Gʻulom Zafariy [Naim Karimov]

Gʻulom Zafariy [Naim Karimov]

Oʻtgan asrning boshlarida yangi oʻzbek adabiyoti degan fenomenning yuzaga kelgani muhim voqea edi. Agar murakkab tarixiy davrda yashagan ijodkorlar she’riyat, nasr va dramaturgiya turlaridagi asarlari bilan yangi tarixiy davrning erk va hurriyat gʻoyalarini fidoyilik bilan targʻib va tashviq qilmaganlarida, mudroq xalq uygʻonmagan, milliy adabiyotimiz esa yangi uslub va janrlar bilan boyimagan boʻlardi. Shuning uchun ham shu davr adabiyotining beshigini tebratgan Mahmudxoʻja Behbudiy, Abdulla Qodiriy, Avloniy, Fitrat, Choʻlpon, Hamza singari ijodkorlar qatorida Gʻulom Zafariy nomini ham hurmat bilan tilga olish lozim. * * * Gʻulom Zafariyning qachon va qaerda tugʻil­ganligi toʻgʻrisida turlicha qarashlar mavjud. Ma’lumki, oʻtgan asrning elliginchi yillari oxiri – oltmishinchi yillari boshlarida, shaxsga sigʻinishning fojiali oqibatlari fosh etilganidan soʻng, qatagʻon etilgan yozuvchilar ijodini oʻrganish va ularning asarlarini xalqqa qaytarish ishlari boshlangan. Shu xayrli jarayonda, filologiya fanlari nomzodi Muhsin Zokirov ham faol qatnashib, «Toshkent oqshomi» gazetasida unutilgan yozuvchilar ijodiga bagʻishlangan adabiy sahifalarni tashkil qilgan. Mazkur gazetaning 1968 yil 1 iyul sonida ilk bor Gʻulom Zafariyga bagʻishlangan maxsus sahifa ajratilgan. Mazkur sahifada berilgan Muhsin Zokirovning maqolasida Gʻulom Zafariy 1899 yili Toshkent shahridagi Zarqaynar mahallasida tugʻilgan, deb yozilgan. Shu yili «Toshkent oqshomi»ning «Adabiy sahifalar»ida berilgan barcha ma’lumot va materiallarning marhum yozuvchilar arxividan olinganligi sababli, oʻsha ma’lumot Gʻulom Zafariy haqidagi aksar maqolalarda tirajlanib keldi. Kamina ham «Guliston» jurnalining 1996 yildagi 4-sonida bosilgan maqolamda: «Gʻulom Zafariy 1899 yili Toshkentning Zarqaynar mahallasida tugʻildi. U 1937 yilda hibsga olinganida, Kattabogʻ mahallasidagi Xoliqov degan kishiga qarashli 71-uyda ijarada yashagan», deb yozganman. Sirasini aytganda, bu soʻzlar Gʻulom Zafariyning 1937 yildagi tergov jarayonida bergan ma’lumotiga mutlaqo zid kelmaydi. Zero, Gʻulom Zafariyning mahbuslik anketasida tugʻilgan sanasi va joyi «1899 yil, Toshkent shahri», deb qayd etilgan. Hibsga olingan kunlarida ijodkorning Xoliqovning uyida ijarada yashaganligi toʻgʻrisidagi ma’lumot ham shu tergov materiallaridan olingan. Ammo filologiya fanlari doktori Berdiali Imomov «Sharq yulduzi» jurnalining 1981 yil, 11 sonida e’lon qilingan «Gʻulom Zafariy – shoir va dramaturg» degan maqolasida adibning tugʻilgan sanasi va joyi haqida bunday ma’lumotni bergan: «Siddiqa Gʻulomovaning bizga yozib bergan «Otaginam» sarlavhali xotiranomasi va boshqa ma’lumotlarga qaraganda, Gʻulom Zafariy 1888 yilda Qoʻqonning Yogʻbozor mahallasida hunarmand-miskar oilasida tavallud topgan (ayrim manbalarda, masalan, «Toshkent oqshomi» gazetasining 1968 yil 1 iyul sonida uning tugʻilgan joyi Toshkentda deyilib, yoshi oʻn bir yilga kichraytiriladi). Yosh Gʻulom eski maktabda oʻqib yurgan kezlarida, taxminan, asrimizning boshlarida, ularning oilasi Toshkentning Beshyogʻoch dahasiga qarashli Chaqar mahallasiga koʻchib keladi va shu yerdan hovli-joy sotib olib yashay boshlashadi». Toʻqsoninchi yillarning boshlarida, Toshkent televideniesining istagi bilan Gʻulom Zafariyga bagʻishlangan telekoʻrsatuvni tashkil etganimda, adibning qizi Siddiqa Gʻulomova kaminaga ham «Otaginam» xotiranomasining bir nusxasini bergan edi. Afsuski, uch sahifadan iborat bu xotiranomada adibning 1888 yili Qoʻqon shahrida tugʻilganligi haqida biror ma’lumot yoʻq. Ammo, akademik Mamajon Rahmonov «Ma’rifat qurboni» deb nomlangan suhbatida «Teatr» jurnalining 2000 yil 3 sonida bosilgan Siddiqa Gʻulomovaning 1963 yilda unga «otasi haqidagi qimmatli ma’lumotlar»ni berganini aytib, bunday degan: «Gʻulom Zafariy 1889 yilda Qoʻqon shahrida tavallud topgan. Asrimiz boshida uning oilasi Toshkentning Chaqar mahallasiga koʻchib keladi. Boʻlgʻusi ijodkor avval eski maktabni, soʻngra rus-tuzem maktabini bitiradi». Siddiqa Gʻulomovaning kaminaga bergan xotiranomasiga qaraganda, boʻlajak adibning otasi usta Muzaffar «ochiq chehrali», «juda-juda qiziqchi va mehribon otalardan boʻlgan». U mahalla bolalarini koʻrganida, «ularga qand-qurs ulashar», soʻngra: «Gijbadadoʻng-gijbadadoʻng, Puli borning gapi oʻng, Puli yoʻqning gapi toʻng», degan soʻzlarni ashula qilib aytar va ularni oʻyin tushishga chorlar ekan. Onasi Fayziniso otin esa «aqlli, ilmli, hojatbaror, hamma qoʻni-qoʻshnilarga va mahallaga mehribon, tadbirkor», «chevar, chevarlik orqasida puldor ona»lardan boʻlgan ekan. «Mahallada toʻy boʻlsa, – deb yozgan Siddiqa opa, – maslahatgoʻy, qolaversa, puldan yordamda boʻlib, <toʻy-hashamlarda> bosh-qosh boʻlib, doim hurmatda boʻlganlar. Hozir ham <uni> hurmat bilan tilga olurlar». Adabiyotshunos Berdiali Imomov adib haqidagi maqolasida Siddiqa Gʻulomovadan olgan ma’lumotlarga asoslangan holda, adibning ota-onasi va bolalik yillari haqida quyidagi fikrlarni keltiradi: «Usta Muzaffar oiladagi yakka-yagona farzandi Gʻulomning har tomonlama barkamol shaxs, bilimli inson boʻlib yetishishi ustida qaygʻuradi. Shu maqsadda, otasi uni Toshkentdagi rus-tuzem maktab­laridan birida oʻqitadi. Gʻulomning san’atga mehri ortishida uning oʻqimishli, chevar onasi Fayziniso da’vatlari, kechalari eski kitoblardan, dostonu qissalardan oʻqib, ertaklar aytib berishlari beiz oʻtmadi va yosh farzandi qalbida san’atga juda erta mehr uygʻotdi. Oʻz kasb-korlari orqasida yaxshigina turmush kechirgan bu oila yolgʻiz farzandining xohishiga qarab, sobiq Eshonguzar (Toshkentdagi Samarqand darvoza koʻchasiga tutash Katta­bogʻ) mahallasidan mevalarga boy, koʻrkam hovli-bogʻ sotib olishadi va shu yerda istiqomat qilishadi. Oʻqishni bitirgach, Gʻulom Zafariy Kushobda oʻqituvchilik qila boshlaydi...» Afsuski, Berdali Imomovning bu ma’lumoti bir oz umumiy va an’anaviy soʻzlardan iborat. Maqola muallifi adib oilasining Toshkentga koʻchib kelish sabablarini, bizningcha, notoʻgʻri izohlagan. Negaki, «oʻz kasb-korlari orqasida yaxshigina turmush kechirgan» oila hech qachon murgʻak farzandining xohishiga qarab, boshqa shaharga, begona kishilar orasiga koʻchib bormaydi. Usta Muzaffarning oilasi bilan Toshkentga koʻchib kelishining boshqa bir sababi boʻlishi mumkin. Bizga shu narsa ayonki, boʻlajak dramaturg, dastlab, eski maktabni, soʻngra rus-tuzem maktabini bitirganidan soʻng, Toshkentdagi Xoʻja Ahmad madrasasida tahsil olgan. 1912 yili u, noma’lum sabablarga koʻra, Oʻsh shahriga borib, yangi usul maktabida oʻqituvchilik qilgan. 1913 yili esa yana Toshkentga qaytgan. Bu, jadidchilik harakati avj olgan yillar edi. Toshkentlik ma’rifat shaydolari, endi, nafaqat, Turkiya, Misr, Hindiston, Qrim va Tataristonda, balki oʻzbek diyorida nashr etilayotgan gazeta va jurnallarni ham oʻqib, dunyoda roʻy berayotgan oʻzgarishlarni, maorif va madaniyat sohasidagi yangiliklarni zoʻr e’tibor bilan kuzatayotgan edilar. Shu yilning soʻngi kunlarida Toshkent va Samarqandda teatr truppalari tashkil etilganligi va bu truppalarning ilk sahna asarlarini xalqqa koʻrsatish uchun taraddud koʻrayotganlari haqidagi xabarlar ularni, shubhasiz, loqayd qoldirmagan. Gʻulom Zafariy ham 1913 yil oxirlarida Avloniy tomonidan tashkil etilgan «Turon» teatr truppasiga a’zo boʻlib kirgan. 1911-1912 yillarda Turkistonga Ilyosbek Ashkazorskiy, G.Qoriev, Qosim Shomil va Komil Mutiy rahbarligidagi tatar, 1911-1917 yillarda esa Ahmadbek Kamarlins­kiy, Ahmadxon Xontalshinskiy, Yu.Narimanov va Sidqiy Ruhullo rah­barligidagi ozarbayjon teatr truppalari kelib, oʻz spektallarini namoyish etishgan. Taxmin qilish mumkinki, Gʻulom Zafariy ham shu truppalarning Toshkentda namoyish etgan spektakllaridan xabardor boʻlgan. Va, shu hol tufayli, unda teatr san’atiga qiziqish tuygʻusi uygʻongan, desak, xato boʻlmaydi. «Turon» truppasining 1914 yilga oid 22 kishidan iborat roʻyxatida Gʻulom Zafariy nomining faxriy oʻrinlardan birini egallab turgani tasodifiy emas. Gʻulom Zafariy shu yillarda teatr san’atiga ixlos qoʻyish bilan birga, bir nechta gʻazallar ham yozgan. Uning shunday gʻazallaridan biri 1914 yili «Oyna» jurnalining 40 (iyul) sonida »E ilm!» sarlavhasi ostida e’lon qilinadi. Oradan yetti oy oʻtgach, shu jurnalning 1915 yil 9 (fevral) sonida «Holimiz» nomli gʻazali chop etiladi. 1916 yili Sidqiy Ruhullo rahbarligidagi ozarbayjon teatr truppasining Turkistonga ikkinchi marta kelishi oʻlkaning madaniy hayotida muhim ahamiyatga ega voqea boʻldi. Sidqiy Ruhullo shu safari chogʻida «Layli va Majnun», «Asli va Karam», «Arshin mol olon», «U oʻlmasin, bu oʻlsin» kabi opera va musiqali spektakl­larini namoyish etibgina qolmay, «Turon» truppasi ishtirokida «Layli va Majnun» operasini ham sahnaga qoʻyadi. Bu, Toshkent shahrida namoyish etilgan birinchi musulmon operasi edi. Agar shu tarixiy voqea 1916 yil 12 noyabr kuni roʻy bergan boʻlsa, oʻsha yilning 30 dekabrida «Turon» truppasi artistlari Sidqiy Ruhullo rahbarligida «Layli va Majnun» operasini oʻzbek tilida namoyish etadilar. Shu spektakldagi epizodik rollarning ijrochilar orasida Mannon Uygʻur, Gʻulom Zafariy va Xurshid ham boʻlishgan. Shunday qilib, shu yillarda, birinchidan, «Turon» truppasi misolida oʻzbek teatr san’ati tugʻilgan boʻlsa, ikkinchidan, shu truppa bagʻridan Mannon Uygʻur, Gʻulom Zafariy, Sulaymon Xoʻjaev, Xurshid singari teatr san’ati dargʻalari yetishib chiqqanlar. 1917 yil Fevral inqilobidan keyin, toshkentlik va vodiylik erksevar kuchlar Qoʻqon shahrida Oʻlka musulmonlarining favqulodda IV qurultoyiga toʻplanib, Turkiston Muxtoriyat hukumatining tuzilganini e’lon qildilar. Bu, oʻzbek jadid ma’rifatparvarlari orzu va armonlarining tantanasi edi. Shu quvonchli voqea munosabati bilan Munavvar qori Abdurashidxonov, Sa’dulla Tursunxoʻjaev, Afandizoda, Salimxon Tillaxonov, Norboʻtabekov va boshqa «Milliy ittihod» tashkiloti a’zolari «Turon» teatri binosida maxsus yigʻilish oʻtkazib, Turkiston Muxtoriyatini qoʻllab-quvvatlash, aholi oʻrtasida Muxtoriyat foydasiga tushuntirish ishlarini olib borishga qaror qildilar. Yigʻilish tashkilotchilari orasida Gʻulom Zafariy ham boʻlib, u M.Uygʻur, B.Qoriev, Ye.Bobojonov va A.Hidoyatov bilan birga «Milliy ittihod» tashkiloti rahbariyatining qarorlarini amalga oshirishda, xususan, bolsheviklar tomonidan qamoqqa olingan kishilarni ozod qilishda faol ishtirok etadi. Bu fakt Gʻulom Zafariyning shu yillarda erk va hurriyat yoʻlida kurashgan Mahmudxoʻja Behbudiy, Fitrat, Choʻlpon singari ijodkorlar bilan bir safda boʻlganidan shahodat beradi. Gʻulom Zafariy 1918-1921 yillarda bolalar uchun «Sharifjon», «Tilak», «Rahmdil shogird», «Toʻsqinlik», «Bahor», «Gunafsha», «Er va xotun» singari bir pardali musiqali pesalar yozadi. 1919 yil 20 mayda «Namuna» maktabi havaskorlari «Turon» teatrida uning «Yomon shogird», 13 iyunda «Turon» qoshidagi toʻgarak ishtirokchilari «Kolizey» binosida «Toʻsqinlik», 16 avgustda «Rohat bogʻcha» sahnasida «Bahor» musiqali dramalarini namoyish etadilar. Bu bir pardali muzikali sahna asarlarining tomoshabinlarga manzur boʻlganini koʻrgan «Turon» va «Oʻlka musulmon siyosiy truppasi» Gʻ.Zafariyning «Tilak», «Yomon oʻgʻil» va «Rahmdil shogird» asarlarini 1919 yilning iyun-oktyabr oylarida uch pardali spektakl shaklida tomoshabinlar e’tiboriga havola etadi. Hali bolalar uchun maxsus adabiyot maydonga kelmagan bir vaqtda, Gʻulom Zafariy bu asarlari bilan oʻzbek bolalar dramaturgiyasini boshlab berdi. Manbalarda qayd etilishicha, tilga olingan pesalarning yaratilishi va sahnalashtirilishida Choʻlpon, Fitrat, Mannon Uygʻur, Qori Yoqubov singari ijodkor va san’atkorlar muallifga yaqindan yordam berishgan. 1919 yilning ikkinchi yarmida Maorif xalq komissarligi oʻzbek xalq etnografiyasi, teatri, musiqasi, ogʻzaki ijodi namunalarini toʻplash va oʻrganish maqsadida Ilmiy boʻlimni tashkil etgan, shu boʻlim oʻz navbatida Musiqiy-etnografik bilim hay’ati, Oʻzbek bilim hay’ati, Teatr-etnografik bilim hay’ati va Etnografik bilim hay’ati singari shoʻ‘balarga boʻlingan edi. Mazkur shoʻ‘balardan biri – Teatr-etnografik bilim hay’atiga Gʻulom Zafariy rais etib tayinlanadi va hay’at oʻzbek folklorining turli janrlariga oid qiziqarli materiallarni toʻplashga muvaffaq boʻladi. Uning shaxsan oʻzi 1921-1922 yillarda Fargʻona vodiysiga, Elbek esa Toshkent viloyatining Boʻstonliq tumaniga borib, ikki yuzga yaqin qoʻshiq, yuzga yaqin lapar, ikki mingdan ortiq maqol va matallar (variantlari bilan), yuzdan ortiq topishmoq, bir necha oʻnlab ertaklar, xalq dramasi namunalari, bolalar oʻyinlari, urugʻlar haqidagi rivoyatlar va boshqalarni toʻplab, yozib kelishadi. Gʻulom Zafariy oʻzi toʻplagan materiallar asosida «Chigʻatoy-oʻzbek xalq teatrusi» («Bilim oʻchogʻi» jurnali, 1923 yil, 2-3 qoʻshma son) maqolasini va «El ashulalari» (Elbek bilan hamkorlikda, 1925 yil) toʻplamini e’lon qiladi. «Toʻplamdagi xalq ogʻzaki ijodi namunalari orasida, – deb yozadi filologiya fanlari nomzodi Olim Usmonov, – yurt tarixida roʻy bergan biror jiddiy voqeaga bagʻishlangan tarixiy qoʻshiqlar ham bor. Masalan, «Saydahmad» qoʻshigʻi Margʻilonda yaratilgan boʻlib, 1916 yildagi xalqni larzaga solgan, ba’zi joylarda isyonlarga sabab boʻlgan mardikor olish voqeasiga bagʻishlangan. Bu qoʻshiq xalqning mahalliy ma’murlarga va oq poshshoga nisbatan qahr-gʻazabini yorqin ifoda etadi. Toʻplamdan «Begijon», «Ajab yorlarim», «Andijon boray, dedim», «Oh, mening shohim», «Gʻayra-gʻayra», «Yoring boʻlsa», «Oʻrtoq», «Omon yor», «Ufor», «Gulyor», «Doʻst-doʻst», «Al omon», «Alla-alla, yor, alla», «Qashqarcha», «Chiroylik», «Xon oʻyini», «Qani-qani», «Gul oʻyin», «Qizil bola», «Chamanda gul», «Bodom qovoq», «Olmacha-anoringga balli», «Hoy, bola-bola», «Hoy, mening yorimsan», «Yalla», «Yor» va boshqa koʻplab ishqiy-lirik qoʻshiqlar oʻrin olgan... Xalq qoʻshiqlarini oʻrganish Gʻulom Zafariy ijodiga katta ta’sir koʻrsatdi va uning asarlarining xalq orasida mashhur boʻlishiga sababchi boʻldi. Uning koʻpgina doston va dramalariga xalq qoʻshiqlaridan namunalar kiritilgan». Gʻulom Zafariy shu yillarda mamlakatimizning turli viloyatlariga qilgan ilmiy ekspeditsiyasi natijasida, xalq badiiy xotirasidan oʻchib ketishi mumkin boʻlgan koʻplab qoʻshiqlarni yozib olib, oʻzbek folklori asarlarini toʻplash va oʻrganish ishiga muhim hissa qoʻshdi. Ayni paytda, boshqa viloyatlardagi xalq qoʻshiqlarining musiqiy xususiyatlari va oʻziga xosligini oʻrganib, oʻz asarlarining badiiy-musiqiy jihatdan yanada jozibador boʻlishiga intildi. Uning, masalan, «Halima» musiqali dramasini tinmay qayta ishlab, mukammallashtirib borishining sabablaridan biri ham adib badiiy olamining yildan-yilga boyib, nurlanib borayotganida edi. Turkiston Muxtoriyati va Buxoro amirligi tugatilganidan soʻng, boshqa sobiq «ittihodchilar» qatori bolsheviklar partiyasiga oʻtgan Gʻulom Zafariy «firqaviy faoliyatsizlik»da ayblanib, firqa a’zolari safidan chiqariladi. Shundan keyin u 1923 yili Termiz shahriga borib, 1927 yilga qadar musiqa bilim yurtida mudir boʻlib xizmat qiladi. San’atkorning oʻzbek musiqa san’atiga doir bilimi gʻoyat boy va chuqur boʻlganligi tufayli uning bilim xazinasidan nafaqat talabalar, balki Sharq musiqasi bilan shugʻullangan rus musiqashunoslari ham bahramand boʻladilar. Atoqli musiqashunos va kompozitor V.A.Uspenskiy moskvalik kasbdoshi V.M. Belyaevga 1927 yil 18 iyunda yoʻllagan xatida, chunonchi, bunday soʻzlarni yozgan edi: «Samarqandda Gʻulom Zafariy bilan uchrashdim – senga uning manzilgohini yuborayapman – Samarqand – Kitob palatasi – unga. Senga u bilan aloqa bogʻlashni juda ham maslahat beraman, u musiqa boʻyicha koʻp narsani biladi, eng muhimi, musiqa toʻgʻrisida soʻz borgan eng nodir kitoblarni titib tashlagan. Unga sen haqingda gapirib berganman, u sening topshirigʻing bilan ingliz gazetasiga Samarqanddagi musiqa va teatr hayoti toʻgʻrisida <maqola> yozib berishi mumkin». Shu muallifning 1933 yil 25 iyunda yozgan xatidagi quyidagi satrlar ham Gʻulom Zafariyning noyob musiqashunos olim boʻlganidan dalolat beradi. «Oʻzbek shoiri Gʻulom Zafariy, – deb yozadi u V.M. Belyaevga, – menga quyidagilarni aytdi. Dugoh ertalab soat 10 ga qadar, Bayot soat 10 bilan 12 orasida, Chorgoh kunduz soat 1 bilan 6 orasida, Segoh oqshomda, Shahnoz kechasi, Nasrulloi esa kech soat 12 dan ertalab soat 6 ga qadar ijro etiladi...» Oʻzbek mumtoz musiqasini mukammal bilgan Gʻulom Zafariyning 1928 yili Samarqandda yangi ochilgan Oʻzbekiston musiqasi ilmiy-tekshirish institutiga oʻquv boʻlimi mudiri sifatida taklif etilgani tasodifiy emas. U mazkur ilm dargohida Fitrat, N.N.Mironov, V.A.Uspenskiy singari oʻzbek mumtoz va zamonaviy musiqasini puxta bilgan allomalar bilan birga ishlaydi. * * * Bahs bevosita «Halima» asarining yaratilish tarixi va tahliliga yaqinlashar ekan, zamondoshlarning xotiralari asosida Gʻulom Zafariyni qurshagan adabiy-madaniy muhit toʻgʻrisida ham toʻxtab oʻtish joiz. Negaki, radio va televidenie singari samarador ommaviy axborot vositalari boʻlmagan davrda, ziyolilar oʻzlariga maslakdosh kishilar bilan yaqinlashib, toʻgarak, gurung, «gap»ga oʻxshagan «majolis un-nafois»larni tashkil etganlar. Shu norasmiy adabiy-madaniy «uyushmalar»da mumtoz shoirlarning asarlarini oʻqib, tahlil qilganlar, adabiyot va san’at haqidagi yangiliklar bilan tanishganlar, xonanda va sozandalar ijrosidagi mumtoz kuy va qoʻshiqlardan bahra olganlar. Badiiy ziyolilar oʻrtasida bunday ijodiy hamkorlik turlarining maydonga kelishi ular ijodining shakllanishida muhim omil boʻlgan. Gʻulom Zafariy atrofida ham shunday adabiy-madaniy muhit boʻlgan. Atoqli navoiyshunos olim Hamid Sulaymonning xotiralaridan ma’lum boʻlishicha, uning otasi – taniqli kinoartist, kinorejissyor va kinodramaturg Sulaymon Xoʻjaev Gʻulom Zafariy va birinchi oʻzbek romani muallifi Abdulla Qodiriy bilan bir madrasada tahsil olishgan. «Otamning madrasadagi hamhujra doʻstlaridan eng yaqinlari, – deb yozgan edi olim, – sevikli adibimiz Abdulla Qodiriy – Julqunboy va dramaturg Gʻulom Zafariylar edi. Abdulla Qodiriyning tugʻilib oʻsgan uyi Kamolonning gʻarbidagi qoʻshni Eshonguzar mahallasi boʻlgan. Bizning hovli bilan Abdulla akaning hovlisi orasi yarim kilometrcha boʻlib, shu oraliqda Gʻulom Zafariy hovlisi va kichik, gʻoyatda shinam bogʻi joylashgan edi. Abdulla Qodiriy va Gʻulom Zafariylar bilan dadam bolalik chogʻidan birga oʻsib katta boʻlgan. Ularning bir-biri bilan abadiy va sodiq doʻstligi, shubhasiz, ularning dunyoqarashi, qalbi, zavqi va didlarining bir-biriga yaqin va monandligi bilan izohlanadi...» «Bizning bogʻimiz, – deb yozadi Siddiqa Gʻulomova oʻz xotiranomasida, – Toshkent Beshyogʻoch daha Eshonguzar mahalla (hozirgi Kattabogʻ mahalla)da joylashgan boʻlib, bogʻimiz goʻzal gullar bilan toʻla edi. Eshikdan kiraverishda hovuz, atrofida majnuntol, hovuzning toʻrt tomonida xitoyi gullar boʻlib, oʻrtada shohsupa bor edi. Shohsupa atrofiga gilam toʻshalgan edi. Hech kim boʻlmasa, koʻrpacha taxlab qoʻyilar, tez-tez yoki istagan vaqtlarida Mannon Uygʻur, Abror aka, Obid Jalilov, Karim qiziq, Sayfi qori akalar kelib, otam boʻlmasa ham, supadagi koʻrpachalarni solishib: «Hoy, Siddiqa qizim, choy keltir», – deyishar edi... Otam ogoh boʻlsalar kerak, bir ozdan keyin Shorahim hofiz, Shojalil, Soat dutorchilarni boshlab kelar edi. Men otamning iltimosiga koʻra, Abdulla Qodiriy, Nizom qori aka, yana mahallamizdagi bir necha suhbatkashlarni chorlar edim. Shunday davralarda Said­azim aka ham ishtirok etguvchi edi. Ajoyib shirali ovozi boʻlib, tugʻma ashulachi edi. Juda jozibali ashulalar aytib, ularni xushnud qilguvchi edi. Bunday tashriflar biznikida koʻp boʻlguvchi edi...» Siddiqa Gʻulomovaning shu soʻzlaridan keyin bir oz betartib yozilgan xotiranomaning boshlariga nazar tashlasak: «<Otam> 1916 yillardan boshlab, 1922 yilgacha «Halima» muzikali dramasini asosan yozib tugat<gan edilar. Yodimda bor> yozning oxiri – kuzning boshlari edi. Bogʻimizdagi gulzor oʻrtasidagi katta supa ustida Uygʻur akam, Abror Hidoyatov, Yetim Bobojon, Karim qiziq Yoqubov va Sayfi qori akalar kelishib, kechasi katta chiroq atrofida «Halima» pesasini oʻqigan edilar. Koʻp olqishdan soʻng otam yozgan «Halima» oʻqilib, tamom boʻldi. Chiroq atrofida davra boʻlib oʻtirib olqishlaganlari hali-hali yodimda...» Hamid Sulaymon va Siddiqa Gʻulomovaning bu xotiralariga tayangan holda aytish mumkinki, Gʻulom Zafariyning Eshonguzar mahallasidagi bogʻida toshkentlik adabiyot va san’at namoyandalari tez-tez uchrashib turishgan, bir-birlarining yangi yozgan asarlarini tinglab, muhokama qilishgan. «Halima» asarining ham spektakl­dan-spektaklga, yildan-yilga sayqallanib borishida mazkur davraning roli oz boʻlmagan. * * * Respublika hukumati shu yillarda teatrning xalq ongini shakllantirish, ma’naviy va madaniy saviyasini oshirishdagi roli va ahamiyati gʻoyat katta ekanligini inobatga olib, 1932 yilda Respublika drama komitetini tashkil etadi. «Halima» asari mamlakatimiz sahnalarida katta muvaffaqiyat bilan namoyish etilayotgan paytda, Gʻulom Zafariy mazkur komitetga ishga taklif etiladi. Ammo u yangi muassasada uzoq ishlash imkoniyatiga ega boʻlmadi. 1932 yil yozida adib aksilinqilobiy, zararkunandalik faoliyatini olib borganlikda ayblanib, 3 yilga Janubiy Sibirga surgun qilinadi. Gʻulom Zafariy surgundalik paytida ham asarlari, doʻstlari tufayli, namoyish etilishda davom etadi. Choʻlpon muallifga tegishli qalam haqining bir qismini unga yuborib, ikkinchi qismini oilasiga yetkazib turadi. Gʻulom Zafariy surgundalik paytida moddiy qoʻllab-quvvatlanib turganligi tufayli, badargʻalik yillarini nisbatan yengil oʻtkazib, 1935 yilda yurtiga katta umid va orzular bilan qaytadi. U adabiyot va san’atdagi oʻrnini tiklab olish uchun, Choʻlponning maslahati bilan, paxta haqida doston va opera asarini yozishga kirishadi. Ammo zamonaviy mavzuda ijod qilish tajribasi boʻlmagan adibning bu asarlari koʻngildagidek chiqmaydi. Ishsiz qolgan adib sabzavot doʻkonida sotuvchilik qilib, oilasini boqishga majbur boʻladi. U qisman sotuvchilikdan olgan moyanasi, qisman «Halima» namoyishidan tushgan qalam haqi evaziga tirikchilik oʻtkazib, «Paxtaxon», «Yangi odamlar», «Sayil va toʻy» «operetta»larini yozadi. Bu asarlardan faqat «Sayil va toʻy»gina Komil Yashin tahririda va uning hammuallifligida sahna yuzini koʻradi va 1937 yil mayida Moskvada oʻtkazilgan oʻzbek san’ati oʻn kunligida «Kolxozda sayil» nomi bilan namoyish qilinadi. 1937 yil 29 oktyabrda Gʻulom Zafariy NKVD xodimlari tomonidan ikkinchi marta qamoqqa olinib, oradan ikki oy oʻtgach, 28 dekabrda, shoʻro davlatining ashaddiy dushmanlaridan biri sifatida otib tashlanadi. * * * Gʻulom Zafariyning bizga qadar yetib kelgan dastlabki asarlari 1914-1915 yillarga oid. Shu hol adib ijodi oʻtgan asrning oʻninchi yillari oʻrtalarida boshlangan, deyishimiz uchun toʻla asos beradi. Uning 1914 yili «Oyna» jurnalida chop etilgan «Ey ilm», «Sadoi Fargʻona» gazetasida e’lon qilingan «Jaholatdamiz» she’rlarida jadidona gʻoyalar oʻz ifodasini topgan va bu asarlar muallifning shu yillarda Toshkent jadidlari muhitida yashagani va ular bilan hamnafas ijod qila boshlaganidan darak beradi. Bu she’rlar yozilgan 1914 yil oʻzbek madaniyati tarixiga birinchi oʻzbek dramasi yaratilgan va namoyish etilgan yil sifatida kiradi. Drama janri xalq ogʻzaki ijodida mavjud boʻlganiga qaramay, shu vaqtga qadar yozma adabiyotimizga kirib kelmagan edi. Mahmudxoʻja Behbudiy qalamiga mansub «Padarkush» asarining shu yili Toshkent va boshqa shaharlarda namoyish etilishi oʻzbek xalqining madaniy hayotida ulkan tarixiy voqea boʻldi. Abdulla Qodiriy, Abdulla Avloniy va boshqa yozuvchilar «Padarkush» ta’sirida ilk sahna asarlarini yozib, oʻzbek yozma dramaturgiyasini boshlab berdilar. Mahmudxoʻja Behbudiy dramasi ta’sirida dramaturgiyaga shiddat bilan kirib kelgan yozuvchilar orasida Gʻulom Zafariy ham bor edi. Agar 1915 yilda Abdulla Qodiriy «Padarkush» ta’sirida «Baxtsiz kuyov» dramasini yozgan boʻlsa, Gʻulom Zafariy shu yili yozgan ilk sahna asarini «Baxtsiz shogird» deb atagan. Bu asar oʻz vaqtida sahna yuzini koʻrmaganligi va nashr etilmaganligi sababli, bizgacha yetib kelmagan. Binobarin, uning syujet chizigʻi bizga aniq emas. Lekin asar sarlavhasidan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, «Baxtsiz shogird» ham muallifning bolalar uchun yozilgan va havaskorlik sahnalarida oʻynalgan asarlari sirasiga kiradi. Bu hol Gʻulom Zafariyning ijod olamidagi ilk qadamidan boshlab bolalar hayotiga murojaat etganligi va oʻz oldiga bolalar tarbiyasiga xizmat qiluvchi sahna asarlarini yozish vazifasini qoʻyganiligidan shahodat beradi. Agar XX asr boshlarida Gʻulom Zafariyga qadar va undan keyin bolalar dramaturgiya­si bilan boshqa biror ijodkorning maxsus shugʻullanmaganligini e’tiborga olsak, uning tom ma’noda oʻzbek bolalar dramaturgiyasining asoschisi ekanligi ayon boʻladi. Agar dramaturg «Bahor», «Gunafsha» singari bir pardali pesalarida tabiat va bolalar mavzusi orqali ular ruhiy olamiga nazar tashlagan boʻlsa, «Quyon», «Rahmdil shogird», «Tilak», «Tuygʻunoy», «Tatimboy ota» singari kichik sahna asarlarida oʻz oldiga bolalarni mehr-shafqatli, halol, vijdonli, kattalarga hurmat, mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalash vazifasini qoʻygan va voqelikdagi shu badiiy vazifaga xizmat qiluvchi qahramonlarni tanlagan. Bu asarlarning ahamiyatli tomonlaridan biri ham shunda: muallif tasvirga tortilgan voqea va qahramonlarni real kundalik hayotdan olgan va shu hol bu asarlarning yosh tomoshabinlar tomonidan qizgʻin kutib olinishi hamda ular tarbiyasiga muayyan darajada ta’sir koʻrsatishiga sabab boʻlgan. Shu yillarda aksar iste’dodli yoshlarda teatr san’atiga qiziqish va muhabbatning uygʻonishi, ularning oʻz taqdirlarini bir umrga teatr san’ati bilan bogʻlashlari Gʻulom Zafariyning «Erk bolalari» va «Halima» musiqiy dramalari ta’sirida amalga oshgan. Yosh dramaturgning bolalar hayotidan olingan sahna asarlari oʻndan ziyod boʻlgani va u shu asarlari bilan oʻzbek bolalar dramaturgiyasiga asos solganiga qaramay, uning oʻzbek dramaturgiyasi va teatri tarixidagi katta xizmati, avvalo, «Halima» dramasi bilan belgilanadi. Ushbu dramaning dastlabki nusxasi 1919 yilda maydonga kelgan. Lekin muallif spektaklni sahnalashtiruvchi rejissyor Mannon Uygʻur va teatrning ijodiy jamoasi bilan hamkorlikda asar ustida ishlashda davom etgan. Va, nihoyat, oʻzbek muzikali drama teatrining afsonavor spektakllaridan biri – «Halima» 1920 yil 14 sentyabrda Eski shahardagi «Rohat bogʻcha» sahnasida tomoshabinlar e’tiboriga havola etilgan. Tomoshabinlar «Halima»ning birinchi nusxasiniyoq qizgʻin kutib olganlar. Shunga qaramay, muallif asarga sayqal berishda, asar toʻqimasiga yangi personajlarni olib kirish, qahramonlar obrazini mukammallashtirish, spektaklni yangi va katta emotsional ta’sir kuchiga ega boʻlgan ariya va duetlar bilan boyitishda davom etadi. Muallif va teatrning «Halima» ustida uzoq yillar davomida tinmay ishlashlari natijasida asarning bir necha nusxalari paydo boʻlgan. Shu nusxalarning ayrimlarida asarda tasvir etilgan voqeaning 1915-1920 yillardagi xalq turmushidan, ayrimlarida esa 1916-1922 yillardagi hayotdan olinganligi aytiladi. Muallifning shu izohoti tufayli ayrim teatrshunoslar «Halima»ni real hayotiy voqea asosida yozilgan asar, deb hisoblaydilar. Ammo gap shundaki, mazkur asar zaminida yotgan voqea nafaqat 1915-1920 yillarda, balki undan oldin ham, keyin ham, hatto nafaqat Oʻzbekiston, balki Osiyo va Yevropa qit’alaridagi barcha shaharlarda ham roʻy bergan boʻlishi mumkin. Agar jahon dramaturgiyasi va teatri tarixiga nazar tashlasak, Ne’mat bilan Halima oʻrtasidagi muhabbat tarixi juda koʻp asarlarda turli variatsiyalarda tak­rorlanganiligiga ishonch hosil qilamiz. Ammo dramaturg va teatrning katta yutugʻi shunda boʻldiki, ular Ne’mat bilan Halimaning fojiali muhabbati tarixini real makon va real zamonda sodir boʻlgan voqea sifatida talqin etdilar. 1917 yil arafasidagi va undan keyingi oʻzbek jamiyatida boylar bilan kambagʻallar oʻrtasidagi tavofut sezilarli tus olganligi tufayli, Ne’mat bilan Halima muhabbatining fojiali yechimi shu davrning bosh konflikti bilan ulanib-tutashib ketdi. Aslida, Hamzaning «Boy ila xizmatchi» dramasida ham, Oybekning «Qutlugʻ qon» romanida ham, oʻzbek adabiyotining yigirmanchi-oʻttizinchi yillarda yaratilgan boshqa aksar asarlari zamirida ham shu konflikt yotadi. Ammo buni shoʻro davri mafkurasining ta’siri, deb baholash toʻgʻri emas. Zero, Abbat Prevoning «Manon Lesko» romani, Shekspirning «Romeo va Juletta» tragediyasi, Alisher Navoiyning «Layli va Majnun» dostoni, hatto «Tohir va Zuhra» xalq ertagi zamirida ham shu konflikt yotadi. Buning sababi shundaki, uchinchi shaxs aralashgan, oshiq va ma’shuqaning oʻzaro munosabatlariga rahna solgan va ular muhabbatini olovlantirib yuborgan muhabbatgina chin va buyuk muhabbat darajasiga koʻtariladi. Shunday muhabbatgina adabiyot va san’at asarlariga mavzu boʻlib xizmat qiladi. Gʻulom Zafariy hayotning ana shu qonunini yaxshi bilganligi tufayli, katta yoshdagi tomoshabinlar uchun yozgan ilk sahna asariga fojiali muhabbatni mavzu qilib olgan. Dramaturg Halima va Ne’matning bir-biriga boʻlgan muhabbati Farhod va Shirinlar, Layli va Majnunlar, Tohir va Zuhralar muhabbatidek kitobiy, zamonaviy tomoshabindan uzoq qahramonlar boʻlib qolmasligi uchun ularni oʻz davrining tarixiy sharoiti fonida tasvirlaydi. Shu maqsadda, asarga oʻtgan asrning 10-yillari oxiri – 20-yillarining boshlaridagi hayotiy masalalar va tafsillarni olib kiradi. Natijada 20-yillarda yashagan tomoshabinlar Halima va Ne’mat obrazlarini oʻzlarining dugona-oʻrtoqlari, mahalladoshlari yoki, nari borsa, hamshaharlari oʻlaroq idrok qildilar. Ayrimlari esa ular taqdiri koʻzgusida oʻz fojialarini koʻrdilar. Ne’mat va Halima dramaturg va teatrning hamkorlikdagi samarali ijodiy mehnati tufayli tomoshabinlar qalbidan real adabiy qahramonlar sifatida chuqur joy oldi. «Ishtirokiyun» gazetasining 1920 yil sentyabr oyidagi sonlaridan birida asarning sahnalashtirilgani toʻgʻrisida quyidagi e’lon berilgan: «Eski shahar «Rohat bogʻcha»sinda 1920 yil 14 sentyabrda, seshanba kuni, oʻzbek shoʻro artistlari tomonidan besh pardali «Halima» otli opera oʻynaladi. Yozuvchisi: Gʻulom Zafariy. Bu asar yerli turmushdan olib yozilgan fojiadir. Havolari oʻzbekcha boʻlgʻoni bilan birga muzika (cholgʻu)da oʻzbek cholgʻularidir. Oʻyin boshlanur soat 7 yarimda...» Asarning dastlabki nusxasi garchand besh pardadan iborat boʻlsa-da, hajm nuqtai nazaridan ham, personajlar sonining ozligi jihatidan ham keyingi nusxalaridan keskin farq qilgan. Shunga qaramay, asarning ilk nusxalari asosida yaratilgan spektakllar ham tomoshabinlar oʻrtasida zoʻr muvaffaqiyat qozongan. Asar tahliliga yondashishdan avval shuni yodga tushirish joizki, «Halima»dan avval oʻzbek teatri tarixida koʻp pardali musiqali drama asari boʻlmagan va namoyish etilmagan. Shuning uchun ham san’atshunoslik fanlari doktori Toshpoʻlat Tursunovning quyidagi fikrini keltirish ayni muddaodir: «Halima» asari, – deb yozgan edi taniqli teatrshunos olim, – avvalo, eng muhim jumboq – muzikali drama oʻzbek teatri uchun qonuniy holmi, bordi-yu javob ijobiy boʻlsa, uning yaratilish yoʻllari qanday boʻladi, degan savolga javob beradi. Zotan, «Halima» qoʻyilishi bilan jamoatchilik, mutaxassislar va matbuot birinchi navbatda shu masalaga javob istardi. Binobarin, spektaklga birinchi yozilgan taqrizning Abdurauf Fitrat tomonidan quyidagicha boshlanishi bejiz emas. «Adabiyot va sahnachilarimiz uchun bu kecha bir sinoat kechasi edi. Oʻz kuylarimiz, oʻz cholgʻularimiz bilan opera qoʻyila olurmi? Oʻzbek cholgʻusi bilan oʻzbek kuyi opera kechalarinda istadigimiz ta’sirni bera olurmi, degan soʻroqlarga biz shu «Halima» tomoshasini koʻrgandan keyin javob bera olur edik. Bu savol, avvalo, Gʻulom Zafariyni koʻpdan beri oʻylatar va unga ijodkor javob axtarar, izlanardi. Uning toʻrt-besh yildan beri tajriba ma’nosida yozayotgan bir pardali muzikali dramalari shu izlanishlarning samarasi edi. Koʻrinadiki, bu muhim muammoni «Halima» muzikali dramasi hal etdi". Toshpoʻlat Tursunov bu soʻzlaridan soʻng, oʻzbek muzikali dramasining asoschisi kim ekanligi masalasida bahslar boʻlgani va Gʻulom Zafariyning bu boradagi xizmatlari ayrim teatrshunoslar tomonidan kamsitilayotgani haqida soʻzlab, bunday davom etgan: «... «Halima»ning muzikali drama ekaniga mensimayroq qarash hollari hali ham bor. Bunday qarash keyinchalik paydo boʻlgan xulosa. Chunonchi, «Halima» – maxsus yozilgan muzikaning emas, balki xalq muzika merosining hisobiga vujudga kelgan asar. Lekin oʻsha davrda bundan boshqa yoʻlning oʻzi yoʻq edi va oʻzbek muzikali drama janri yigirmanchi, hatto oʻttizinchi yillari ham shu yoʻldan bordi. Bu, masalaning bir tomoni. Ikkinchisi – «Halima» oʻsha yoʻl bilan boʻlsa ham, tugal muzikali drama asari edi. Muhimi shu. Gʻulom Zafariy pesa muzikasini bilimdonlik, did bilan tabdil yoʻlida shakllantirdi. Gʻulom Zafariy oʻzbek mumtoz qoʻshiq merosining kuchli tomoni – undagi teran muhokama va emotsional kayfiyatni vujudga keltiruvchi dramatizm, tugʻyon, teatr elementlarini birinchi boʻlib sezdi va muzikali drama janriga olib kirdi». Bu soʻzlar koʻproq asarning musiqiy talqiniga oid esa-da, muzikali drama, avvalo, badiiy adabiyot janri boʻlganligi uchun dramaturg «Halima»ni yozishdan avval ozarbayjon teatrining «Layli va Majnun» va boshqa muzikali drama janridagi spektakllari tajribasini qunt bilan oʻrganib, shu janrning oʻziga xos tomonlari haqida puxta bilimga ega boʻlganligini alohida qayd etish zarur. Biz asarning qoʻlimizdagi besh yoki olti nusxasini oʻzaro qiyoslar ekanmiz, muzikali drama janri haqida aniq tasavvurga ega boʻlgan Gʻulom Zafariyning qahramonlar obrazini yaratishda nafaqat drama janri, balki muzika san’atining ham boy imkoniyatlarini -ariya, duet, monolog, rechitativ singari komponentlarni oʻrinli istifoda etganligini koʻramiz. Dramaturg qahramonlarning monologik va dialogik nutqlarinigina emas, balki ariya va duetlar matnini ham oʻzbekona ifodalar va poetik obrazlar bilan muzayyan etgan. Asar markazida oshiq va ma’shuqa – Halima va Ne’mat obrazlari turadi. Ularning ikkalasi ham bir mahalladan. Ammo Halimaning otasi mahallaning obroʻli boylaridan biri boʻlsa, Ne’matning otasi – oddiy yamoqchi. Oshiq va ma’shuqalar qaerda va qaysi zamonda yashagan boʻlmasinlar, shu ijtimoiy farq asrlar davomida ular baxtiga rahna solib kelgan. Ne’mat, xuddi Qays (Majnun) singari Halimani butun qalbi va vujudi bilan sevadi. Halimaning mehr va muhabbati ham faqat Ne’matga atalgan. Lekin Ortiqboyning sovchilari Halimaning uyiga kirib kelishi bilan oshiq va ma’shuqaning oshiga zahar sochiladi. Muslimboy xotini Rokiya va oʻgʻli Zokirning qarshilik koʻrsatganlariga qaramay, qizini keksa Ortiqboyga berish niyatidan aslo qaytmaydi. Vaziyatning kutilmaganda keskin tus olishi qahramonlarni dovdiratib qoʻyadi. Ota-ona izmiga mutelik ruhida tarbiyalangan qahramonlar faol harakat qilishga ojizlik qiladilar. Halima Ne’mat bilan qochishga tayyor ekanligini bildirsa ham, na uning oʻzi va na Ne’mat bunday qat’iy harakatga qodir emaslar. Shuning uchun ham Halima bilan Ne’matning samimiy muhabbatidan xabardor boʻlgan Zokir singlisini himoya qilib, ota ra’yiga qarshi isyon koʻtaradi. Asarda, boshqa qahramonlar qatori, Zokirning ham kim va qanday inson ekanligi haqida biror shama yoʻq. Lekin taxmin qilish mumkinki, u savdogarning farzandi boʻlganligi uchun yangi usul maktablarining birida xat-savod chiqargan, gazeta oʻqiydigan, dunyoda roʻy berayotgan voqealar haqida ozmi-koʻpmi tasavvurga ega boʻlgan yigit. U dunyoning oʻzgarib borayotganligidan yaxshi xabardor. U endi Odam Atodan qolgan aqidalar bilan yashash mumkin emasligini yaxshi biladi. Yosh, goʻzal va shirin orzular ogʻushida yashayotgan Halimaning Ne’matni seva turib, keksa Ortiqboyga turmushga chiqishi aslo mumkin emas. Bu, oʻn gulidan bir guli ochilmagan qizning hazon boʻlishi bilan baravar. Shuning uchun ham Zokir otasining ahdiga qarshi chiqadi. U va uning doʻstlari ilgʻor qarashlari va oqilona xatti-harakatlari bilan jadidlarni eslatadilar. Ha, u jadid. Shu vajdan u chirkin urf-odatlarga ham, shu urf-odatlar toʻridan chiqa olmagan otasiga ham qarshi. Rokiya – Halimaning onasi ham u bilan hamfikr. Shuning uchun ham u oʻgʻlining yoniga kirib, eriga yolboradi: «Rokiya – Jon otasi, ...koʻra-bila turib, koʻzimizni oqu qarosi, birgina qizimizni oʻtga tashlamaylik. Oʻylab ish qilaylik. Muslimboy – Men «xoʻp», deb javob berib yubordim. Endi soʻzimdan qaytsam, el-yurt ichida burdim ketadi, obroʻyim tushadi... Shunisi ham borki, Ortiqboy bizga qaraganda badavlatroq, mol-dunyosi, merosi deganday... Har qalay, oqmasa ham tomadi-ku». Rokiya bilan Zokir ham, Muslimboy ham Halimaning Ortiqboyga turmushga berilishi masalasida ertani oʻylaydilar. Ammo Rokiya bilan Zokir Halimaning baxtli ertangi kuni haqida oʻylasa, Muslimboy oʻz savdo ishlarining Ortiqboy tufayli gurillab ketishiga umidvor. U shu umidining roʻyobga chiqishi uchun popukdek qizini keksa boyga in’om qilishga ham tayyor. Tomoshabin vujudga kelgan dramatik vaziyatning yechimida Muslimboyning manmanligi va xudbinligi tufayli nafaqat Ne’matning, balki oʻz qizi Halimaning umri ham xazon boʻlganini koʻradi. Dramaturg va teatr asar asosida yotgan voqea tasviri orqali muhabbat insoniyat ruhiy olamining oftobi, uni soʻndirish oshiq va ma’shuqalarni oʻldirish, bir oilaning osuda hayotini barbod qilib tashlash bilan baravar, degan gʻoyani ilgari suradi. Ana shu umuminsoniy gʻoya oʻz muhabbatiga sodiq qolgan Halima va Ne’mat obrazlarini ichdan nurlantirib, ularni Farhod va Shirinlar, Layli va Majnunlar, Tohir va Zuhralar yashayotgan arshi a’loga yaqinlashtirgandek boʻladi. Yuqorida aytib oʻtilganidek, Ne’matning ham, Halimaning ham xatti-harakatlarida faollik yetishmaydi. Bu faolsizlik ularning oila va jamiyat hayotida tutgan oʻrinlari bilan izohlanadi. Lekin bu oshiq va ma’shuqalarning qalblariga quloq tutsak, ularning yuksak ruhiy olamidagi, ular qalbidagi insoniy his-tuygʻu va intilishlardagi musaffolik, porloqlik, samimiylik bizni maftun etadi. «Iroq» kuyiga moslab yozilgan Ne’mat ariyasining quyidagi dastlabki satrlariga e’tibor bering: Kel, ey tongni shamoli, uyqudagi dildorimni uygʻot, Koʻngil torini chertar sahar sitorimni uygʻot. Yurak dardini izhor aylayin men u vafodora, Koʻngilni oʻzga band etgan vafoli yorimni uygʻot. Tarab sochin, sochib atrin dimogʻimga, muattar qil, Oʻshal noz uyquda yotgan koʻzi xumorimni uygʻot... Bu satrlarda Ne’mat qalbidagi otashin muhabbat olovlari balqib turadi. Uning oʻz sevgilisini goh vafodor, goh bevafo («koʻngilni oʻzga band etgan») deb atashida ham katta ziddiyat yoʻq: sir emas, oshiq va ma’shuqalarning muhabbati osmonida oʻqtin-oʻqtin shubha va gumon bulutlari paydo boʻlib turadi. Ne’mat, Majnun yangligʻ, oʻz muhabbatiga sodiq. U hatto zamona zoʻravonlari tomonidan qamoqqa tashlanib, rosa kaltaklanganida ham oʻz sevgisidan voz kechmaydi. Ne’matni qamoqxonadan yarim oʻlik, yarim tirik holda olib kelganlarida ham uning tilidan «Halima» kalimasi tushmaydi, uning xayolidan sevimli yor surati nari ketmaydi. Halimaning oʻzi ham shunday mustahkam muhabbat zanjirlari bilan bogʻlangan. U ota ra’yiga qarshi kurasha olmay, Ortiqboy xonadoniga kelin boʻlib tushganida ham, Ne’matga bevafolik qilishdan koʻra, oʻlimni afzal bilib, oʻzini-oʻzi boʻgʻib oʻldiradi. U oʻzining shu xatti-harakati bilan Shirinni eslatadi, Julettani eslatadi. Halima sharq qizi sifatida oʻz muhabbatini afisha qilmaydi. U hatto Ne’matning koʻksiga boshini qoʻyib, usiz yashay olmasligini aytishga jur’at etmaydi. Ne’matning uni bevafolikda ayblashining sababi ham shunda. Uning qalbida kechgan ishqiy kechinmalar Ne’mat chekkan iztiroblardan kam va yengil emas. Agar Ne’mat oʻz sevgisini baland togʻ ustiga chiqib ham oshkor qilishga shay boʻlsa, Halima sharq qizi sifatida bunday «imkoniyat»dan mahrum. Shuning uchun kuchli ruhiy kechinmalar uning qalbini sadpora qilib tashlaydi. Halima Qanchalar zor yigʻlasam, holimni bilmas hech kim, Rahm etib koʻzimdagi yoshimni sezmas hech kim. Koʻksimi ming pora qilsam, koʻzga ilmas hech kim, Yoʻlda yotsam yastanib, menga egilmas hech kim. Bilmadim, bu dardimi kimlarga izhor aylasam, Gʻam-alamlar ichra qoldim, bilmam, endi naylasam?.. Halima muhabbat dardida shunday ruhiy azoblarni boshidan kechiradi. Shu oʻrinda, lirik chekinish sifatida shuni aytishni xohlardikki, mazkur spektaklda Halima rolini ijro etgan aktrisalardan biri uzluksiz shu ruhiy holatni boshdan kechirishi natijasida, ruhiy kasallikka chalinib qolgan. Bu fakt, bir tomondan, Halima obrazi zimmasiga tushgan ruhiy-ma’naviy yukning nechogʻliq choʻng va katta boʻlganidan darak bersa, ikkinchi tomondan, «Halima» spektaklining uzoq yillar davomida tomoshabinlar ongi, ruhi va hayotiga behad darajada katta ta’sir koʻrsatganidan dalolat beradi. Insoniyat goʻzallik va muhabbatning sehrkor kuchini his eta boshlagan paytlardan boshlab, hayotda ham, adabiyotda ham «ishqiy uchlik» («lyubovn?y treugolnik») tushunchasi paydo boʻlgan. Ayniqsa, feodal tuzum sharoitida Halima va Ne’mat singari yoshlar muhabbati uchinchi, qudratli shaxsning oʻrtaga tushganligi tufayli fojia bilan yakun topgan. Bunday fojiali voqealar, yuqorida aytib oʻtilganidek, «Halima» spektakli yaratilgunga qadar ham, teatr sahnasida anshlag bilan namo­yish etilgan yillarda ham roʻy berib turgan. Ammo «Halima» sahna yuzini koʻrgan yillarda tarixiy sharoit oʻzgargan, badavlat kishilarning Halima va Ne’matlar baxtiga rahna solishi qiyinlasha boshlagan, jamiyatda oshiq va ma’shuqalar baxtini himoya qilish imkoniyati paydo boʻlgan edi. Spektakl shunday ijtimoiy-tarixiy sharoitda yosh yigit va qizlarning muhabbat va nikohga boʻlgan munosabatlarini kes­kin oʻzgartirib yubordi. Ular yangi ijtimoiy-tarixiy sharoitda oʻz sevgilari uchun, insoniy haq-huquqlari uchun kurashishlari mumkin va lozimligini, muhabbatli nikohning baxt va saodat, muhabbatsiz nikohning esa kulfat va uqubat ekanligini chuqur tushuna boshladilar. Shu ma’noda, «Halima» spektakli oʻtgan asrning 20-yillaridagi jamiyatning nafaqat madaniy, hatto ijtimoiy va ma’naviy hayotida muhim rol oʻynadi. Biz «Dafnis va Xloya»da ham, «Farhod va Shirin»da ham, «Romeo va Juletta»da ham oshiq va ma’shuqalar manfaatini himoya qiluvchi kishilarni koʻrmaganmiz. Ammo «Halima»da mahallaning ilgʻor kishilari Muslimboyning huzuriga kirib, uni tartibga chaqirmoqchi, uning mol-davlat deb qizining baxtiga zomin boʻlayotganini tushuntirmoqchi, zamonning oʻzgarganini aytmoqchi boʻladilar. Dramaturg va teatr Zokirning bu doʻstlari zimmasiga katta yuk qoʻymaganiga qaramay, jamiyatda ma’rifatli va mas’uliyat hissi bilan yashovchi kishilar paydo boʻlgan, Zokir va uning doʻstlari shunday kishilarining jonli timsollari edilar. * * * Oʻtgan asrning yigirmanchi-oʻttizinchi yillarida tanilgan tanqidchilardan biri – Sotti Husayn ushbu asarni jadid adabiyotining soʻnggi namunalaridan biri sifatida toʻgʻri ilgʻagan. Lekin, u asarda eski turmush milliy burjuaziya nuqtai nazaridangina tanqid qilinganini aytib, bunday yozgan edi: «Halima»da biz eski, chirik turmushga, fikr nafratini(ng) muzikali, ta’sirli berilganini koʻramiz. »Halima»dagi eski turmushni(ng) koʻrsatilishi proletariat nuqtai nazarida(n) emas, burjuaziya nuqtai nazarida(n)dir. Chunki asar faqat eski hayotni(ng) kerak­ligidan boshqa narsa(ni) anglatmaydi. Proletariat hokimiyati vaqtida yozilgan drama boʻlsa-da, proletariat inqilobining eski turmush bilan nuqtai nazarlari sezilmaydi. Asar qaysi davrni oʻz ichiga olgan boʻlmasin, oʻsha davr hukumat idoralarining ishtiroki lozim. Ammo buni yozuvchi koʻrsatmaydi». Yuqorida aytib oʻtilganidek, asarning turli yillarda qayta tahrir qilingan va toʻldirilgan nusxalarida voqea 1908-1910, 1915-1920, 1916-1922 yillarda roʻy berganligi aytiladi. Asarning biror epizodida voqeaning shoʻrolar davrida kechayotganiga shama yoʻq. Hatto shunday shama boʻlganida ham, dramaturgdan asarga shoʻro davlati vakillari obrazlarini olib kirishni talab etish kulgilidir. Asarda milliy burjuaziya nuqtai nazari ifodalanganligi toʻgʻrisidagi soʻzlar ham nodonlikdan boshqa narsa emas. Afsuski, vulgar sotsiologik tanqidchilikning shunday talablari bilan oʻzbek dramaturgiyasi tarixining keyingi davrlarida sahna asarlariga turli darajadagi partiya va davlat rahbarlari, aksar hollarda esa bu rahbarlar oʻrniga rus kishilarining najotkor sifatidagi obrazlari kirib keldi va ularsiz hatto biror maishiy muammo ham hal boʻlmaydigan boʻldi. Ammo bu noxush jarayon Sotti Husayn singari tanqidchilarning chiqishlari tufayli emas, balki eng yuqori va nufuzli tashkilotlarning qarorlaridan soʻng boshlandi. Oʻtgan asrning oʻttizinchi yillar avvalida, xususan, Gʻulom Zafariyning qamoqqa olinib Janubiy Sibirga surgun qilinishi munosabati bilan matbuotda «Halima» spektaklini sahnadan olib tashlash lozimligi haqida maqolalar chiqa boshladi. Akmal Ikromov bunday chiqishlarga javoban OʻzKP(b) Markaziy Komitetining 1932 yil 13 iyulda boʻlib oʻtgan V plenumida bunday degan edi: «Halima», «Farhod va Shirin» kabi asarlarni sahnalashtirish mumkin emasligi haqidagi gaplarni tez-tez eshitish mumkin. Bunday gaplarni qat’iy qoralash lozim. «Halima»ning oʻrniga boshqa <bundan koʻra barkamol> asarni yaratmay turib, uni sahnadan olib tashlash mumkin emas. Shuni ochiq aytish zarurki, «Halima» oʻzbek teatri taraqqiyotida ijobiy rol oʻynadi». Shubhasiz, birinchi oʻzbek muzikali dramasi dramaturgiya nuqtai nazaridan ham, rejissura va stsenografiya nuqtai nazaridan ham, ijrochilar mahorati nuqtai nazaridan ham qator kamchiliklardan xoli boʻlmagan. Lekin har bir asarga oʻz davrining adabiy-estetik talablaridan kelib chiqqan holda yondashish lozim. Agar shunday me’yor va mezonlar asosida yondashsak, «Halima» qachon va qaerda sahnalashtirilgan boʻlmasin, tomoshabinlarga katta estetik ta’sir koʻrsatgan va 30-yillarning oʻrtalariga qadar muzikali drama janrining eng yaxshi namunasi hisoblangan. Sahnada Halima obrazini yaratgan san’atkorlar mazkur rol ustida ishlash jarayonida taqdiri Halimaga oʻxshagan tanish-bilishlari, hatto yaqin kishilarini koʻz oldilariga keltirib, rolning yanada yorqin, hayotiy va ta’sirchan talqin etilishiga muvaffaq boʻlganlar. Shu hol ham spektaklning tomoshabin qalbida katta aks-sado berishida muhim omil boʻlgan. * * * Gʻulom Zafariy, boshqa qalamkash birodarlari singari, serqirra iste’dod egasi boʻlgan. U 20-yillarning oʻrtalarida yana she’riyatga qaytib, bolalar uchun bir necha dostonlar yozdi. «Vannaycha», «Choʻpon Temir» (1924) va «Yoshlar endi berilmas» (1926) dostonlari oʻsha davrning dolzarb masalalariga bagʻishlangan boʻlsa-da, ularni bolalar adabiyoti tarixida qolgan badiiy yuksak asarlar sifatida baholash qiyin. Shu dostonlardan biri xotin-qizlar ozodligi uchun kurash kampaniyasi qurbonlaridan biriga bagʻishlangan. Oʻzbek teatrining dastlabki yulduzlaridan biri – Vannaychaning fojiali oʻlimi Gʻulom Zafariyni loqayd qoldirmadi. U, Choʻlpon singari, oʻzi yaxshi bilgan otashqalb ayolning oʻlimidan qattiq ta’sirlanib, uning nomini oʻz dostoni bilan abadiylashtirishga urindi. Dostonda Vannaychani sevgan yigitning rashk orqasida oʻldirishini, qotilning shu dahshatli daqiqalardagi ruhiy azoblarini, umuman, yaxshi tasvirlagan. Ammo 20-yillarda dunyo yuzini koʻrgan boshqa oʻnlab dostonlar kabi bu asarning badiiy qimmatini ham bugungi kunning «gaz»i bilan oʻlchab boʻlmaydi. Gʻulom Zafariyning «Choʻpon Temir» dostonida «Tohir va Zuhra» singari xalq ertaklariga xos motiv jaranglab turadi. Farzand boshini silamay oʻtayotgan boylardan biri kambagʻal oilaning Temir ismli farzandini oʻgʻil qilib oladi. Bu hodisadan mamnun boʻlgan alloh boyga rahm-shafqat qilib, oʻgʻil beradi. Temir bilan Gulasal bir oilada oʻsar ekanlar, ular qalbida muhabbat tuygʻulari gʻunchalab qoladi. Bundan xabar topgan boy kambagʻal Temirga qizini berishni or bilib, uni oʻz bagʻridan quvib haydaydi. Temir olis togʻlar bagʻrida yashab, choʻponlik qiladi. Ammo Temir qalbini bir umrga zabt etgan muhabbat uning tili va dilidan qoʻshiqlar boʻlib otilib chiqadi. Sevimli yor dardi bilan tovlangan qoʻshiqlar Bobur shohning qulogʻiga yetib boradi. U qizning otasini chaqirtirib, koyiydi va Temir bilan Gul­asal sharafiga toʻyu tomosha tashkil etib, ularning baxtli muhabbat ogʻushida yashashlariga sababchi boʻladi. Taxmin qilish mumkinki, Gʻulom Zafariyning bu dostoni uning mamlakatimiz viloyatlariga qilgan ilmiy ekspeditsiyalari chogʻida topilgan xalq ertagi asosida yaratilgan. Gʻulom Zafariy ijodining tadqiqotchilaridan biri Olim Usmonov toʻgʻri kuzatganidek, shoir bu dostonda shoʻro davri oʻzbek adabiyotida birinchi boʻlib adolatli va olijanob podsho obrazini yaratgan. Uning bu obrazni yaratishida Bobur siymosidan fodalanganligi alohida e’tiborga molik. Dostonda tasvirlangan voqea kitobxonlarga manzur boʻlganligi tufayli Gʻulom Zafariy mazkur asar motivlari asosida «Chin Temir botir» operasini yozgan, ammo bu «opera» ham sahna yuzini koʻrmagan. Shoirning «Yoshlar endi berilmas» deb nomlangan dostoni yer-suv islohoti mavzuiga bagʻishlangan. Respublika matbuotida e’lon qilingan bu dostonlaridan tashqari, Gʻulom Zafariyning «Gulyor», shuningdek, «Ketmon chopdi», «Qora kunlar», «Yetishdilar murodga», «Yangi roʻzgʻor erlari» dostonlarini ham yozganligi ma’lum. Bu asarlarning aksari muallif qamoqqa olingan vaqtda olib ketilib, yoʻq qilib yuborilgan. Gʻulom Zafariyning yana bir liro-epik asari «Uchqun» (Buxoro) jurnalida nashr etilgan. «Gulyor» deb nomlangan bu dostonda 20-yillar uchun xarakterli mavzu – sevimli yoriga turmushga chiqayotgan qizning mahalliy Otellolar tomonidan oʻldirilishi mavzuida yozilgan. Yuqorida tilga olingan asarlarning asosan xotin-qizlar mavzuiga bagʻishlanganligi Gʻulom Zafariyning oʻz davrining ijtimoiy va ma’naviy muammolari bilan yashaganidan shahodat beradi. Choʻlpon, Fitrat, Hamza singari shoirlar qatori, u ham jamiyat e’tiborini xotin-qizlar masalasiga qaratib, ularning tarixiy taqdirida oʻzgarish qilmasdan turib, ilgʻor va insonparvar jamiyatni barpo etish mumkin emas, deb hisoblagan. Muzika va teatr san’atining bilimdonlaridan biri Gʻulom Zafariy «Sharq kuylari va cholgʻular» (1922), «Chigʻatoy-oʻzbek xalq teatrusi» (1923), «Oʻzbek teatru tarixi» (1924), «Oʻzbek muzikasi toʻgʻrisida» (1929), «Muzika muammosi» (1930) singari maqolalar ham yozib, 20-yillardagi madaniy jarayonda faol ishtirok etgan. Afsuski, u 1932 yilda hibsga olinib, uch yillik surgun muddatini oʻtab kelganidan soʻng, badiiy ijod maydonlariga yaqinlashtirilmadi. Uning zamonaviy dolzarb mavzularda asarlar yozib, teatr sahnalarini qayta egallash haqidagi orzu va umidlari roʻyobga chiqmadi. Sabzavot savdosi bilan turmush tebratishga majbur boʻlgan shoir va dramaturg 1937 yil qilich koʻtarib kelganda, boshqa qalamkash birodarlari qatori qamoqqa olinib, otib tashlandi. Ammo uning – birinchi oʻzbek muzikali dramasini yaratgan va musiqiy san’atimizning shu sohasiga asos solgan ijodkorning nomi yigirmanchi asr adabiyoti tarixida abadulabad qoladi.

Muallif: Naim Karimov