bir chekkada Shafaq. Tangabeka. K.ani, kelin, chaqqon, chaqqon. Oqsoqollarning qoʻllariga suv quy! Keyin boshqa ishlarga qara! Shafaq dashshoʻy va qumgʻon tutib mehmonlarning qoʻllarini yuvdiradi. Birinchi oqsoqol. Rahmat, boyvuchcha, juda katta ziyofat qilib yubording, fe’lingni xudo hamisha shunday keng qilsin! Ikkinchi oqsoqol. Xonadoningni Elmirzaning saxovati tark etmabdi, kelin. Davlatingga xudo baraka bersin. Sen boyvuchchagina emas bek, bekasan. Uchinchi oqsoqol. Saxiyning davlati kamaymaydi, deydilar. Bu dunyoni kim orqalab ketibdi. Yeganing, ichganing qoladi, oʻynab-kulganing qoladi. (Shafaq qoʻliga suv quygancha barmoqlarini yalaydi.) Tangabeka. Endi qimizdan tanovul qilinglar. Uchinchi oqsoqol. Taomdan ulugʻ boʻlmoq gunoh! Tanovul qilamiz, boyvuchcha. (Ochkoʻzlik bilan ichadi.) Vay-bay-bay, butun tomirlarimga moyday yoyilib ketdi-ya. Shafaq ketadi. Tangabeka. Risqulbekka chopar yuborgan edim. Hanuzgacha daragi yoʻq. Uchinchi oqsoqol. Elboshining elda ishi chiqib qolgandir-da. Ikkinchi oqsoqol. Sanqib yurmagandir, albatta. Birinchi oqsoqol. Kelmas bekni kutmaydilar. Uchinchi oqsoqol. (Qimiz ichadi.) Bu gap ham toʻgʻri. Tangabeka. Nima qilsam—nima boʻladi, deb tunlar mijja qoqmay oʻylab oʻyimga yetmayman. Sizlarning maslahatingizga muhtojman. Fozil hukmingizni chiqarib bering, oqsoqollar! Birinchi oqsoqol. Ha, boyvuchcha, baxtingga raxna ketdi. Lekin uni tiklash kerak. Oʻlgan ketidan kim oʻlibdi?! Tiriklar tirikligicha kun koʻraveradi. Uchinchi oqsoqol (qimiz ichib). Yeydi, ichadi, dunyodan oʻtaveradi. Birinchi oqsoqol. Falakning gardishi, boyvuchcha. Koʻnmay ilojing qancha? Tangabeka. Shu falak gardishini iziga solib yubormoq kerak. Ikkinchi oqsoqol. Kengashlik toʻy tarqamas deganlar, kengashib koʻraylik. Tangabeka. Shafaq kelin oʻn gulidan bir guli ochilmay, mana, ersiz qoldi. Uni uyur-uyur mol berib olganimdan xabaringiz bor. Oqyigit uchun Risqulga qalinni toʻlab boʻlganman. Endi nima qilay, yoʻl-yoʻriq koʻrsatinglar! Ikkinchi oqsoqol. Oʻtganlardan qolgan odat va taomil bor, vasiyat bor, boyvuchcha, shariat shar’idan chiqib boʻlmas! Uchinchi oqsoqol. Kenja oʻgʻlingni ham oʻylamaslik insofdan emas. Kenjang ham oʻsib boʻyi yetpb qoldi. Necha yoshga bordi? Tangabeka. Hali bola, endi oʻn ikkiga toʻldi. Uchinchi oqsoqol. Men toʻqqiz yoshimda akamdan beva qolgan yangamga uylanib, uning qoʻyniga kirganman. Birinchi oqsoqol. Bizni chaqirganingdayoq bilgandim, boyvuchcha. Bu haqda bir sen emas, butun urugʻ oʻylayapti, sening tashvishing urugʻning tashvishi. Yursam ham, tursam ham oʻylayman. Mana bu qurdoshimiz aytganiday, taomilga amal qilib, udumimizni tutaylik. Oʻtganlar vasiyatini ado etaylik! Ikkinchi oqsoqol. Eshmirzani yanganing qoʻyniga kiritib boʻlmaydi. Bu shariatga xilof, negaki oʻzidan katta tirik akasi bor, ulugʻlar! Birinchi oqsoqol. Buni ham oʻylab keldim, oʻylab oʻtiribman. Bu yerda birgina yoʻl bor, boyvuchcha. Shafaq kelin Oqyigitga boʻladi. Risqul olgan qalinni qaytarib berishga qurbi yetsa, qizini Qoraxoʻja urugʻiga beradi-qoʻyadi. Yanglishmasam, sovchilar ham kelib yurgan edi. Darvesh bezovta. Tangabeka. Qalinni katta olgan. Qaytarishga qurbi yetarmikan? Boyning moli ham hisobli. Uchinchi oqsoqol. Qaytarmasa, Zubarjadni kenjang Eshmirzaga unashtirib, ikki toʻyni birga oʻtkazasan. Urugʻ ham yeb-ichib, koʻngilxushlik qilib qoladi. El orasida bundaqangi toʻylar boʻlmaganmi? Tangabeka. Oqyigit bilan Zubarjad naq bir olmaning ikki pallasi! Bir-birlarini oʻlguday suyushadi. Oʻn yetti yillik shirin orzularidan mahrum etish juda qiyin savdo. Ikkinchi oqsoqol. Suyushmoq—shaytonning makri. Bandalarni yoʻldan ozdirib harom-xarishga boshlagan ham oʻsha oshiq-ma’shuqlik emasmi? Oʻsha! Hamma oʻshalarning kasriga uchrayapti. Tangabeka (seskanib ketadi). Toʻgʻri aytasan... Birinchi oqsoqol. Ixtiyor bizda emas, boyvuchcha, shariat shuni taqozo qiladi. Risquldan qalin qaytmas, ikki oʻgʻlingni birvarakay uylantirayean. Ammo, avval Yoʻlmirzaning qirqini oʻtkazish kerak. Ikkinchi oqsoqol. Boʻlmasa shunday deb fotiha qilamiz, boyvuchcha. Darvesh. El ogʻalari, andak sabr qilinsa. Musofirning ham bir kalima soʻzini tinglasangizlar. Uchinchi oqsoqol. Ha, paygʻambar elchisi nima demoqchi ekan, eshitaylik. Darvesh. Oʻylab ish tuting-da, oqsoqollar. Nikoh yoshiga yetmagan, hali oʻn ikkiga ham toʻlmagan oʻsmirni nikohlash — bu shariatning muqaddas qonuniga xilof. Tanangizga oʻylab koʻring. Uchinchi oqsoqol. Yaylovning oʻz qonuni, oʻz taomili bor, Darvesh, biz uchun oʻsha muqaddas! Darvesh. Yoʻq, ulamolar, bu ishingiz shariatga toʻgʻri kelmaydi. Shafaq taqdiriga tan berib, tangriga imon keltirib, begunoh tulligicha oʻtib ketsa, urugʻingizning obroʻsi boʻladi. Mana bu haqda fikr yuritib koʻringlar. Keksalar ikkilanib qolishadi. Tangabeka. Ehtimol, Darvesh haqdir, hukm chiqarishga shoshilmanglar. Ikkinchi oqsoqol. Yoʻq, boyvuchcha, yaylovimizning urf-odatlariyu, taomili oʻzingga ma’lum. Biz ham koʻpni koʻrib umr kechirgan kishilardanmiz. Muqaddas taomilimizni oyoq osti qilgan bandalarni Ollohi-taoloning oʻzi jazolamay qoʻymaydi. Darvesh. Gunoh ish qilyapsiz, qariyalar, gunoh ish. Birinchi oqsoqol. Mana bu taqsirimiz aytganday, bizlardan ham keksa taomilimiz bor, oʻshanga amal qilamiz, Darvesh. Tangabeka qaytib kiradi. Darvesh. Makkai Mukarrama bilan ont ichib aytaman, hukmingiz insofdan emas! Uchinchi oqsoqol. Ka’ba, Makkayu Madina uzoqda, Darvesh, bizdan olisda. Tavba, deb aytish kerakku-ya, biz erkin, sahroyi odamlarmiz. Sahroning oʻz qonunlari bor. Sen bilan bizning z’tiqodimiz bir boʻlsa ham, yoʻrigʻimiz, taomilimiz boshqa. Darvesh. Oʻzingiz ham vahshiy, taomilingiz ham! Sizlardan itlar ham xazar qiladi. Birinchi oqsoqol. Shuni bilib qoʻyki, Darvesh, biz oʻzimizni kamsitishga hech kimga yoʻl qoʻymaymiz, hatto senga ham. Ikkinchi oqsoqol. Qani, taqsirlar, omin deng, xayrli ishga fotiha beraylik. Darvesh dan boshqalari fotiha oʻqiydilar. Birinchi oqsoqol . Boyvuchcha, bizga ruxsat endi. Izzat-hurmating uchun qulluq. Davlatingni xudo ziyoda qilsin. Tura boshlaydilar. Uchinchi oqsoqol (qimiz ichadi). Shoshiladigan yoshdan oʻtganmiz shekilli, qariyalar, taomni tashlab ketish yarasharmikan? Ikkinchi oqsoqol. Yarashadi, yarashadi. Ovqatdan boshqa darding yoʻq! Qani tura qolinglar endi. Tangabeka. Katta boshingizni kichik qilib keldingizlar, ulugʻlar, savob ishga bosh boʻldinglar, tanu joningizni xudo salomat qilsin. Ketishadi. Tangabeka kuzatib chikadi. Darvesh. La’natilar! Yoʻq! Baribir aytganimni qilaman. Tangabeka mening changalimda-ku. Xohlasam boʻgʻaman, xohlasam qoʻyaman. (Panjalarini yulib ochadi.) Tangabeka. Maslahatingni olmaganlariga ranjima, darvesh, bizning urf-odatni hazm qilishing qiyin. Menga ham oson tutma. Yuraklarim ezilib ketyapti. Bu ish hali necha odamning qon-qon yigʻlashiga sabab boʻladi. Lekin, odat hammadan beshafqat, taomil hammasidan kuchli. Bunga sening tushunishing qiyin! Darvesh. Sizlarning vahshiy taomillaringizni bilmayman, boyvuchcha, bunisi haq! Lekin oʻzimga nima kerakligini bilaman! Tangabeka. Tilagingni bajo keltiraman, musofir! Darvesh. Va’dani katta qilib, keyin ogʻrinib oʻltirma, boyvuchcha. Tangabeka. Soʻzlaring allaqanday gʻalati koʻrinyapti. Gaplaring ham bir xil. Nafasingni issiq qil, mehmon, yot yurtdan kelgan kishi boʻlsang... Darvesh. Din-e’tiqod yoʻllarida qirq yil kezib charchagan odamman, boyvuchcha. Musofirlik hassasidan boshqani koʻzim koʻrib, qoʻlim tutgani yoʻq. Men ham tirik odamman. Bagʻrimni tosh deb oʻylaysanmi? Tangabeka. Gaplaring gʻalati, musofir, bu soʻzlarning menga nima daxli bor? Darvesh. Sendan boshqa kimga gapiraman, axir, boyvuchcha? Tangabeka. Sen bir yoqdan kelgan odamsan, darvesh! Bu yerga olib kelgan qiymating yoʻlingni ham berar. Darvesh. Mening ham shoshiladigan davrim oʻtib boryapti, boyvuchcha. Tashqarida ot dupuri eshitiladi. Birov otdan sakrab tushadi. Tangabeka. Otda birov keldi. Oti hansirayapti. Olisdan kelgan choparga oʻxshaydi. Risqul kiradi. Boyvuchcha u tomon bir necha odim yuradi. Risqul. Assalomu alaykum, el-yurting omon, mol-davlating ziyoda boʻlsin, boyvuchcha! (Darveshni koʻrib.) Assalomu alaykum! Darvesh. Vaalaykum assalom, bek! Tangabeka. Aytganing kelsin, Riskulbek, qani, toʻrga oʻt! Kelmaganingga xavotirlanib, oʻzim boray deb turgan edim. Risqul. Choparing borganda ovda edim. Xabar topishim bilan orqamga qaytdim. Oqsoqollar tarqalishipti-da? Tangabeka. Ha, seni ancha kutishdi. Risqul. Oʻtirib, fotiha qilaylik. (Fotiha qiladi.) Tangabeka. Oving durust boʻldimi, Risqulbek? Risqul. Yoʻq, boyvuchcha, ovim yurishmadi, ikkitagina karqur bilan qaytdim. Ovning mazasi yoʻq, yil ogʻir keladiganga oʻxshaydi. Tangabeka. Ishqilib, oxiri baxayr boʻlsin... Risqul. Oqsoqollar qanday hukmga kelishdi, boyvuchcha? Tangabeka. Bor taomildan oʻtib qayoqqa borishar edi, Oqyigit uchun kelin uyda bor. Olgan qalinni toʻla-toʻkis qaytara olsang, Zubarjadga yana oʻzing xoʻjasan, qaytara olmasang, uyimizda kenja oʻgʻlim oʻsyapti... (Qimiz uzatadi.) Qimizdan tanovul qil, bek, goʻshtga nasibang qoʻshilmagan ekan. Risqul. Taqdir shu ekan, nima ham qilamiz, boyvuchcha, Zubarjadga ham sovchi kelgan joyi bor. Qoraxoʻja oyogʻini tirab turibdi. Hali yana sovchi yuborsa kerak, bergan mol-joningni qaytaraman, qarindosh boʻlish nasib qilmagan ekan. Darvesh. Yo xudovandi karim, mol-mol deysizlaru, bolalaringizni oʻylamaysizlar-a! Risqul. Bu haqda sen oʻylamasang ham boʻladi, Darvesh! Shunday qilib boyvuchcha, bergan molingning hammasini qaytarib yuboraman, hammasi hisobli. Tangabeka. Avvalgi yuborgan mollarimning urchishini ham hisobga olib, sanab qaytarishni unutma! Risqul. Boʻlmasa kelishib olaylik. Qancha urchidi deb taxmin qilasan? Ammo-lekin, bir oqsoq taka kam boʻlsa ham qoʻymayman. Tangabeka. Boshqa odamdan birga birni olar edim. Sening beklik mansabingni inobatga olib, ikki boshga bir bosh boʻlsa ham rizoman. Risqul (sakrab oʻrnidan turadi). Ogʻzingga qarab gapir, boyvuchcha, beklik mansabimni molga urib, meni kamsitmoqchimisan? Tangabeka. Behudaga qizishyapsan, bek. Sen bor, mansabing bor, shuning uchun sha’ningga qoʻshyapman-da. Risqul (nimanidir zslab). Hay, mayli, boyvuchcha, qasosingni olding! Hazilimni chin bilgan ekansan! Tangabeka. Dunyo shunaqa, Risqul, beklik umrlik boʻlsa ham, umr mangulik emas. U dunyoda hamma bab-baravar. Risqul. Voy-boʻ, keking zoʻr ekan-ku! Tangabeka. Ziyofatga yarasha fotiha deydilar, bek! Risqul. Koʻpayishi bilan talab qilib, terimni shilasan-ku! Tangabeka. Sening tering nimaga yarar edi, halol molimni senga harom qilib qoldirsam, hurmatsizlik boʻlar, bek! Risqul. Shu orada mollarga necha marta oʻlat keldi. Qancha mol qirilib ketdi. Qaysi mol urchisin?! Meni qiyin savdoga qoʻyding-ku! Tangabeka. Toʻgʻri aytasan, bek, oʻlatlar boʻldi. Lekin qalin moliga oʻlim yoʻq. Qirgʻin kishining oʻz moliga keladi. Risqul. Meni Risqulbek deydilar, boyvuchcha, adi-badi aytishib oʻltirishga tobim yoʻq, boʻladigan gapni ayt! Tangabeka. Boʻlarini aytdim, bek! Darvesh. Boyvuchchaning nafsi buzuq emas, bek, ortiq soʻrashi ham mumkin edi... Risqul. Sen din ahlisan, Darvesh, bu dunyo ishlaridan uzoqsan. Aralashmaganing ma’qul! Darvesh. Ixtiyoring, bek! Tangabeka. Mayli. (Keskin.) Yaxshiligimni unutmassan. Beshtaga bittadan qoʻshib ham molni yaylovga yubora qol! Risqul. Oʻntaga bitta beraman, vassalom! Tangabeka. Ey, qoʻy-e, seni bek deb kim aytadi, xotindan battarsan... Risqul. Senga xudo bas kelsin, menga mol emas, obroʻ qimmat. Beshtaga bittadan qoʻshib haydatib yuboraman mollaringni... Lekin, boyvuchcha, sen bilan qayta uchrashishdan xudoning oʻzi asrasin! Qizim sening domingga tushib qolmaganidan juda xursandman. Shuni bilki, Risqulbek hech narsani unutmaydi! (Chiqib ketmoqchi boʻladi.) Tashqarida ot dupuri eshitiladi. Biqinini changallab chopar kiradi. Chopar. Xunuk xabar, begim, xunuk xabar olib keldim! (Ogʻir nafas oladi.) Buyragimni oʻq teshib oʻtdi. Risqul. Buyragingni qoʻy, oldin xabaringni ayt! Chopar. Oʻtgan kechasi uzoqdagi podaga qora bulutga oʻxshab yov yopirilib keldi. Qoraxoʻjaning odamlari barimtaga kelgan boʻlsa kerak. Butun mollaringni haydab ketdi. Risqul (choparga qamchi oʻqtalib). Senlar qarab turaverdilaringmi yoki quyonga oʻxshab in-iningga kirib ketdilaringmi? Chopar. Tuni boʻyi olishdik, bek, yoqalashdik, kuchimiz yetmadi, bek. Hamma yilqichilaring, qoʻyboqarlaring oʻlgan, qanday qilib men omon chiqqanimga hayronman u jahannamdan. Voy, oʻlaman, ichim qonga toʻldi chogʻi, holim yomon, begim, oʻlaman. Risqul. Ha, Qoraxoʻja shu yoʻlni tutdimi hali! Endi u mendan barimtaning qonli qasosi—qarimtani kutaversin! Meni Risqulbek deydilar... (Qamchi siltaydi.) Tangabeka. Qarimtaning ustiga qor yogdi deya-ver, Risqulbek! Molsiz qolibsan-ku yo notoʻgʻrimi? Risqul. Toʻgʻri, toʻgʻri. Suyunaver, sening kuning tugʻdi. Tangabeka. Nega suyunay, axir, sening moling bilan meniki ham ketgandir. Risqul. Moling ketsa, senga kelin qoladi. Mening na molim, na qizim qoldi. Eh, murtad Qoraxoʻja! Qoningni tomchilab toʻkmasam, Risqulbek otim oʻchsin, butun zotimga qirgʻin kelsin! Tangabeka. Demak, qarindosh boʻlishdan boshqa choramiz yoʻq ekan-da? Risqul. Yana sen yutding, boyvuchcha, yana aytganingni qilding! Darvesh (oʻzicha). Xm-m... taqdir oʻyini avjiga chiqyapti... Tangabeka. Ochigʻini aytsam, Zubarjadni oʻz qizimday sevib qolganman. Qoʻldan chiqarib yuborgim kelmagandi. Koʻnglimga tortdi. Risqul. Bu bilan dardim yengil tortmaydi. (Choparga.) Tezroq borib otingga min, odamlarni yigʻ, u bosqinchini quvib boramiz, shoyad yetsak! Ey, otni olib kel!.. Chopar chopib chiqib ketadi. Tangabeka. Oq yoʻl, bek. Ishingni xudo oʻnglasin. Risqul. Qulluq, boyvuchcha! Fotiha ber, avliyo! Darvesh (makkorona tabassum bilan pichirlab oʻqib). Xudo oʻz panohida asrasin, ollohu akbar. Risqulbek shiddat bilan chiqib ketadi. Tangabeka. Choʻldagi yelni bostirib boʻpsan, bek. Qirgʻin daraxt boshida emas, odam boshida yuradi! Darvesh. Mana, yana ikkimiz qoldik, boyvuchcha. Tangabeka. Bir oʻzim tanho qolsam, yanada yaxshiroq boʻlar edi, darvesh. Bir oz oʻylab, xayolimni yigʻib olay. Darvesh. Oʻylayver, men shoshmayman. Lekin xayrli ish haqida oʻylamayapsan. Oqyigit bilan Zubarjadni bir-biridan ayirib, erning vasiyatiga xiyonat qilyapsan. (Boshini egib chiqib ketadi.) Tangabeka. Bu Darvesh hadeb gapni qayoqqa buraveradi, sira tushunmayman. Bizning gʻam-tashvishimiz bilan uning nima ishi bor? Yoki qilayotgan bu ishlarim chindan ham rahmatli Elmirzaning vasiyatlariga xiyonatmi? Boshimizga bunday balolar kelishini kim bilibdi? Nazarimda meni xuddi ilon chaqqanga oʻxshaydi. Oʻzimni qoʻyarga joy topolmayman. Tangrim, nima qilish kerak, nima qilay?! Pauza Devona yugurib kiradi. Devona. Boyvuchcha opa, boyvuchcha opa! Shunday Tol Qiviqqa yetishi bilan Risqulbekning oti munkib ketib, oʻldi-qoldi. Mana bunday yumalab, oʻmbaloq oshib ketdi. (Yumalab koʻrsatadi.) Tangabeka. Bek tirikmi? Devona. Bek darrov sakrab turdi-yu, ot talab qildi. Yolchiqul bizning toʻriq yoʻrgʻani tutib, uni mindirib yubordi. Tangabeka. Xayriyat, joni omon qolibdi bechoraning. Devona. Bekning doʻppisi bir chaqirim yerga uchib tushdi, boshida mana bunday (mushtini koʻrsatadi) gʻurra. Devona Tangabekaning yoniga kelib oʻtiradi. Tangabeka uning boshini silaydi. Devona. Boshimni silasang biram xush yoqadi, biram xush yoqadi. (Jilmayib.) Hamma vaqt shunday qilib tur, xoʻpmi, boyvuchcha opa? Tangabeka. Bir begunoh tirikkina jonsan, Devona, sen bilan soʻzlashib oʻtirsam oʻzim ham yengil tortaman. Devona. Meni erkalasang, yiglagim kelib ketaveradi. Yoʻq, boyvuchcha opa, men yigʻlamayman, men yigʻlasam, sening koʻngling buziladi. Tangabeka. Yigʻlama, Devonam, sening yigʻingsiz ham menga juda qiyin. Hamma yoq algʻov-dalgʻov boʻlib ketdi. Nima boʻlishiga aqlim yetmay qoldi. (Devonaning boshini silaydi.) Devona. Sen bilan ikkalamiz boʻlak yaylovga koʻchib keta qolaylik, boyvuchcha opa? Eshmirzani ham olib ketamiz. Mayli, Shafaq ham keta qolsin biz bilan! Mayli! Oqyigit bilan Zubarjadni ham qoldirib ketmaymiz, ikkalasi bu yerda qiynalib qoladi. Yolchiqul-chi? U ham yaxshi odam, uni ham olib ketamiz. Darvesh anavi Risqul yayloviga ketaversin. Tangabeka. Oh, Devona, qani endi sen ayttanday osongina qutulib boʻlsa? Koshki, koʻrgulik va azoblarimiz bu yerda qolsa! Hammasi orqamizdan quvib boradi. Devona. Baroqni ham olib ketamiz, boʻlmasa suyaklarni kim kemiradi?.. Tangabeka. Hay, mayli. Ana, qimiz quyib ich! Eshmirza. Chuh... qamish oyoq argʻumogʻim, chuh! Oyi, oyi qoʻychi Boymat mendan, xotin olganingda sen uni nima qilasan, deb soʻradi. Menmi, men uni qamchi bilan boplab savalayman, dedim. Toʻgʻri aytibmanmi? Tangabeka. Esingni yigʻ, tentak, aljirama! Qamchi bilan xotin kaltaklaganni koʻrganing bormi? Eshmirza. Koʻrganim bor, oyi. Anavi gʻilay Yilqiboy xotinini kunda qamchi bilan savalab, oʻlasi qiladi. Tangabeka. Odam emas, vahshiy ekan boʻlmasa. Shafaq, uning ketidan Devona kiradi. Shafaq. Chaqirdingmi, qaynanam? Tangabeka. Chaqirdim; oʻtir, hammanglar oʻtiringlar. Sen, devona, eshitib, jimgina oʻtir. Devona. Xoʻp boʻladi, boyvuchcha. Oqyigit. Oyi, sen bizni juda bemahalda toʻplading, ishqilib, oxiri baxayr boʻlsin. Tangabeka. Ogohlantiraman, bu oqshom mendan yaxshi-xabar kutmay qoʻya qolinglar. Ixtiyorim oʻzimda emas. Hamma tashvishda, bir-birlariga qarashadi. Shafaq (oʻzicha). Xudoyim, nahot oʻylaganlarim oldimga kelsa? Bir baloni sezyapman. Tangabeka. Nimadan boshlashga ham hayronman. Bugun oqsoqollarni, ya’ni urugʻlarimizni hurmatga sazovor ulugʻlarini yigʻib, kengash qurgandik. Oʻyladik, kengashdik. Ha, aytganday, Zubarjad, Risqul ham kelib ketdi. Kengashib, fikrlashib ota-bobolarimiz udumini tutishga, oʻtganlar taomiliga amal qilishga qaror qildik. Oqyigit (hayajonda). Ota-bobolarimiz taomili, vasiyati men uchun muqaddas. Bizning fotihamiz bor... Tangabeka. Taomilimiz, qonunlarimiz avloddan avlodga oʻtib kelgan koʻhna qonunlar, bolalarim! Undan oʻtib hech qayerga borolmaymiz. Oqyigit. Nima boʻldi oʻzi oyi, qiynamasdan tezroq soʻzla! Tangabeka. Akangning oʻlimi hamma yoqni ostin-ustin qilib yubordi, bolam. Koʻp umidlarimiz puchga chiqdi. Oqsoqollar eski udumimizni tutib, shunday qaror qildilar: Oqyigit, sen Shafaqqa uylanasan. Eshmirza, senga ana Zubarjad xotin boʻladi. Akangizning qirqini oʻtkazib, sizlarning toʻylaringizga harakat qilamiz. Hamma sarosimada. Eshmirza. Menga xotin kerak emas, oyi, men uylanmayman. Ana Devonaga xotin kerak. Men hali tegishib aytdim, menga xotin kerak emas. (Oʻtovdan chopib chiqib ketadi). Devona. Qoʻy, qoʻy meni, boyvuchcha, oʻz xolimga. Menga xotin kerak emas, menga uylanish gunoh. Xotinsiz ham juda yaxshi uxlayman. Ana, ikkalasini ham Oqyigitga ber! Meni tinch qoʻy, boyvuchcha opa! (Orqasi bilan yurib oʻtovdan chiqadi.) Zubarjad bilan Oqyigit hamon sarosimada, hayron. Shafaq. Istasang os, istasang chopib tashla, qaynanam! Lekin meni bunday jafolarga giriftor qilma! Ilinib turgan bir kuzgi yetim yaproq singariman. Tegma, qaynanam, oʻzim uzilib tushaman. Sen meni uch kishining koʻz yoshiga sabab qilma. Koʻz yoshi nimaligini men juda yaxshi bilaman! (Hoʻngrab yigʻlaydi.) Oqyigit (qahqahlab kulib). Ey, onajon! Toshdan toshga, qoyadan qoyaga sakrab yurgan kiyikka: sen bunday qilma, deb kim buyruq bera oladi? Bu yerda unga qonun emas... faqatgina oʻq hokim. Qoʻling borsa, ot bizni. Biz Zubarjad ikkalamiz bir jonmiz. Bizning taqdirimizni vasiyat va taomil bilan oʻzlaring qoʻshgansizlar!.. Zubarjad. Oʻlgunimcha sening quling, xizmatkoring boʻlishga tayyorman, boyvuchcha... Faqat bir iltimos, meni Oqyigitdan judo qilma, menga Oqyigitimni qoʻy! Oqyigit. Unday dema. Zubarjad, biz qul boʻlib emas, hur boʻlib yashash uchun dunyoga kelganmiz. Qul boʻlib emas, muhabbat, ahd-paymon asiri boʻlib yashash — bu buyuk baxt, Zubarjad! Oyijon, nahotki sen unutding otam soʻzlarini? U hamisha, «Hurlik-baxtiyorlik» der edi». Xoʻsh, nega jim boʻlib qolding? Ayt, oyijon, sen bizning iroda va sadoqatimizni sinab koʻrmoqchi eding, shundaymi? Tangabeka. Yoʻq, bolalarim, sizlar sinovdan oʻtgansizlar. Xudoyi taoloning xohlagani boshqa ekanu, biz shoshib osiylik qilib qoʻygan ekanmiz, bolalarim. Taqdirning yozganiga boʻysunmay ilojimiz qancha? Zubarjad (Tangabekaning oyogʻiga yiqilib). Bizning taqdirimiz sensan, boyvuchcha! Sen kuchli odamsan, har nimaga qodirsan, bizlarni bir-birimizdan judo qilma! Oqyigit (Zubarjadni oʻrnidan turgʻizib). Tur oʻrningdan! Bizning tiz choʻkib kechirim soʻrarlik nima gunohimiz bor, Zubarjad? Bizni tugʻilishimiz qovushtirgan, faqat oʻlimgina bir-birimizdan judo qilishi mumkin! Tangabeka. Tangrimning qudrati cheksiz. Zubarjad. Unday boʻlsa, nega uning qudrati faqat yozuzlikda cheksiz ekan, boyvuchcha?! Tangabeka. Tavba deb gapir, Zubarjad. Bu soʻzlaringning turgan-bitgani gunoh! Zubarjad. Bir ildizdan koʻkarib chiqqan qoʻshaloq niholni tomiridan qirqib ajratish gunoh emasmikkn, boyvuchcha! Bizning koʻz yoshlarimiz nahot sening bagʻringni qon qilmasa, boyvuchcha! Buncha qahring qattiq! Oqyigit. Ona, agar sen bizni shunday judolik dogʻiga tashlaydigan boʻlsang, bergan oq sutlaring harom boʻladi! Yoʻq, yoʻq, ona! Oyoq-qoʻllarimizga temir kishan solsang solginu, ammo dillarimizni ozod qoʻy! Tangabeka. Toʻlqin daryodan chiqib ketmaydi, oʻgʻlim, qirgʻoqqa urilib yana iziga qaytadi. Taqdir daryosining qirgʻoqlari baland va serqoya. Undan hech kim hatlab oʻtgan emas! Oqyigit. Mana, biz taqdir daryosi toʻlqiniga botmay, undan hatlab oʻtamiz. Zubarjad. Hammasi sening qoʻlingda, boyvuchcha! Tangabeka. Men taqdir quliman, taomil, urf-odat quliman. Mgning erkim oʻzimda emas. Oqyigit. Oh, bu qullik! Banda bandaga qul, qonunga qul, taomilga qul! Qul, qul, qul! Odamlar oʻzlariga qonun oʻylab chiqaradilar-da, oʻla-oʻlguncha oʻsha qonunning quli boʻlib yashaydilar. Qul, qul! Odat va zaiflik quli, goʻllik va hirsiyat quli! Insonning biri shuhratparastlik quli boʻlsa, ikkinchisi molu dunyo quli! Uchinchisi nodonlik quli boʻlsa, yana biri yovuzlikka qul! Nima uchun shunday? Nima uchun har bir tirik jonni behuda tamoil ra urf-odat goʻriga tiqasizlar? Bilaman, el-urugʻimizning odat va taomiliga koʻra men Shafaqqa uylanishim kerak. Bunga na Shafaq, na men rozi axir! Oʻt bilai suv qanday qovushsin?! Tangabeka. Bizda ixtiyor yoʻq, bu Ollo-taoloning xohishi. Shafaq. Bizning zorimiz, iltijolarimiz nega uning qulogʻiga yetmaydi. U shuncha uzoqdami? Oqyigit. Ollohning qulimiz! Ammo oʻzimiz oʻzimizga qul boʻlib yashaymiz. Men hurmat qiladigan Oqmon shoir shunday degan edi: Qullar boʻlib yashashdan ham qullik yomon, Yerimizda qullar bitar biron zamon. Qullar bitar! Ruhimizga podsho boʻlib, Dilimizga taxtin qurib qolar hamon... O, ruhlarni kishanlagan qullik yomon!.. Tangabeka. Oqmon shoirni eldan badargʻa qilganlarini ham unutma, oʻgʻlim! Oqyigit. Shoirni eldan badargʻa qilishga, yurtdan haydab chiqarishga yovuzlarning kuchlari yetadi. Lekin uning qoʻshigʻini ham, ruhini ham quvib chiqarib boʻlmaydi eldan! Tangabeka. Urugʻ unga la’natlar oʻqidi. Oqyigit. Yoʻq, urugʻ yovuzlariga, johillariga u la’nat oʻqib ketdi. Tangabeka. Mana, oz emas, koʻp emas, ellik yillik umrimda koʻpni koʻrdim, oʻgʻlim. Lekin taomilni oyoq osti qilgan biron qulning xudo gʻazabidan omon qolganini hali koʻrganim yoʻq. Men buni juda yaxshi bilaman. Shuning uchun butun tashvishu harakatim — sizni shu halokatdan himoya qilish. Oqyigit. Himoya qilma, ona, bizni bir-birimizdan judo qilishning oʻzi halokat qa’riga otishdir. Shafaq. Men misoli miltillab yonayotgan bir shamman, qaynanam. Yoʻlmirzam haqqi, uning ruhi hurmati meni oʻz holimga qoʻy. Erim dogʻida oʻzim yonib, oʻzim soʻnayin. Oʻtinaman, qoʻy, meni oʻz holimga! Tangabeka (jahl bilan). Tiling chiqib qolibdi deyman, kelin? Haddingdan oshma! Seni urugʻ poda-poda mol berib olgan. Sening xoʻjang ham urugʻ boʻladi. «Sevgi, sevgi» deysan hammang. Mana, Yoʻlmirza bilan sevishib qovushdilaring, baxting koʻpga bordimi? Muhabbatning turgan-bitgani hasrat. Shafaq. Muhabbatning hasrati ham men uchun lazzat! Tangabeka. Yetar, gapni bas qillaring endi!.. Qiyomatda xudo oldida men javob beraman. Qaror bitta: oqsoqollar qanday hukm chiqargan boʻlsa, shunday boʻladi! Hademay hammangiz ham taqdirga tan berib ketasiz. Zubarjad. (Oqyigitning chehrasiga boqib.) O, tangrim, bu ne hol, Oqyigit? Nega chakka sochlaring birdan oqarib ketdi? Yo xudoyim!.. Oqyigit. Qulluq, ona, ming rahmat! Shu daqiqalar ichida sen meni oʻttiz yoshga ulgʻaytirding. Aqlimni tiniqtirding. Hozir men yigit emas, koʻpni koʻrgan er kishi boʻlib senga aytar soʻzim bor. Men Zubarjadsiz bir kun ham yashay olmayman. Jonimiz ham, tanimiz ham bir yerda boʻladi. Butun sevgan urugʻim meni la’natlash emas, oyogʻimga yiqilib yolvorsa ham, aytganimdan qaytadigan emasman. Men muhabbatim bilan oʻzimni juda qudratli his qilyapman, ona! Sen butun dunyoni qorongʻilikka koʻmding, mana shu qorongʻilikda men uchun birgina yulduz — Zubarjad yarqirab turibdi. (Zubarjadning koʻlidan ushlab Tangabeka oldiga keladi.) Bizga bergan fotihangni takrorla, onajon! Zubarjad. Men Oqyigitsiz bir kun ham yashai olmayman. Men soʻnggi nafasimgacha Oqyigitnikiman, boyvuchcha! Bizni qovushtirgan fotihangni takrorla, boʻlgʻusi qaynanam! Takrorla fotihangni, boʻlgʻusi onajonim! Tangabeka. Men fotihamni takrorlash uchun emas, qaytarib olish uchun chaqirtirdim sizlarni! Mana, koʻz oldingizda olaman uni. Oqsoqollarning hukmi hukm! Bugundan boshlab bir-biringiz bilan koʻrishishingizga men rozilik bermayman! Oqyigit . Sen Quyosh nuridan mahrum etsang, ona, bizning yoʻlimizni oy nuri yoritadi, baxtimizga panoh boʻladi! Yur, Zubarjadim, ketdik! Oqyigit bilan Zubarjad chiqadi. Tangabeka. Kunimiz serqaygʻu, ertamiz qorongʻi! Shafaq (sahroga termilib). Hamma yoq simsiyoh, qora tuman qoplagan atrofni... (Keta boshlaydi.) Tangabeka. Bir oz sabr qil, Shafaq, ketma. Shafaq. Ovqat pishirishim kerak. Tangabeka. Ulgurasan. Gap bor. Shafaq. Aytilmagan nima qoldi, qaynanam? Tangabeka. Qaynana-kelin boʻlib emas, ikki teng ayol boʻlib gaplashaylik. Shafaq . Darajamiz teng emas-ku, qaynanam. Tangabeka. Hamma xotinlar bir xil, Shafaq. Men ham bir vaqtlar yosh boʻlganman. Shafaq. Sen hozir ham qari emassan! Tangabeka. Sen endigina daraxtdan uzib olingan yetuk mevasan, Shafaq! Zaha boʻlmagan, sharbatga toʻlib, tirsillagan meva! Chiroylisan, qaddi-qomating kelishgan juvonsan. Sening chekingga yigitlarning sarasi tushdi. Menga qancha ogʻir boʻlishiga qaramay, senga maslahatim shu: fursat gʻanimatligida oʻzing haqingda oʻylab qol. Shafaq. Yoshligimni urib ketdi qora garmsel. Tangabeka. Men ham sevgi lazzatiga toʻyib qonmay boʻlib qoldim tul. Necha marta oʻldirmoqchi boʻldim oʻzimni. Leknn hayot ustun chiqdi. Inson hamma narsaga koʻnikadi. Shafaq. Men koʻnika olmayman, bardoshim yetmaydi. Tangabeka. Oʻzingni koʻniktir, Shafaq, Oqyigitga koʻngil ber, boshqa ilojimiz yoʻq! Oy bulutlar chodiriga kirganda sen ham sekin uning oq oʻtoviga kir! Shafaq. O, qaynanam, xudodan qoʻrq, meni yomon yoʻlga yoʻllashdan! Men unday xiyonatni xayolimga ham keltirolmayman. Birovning baxtini oʻgʻirlab kishi baxtli boʻladimi? Zubarjadning koʻz yoshi kimni tutadi? Tangabeka. Zubarjad haqida biz oʻylaymiz, sen oʻzingni oʻylayver! Shafaq. Yoʻq, men bu yoʻlga yurmayman, qaynanam! Men oʻz oyogʻim bilan uning oq oʻtoviga kirib borolmayman. Meni bu sharmandalikdan qutqar! Men gunohdan qoʻrqaman. Anavi Darvesh allaqanday yovuz nazar bilan meni kuzatib yuradi. Qayerga borsam, oʻsha yerda u... Darvesh kiradi. Darvesh. Kechki ibodatni ham ado etib keldim, boyvuchcha... Nimagadir hamma yoqni quyuq tuman bosib kelyapti, bamisoli qora bulut! Ishqilib yaxshilikka koʻrinsin! Tangabeka. Qora tuman xayrlik keltirmasligini paygambar elchisi bilsa kerak?! Shafaq sezdirmay chiqib ketadi. Darvesh. Yer gunohga toʻlib-toshgan, boyvuchcha! Tangabeka. Yerda bandalar yashaydi. Banda boʻlgan joyda har narsa ham boʻladi. Darvesh. Xoʻsh, boyvuchcha, yoshlarni koʻndira oldingmi? Tangabeka. Men ularga urugʻning hukmini aytdim, koʻnish-koʻnmaslikka ularda ixtiyor yoʻq. Darvesh. Shunday degin... Tangabeka. Shunday... Men senga anchadan beri aytmoqchi boʻlib yurgan edim. Sening qiliqlaring meni borgan sari hayratga solib qoʻyyapti. Avliyo boʻlsang ham, boshqa boʻlsang ham, oʻzingga, biz uchun sen begonasan... Balki... Darvesh. Nima «balki?» Tangabeka. Balki ketarsan deyman... Sensiz ham hayotimiz notinch. Nima istasang shuni ol-da, joʻnab qol! Darvesh. Menga mol kerak emas, menga bir qarorgoh kerak. Jahon kezib charchadim, qoʻnim kerak. Tangabeka. Unday boʻlsa, oʻzingga bir qarorgoh izlab topgin! Darvesh. Bir umr izlagan qarorgohimni topdim, boyvuchcha, jahongashtalikka alvido dedimu, keksaligimni sening qarorgohingda oʻtkazishga keldim. Tangabeka. Bu yerning bekasi men! Mening qarorgohimda sening rizqing tugadi, endi yoʻlingga ravona boʻl! Darvesh. Qulluq, boyvuchcha. Lekin men bir daydi it emasmanki, oldimga bir suyak tashlab, aldab, haydab yuborsang. Fahmladingmi? Tangabeka. Nimalar deyapsan oʻzing? Hech narsa tushunmayapman. Darvesh. Tushunmasang, tushuntirib qoʻyaman. Tangabeka. Yoʻq, tushuntirmay qoʻya qol, kerak emas. Ammo ket bu yerdan. Nima kerak boʻlsa shuni olginu, ket! Darvesh. Keragini albatta olaman, boyvuchcha, lekin ketmayman. Negaki, ketish uchun kelgan emasman! Tangabeka. Yoʻq, ketasan! Mehmondoʻstligimni koʻrding, lozim boʻlsa qahrimni ham koʻrib qolarsan! Yaxshisi, nima kerakligini ayt, buyuraman, hozir berishadi! Darvesh. Menga Shafaq kerak, boyvuchcha. Shuni ber. Men qolgan hayotimni shu yerda, Shafaq bilan oʻtkazaman... Ha, nega oʻqrayasan? Men hali qariganim yoʻq, endi ellik beshga kirdim. Tangabeka. Toʻxta, toʻxta! Bu kuyov alahsirashini oʻngimda eshityapmanmi yo tushimda? Haligi avliyo Darvesh senmasmiding? Darvesh. Avliyolikni tark etganimga koʻp boʻldi, boyvuchcha. Bu gunohkor yerni tarki dunyo qilib, oʻzimni din, xudo yoʻliga bagʻishladim. Dinu imon, roʻzai ramazon, toatu ibodat qildim, haqiqat istab, nima topdim? Xulyo topdim, xulyo! Hammasi riyo, hammasi behuda gap, boyvuchcha. Nimaga sajda qildim, nimaga topindim? Qoʻsha-qoʻsha xotin quchib, oltin saroylarda bu dunyoning rohatini koʻrgan oliy zotlar imonining salomatligi uchunmi? Tangabeka. Xudo seni oxiratda oʻzi yorlaqaydi. Darvesh. Oxirat hozir yer ustida, boyvuchcha! Oxiratning jannati ham, doʻzaxi ham — Shafaq! Uni koʻrdimu, dindan chiqdim, imondan ayrildim, boyvuchcha. Mevasiz daraxt va uyasiz qush singari soʻqqabosh boʻlib dunyodan oʻtib ketayotganimga afsuslanib qoldim. Shafaq meni koʻkdan yerga tushirdi. Menda yerning nozu ne’matlaridan, rohat va lazzatlaridan bahramand boʻlib yashash ishtiyoqini uygʻotdi. Yoz quyoshi botayotganda ham yonib botadi... Muzlab qolayotgan qonim tugʻyonga kelib, mudroq hirsu havaslarim isyon koʻtarib, menga omon bermayapti. Men koʻmilgan vulqonga oʻxshayman, boyvuchcha! Menga Shafaqni ber! Bugunoq, hoziroq ber uni menga!.. Tangabeka. Ey, aqldan ozmadingmikan, Darvesh, esingni yigʻ! Darvesh. Esimni yigʻib olganim uchun oʻzimga tegishligini talab qilyapman, boyvuchcha. Tangabeka. Hoziroq ket bu yerdan, darvesh, boʻlmasa tumonatni boshingga toʻplayman, qamchi ostida qolasan. Darvesh. Poʻpisangni qoʻy, boyvuchcha, men qoʻrqmayman. Hayot oʻz qamchisini qattiq bosgan menga. Qara-ya, odamlarga imon tarqatib yurgan odam, bu yerga kelib imondan chiqib qolsa. Imonsiz odam qoʻrqoq boʻlmaydi. Tangabeka. Yana bir soʻz deydigan boʻlsang, oyoq-qoʻlingni bogʻlatib, choʻlga chiqarib tashlataman, och boʻrilarga yem boʻlasan. Darvesh. Tashlatishdan burun bir hikoya eshit... Bu boʻlgan voqea. Tangabeka. Kerak emas hikoyang, hikoya eshitadigan boʻlib oʻtirganim yoʻq. Darvesh. Hikoyam juda qiziq... koʻngling ochiladi. Tangabeka. Kerak emas... Darvesh. Ixtiyoring... Bundan oʻttiz yillar chogʻi muqaddam... ha, oʻttiz yil boʻlishi kerak. Tangabeka (oʻzicha). Oʻttiz yillar... Darvesh. Olislardagi yaylovlardan birida eri urushga ketgan chiroyli bir yosh juvon boʻlgan. Chiroyli juvon boshida eri bilan oʻtgan shirin ishqli tunlarni, quvonchli kunlarni eslab sogʻingan, yuraklari intilgan... Otilib chiqqan chashma oʻz oqimiga yoʻl topadi, deydilar. Qoʻshni qarorgohdan kelib-ketib yurgan kelishgan bir yigitga juvon oshiqu beqaror boʻlib qoladi. Shunday qilib, hislar toʻfonida mast juvon oʻynash orttiradi. Yigit necha bor oq oʻtovga kirib chiqadi — boʻsagʻadan boshqa hammaga sir. Kunduzlarni eri xayoli tuzogʻida, tunlarni yigit quchogʻida oʻtkazadi bu juvon... Oradan yil oʻtmayoq xufiya uchrashuvlar oʻz mevasini in’om qiladi — oʻgʻil bola dunyoga keladi. Bu sirdan yerda kindik kesgan doya kampiru koʻkda hayron chaqnagan yulduzlargina voqif boʻladi. Lekin sir ham qil ustida edi — bolani nima qilishlari, qayoqqa yashirishlaryani bilmasdilar... Xudoning marhamati keng, boyvuchcha... Xudo bandasiga beraman desa, ulushini yoʻliga tashlab qoʻyar emish. Shu bola tugʻilgan kunda yaylovda qoʻlida hassa, yuragida gʻussa bir yosh darvesh oʻtib qoladi. Xudoning mehribonligiga qara... Doya kampir darveshning yoʻlini toʻsadi. Qoʻrqa-pisa boʻlgan sirni aytib: tilaganingni soʻra, mol deysanmi, oltin deysanmi — qancha xohlasang ol. Lekin mushkulimizni oson qil, bizni balodan qutqar, deydi. Bolani olib choʻlga ket, ertalab qaytarib kel, kelganingni hamma koʻrsin. Keyin xalqqa: chet yaylovdan shu bolani topib oldim, degin. Xalq senga bolani katta oʻtovga bekning xotini oldiga olib borishni maslahat beradi, deydi kampir. Darvesh yigit doya kampirning hamma aytganlarini bajo keltiradi. Bolani darhol podachining emizikli xotiniga beradilar... Darvesh va’da qilingan pulu oltin, qoʻyu otlardan kechib, faqat mudhish sirni koʻngliga koʻmadi-yu, hu, deb joʻnab ketadi... Mana, bor hangama... Ha, nima boʻldi, boyvuchcha, ranging oʻchib ketdi? Tangabeka. Ha, jahongashta odamlarning ertagi shunaqa koʻp boʻladi. Darvesh. Esimda... haligi buzuqning ismi Tangabeka edi... Hali ham darveshning qulogʻida oʻsha ism jaranglab turibdi. Tangabeka. Ha, sahrolarda bunaqa ismlar juda koʻp uchraydi. Darvesh. Arzimasa yana bir narsani aytay... Usha goʻdakning manglayida katta xoli bor edi. Xuddi sening Devonang peshonasidagiga oʻxshagan... Oʻtmishingdan qochib, boshqa dargohlarga koʻchib ketibsan. Ammo oʻtmish koʻzga koʻrinar-koʻrinmas boʻlib kishining izidan yuraveradi, boyvuchcha! Mana, men ham topib keldim izingdan... Tangabeka. Hassang bilan birga qoʻshib xudo ursin seni, Darvesh! U vaqt yovuz iblis boʻlib chiqdi. Shu iblis kelib endi mendan tozon talab qilyapti. Olmay ketgan oltin oʻrniga — yosh xotin emish! Mening oʻz koʻrgan azoblarim kammidi?! Bir gunohga ming jazo... boʻyimda ekanida kunduz odamlardan yashirinib, tunlarni iztirob va koʻz yoshida oʻtkazib, aqldan oza yozgan edim. Shuning uchunmi, bolaning esi past boʻldi. Oʻttiz yildan beri unga qarab xufiya iztirob chekaman. Yashirin lazzatning ne’mati juda achchiq keldi menga. Darvesh. Oʻkin, boyvuchcha, oʻkin. Keyingi pushaymon oʻzingga dushman, deydilar. Tangabeka. Oʻkinaman. Shu gunohim uchun xudo meni qirqqa yetmay tul qoldirdi. Mana endi oʻgʻlimni tortib oldi. Qahri gʻazabiga duchor qildi xudo. Qani ayt-chi, Darvesh, dunyo tarozisining mezoni bormi yo yoʻq? Haqiqat qayoqda?! Darvesh. Oʻkin, boyvuchcha, oʻkin! Mana men shu oʻttiz yil gunoh qilmaganimga oʻkinaman. Sevgidan qoʻrqdim, xotinlar bilan aysh-ishratdan hazar qildim. Xullas, bu dunyoning lazzatidan bebahra yashadim... Yigirma besh yil avval Bagʻdodda bir davlatmand savdogar meni kuyov qilmoqchi boʻldi. Men u dunyoning jannatini bu dunyo lazzatiga alishtirmadim. Hozir pushaymonman!.. Yaqindagina, bundan oʻn yil muqaddam bir tul dahri xotin meni uvallo oʻz quchogʻiga tortdi — tob berdim, yaqiniga yoʻlamadim. Endi achinaman! Undan keyin Buxoroda... Saroylida... Oʻkinaman, boyvuchcha, hayot chaqirigʻiga kar-koʻr yashaganim uchun oʻkinaman! Lekin befoyda! Tangabeka. Sen odam emassan, iblissan, devsan! Darvesh. Iblis boʻlsam juda qudratli boʻlar edim. Men boʻlsam zaif, ayanch bir darveshman... Oʻttiz yildan beri mudrab yotgan iblis mana bugun uygʻondi, sarflanmagan kuchim, alanga olmagan choʻgʻim bugun yurak-bagʻrimni yondiryapti. Tangabeka. Sovush top, darvesh, endi yonib qayoqqa borar eding. Darvesh. Rost aytasan, men lazzat oladigan hayot daraxtining mevalari ancha siyraklashib qolgan. Shunday boʻlsa ham oʻz ulushimni olmay qoʻymayman. Eng oxirgisi boʻlsa ham uzib olaman mevamni. Boʻyim yetmasa, shoxini sindirib olaman! Tangabeka. Naqadar mudhish vabosan, darvesh! Darvesh. Toʻgʻri aytasan, boyvuchcha, sening taqdiring mening qoʻlimda. Hamma sirlarning kaliti — Shafaq. Shafaqni menga qoldirsang, olam guliston! Tangabeka. Yoʻq, qasamyod qilib aytamanki, uni senga bermayman! Butun bir urugʻ sha’niga isnod keltirasan! Yo parvardigor, oʻzing madad ber menga! Darvesh. Xudo oh-zoringni eshitmaydi, buni men yaxshi bilaman. Odamlarning oʻzlari bir-birlarini jazolaydilar. Sening jazong — mana men! Oʻsha vaqtda oltiningni olmagan edim, boyvuchcha, qarzingni toʻla! Tangabeka. Yoʻq, darvesh, bir gunohimni yuvish uchun yana gunoh qilishni xohlamayman! Ket, bu yerdan, tezroq ket! Darvesh. Men ketmayman. Agar tanballik qilaversang, boshingga tumonat urugʻingni yigʻib, seni yer bilan yakson qilaman. Dalilim — ana, Devona! Tangabeka. Qancha yovuz boʻlsang ham vahshiylik qilmassan! Har holda sen er kishisan-ku, axir?! Darvesh. Men hozir hech kim emasman, na farishta va na iblis! Men uchun muqaddas hech narsa yoʻq! Menga Shafaqni ber, boʻlmasa sharmanda boʻlasan, eski oʻkinchlaringga yangi pushaymon tuz sepadi. Tangabeka. Qoʻy, qoʻrqitma meni, darvesh, men qoʻrqinchlarning ichidan butun chiqqan odamman. Lekin men hozir oʻzimni emas, bolalarimni oʻylayapman. Taomilni oyoq osti qilishsa, xudoning gʻazabiga uchraydilar. Tirik ekanman, men bunga yoʻl qoʻymayman. Bor, el oldida meni fosh qilsang qilaver! Lekin bir narsani unutma! Men qattiqqoʻl va toshbagʻirman. Darvesh. Yoʻq, qoʻrqib kettaningdan shunday deyapsan, boyvuchcha, qoʻrqasan... Tangabeka. Men hozir sendan zarracha ham qoʻrqmayman. Terisi shilingan boʻri qoʻrqinchli boʻlmaydi. Darvesh. Koʻp kutdim, endi ozi qoldi. Lekin shuni unutma, boyvuchcha, sen mening koʻlankamsan. Men qayoqqa borsam, oʻsha yoqqa oʻrmalaysan. Sening oʻzingning na taning, na joning bor! Hozircha xoli qoldiraman, lekin xotirjam boʻl, Shafaqni olmaguncha qoʻymayman. (Chiqib ketadi.) Tangabeka. Yo rabbiy, qanday mudhish haqiqat bu?! Boshimga ne balolar yopirilib kelyapti? (Osigʻliq yoy bilan oʻqni koʻrib.) Mana bu oʻqlarning hammasi menga oʻqtalgan! Ana, ana yoyi tortilyapti... (Orqaga chekinadi.) Tortil, tortil! Mening yuragimga qadal! Qadal mening yuragimga! Qandayin dahshat bu! Meni qanday qilib yer koʻtarib yuribdi ekan, xudoyim!.. Ey, odamlar!.. (Qichqiradi, ammo shu zahoti qoʻli bilan ogʻzini berkitib, oʻrindiqqa yiqiladi.) Uchinchi Parda Shafaq bilan Oqyigit ning oʻtovi. Oqshom tushmoqda. Uzoqdan «Zulhijja» kuyini xotirlatadigan mungli kuy eshitiladi. Oʻtovda Oqyigit bilan Shafaq. Shafaq. Uzoqlarda yurakni ezadigan biram mungli kuy quyilyapti. Oqyigit. Bizning yetim yuraklarimiz yigʻlayapti. Sarson-sargardon qilishdi shoʻrli yuraklarimizni!.. Shafaq. Qismat deydilar. Peshanamiz shoʻr ekan! Oqyigit. Yoʻq, peshanaga, yozmishga yoʻyib, aslnda odamlar oʻz hukmlarini oʻtkazadilar. Shafaq. Oʻzimni girdobga otsam ham omon qoldim-a, ana u Yolchiqul qutqarmasa, koʻlga botardimu, qutulardim bu dunyoning tashvishlaridan. Qayoqdan paydo boʻla qoldi u Yolchiqul?.. Oqyigit. Sen oʻzingni oʻldirganing bilan bir baxtiyor boʻlarmidik? Sen tushgan qabrning sovuqligi bizni isishga qoʻyarmidi? Ming rahmat Yolchiqulga! Shafaq. Shoʻrli Zubarjadning kecha-kunduz tortgan oh-zorlarini eshitib, shunqor yigitning qanoti qayrilib borayotganini koʻrib turib yashash osonmi, Oqyigit? Shundoqqina surating qoldi... Oqyigit. Suyganimni oldilar, Jonimga oʻt soldilar. Koʻkragim toʻla tutun, Oʻti soʻnib kul qoldi, Kunduz soʻlib tun qoldi, Toleim buncha zabun? Dil kishanin olinglar, Qoʻllarimga solinglar, Qoʻying, yuragimni hur!! Shafaq. Uzoqlarda yurakni ezadigan biram mungli kuy qoʻyilyapti... Oqyigit. Zubarjadga qoʻshilib butun sahro yigʻlayapti. Tinglashadi. Pauza. Shafaq. Mana, er-xotin boʻlib bir oʻtovga kirganimizga ham uch oy boʻlyapti, Oqyigit. Lekin koʻzlaringning nurlari hali biron tunimni yoritgani yoʻq. Oqyigit. Kechir, Shafaq, nima qilay?!.. Shafaq. Bundan bu yoq ham shu boʻlarmikan qismatim... Oqyigit. Umr boʻyi... Lekin umr uzoq boʻlmas. Shafaq. Mening ham tanamda jonim, tomirimda yosh qonim bor... Uch oy... Nahot uch oyda aqalli uch marta yostigʻimga bosh qoʻymasang?.. Oqyigit. (Shafaq yoniga oʻtirib, boshini silaydi.) Kechir meni. Ixtiyor menda emas, Shafaq, ixtiyor yuragimda. Yuragim oʻzganing yostigʻi tepasida pirpirab yuribdi. Shafaq. Baxtli boʻlsin, desalar, otimni Shafaq qoʻyarmidilar. Oqshomgi shafaqday bir yarqirab soʻnsin, degan ekanlar... Oqyigit. Er boʻlib seni erkalab yupatishga tayyorman, ammo qanday qilib! Qay soʻz, qaysi koʻngil bilan? Kechir, xotin... oʻzimning ham ichim tutun, ustim butun. Shafaq. Ehtimol, taqdirga tan berish kerakdir?.. Bizdaylar oz boʻlganmi dunyoda?.. Oqyigit. Taqdirga tan berib ham koʻrdik, yangam ikkimizni ikki qoʻziday bir oʻtovga qamadilar. Men ham koʻnikib ketaman deb oʻyladim, boʻlmadi. Muhabbat mendan ustun keldi. Kechir, Shafaq, sen juda goʻzalsan, lekin men Zubarjadniki, oʻshanikiman! Shafaq. Mening zarracha ham ulushim yoʻqmikan senda? Oqyigit. Yurakni ulushlarga boʻlib boʻlmas ekan, Shafaq. Achchiq boʻlsa ham haqiqatni aytdim senga, kechir meni! Shafaq. Oh, Oqyigit, aytmasang ham hammasini bilaman. Oqyigit. Nimani bilasan? Shafaq. Butun tunlaringni u bilan birgalikda oppoq nurli saharga ulaysan. Oqyigit. Nima, ta’qib qilib yurasanmi? Shafaq. Ta’qib qilmayman seni, Oqyigit, koʻnglim sezadi. Tunlar boʻyi mijja qoqmay chiqaman. Xotin boʻlganimdan keyin erim oʻz tunlarini qayoqda oʻtkazishini bilmaymanmi? Lekin ehtiyot boʻl, Oqyigit, keyingi kunlarda urugʻ orasida sizlar toʻgʻringizda gap-soʻz yuribdi. Oqyigit. Agar Zubarjadim boʻlmasa, senga eng sadoqatli er boʻlar edim, Shafaq. Boshingdan tirnogʻinggacha aql. Nima qilayki, men seniki emas! Shafaq. Sen meniki emas... shuning uchun ham xotin boʻlib erni rashk qilishga haddim sigʻmaydi. Oqyigit . Bizdan ranjima, Shafaq, bizga ham qiyin! Shafaq (xoʻrsinadi). O, qani, endi ranjishga haqqim boʻlsa! Mening hech nimaga, hech narsaga haqqim yoʻq!.. Umuman, hech narsam yoʻq mening!.. (Yigʻlaydi.) Oqyigit . Yigʻlama, Shafaq! Bizning zoru figʻonlarimizni koʻkdagilar baribir eshitmaydi, koʻz yoshimizni koʻrishmaydi... Qani endi, urush boshlanib qolsa-yu, keta qolsam, birdaniga hammamiz bu jafolardan qutular edik... Shafaq. Oh, unday dema, jonim, yov chiqmay hasratda oʻtsin! Sen juda keraksan bizga, Oqyigit, mening qora baxtim! Oqyigitning koʻkragiga boshini qoʻyadi. Oqyigit. Ikki oʻt orasida kuymoq oʻlimdan ham ogʻir, Shafaq. Seni yupatishga soʻz topolmayman, aqlligim, nima deb seni yupatay?.. Yolchiqul kiradi. Oqyigit bilan Shafaqni bu suratda koʻrib shoshib qoladi. Yolchiqul. Oʻtovingizga ahillik, hamjihatlik doriganini koʻrib xushvaqt boʻldim, xushvaqtlik arimasin! Oqyigit. O, Yolchiqul, ogʻay! Kel, qadrdon, kel! Yaxshi kelding. Shafaq, mehmonga qimiz olib kel! Shafaq. Hozir keltiraman. (Mehmonga poʻstin toʻshaydi.) Oʻtir, Yolchiqul ogʻay. Yolchiqul. Men qulingizni faqat bir oʻtovda odam sanab mehmon qilardilar. Oʻsha oʻtov mana shu. Rahmat sizlarga, ming rahmat. Oqyigit . Sen qul emas, mana bizlar qul, Yolchiqul ogʻay. Yolchiqul. Hammamiz ham qul, ukalarim. Qullik mana bu yerimizni (koʻkragini koʻrsatadi) bosib yotibdi. (Shafaq qimiz olib kelib unga uzatadi. Qimiz ichib.) Rahmat, Shafaq, baraka top. Yuzingga qizil yugurib, uyingga baxtiyorlik doriganidan xursandman. Shafaq. Bizga atalgan baxtiyorlik Qof togʻining orqasida emish, Yolchiqul ogʻay! Yolchiqul. Keladi. Shafaq, mavridi bilan keladi. Ikkingizni juft koʻrib, quvondim. Shafaq. Bizni quvonch emas, qaygʻu yaqin qiladi, baxt emas, hasrat juftlaydi, ogʻay. Oqyigit. Zorlanganing bilan zor nari ketmaydi, Shafaq! Yolchiqul. Bir ish bilan kelgan edim, oʻtovingizga bunday roʻshnolik bilan qut darigan ekan, aytmay keta qolaman. Oqyigit. Gapiraver, Yolchiqul ogʻay. Bizning oʻtov — oʻsha-oʻsha, unda na qut bor va na oʻt! Shafaq. Qut bilan oʻt ham Qof togʻining orqasida emish, Yolchiqul ogʻay... Oqyigit. Gapir gapingni, Yolchiqul ogʻay, nima demoqchi eding? Yolchiqul. Shafaq eshitarlik xushxabar emas, balki Shafaq... Oqyigit. Shafaqdan yashiradigan sirim yoʻq, soʻzlayver! Shafaq. Men qora oʻtovga chiqib tura qolay! Oqyigit. Chiqma, Shafaq. Qancha ogʻir gap boʻlsa ham bizning koʻrgulikdan mudhish emasdir. Yolchiqul. Onang uch oydan beri oʻtovdan chiqmaydi. Oqyigit. Kasal emasmi? Yolchiqul. Kasal ham emas, sogʻ ham. Oldiga bir kirib chiq! Oqyigit. Oʻzi chaqirmaydi-ku! Yolchiqul. Chaqirmasa sen kir, u — ona axir senga. Oqyigit. Hammamizning qaddimizni bukib qoʻydi... Ha, gapning uchini chiqardingu naryogʻini aytmayaisan, Yolchiqul ogʻay! Yolchiqul (Shafaqqa uzr soʻraganday bir qarab). Ilonga oʻxshab hamma yoqda sovuq gaplar oʻrmalab qoldi, Oqyigit, hamma gap sen bilan Zubarjad ustida. Oqsoqollar gʻazabga mingan. Nikohni buzib, nomahram bilan koʻngilxushlik qilyapti deb, ikkalangizning boshingizga la’nat yogʻdirishyapti. Oqyigit. Meni la’natlashga faqat birgina odam haqli — u ham boʻlsa — Shafaq! Boshqaning la’nati bir pul menga. Yolchiqul. Ular el otalari, Oqyigit, soʻzlariga quloq solmay boʻladimi? Oqyigit. Hamma oqsoqoldan menga Zubarjad muqaddas! Yolchiqul. Yil yomon kelayotganga oʻxshaydi. Yut, ocharchilik yaqin emish... Oqsoqollar hammasini sizlarga yoʻyishyapti. Shafaq. Bu gaplar Oqyigitning oq koʻngliga tuhmat! Elga ofat keltiradigan qanday nojoʻya ish qildi? Yolchiqul. Buning ustiga, anavi Darvesh ukkiga oʻxshab hurpayib urugʻ orasiga gʻuluv solib yuribdi. Gunohga botganlarni eldan haydamasangiz, oʻlat bosadi, deb vahimaga solyapti xaloyiqni. Shafaq. Nima uchun boyvuchcha u daydining sharmandasini chiqarib, haydab yubormaydi? Yolchiqul. Hamma shunga hayron. Butun elatni zir titratgan boyvuchchaning bir darbadarga kuchi yetmay oʻtirsa. Oqyigit. Oyimning bir til qisiqligi borga oʻxshaydi. Yolchiqul. Xunuk xabar bilan ta’blaringni xira qildim, kechiringlar meni. Shafaq. Xushxabarni kutmay ham qoʻyganmiz, ogʻay. Xushxabar Qof togʻining orqasida chogʻi... Yolchiqul. Yana shuni aytib qoʻymoqchi edim, Oqyigit. Agar, mabodo bu yaylovdan bosh olib chiqib ketish xayolingga kelib qolsa, mening ikki otim egarlogʻlik! Oqyigit. Qayoqqa ot solma, bu jafolar orqangdan yetib boradi. Yolchiqul. Kishi nima boʻlishini bilishi qiyin, qarindosh! Oqyigit (keskin oʻrnidan turib). Toqatim toq boʻldi! Oyim oldiga boraman. Yigʻsin oqsoqollarini, bu ish bir yoqlik boʻlishi kerak, albatta bir yoqlik boʻlishi kerak! Tushunishlari lozim! Oqsoqollar ham odam qabilasidanmi, axir! (Chopib chiqib ketadi.) Jimlik. Yana oʻsha mungli kuy eshitiladi. Shafaq. Nega, nega sen oʻshanda meni girdobdan tortib olding, Yolchiqul ogʻay! Bu dunyoning olovida yonmay, muzdek qabr quchogʻida tinchgina yotgan boʻlar edim... Yolchiqul. Quyoshning butunlay soʻnganidan, bulut orqasidan boʻlsa ham, sochib turgani yaxshi, Shafaq! Shafaq. Sening soʻzlaringni ham tuman bosdi chogʻi, ogʻay, hech narsa tushunmadim. Yolchiqul. Bu dunyoda tanho, yoppa-yolgʻizman, mening koʻnglimni ovlaydigan faqat Oqyigitu sen bor. Bulut orqasidagi mening quyoshim shu siz, ikkingiz! Shafaq. Dardu alam nomli qora bulut ostidamiz, Yolchiqul ogʻay. Yolchiqul. Sen menga xuddi oʻz singlimdaysan, Shafaq. Gʻamingni yengillatish uchun oʻtga ham, suvga ham kirishga tayyorman. Nazarimda, seni girdobdan tortib olganimda sen bilan birga oʻz baxtimni qutqarib qolgandaysan, oʻzing quvonchdan mahrum boʻlsang ham men gʻaribning kechalarini yoritgan quvonch chirogʻisan! Shafaq. Odamlar bir-biriga azob berish uchun tugʻilganlarmi, deb oʻylaysan kishi. Lekin men bilaman, agar ularning oʻz erklari oʻzlarida boʻlsa, faqat bir-birlariga quvonch bagʻishlar edilar. Yolchiqul. Aybga buyurma, Shafaq, sening uchun jonimni berishga tayyor ekanligimdan ogoh qilib qoʻyay, deb aytdim. Shafaq Qulluq, Yolchiqul ogʻay! Yolchiqul. Xush qol, Shafaq, xudo senga sabr-qanoat bersin. (Ketadi.) Shafaq. Ey dunyoi bevafo... Men bechora Yolchiqulni aytaman. Sahrodagi yakka daraxtga oʻxshaydi. Na butogʻida qush uyasi, na soyasida koʻkat maysasi bor. Mevasiz daraxt, soʻqqabosh!.. Nima, mening gʻussali taqdirim unikidan yaxshiroqmi? Mening nimam bor! Bir erim bor, u ham birovniki! Ersiz ham tul edim, erli ham tulman. Uch oydan beri ilhaqman. Yoʻq, yostigʻimga boshini ham qoʻygani yoʻq! Nima, ilhaqlikka haddim yoʻqmi? Axir u mening halol erim-ku, chiroyda Yusufdan afzal erim-ku, axir!.. Darvesh kiradi. Darvesh. Assalomu alaykum, xoʻjang uydami? Shafaq (oʻzini chetga olib). Yoʻq, u uyda emas!.. Xayr, yoʻlingdan qolma, darvesh! Darvesh. Mening unda ishim yoʻq, hamma ishim sen bilan bitadi. Shafaq. Behuda gap! Bu uyning xoʻjasi bor. Lekin u hozir uyda emas, ket, qaytganda kelasan. Darvesh. Bu urugʻda xoʻja yoʻq! Shafaq. Nega boʻlmasin, bu uyning xoʻjasi erim, urugʻning xoʻjasi qaynanam! Darvesh. Qaynana, qaynana! Qaynanangni qoʻy! Men sening oldingga keldim, senga yaxshilik qilaman deb keldim. Shafaq. Menga hech kim, hech narsa kerak emas... Joʻna bu yerdan! Mening kamchilik joyim yoʻq, baxti toʻkisman. Darvesh (kuladi). Baxti bekam emish? Hayotingiz halokat ostida, boshlaringga balo yopirilib kelyapti, urugʻingga qirgʻin kelyapti! Fatarat topyapti! Shafaq. Bekordan-bekorga urugʻ fatarat topmaydi. Aljirama! Darvesh. Sen oʻzingni laqmalnkka solma, hamma narsani bilasan, urugʻ senlarning kasringga qolyapti! Ering taomil va nikohga xilof ish tutib, buzuqlik yoʻliga kirib ketdi. Tunlarni boshqaning quchogʻida oʻtkazadi. Senga bir yoʻl bor: xaloyiqning oldiga chiqib, yostigʻingga bosh qoʻymagan eringdan kech. «Men gukohkorning gunohiga sherik boʻlmayman, men erimdan kechaman!» de! Shafaq. Hamma soʻzing tuhmat, Oqyigit menga sodiq! Darvesh. Kechalari Eshmirza bola shirin uyquga ketganda, Zubarjadning qaynoq ogʻushiga kim kiradi? Balki men kirarman, balki Devona kirar? (Kuladi.) Shafaq. Men aygʻoqchi emasman. Mening erim — mening toʻshagimda. Boshqasini bilmayman. Darvesh. Senda na xotin yuragi, na ayol gʻururi bor, butun el bilganini sen bilmaysan. Shafaq. Mening el bilan ishim yoʻq. Mennng jannatim ham, doʻzaxim ham shu oʻtov. Sen bu oʻtozdan nari yur, darvesh, alangasida kuyib oʻlasan. Darvesh (oʻzicha). Odam suyagidan koʻprik solsam ham maqsadimga erishmay qoʻymayman. (Shafaqqa.) Men tangrining amru irodasini aytyapman, Shafaq, gunohga botma, Oqyigitdan kech! Birovning gunohini xas-poʻshlashdan ogʻir gunoh yoʻq bu foniy dunyoda! Qani, ayt-chi, sadoqatli ering hozir qayerda? Shafaq. Koʻngli qayoqqa boshlagan boʻlsa, oyogʻi oʻsha yerda! Sen joʻna bu yerdan, boʻlmasa, shovqin solib odamlarni boshingga yigʻaman. Darvesh. Men odamlardan qoʻrqmayman. Men hech nimadan qoʻrqmayman. Chunki men avliyoman! Avliyo hatto oʻlimdan ham qoʻrqmaydi. Unga na oʻlim, na jazo bor! Men kuchli odamman, qoʻlimni qayoqqa uzatsam yetadi. Istasam oyni soʻndiramanu, yer yuziga qabr zulmatini choʻktiraman. (Qoʻynidan kitob olib, uzoq qaraydi. Soʻngra oʻzicha.) Ha, bugun... oy tutiladi... Bugunoq oyni tutiltira olaman... Shoshilish kerak... Shoshilish kerak... Shafaq. Shoshil, shoshil, darvesh... Shoshilinch joʻnab qol bu yerdan! Darvesh. Men senga shoshilaman, Shafaq, yolgʻiz senga shoshilaman! (Shafaqqa intiladi.) Shafaq. Voy-dod!.. Devona kiradi. Devona. Shafaq, Shafaq, oʻtov yonida hali bir qop-qora ilon izgʻib yurgan edi. Tagʻin oʻrmalab bu yerga kirmasin, ehtiyot boʻl! (Darveshni koʻrib.) Ilon bir yumalab darvesh boʻlib qolgan boʻlsa-ya? Darvesh. Nima deb aljirayapsan, manglayiga shayton muhr bosgan maxluq! Mana bu tayoq bilan boshingga solaymi? Devona. Meni urib boʻlmaydi, darvesh, gunoh boʻladi... Menga qara, nega sen tun boʻyi oʻtovlar orasida oʻrmalab yurasan? Sen ilondan tarqagansan. Menga farishtalar aytdi. Darvesh. Kuf-suf desam toshga aylanasan-qolasan. Keyin onangning goʻri ustiga qabr toshi qilib qoʻyishadi... Har nima, qabrga asqotgan boʻlarding! Devona (ma’yus). Mening onam yoʻq. (Gʻazab bilan.) Tosh boʻlsam seni bosib-yanchib oʻldirar edim, sen odam emas, qora ilonsan-ku! Ta-ta-ta-ta. Qara, duming ilonga oʻxshab jilpanglaydi. Koʻlahlik boshing ham, naq ilonning boshi. Darvesh. La’nat boʻlsin senga! Hozir sen maxluqni itga aylantiramanu, tovonimni yalataman. Devona. Yoʻq, yoʻq! Men tovoningni yalamayman, oʻzingni chaynayman. Mana bunday, mana bunday qilib chaynab kemiraman. Vov...vov...vov... (It boʻlib vovillab Darveshni kuvib chiqaradi.) Shafaq. Uf, qutim uchib ketdi-ya, Devona. Yaxshi ham sen kirib qolding. Devona. Qoʻrqma, Shafaq. Shunchaki yolgʻondan it boʻlib vovilladim. Qorovul itiga oʻxshab vovillab haydadim. Shafaq. U odam qiyofasiga kirgan it, sen boʻlsang, yolgʻondan it boʻlib akillagan inson!.. Devona. Shafaq! Shafaq. Nima, Devona? Devona. Men sira uylanmayman. Shafaq, Nega, Devona? Devona. Oqyigit bilan Eshmirza uylanmaslaridan burun qanday yaxshi odamlar edi-ya, hech qachon yigʻlaganini koʻrgan emasman. Hozir bechoralarga juda qiyin. U oʻtovda Zubarjad yigʻlaydi, bu oʻtovda sen yigʻlaysan. Boyvuchcha ham mening boshimni silab oʻtirib, menga bildirmay yigʻlaydi... Faqat Eshmirza yigʻlamaydi, xolos. Kuni boʻyi yogʻochdan ot qilib chopib charchaydi-da, kechalari uxlaydi. Yigʻlamanglar, yigʻlamanglar, Shafaq! (Oʻzi oʻkrab yigʻlab yuboradi.) Shafaq. Yo xudoyim! Devonaning yuragi bir baloni sezayotganga oʻxshaydi. Devona. Hozir koʻkda farishtalar ham koʻrinmay qoldi... Koʻk yuzi qop-qora. Shafaq. Qoʻy, xafa boʻlma, Devona, ochilib ketar. Devona. Ochilmaydi, Shafaq, farishtalar uzoq yoqlarga uchib ketishgan... Shafaq. Bor endi, Devona, oʻrningga borib yot, tashqariga qorongʻi tushdi. Devona. Bahorgacha uygʻonmasdan uxlasang... qishning sovugʻi jondan oʻtib ketyapti... Zubarjad kiradi. Shafaq sarosimada. Uzoq jimlik. Zubarjad. Bevaqt kelganim uchun kechir, Shafaq! Yolgʻiz oʻzim juda qoʻrqaman, kuni boʻyi oʻynab charchagan erim dong qotib uxlab qoldi. Shafaq. Kel, uyim toʻri seniki, ovsin, yuqoriga oʻt! Devona. Ikki kelin, kelindosh, biri yalqov, biri yosh... Ikki kelin, kelindosh, bir-biriga... Zubarjad (soʻzini boʻlib). Bor, Devona bizning oʻtovga borib, Eshmirza yoniga kirib yot, uygʻonib ketsa, bir oʻzi qorongʻida qoʻrqib yigʻlab beradi. Devona. Ikki kelin, kelindosh, bir-biriga kundosh... (Ketadi.) Zubarjad. Men sening oyogʻingga bosh urib keldim, Shafaq. Shuncha vaqt koʻzingga koʻrinishga jur’at qilmay yashirikib yurdim. Endi boʻlmadi, toqatim, qolmadi, nima qilsang — qil meni! Ixtiyor senda, Shafaq! Shafaq. Sening izming menda emas, Zubarjad! Zubarjad. Yoʻq — senda... Oqyigitning halol xotini — sen! Shafaq. Qoʻy, yaramga tuz sepma! Zubarjad. Kechir, Shafaq, hech choram yoʻq. Boshimga la’natlar doʻlini yogʻdir, yuzlarimni qamchilar bilan tilib tashla, sharmandayu sharmisor qilib, ostonangdan haydab chiqar, lekin choram yoʻq, Shafaq! Men Oqyigitni koʻrmasam telbaman, jinniman! Men uch kecha koʻrmadim uni, Shafaq, uch kecha!.. Shafaq. U meni uch oydan beri koʻrmaydi. Koʻzi koʻrsa ham koʻngli tusamaydi. Mening ahvolim — tirik murdaning holidan ogʻir. Jonli, tirik Shafaqning qismati — murda qismati. Zubarjad. Hammamiz ham sharialarga oʻxshaymiz... Jonsiz sharialarga. Jonimizni tanimizdan sugʻurib olganlar. Biz hayot kechirayotganimiz yoʻq, Shafaq, qimirlab yuribmiz, xolos... Shafaq. Qimirlashga ham majol tugab boryapti... Zubarjad (Shafaq oyogʻiga tiz choʻkadi). Oyogʻingga bosh urib, izlaringni oʻpib yolvoraman, Shafaq, Oqyigitimni menga qaytarib ber! Usiz bir kun ham yashashga majolim yoʻq. Mening oldimda fakat ikki yoʻl bor: yo Oqyigit yoki oʻlim! Yoʻq, yoʻq, Shafaq, mening oʻlgim kelmaydi, yashashni istayman. Oqyigitni menga ber. Jonim Shafaq, menga ber!.. Shafaq. Tur oʻrningdan, Zubarjad, oʻzingni xoʻrlama. Agar men sen singari sevimli boʻlsam, barcha dardu azoblar tutundan ham yengil tuyulib, boshim osmonga yetar edi. Shu baxt qanotlarida pagʻa bulutlar ustida narvoz qilib, baxtiyorligimni dunyoga jar solib yashar edim. Hech narsani, hech kimni oʻylamas zdim. Sevimli boʻlmoq — tirik jonli boʻlmoq, demak — Zubarjad! Zubarjad (turmaydi). Faqat sen la’natlamasang bas, Shafaq. Men boshqa hech kimning qargʻishidan qoʻrqmayman, mening taqdirim sening hukmingda! Rizolik ber, Shafaq. Oqyigit meniki ekanligini tan olib, menga rizolik ber! Men Oqyigitim bilan qovushay! Rizolik ber, Shafaq, oh Shafaq! Shafaq (Zubarjadning qoʻltigʻidan ushlab turgʻazadi). Sizni bir-biringizdan ayirganlarida birov sizning rizoligingizni soʻraganmidi? Yoʻq, hech kim soʻragani yoʻq! Nega endi sevganing bilan qovushish uchun tiz choʻkib, iz oʻpib rizolik soʻraysan? Meniki boʻlmagan kishiga men xoʻjayin emasman, Zubarjad! Zubarjad. Oh, naqadar olijanob, saxovatlisan, Shafaq. (Shafaqni quchoqlamoqchi boʻladi.) Shafaq. Menga yaqinlashma, men oʻlim quchogʻidan chiqqan odamman, seni hayot ogʻushi mushtoqlik bilan kutadi. Zubarjad. Muruvvating uchun qulluq, Shafaq! Shafaq. Muruvvatli boʻlmay nima ilojim bor? Men ham oʻz erimni birovga oʻz koʻlim bilan berib qoʻyarmidim? Tish-tirnogʻim bilan unga yopishib olmasmidim. Oʻlsam ham birovga bermasdim... Mening erim yoʻq! Yoʻq mening erim! U sening qayligʻing, oʻynashing, ering — kim boʻlsa ham seniki Oqyigit! Hozirgi holimizda baribir sen — ersiz, men esa hamon — tul! Ikkimiz ham oʻz yoʻlimizga baxti qoralarmiz. Oqyigit kiradi. Zubarjad bilan bir-birlariga intilganlaricha qotib koladilar, Shafaq jimgina chiqib ketadi. Zubarjad. Oh, Oqyigit! Oqyigit. Zubarjad! Zubarjadim! Zubarjad. Sogʻinib, yuraklarim uzilib ketdi, Oqyigit. Chiday olmadim, oʻzim keldim. Oqyigit. Zubarjadginam, qafasdagi oq kaptarim! Zubarjad. Sogʻinib yuraklarim uzilib ketdi, shunqorim! Oqyigit. Bitmas qaygum, bitmas shodligim mening, Zubarjadginam. Zubarjad. Sen yonimda boʻlsang, tunlarim ham kunduzday nurga toʻlib ketadi, Oqyigit. Hatto devdan ham qoʻrqmayman. Sen boʻlmasang, atrofimni zulmat qoplaganday simsiyoh. Oqyigit. Dev deganingga, u kuni xuddi devdan qochganday, mendan qochib yurganing esimga tushdi, xotiringdami? Zubarjad. Voy, voy... oʻsha dev yana kelib qolibdi-ku... qoʻrqaman... (orqaga tisariladi.) Oqyigit (otilib kelib quchoqlab oladi). Men yana mana bunday qilib seni devdan tortib olaman. Hech qanday qaroqchiga bermayman! Zubarjad. Hali kechagina bu gaplarning hammasi hazil edi! Qayda qoldi betashvish yoshligimiz? Oqyigit. Yoshligimiz oʻzimiz bilan, hech kim ayira olmaydi bizni! Zubarjad. Ayirdilar-ku! Oqyigit. Mana yana birgamiz-ku, Zubarjad. Endi hech kim ayirolmaydi bizni. Onamning oldiga kirib, bundan keyin usiz bir kun ham yashay olmayman, dedim. Ikkimiz bir oʻtovda yashaymiz, dedim. Zubarjad. Chiningmi Oqyigit? Er-xotinlarday bexavf, beqoʻrquv? O, baxt, naqadar Oqyigitimday yorqinsak!.. Ha, oying nima dedi? Oqyigit. Oʻylanib oʻtirib, chuqur xoʻrsindi-yu, hech nima demadi. Zubarjad. Kel, Oqyigit, uzoq-uzoqlarga ketaylik bu yerdan! Oqyigit. Oʻz yeringdan topmagan baxtni qayerdan topasan, Zubarjad? Hamma yoq boʻri uvillagan choʻl! Zubarjad. Ikkimiz bir yerda boʻlsak har qanday qiyinchilikni yengish mumkin. Odamlar bordir-ku, odam odamga rahm qilmaydimi? Otamni qonxoʻr Qoraxoʻjaning jallodlari oʻldirmasa, biz shu kunga qolarmidik? Oqyigit. Aytish qiyin, Zubarjad! Zubarjad. Qochaylik bu yerdan tezroq... Boshimizga judolik boltasi tushmasidan qochaylik! Oqyigit. Hech qayerga ketmaymiz, Zubarjad, shu yerda yashaymiz. Butun urugʻning koʻz oldida ikkalamiz bir yerda yashaymiz! Shunday dedim onamga! Zubarjad. Nima dedi qaynanam? Hech narsa demadimi? Oqyigit. Hech narsa demadi... Oldiga oqsoqollar kelib qoldi, chaqirgan boʻlsa kerak. Zubarjad. Balki oqsoqollar haqqoniy hukm chiqarib, bizni qovushtirib qoʻyishar? Oqyigit. Qovushtirmaydilar. Ularda jon yoʻq, inson yuragi yoʻq, Zubarjad! Zubarjad. Axir oʻshalar ham qachonlardir yosh boʻlgan-ku! Oqyigit. Yoshliklarini yuz yil avval unutib yuborishgan, Zubarjad! Ulardan yaxshilik kutma! Oʻz yoʻlimizni oʻzimiz topishimiz kerak! Biz oʻzimizga oʻzimiz hokim! Tashqarida gʻovur-gʻuvur eshitiladn. Zubarjad. Bu nima shovqin, nima toʻpolon, Oqyigit? Yana qanday tahlika, yo xudoyim! Oqyigit. Qoʻrqma, Zubarjad, mollarni haydashayotgan boʻlsa kerak. Zubarjad. Unaqaga oʻxshamaydi, gʻalayon vaqtidagi shovqin bu! Dahshatdan muzlab ketyapman, Oqyigit. (Oqyigit pinjiga kiradi.) Oqyigit. Qoʻrqma, jonim, yoningda men bor, qoʻrqma! Shovqin-suron bilan oʻtovga Darvesh, uch oqsoqol, Tangabeka va yana ikki-uch kishi kiradi. Darvesh. Elning nomus-ori boʻlgan oqsoqollar, oʻz koʻzingiz bilan koʻring! Uyatni bilmagan orsizlar yana birga. Bular buzuqligining chegarasi yoʻq! Ikkinchi oqsoqol. Uyat, uyat-e, butun urugʻning nomusini yerga bukdilaring! Sizlardan xudo yuzini teskari qilsin. Uchinchi oqsoqol. Urugʻimiz tarixida koʻz koʻrmagan, quloq eshitmagan sharmandalik bu! Bir kishi. Xarob boʻldik, eldan qut-baraka ketdi. Darvesh. Harom-xarish—urugʻ tomirni kesadigan bolta, deydilar. Necha oydan beri oʻsha bolta qirqyapti tomiringizni! Ikki buzuq butun urugʻ boshiga halokat keltiryapti, qirgʻin bosib kelyapti. Birinchi oqsoqol. Daryo-yu jilgʻalarda suv quriyapti. Ikkinchi oqsoqol. Biya va sigirlarning yelinida sut quriyapti. Uchinchi oqsoqol. Yoz boʻyi tomchi yomgʻir koʻrmadik, dalalarda yaproqlar sargʻayib, oʻtlar qurib ketdi. Ikkinchi oqsoqol. Ustimizga ofat yopirilib kelyapti!.. Bir kishi. Odamlarni oʻlat yutib, urugʻga qiron kelyapti! Darvesh. Bu ham kam. Urugʻingizda bunaqa harom-xarishlar yashar ekan, quyosh kuyib, oy ham soʻnadi. Oqyigit. El otalari! Bizning taqdirimiz sizning qoʻlingizda. Ammo shuni yodingizda tutingki, dalalarni bizning koʻz yoshlarimiz quritdi, yaproqlarni bizning hasratlarimiz sargʻaytirdi. Bizni bu kunga solgan kim? Siz emasmi? Bizni shuncha azob-uqubatga solganingiz uchun xudo sizning boshingizga ofat yogʻdiryapti! Birinchi oqsoqol. Tavba deb gapir, Oqyigit! Seni shayton yoʻldan ozdiribdi. Butun qonun-taomilimizni oyoq osti qilding, imonsiz, tavba qil! Ikkinchi oqsoqol. Tavba qildim, de! Oqyigit. Sizlar tavba qilinglar, ulugʻlar! Xato qaroringizdan voz keching. Men otam vasiyatiga sodiqman, siz uni buzdingiz. Vasiyatga xilof ish qilmoq — katta gunoh. Sizlar tavba keltiring. Uchinchi oqsoqol. Bunday safsatalarni eshitishning oʻzi katta gunoh, qariyalar! Birinchi oqsoqol. Sen nega indamaysan, boyvuchcha! Sen oʻz onalik soʻznngni ayt! Tangabeka jim. Ikkinchi oqsoqol. Oʻzing tuqqan bola uchun oʻzing javob ber, boyvuchcha! Uchinchi oqsoqol. Risqulbek oʻlib qutuldi bu sharmandalikdan. Boʻlmasa anavi oqpadari (Zubarjadni koʻrsatib) uchun hozir u ham izza boʻlib turar edi. Yaxshidan tugʻilgan yomon, deb shuni aytadilar. Oqyigit. Zubarjadga til tekkizma, ulugʻ! Uning vijdoni pokiza. Sen men bilan soʻzlashaver! Ikkinchi oqsoqol. Pokiza emish? Unda vijdon nima qilsin? Ikkalang bir goʻr! Birinchi oqsoqol. Ayt oʻz soʻzingni, boyvuchcha, oʻgʻling gunohini yopib, oʻzing gunohga botyapsan... Tangabeka. Togʻ bagʻrida koʻz ochgan buloq suvi oqib tushgandan keyin — vodiyniki boʻladi... Oʻgʻlim endi voyaga yotgan, mendan ketib — elniki boʻlgan. (Ma’yus va tahlikada.) El nima qilsa, ixtiyori! Soʻzim shu! Darvesh. Sen oʻzingni quruqqa olib, elga solma, boyvuchcha, bolalaring uchun sen mas’ul. Uchalasi ustida oʻz hukmingni chiqar. Uchala oʻgʻil ham seniki-ku! (Tangabekaga makkorona jilmayib qaraydi.) Ikkinchi oqsoqol. Uchalasi dedingmi? Uchinchi oqsoqol. Uch oʻgʻil? Darvesh. Ha, uch oʻgʻil! Birinchi oqsoqol. Urushda oʻlgan Yoʻlmirza shahid ketgan. U boyvuchchaga shuhrat keltirdi, xolos. Darvesh (oʻylab turgach, bir qarorga kelib). Toʻgʻri aytasizlar, qariyalar, yovda oʻlgan — shahid! Ikkinchi oqsoqol. Nimaga qarab oʻtiribmiz, oqsoqollar! Gunohkorlar tezroq tavba qilsinlar. Bularning kasriga elni qora vabo bosib kelyapti. Tangabeka, aytadigan soʻzingni ayt, qariyalar senga muntazir! Birinchi oqsoqol. Soʻz senga, boyvuchcha! Tangabeka (iztirobda.) Yakka otning changi chiqmas, deydilar. Oʻgʻlim, qadimdan qolgan qonun va taomilga yakka oʻzing bosh koʻtarib nima orttirding? Sen taomilga xiyonat qilding. Yoʻldan ozgan bandasiga tangrining qahri gʻazabi cheksiz, bolam! Umr boʻyi tiriklayin doʻzaxda kuydiradi. Buni bir gunoh qilib, ming jafo tortganlargina biladi, bolam. Koʻngilning bir erki uchun aql umr boʻyi uni qiynaydi. Aql-hushingizni yigʻib, oqsoqollar oldida tavba qilinglar! Tavba qil, bolam! Oqyigit. Men tavba soʻzini bilmayman, onajon! Tangabeka. Urugʻning ulugʻlari oldida tavba qilib, bir-biringizdan kechinglar... Keyin men Zubarjad bilan Eshmirzani olis yaylovga koʻchirib yuboraman. Odam beraman, yetadigan mol beraman. Oqyigit. Yoʻq, ona, tavba fursati emas, biz bir jon, bir tan boʻlib qolganmiz endi. Zubarjad. Oqsoqollar! Meni dunyoning narigi burchiga haydanglar, men emaklab boʻlsa ham Oqyigitga yetib kelaman. Bizni tugʻilish qovushtirdi, oʻlimgina judo qiladi. Ikkinchi oqsoqol. Ana, koʻrdingizmi?! Ayol boshi bilan tilini tiymaydi-ya? Uchinchi oqsoqol. Senga urugʻ mol toʻlaganmi — urugʻ molisan! Zubarjad. Mol bilan teng koʻrsanglar, molday boʻgʻizlab tashlanglar qoʻyinglar. Molni ham qiynashmaydi-ku! Bir kishi. Boʻgʻizlash ham kam, osish kerak buni! Oqyigit. Mol bilan tillashib oʻrgangansiz, oqsoqollar, biz sizning suruvingizda, osasizmi, chopasizmi, ixtiyor sizda! Tanlarimiz sizniki, lekin ruhlarimiz-chi? Ruhlarimiz taomilning temir qafaslarini buzib chiqqan. Ular keng havoda, sizning fisqu fujur, urfu odatlaringizdan yuksakda erkin parvoz qiladi. Bu ikki hur qushga qancha oʻq otmang, hammasi behuda! Ikkinchi oqsoqol. Amr etinglar, ulamolar! Bunday qabih soʻzlar uchun burungi zamonda odamlarning tilini kesar edilar! Betavfiqlar, bizdan qoʻrqmasanglar, tangridan qoʻrqinglar! Oqyigit. Mening tangrim bitta. Bizni qovushtirgan bir oʻsha tangri, boshqa tangrini men bilmayman. Imonim esa — muhabbatim! Ikkinchi oqsoqol. Bandalar, eshityapsizlarmi? Bu odam emas, iblis, iblisdan tarqagan! Odam bolasidan chiqmaydi bunday soʻzlar! Bular hammaga qiron keltiradi, qiron! Tangabeka. Oyogʻingga bosh urib oʻtinaman, oʻgʻlim, ulugʻlarning yuziga oyoq tirama! Tavba qil, Oqyigit, qon-qarindoshlaringni qirondan saqla! Oqyigit. Mening tavba qiladigan gunohim yoʻq, ona! Qon-qarindoshlarni biz halok qilayotganimiz yoʻq. Sizlar hammangiz oʻzingizni oʻzingiz halok qilyapsiz! Taomil, qonun degan oʻlik jonlar tiriklarni kemiryapti. Birinchi oqsoqol. Bittagina yoʻl bor, oqsoqollar! Bu ikki imonsizni urugʻdan quvish kerak! Tovushlar. Quvish kerak, haydash kerak! Ikkinchi oqsoqol. Ikkalasining qoʻllarini bir arqonga bogʻlab, choʻlga haydash kerak! Tovushlar. Haydash kerak! Quvish! Darvesh. Toʻrt tomonga chopar yuborilsin, ularni hech kim yaqiniga yoʻlatmasin, «Ular moxov, ular qaysi urugʻga borsalar, oʻsha yerda vabo qoʻpadi, qiron keladi!» deb xabar qilinsin! Tovushlar. Vabo keladi, qiron keladi! Devona chopib kiradi. Devona. Boyvuchcha opa, Tangabeka boyvuchcha opa, gʻalati ish boʻldi, osmonda qiziq ishlar boʻlyapti, oyning bir boʻlagi chetidan uzildi-yu, tushdi-ketdi. Ikkinchi oqsoqol. Ovozingni oʻchir, Devona, boʻlmagan gap! Devona (eshikka chopib borib). Ishonmasang, ana oʻzing chiqib qara, oyning bir chekkasi kemtik. Oyingizni shayton kemirib ketdi! Ikkinchi oqsoqol (eshikka borib). Aytganimiz keldi. Oxir zamon boʻlyapti. Ya’juj-ma’juj oyni kemirib ketdi. Anavi buzuqlarning kasri bu! Darvesh. Bashoratimga shak keltirdinglarmi? Oysiz qolib, zulmatga botasizlar demabmidim?! Birinchi oqsoqol. Yo tangrim, oy soʻnib boryapti. Dalada mollarning ma’rashi, itlarnim hurishi eshitiladi, oʻtovda yigʻi-sigʻi. Tovushlar. Oy soʻnyapti! Ikkinchi oqsoqol. Yer gunohga botgan, yer yuzida buzuqlik koʻp, buzuqlik! Tovushlar. Buzuqlik koʻp... Hammasi oʻshalarning kasofati. Halok boʻlyapmiz. Xudo, oʻzingning rahming kelsin! Darvesh. Oqsoqollar, takbir aytinglar, takbir aytinglar!.. Xaloyiq takbir oʻqib chiqadi. Ollohu akbar, ollohu akbar, Lo iloha illollohu, Vallohu akbar, ollohu akbar... Darvesh bilan Tangabeka orqaroqda qoladi. Oqyigit bilan Zubarjad ikki chetda. Oqyigit. Bizning oyimiz ham soʻndi. Hamma yoq sim-siyoh. Zubarjad. Koʻzlarimiz koʻrmasa, tovushlarimizdan tanib topib olamiz bir-birimizni, Oqyigit. Nafasingni sezib turibman, Oqyigit. Men zulmatdan qoʻrqmayman. Oqyigit. Hamma qoʻrqadiganlar orqada qolib ketdi, Zubarjad! Zubarjad. Ovozingdan yorqin nur sochiladi, Oqyigit. Oqyigit. Chunki sen umid kabi porlab turgan quyoshimsan, Zubarjad! Sekin bir-birlariga yaqinlasha boradilar. Darvesh. Kuning bitdi, boyvuchcha, boshingga qora kun tugʻdi. (Mensimay, buyruqomuz.) Aytib qoʻy, Shafaqqa koʻz-quloq boʻlib turishsin. U — meniki. Hali sen bilan men ora ochiq boʻlganimiz yoʻq. Koʻryapsanmi, boyvuchcha, hamma narsa mening koʻnglimdagiday xotima topyapti. Shafaq meniki, eshityapsanmi? Tangabeka. Sen ajdahosan! Ming yil yer tagida zaxlab yotgan qora ilonsan, devean! Darvesh. Oʻrtamizda ta’naga oʻrin yoʻq, boyvuchcha! Tangabeka. Oh, xudo, jonimni ol, menga oʻlim ber! (Gandiraklab chiqib ketadi.) Darvesh (kuladi). Endi oʻzim ham shunga ishondimki, jahonda iblisdan koʻra qudratli tangri yoʻq!.. Qorongʻilik. Zubarjad (eslab). Men Zubarjad otlidirman, Oqyigitning yoridirman, Bir koʻrishga zoridirman, Koʻrgan bormi, bizning yorni? (Oʻksib yigʻlab yuboradi.) Oqyigit. Zubarjadim, mening asl zumrad toshim! Baribir seni hech kim qora toshga aylantirolmaydi. Shuning uchun istiqbolimdan minnatdorman, oq kaptarim! Zubarjad (yigʻi aralash). Men hali ham umid uzganim yoʻq. Ajal albatta bizni chetlab oʻtadi. Ajalning shafqati yoʻqmi? Ajal odamlarga oʻxshagan tosh bagʻir emasdir? (Oqyigitning pinjiga suqiladi). Darvesh Shafaqni oʻtovga itarib kiritadi. Zubarjad. Kim bu?! Shafaq. Men! Zubarjad. Shafaq?! Shafaq. Men hali ham tirikman... Xotima Oy toʻla tutilgan tun. Oʻtov oldidagi maydon. Qayerdadir mash’al koʻtargan odamlar shovqin-suroni eshitiladi. Oʻtov oldida qoʻlida mash’al tutgan Yolchiqul. U soqchilik qilib turibdi. Yolchiqul. Darvesh menga mana bu qabrni qoʻriqlab turishni topshirib ketdi. Bu goʻrdan birov qochib qutularmidi? Qayoqqa qochadi?.. Ey yoshlar-ey, yoshlik qilishdi-da... Hali yaqindagina quluntoylarday oʻynab yurgan bu bolalar shu kunga tushib qoladi, deb kim oʻylabdi deysiz? Hoy, Oqyigit, otlarni egarlab qoʻydim, mininglaru qochib qutulinglar bu jahannamdan, dedim, koʻnmadi! Odamlar bir-birlarini tiriklay goʻrga tiqishadi, bir-birlarining terilarini shilishga tayyor... Mana bular (oʻtovga ishora qilib) taqdirga boʻysunishni istamaydilar! Oʻzlaricha kun koʻrishni istagan ekanlar, yashayversinlar! Birovga zararlari tegarmidi?.. Yoʻq, odamlar beshafqat! Ularning yuraklari toshdan. Devona kiradi. Devona. Voy, Yolchiqulmi? Ha, Yolchiqul, otlarni menga tutqazib, oʻzing gʻoyib boʻlding-qoʻyding? Men yuganlarini olib, otlarni dalaga haydab yubordim. Kerak boʻlsa tagʻin tutib olarsan! Yolchiqul. Shovqinlama, Devona, endi otlarning keragi yoʻq. Devona. Endi nima boʻladi, Yolchiqul? Yolchiqul. Juda yomon boʻladi. Devona. Bu yomonlardan ham yomonmi? Yolchiqul. Yomondan ham yomon. Devona. Yomondan ham yomon boʻlsa nima boʻladi? Yolchiqul. Oqyigit bilan Zubarjadning qoʻllarini bogʻlab choʻlga quvadilar, oqsoqollar boshlagan ishni och boʻrilar nihoyasiga yetkazadi. Devona. Nima uchun boʻrilar bir-birlarini yemaydilar? Yolchiqul. Yirtqich hayvonlar oʻz jinslariga shafqat qilishadi. Lekin odamlarda shafqat yoʻq, bir-birlarini yeyishadi. Devona. Meni ham yeb qoʻyishsa-ya? Yolchiqul. Oh, Devona, seni allaqachon yeyishgan... Sening hatto ismingni ham yeyishgan... Devona. Kim yegan meni? Yolchiqul. Unisi menga qorongʻi. Lekin seni yeyishgan. Devona. Boʻlmagan gapni gapiryapsan... Mana oyoqlarim, qoʻllarim butun, mana burnim, boshim bor... Boshimda doʻppim bor... Yolchiqul. Sen bilan mening baxtimni yeyishgan, Devona. Devona. Da... a... a... Yolchiqul (qulok solib). Oʻtovdagilar jim boʻlib qolishdi... Faqat Shafaq oʻksib-oʻksib yigʻlayapti... Ey, dunyo-ey... Devona. Ertaga quyosh chiqmasa nima qilamiz? Qanaqa qilib uyqudan uygʻonamiz, Yolchiqul?! Yolchiqul. Quyosh chiqar, chiqaru ammo qora quyosh chiqar. Devona. Boshqa quyosh chiqadimi endi? Yolchiqul. Nega boshqa boʻlsin, oʻsha quyoshning oʻzi. Lekin hasratdan kuyib, unniqib chiqar. Devona. Juda yomon boʻlar ekan boʻlmasam... Mash’al tutgan odamlar yaqinlashadi. Yolchiqul. Biz tomonga kelishyapti. Devona. Men ulardan qoʻrqaman, tagʻin meni ham tutib yeb yuborishmasin?! (Oʻtovga kirib ketadi.) Yolchiqul. Bunday tunda yaxshi odamlar molni choʻlga haydamaydi, bular odamni haydagani kelishyapti. Erkaklar, xotinlar qoʻllarida mash’allar bilan kirishadi. Ikkinchi oqsoqol. Bu buzuqlar tuprogʻimizni tark etmasa, boshimiz falokatdan chiqmaydi. (Qoʻlida arqon.) Haydash kerak bularni! Uchinchi oqsoqol. Fursatni boy bermay, tezroq quvish kerak! Tovushlar. Quvish kerak, quvish kerak! Birinchi oqsoqol. Boringlar, olib chiqinglar u yuzsizlarni! Ikkinchi oqsoqol. Odamlar koʻrsin, bilib qoʻysin: buzuqning holi shu boʻladi, ibrat olishsin! Tovushlar. Ibrat, ibrat boʻlsin! Birov. Shularning kasriga urugʻimiz ogʻir kunga qoldi. Uchinchi oqsoqol. Ey, bandalar, bularning holini koʻringu, yuz oʻgiring ulardan... Bir kishi Oqyigit bilan Zubarjadni olib chiqadi. Holdan toygan, ogʻir iztirobda Tangabeka kiradi. Birinchi oqsoqol. Siz urugʻning yuziga oyoq qoʻydingiz, urugʻ bundan buyon sizdan yuz oʻgiradi! Ikkinchi oqsoqol. Koʻrdingizmi, shaytonning yoʻliga kirganlarniig holi shu boʻladi! Darvesh. Qilmish — qidirmish! Ikkinchi oqsoqol. (Yolchiqulga arqonni uzatib.) Ma, Yolchiqul, bu arqon bilan ikkalasining qoʻlini bogʻla, qovushishni orzu qilar edilar, qovushsinlar! Yolchiqul. Qulluq, oqsoqol, men bu buyrugʻingni bajarolmayman. Ikkinchi oqsoqol. Bu murtad qaydan chiqdi?! (Bir kishiga.) Koʻcharboy, ma, chaqqon-chaqqon bogʻla! Koʻcharboy. Men ot tushovlaganmanu, oqsoqol, odam tushovlagan zmasman. Mening qoʻlim bormaydi, oʻzing bogʻlayver! Ikkinchi oqsoqol. Nima balo boʻlgan bularga, biri biridan tanbal? Birinchi oqsoqol. Oʻzing boshlaganni, oʻzing boshqar, qurdosh! Ikkinchi oqsoqol. Urugʻimiz osoyishtaligi uchun jonimni fido qilishga tayyorman! (Oqyigit bilan Zubarjadning qoʻllarini orqaga qilib bogʻlaydi.) Mana, bunday boʻladi... Men qonun yoʻlida oʻz farzandimni ham ayamas edim. Bir xotin. Bechoralarni bunday qiynagandan koʻra jonidan judo qilib qoʻya qolinglar! Tovushlar. Bogʻlab nima qilasizlar, qoʻyvoringlar, shunday ketaversinlar! Ikkinchi oqsoqol. Shovqin solmanglar! Bu nimasi?! Tangabeka. Oqsoqollar! Sabr qilinglar, shoshmanglar, mening soʻzimga quloq beringlar! Bir xotin. Onaga yoʻl beringlar! Odamlar chstlanib Tangabekaga yoʻl beradilar. Tangabeka. Men ona, onaman, xaloyiq. Sizning oldingizda ham, xudo oldida ham, u dunyoda ham, bu dunyoda ham men javob beraman. Bolalarni qoʻyinglar, oqsoqollar, mening ustimdan hukm chiqaring. Men gunohkorman, xaloyiq, juda gunohkorman. Meni la’natlang, qargʻang men gunohkorni! Lekin bolalarni qoʻying, tegmang ularga, oqsoqollar! Darvesh. Yoʻq, boyvuchcha, ular sening qoʻlingdan ketgan. Sen hali oʻz gunohing uchun javob beradigan vaqting keladi. Tangabeka. Uning soʻzlariga quloq solmang, bizning tinchimizni buzgan yovuz — shu! Darvesh. Sen bir oz oʻylab gapirsang durust boʻlar edi, boyvuchcha! Tangabeka. Hozir men sendan zarracha ham qoʻrqmayman! Elatlar! Bu doʻzaxi odam, bu mudhish zot. Bu avliyo emas, xudodan qaytgan yovuz! Darvesh. Bu boyvuchcha aqldan ozdi chogʻi?! Tangabeka. Ha, aqldan ozdim, ozmay koʻr-chi aqldan bu qiyomat qoyimda! (Oqyigitga.) Oʻgʻlim, kechir meni... Tavba qil, taomilga boʻysun, oʻgʻilginam! (Oqyigit jim.) Axir toshbagʻir emassan-ku, bolam?! Yolchiqul. Oʻzing toshga aylantirding, boyvuchcha! Tangabeka (Zubarjadga). Hech boʻlmasa sen tavba qil, Zubarjad. Sen ayolsan-ku, ayol kishiga toshkoʻngillik yarashmaydi! Zubarjad jim. Birinchi oqsoqol. Kechikding, boyvuchcha, kechikding! Hukmimiz qat’iy, uni Ollo taoloning oʻzi qabul etdi. Endi oʻzgartirib boʻlmaydi. Yana oʻsha toʻy libosida Shafaq oʻtovdan chiqadi, bir chekkada magʻrur jim turadi. Odamlar hayron va hayratda unga qaraydilar. Bir xotin. Astagʻfirullo! Bu nimasi? Tangabeka. Shafaq? Bugun tuy libosi kiyadigan kun emas-ku, bolam? Jin-pin urmadimi? Ering ajal izlab ketyapti-yu, sen toʻy libosida chiqasan? Shafaq jim. Ikkinchi oqsoqol. Ha, xudo yoʻliga, qon-qardoshlar! Qani, fursat oʻtmasin, vidolash bolang bilan, boyvuchcha! Tangabeka. Xayr, oʻgʻlim, alvido, Oqyigitim! Oq ismingga qora kunlar yoʻldosh boʻlishi yozilgan ekan peshonangga, bolam! Juvonmarg boʻlgan yoshliging uchun, sen koʻrmagan shodliklaring uchun uzr soʻrayman sendan, bolaginam! Kechir, men yoziq onangni!.. Adalotsizlik, qanday ogʻir adolatsizlik bu!.. Bir narsa de, bolam, oxirgi marta ovozingni eshitib qolay, birgina soʻz ayt bu gunohkor onangga, oq shunqorginam!... Oqyigit. Quloq eshitmagan ayblar eshitilib, aytiladigan soʻzlar aytilib boʻldi, ona! Senga emas, men tugʻilib oʻsgan aziz dargohga, ona tuproqqa aytadigan soʻzim bor: Alvido, tuprogʻim, suvlar, togʻlarim, Alvido, dilimning issiq dargohi. Baxtiyor yoshligim, xushnud chogʻlarim, Hurligim, ishqimning soʻnggi panohi! Qalbim jarohati ogʻir, dard ogʻir, Oʻlimday qop-qora yoʻlga chiqaman. Senda kunim bitmish, Ona yurt, axir, Qul emas, hurlikcha, ishq-la ketaman!.. Alvido, Yolchiqul ogʻay, alvido, Devona... Alvido, Shafaq, mening bechora xotinim! Men gunohkor boʻlsam, faqat sening oldingdagina gunohkorman, Shafaq! Sen oqilasan, kechir meni, qargʻama, Shafaq! Shafaq bosh egadi. Oqyigit, Zubarjad ikkalasi odamlarga ta’zim qilib, qorongʻilik tomon keta boshlaydilar. Tangabeka qotib qolganday. Ikkinchi oqsoqol. O, xudoyim, nihoyat bu gunohkorlardan bizni xalos qilding! Uchinchi oqsoqol (qoʻl siltab). Hamma balo, hamma vabo ular bilan daf boʻlsin! Birov. Ana, eshityapsizmi, rizqini sezib, och boʻrilar uvillayapti. Bir xotin. Voy xudoyim-ey, hech qaysingizda shafqat yoʻq! Boʻridan ham battarsizlar!.. Shafaq keskin burilib ikkinchi tomonga yoʻl oladi. Darvesh uning yoʻlini toʻsmoqchi boʻladi. Yolchiqul Darveshni chetga itarib, oʻzi Shafaq orqasidan ketadi. Ikkinchi oqsoqol. Hammasi yoʻldan ozgan, hammasi ham iblis qullari, buzuqlik qullari! Yoʻqolsin hammasi, daf boʻlsin! Qarorgohimizga osoyishtalik dorisin! Uchinchi oqsoqol. Osoyishtalik boʻladi, xudo xohlasa! Bu buzuqlik qullariga oʻlim! Devona (kutilmaganda oʻrtaga chiqadi). Qullar! Qani qullar! Kim qul? Uchinchi oqsoqol (ketganlarki koʻrsatib). Ana, qullar, ana! Devona (xaxolab kuladi). Men hech qanday qul koʻrmayapman. (Ketuvchilar iziga tikilib.) Qullar, qullar deysan! U yerda men qullarni emas, toʻrtta farishtani koʻrib turibman, toʻrtovining boshida toʻrt oltin toj yarqirab turibdi, ular hur-ku! Qullar qayerda? (Qattiq kuladi.) Mana bu yerda qullar! (Birinchi oqsoqolga.) Ana, sening peshonangda qullikning muhri qop-qora boʻlib yonib turibdi, qop-qora boʻlib turibdi!.. (Ikkinchi oqsoqolga.) Sening esa, ichingda shumshayib gʻarib qul oʻtiribdi, ana bukur qul oʻtiribdi. Uning yelka-yagʻrinlaridagi qamchi izlarini men koʻrib turibman... (Uchinchi oqsoqolga.) Qullik sening qorningda. Xuddi chuvalchangga oʻxshab xushomadgoʻylik, laganbardorlik quli yotibdi. Sen ayanch, qoʻrqoqlik qulisan!.. (Darveshga.) Qani, menga qara-chi, sen avliyoning qora yuragida nima bor ekan?! Sening ichingda qul yoʻq! Ana, tomosha qilinglar, bu avliyoning ichida buralib-buralib ilon toʻlgʻanyapti. Ilonning ikki tili va ikkita dumi bor... Avliyo qiyofasidagi ikki-yuzlamachilik quli bu! (Tangabeka oldiga kelib toʻxtaydi.) A, Tangabeka boyvuchcha! Menga qara, iye, boʻyningdagi nima? Marjonmi? Bu kumush marjon emas, kumush arqon! Qullik sirtmogʻi. Oʻz sirtmogʻing oʻzingni boʻgʻyapti... boʻgʻyapti, ana boʻgʻyapti! Qizil koʻzli burgut sen emasmisan? Nega sen oʻz bolalarkngni chohga itarib yubording, Tangabeka?! Endi ular orqasidan oʻzing ham chohga tashlan, boyvuchcha! Ana, u chohning qa’rida sen oʻldirganlarning suyaklari oqarib koʻrinib turibdi, ana, qara, oqarib turibdi! Men borib ularni koʻmay, axir oʻlganlarni koʻmishadi-ku. Oʻtovda tugʻilganmi, qoyaning choʻqqisida tugʻilganmi, oʻlgandan keyin baribir tuproqqa koʻmishadi... (Ketadi.) Tangabeka turgan joyida yiqiladi. Uzoqda, ketganlar tomonda yorqin nurli katta yoʻl koʻrinadi. Ketuvchilarning oʻsha nurli yoʻlga chiqqani koʻrinadi... Parda. |
| № | Mualifning boshqa asaralari |
|---|---|
| 1 | Ой тутилган тунда (фожиа) [Mustay Karim] 500 |
| № | Eng ko'p o'qilganlar |
|---|---|
| 1 | Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62429 |
| 2 | Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57895 |
| 3 | Gʻazallar [Nodira] 40505 |
| 4 | Guliston [Sa’diy] 36644 |
| 5 | Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23312 |
| 6 | Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23179 |
| 7 | Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21833 |
| 8 | Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19542 |
| 9 | Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18663 |
| 10 | Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14485 |
Tush.UZ - Tushlar tabiri