Muallim Das (hikoya) [Navtej]

Muallim Das (hikoya) [Navtej]

Uyda atigi uchtagina adyol bor boʻlib, uchchovi ham eskirib, uvadasi chiqib ketgan edi. Ulardan birini har kecha oilaning kenja farzandi Munni va toʻngʻichi Sita, ikkinchisini — oʻrtancha aka va singil, uchinchisini esa otalari — muallim Ishar Das yopinishardi. Xotini Bxagvanti esa tunni boʻyra ustida kanopdan toʻqilgan matoni yopib oʻtkazardi. Uch nafar kichik farzand allaqachon uxlab qolishdi, toʻngʻichi esa hamon yoʻtalardi. Mana ikki yildirki, kasallik qizni qiynamoqda. Bir kun Ishar Das oʻquvchilardan birining otasidan — aytishlaricha, yaxshi shifokordan — Sitani bir koʻrib qoʻyishni iltimos qildi. U qizni darhol operatsiya qilish kerak, aks holda Sita kar boʻlib qolishi mumkin, kasallik uning yuragiga ham ta’sir qilyapti, dedi. Shifokor bundan tashqari har kuni bolaga sut, tuxum, koʻkatlar, mevalar, vitaminlar berishni tavsiya qildi... Sita ikki yildan beri yoʻtaladi, lekin binafsha dimlamasidan boʻlak hech qanday dori ichmaydi. Operatsiya... har kuni tuxum... sut... mevalar... U esa keyingi ikki yilda oʻz maoshiga hatto adyol ham sotib ololmadi. — Menga qara onasi, sen mening adyolimni olgin, men shunday ham uxlayveraman. — Yoʻq, yoʻq, rahmat! Men uydaman-ku, kun boʻyi isinib olaman. Sen esa ertalab ishga borasan. Keyin janob Raonikiga borib dars oʻtishing ham kerak. Har kuni tong saharlab muallim Ishar Das maktabga borish uchun uch mil yoʻl yurishi kerak. Necha yildirki, uning sviteri ham, paltosi ham yoʻq. Sovuq tushishi bilan uning uchun azob boshlanadi. Maktabga kelgach, sovuqdan qotib qolgan barmoqlari bilan ancha vaqt qalamni ushlolmaydi. Kechqurun isinib olishga ham umid yoʻq. Yaqinda u janob Raodan repetitorlik oʻrnini olish baxtiga musharraf boʻldi. Toʻgʻri, oldindan ancha tavsiyanomalar toʻplashga toʻgʻri keldi. Endilikda, maktabda darslar tugagandan soʻng, u bir milcha yurib janob Raonikiga boradi va uning farzandi dars oldidan choy ichib olishini kutib oʻtiradi — bola busiz shugʻullanishni istamaydi. Garchi ular, dars bir soat davom etadi, deb kelishgan boʻlishsa ham, Ishar Das ikki soatda arang vazifasini bajarishga ulguradi. Unga esa oyiga oʻn besh rupiy toʻlashga kelishishgan... Oldinda yana uch oy mashgʻulot bor... Oʻn beshni uchga koʻpaytirilsa, qirq besh boʻladi. Nihoyat, farzandlarning onasiga adyol sotib olish va operatsiya uchun ham ozgina pul yigʻish mumkin boʻladi. Mart oyigacha albatta operatsiya qilish kerak, dedi doktor... Uyqu orasida u Bxagvantining pichirlaganini eshitdi: — Darslaring uchun pul olganingdan soʻng, jun sotib olamiz-da, keyin men senga sviter toʻqib beraman. Bunday sovuqda uch qavat kiyimda ham qaltiraysan. Ishqilib, tobing qochib qolmasin, xudo oʻz panohida asrasin! — Menga endi sviter kerak emas, men palto kiyaman. — Palto? Qanaqa palto? Nahotki u senda boʻlsa? Oʻki sotib oldingmi? Maoshingni olganing yoʻq, oʻtayotgan darslaring uchun hali haq toʻlashgan boʻlmasa. Sita yana yoʻtaladi. Bxagvanti uning yoniga oʻtirib, koʻkragini arta boshladi. Ishar Das endilikda paltoli boʻlganligini haqiqatda hali hech kimga aytmagandi. Uni uyga kiyib kelsa, hammaning ogʻzi ochilib qolsa kerak. Uyda uch goʻdak paydo boʻlganidan soʻng Ishar Das oʻzini oʻylolmay qoldi. Bir paytlar toʻyi uchun yaxshi palto sotib olgan edi, u koʻp xizmat qildi. Lekin mamlakat boʻlinganidan soʻng unga Pokistondan bu yerga kelishga toʻgʻri kelganda, paltosi oʻsha yerda qolib ketdi. Shundan beri unga yangi palto bitmadi. Va, nihoyat bir hafta burun u yana palto kiydi, lekin uni hech kimga, hatto xotiniga ham koʻrsatmadi. Oʻsha, qolib ketgan paltosiga hamon achinardi! Mohir chevar uning chap yoqasiga halqa tikkan edi. Toʻylaridan ancha avval Bxagvanti unga biron-bir gulni qistirardi-da, soʻrardi: «U qanday atalishini bilasanmi?» U esa garchi bilsa ham, hamisha «bilmayman» degandek qilib boshini chayqardi. Oʻsh Bxagvanti uni quchoqlab pichirlardi: «Sevgi belgisi». U shunday dediyu xijolat boʻlib, yanoqlari qizarib ketardi. Sevgi belgisi... Sevgi belgisi... Bugun muallim Ishar Das xotiniga palto haqida gapirishga hech jur’at etmadi. Kecha u janob Raoning uyidan qaytayotganida yoʻl boʻyi shu paltoni kiyib keldi, oʻzi yashaydigan koʻchaga burilish joyida esa, yechib, eski gazetaga oʻrab, eshigidan lip etib kirarkan, hech kimga koʻrinmaslikka harakat qildi. Gap shundaki, u bu paltoni sotib olmadi, soʻraganday qilib oldi. Ilgari, u kichkinaligida, bir kun otasi shunday bir voqeani gapirib bergandi. Boshqalardan har narsani soʻrash odati boʻlgan bir bola sil kasaliga chalinadi. Ma’lum boʻlishicha, unga muntazam darsligini berib turadigan bola anchadan beri kasal ekan. Ishar Das ana shu narsani eslardiki, bir kuni u qoʻshnilardan biridan biron-bir shirinlik bilan mehmon qilishni iltimos qildi. Shunda otasi uni ikki shapaloq urib, bir paket shirinlik olib berdi va dedi: «Qancha xohlasang, shuncha ye, lekin ortiq hech kimga tilanchilik qilma!» Sitaning yoʻtali biroz bosildi. Bxagvanti erining toʻshagiga oʻtdi. — Paltoingning rangi qanday? Qarzga oldingmi? — Yoʻq, — dedi u qaltiroq tovush bilan. — Sendan uzr soʻrashimga toʻgʻri keladi, onasi. Bizning sharoitimizda men qanday qilib qarzga narsa olishim mumkin? Bxagvanti irodasi kuchli ayol edi, u arzimas narsaga yigʻlaydi, deb hech kim oʻylamasdi. Hozir esa, sababi Yaratgangagina ayon, boshini erining koʻkragiga qoʻydi-da, koʻz yoshlariga erk berdi. Ishar Das uni quchoqlab, juldur adyolga mehribonlarcha oʻradi, undagi harorat Bxagvantiga oʻtganday boʻldi. Uning tanasiga shifobaxsh malham qoʻyilganday, koʻplab adyollar bilan oʻraganday boʻlib, uyqu istagi kipriklarini juftlashtirdi. Ertalab Ishar Das eski gazetaga oʻralgan paltoni qoʻltigʻiga qisgancha, ishga joʻnadi. Kun sovuq edi, shu bois muallim uni kiyishga majbur boʻldi. Rao xonim unga bu paltoni berganida, eri uni chet eldan sotib olib kelganligini ta’kidlagandi. Shunda janob Raoning oʻzi suhbatga aralashdi. — Nodon kishilargina, agar narsa chet eldan sotib olingan boʻlsa, yaxshi boʻladi, deb hisoblashadi. Lekin chet el — chet elga dushman. Bu paltoni men Avstriyadan sotib olganman. Siz, janob muallim, ruhshunoslik degan fanni eshitgan boʻlsangiz kerak, albatta. Ya’ni aytmoqchimanki, Avstriyada bu sohada yirik mutaxassislar bor, — va janob Rao shu qisqa nutqini soʻzlab, xonasi tomon yoʻl oldi. Rao xonim shunday yaxshi ayol ediki va unga shunday bir mehr toʻla koʻzlari bilan tikildiki, nazarida uning oldida odam emas, farishta turganday boʻldi. Va u paltoni olmaslikka jur’at etolmadi. Bir necha kun burun, u yosh Rao bilan mashgʻulotni tugallaganda, yomgʻir tinmay yogʻar va shamol toʻxtamayotgandi, Ishar Dasning yonib turgan kamin oldidan hech ketgisi kelmadi. Nihoyat, u ketishga qaror qilib, tashqariga chiqdi, lekin ayvonning oʻzida qiyalab urayotgan yomgʻir tomchilari yuzini savaladi. U ikkilanib, joyida depsinib turib qoldi. Uni kuzatgani chiqqan Rao xonim soʻradi: — Nima boʻldi, janob muallim? — Hech narsa, aniq qilib aytganda, hech narsa! Sovuqni qarang-a! — Ha, — ma’qulladi u, — siz esa yana toʻrt mil joyga piyoda borishingiz kerak. Palto kiyib olsangiz boʻlardi! Muallim Rao xonimga qarab xijolat boʻldi va birdan gapirib yubordi. — Palto qayda deysiz onajonim! Mening hatto sviterim ham yoʻq. Rao xonim Ishar Dasga qaradi va birdan uning yuziga qizillik yugurdi — ilgari muallim hech qachon uni onajon demagan edi. Garchi Rao xonimning qiyofasida unga juda tanish, marhum onasini eslatadigan nimadir borligi bir necha marta aqliga kelgan boʻlsa ham. U Ishar Dasni kamin oldiga oʻtqazdi. Unga choy, orasiga goʻsht solingan bir burda non berishni buyurdi. Muallim dastlab bosh tortdi, lekin xizmatkor ayol buni xonim buyurganligini aytdi va kichkina xurmachada quyuq qaymoq va choy olib kela boshladi. Rao xonim ketdi va tez vaqt ichida qoʻlida issiq palto bilan qaytib keldi. — Marhamat, oling, janob muallim. — Ey onajon, men... — Onajonning xohishini bajarish kerak. U bir paytlar armiyada «oʻngga, chapga», «chapga, oʻngga» komandalarini oʻylamasdan bajarganidek, bu gal ham paltoni oʻylamasdan oldi. Hatto tashakkur ham bildirmadi. Xuddi shu paytda janob Rao kirdi va paltoni Avstriyada sotib olganligini va u yerda ruhshunoslik sohasida ancha obroʻli mutaxassislar borligini aytdi. Oʻsha kundan boshlab, Ishar Das uyiga yaqinlashganda paltoni yechib, eski gazetaga oʻrab, sekingina yashirib qoʻyadigan boʻldi. Maktabdagi oʻziga oʻxshab, hech ustiga palto bitmagan muallimlarga bir yolgʻonni toʻqidi. Lekin Bxagvantiga nima deya olardi? Bugun kechqurun u yana paltoni eski gazetaga oʻradi va uyga kelib, xuddi oʻgʻirlangan narsaday yashirib qoʻydi. Nihoyat, u baribir paltoni Rao xonimga qaytarmoqchi boʻldi. Lekin oqshom, darsni tugallab, oʻz shogirdidan onasini chaqirishni soʻraganda, u onasi bir haftaga Amritsardagi togʻasinikiga ketganligini aytdi. Ishar Das paltoni faqat unga qaytarishi kerak edi. U uning qaytishini kuta boshladi. Bir hafta oʻtdi. Nega bu fikridan umuman qaytishi mumkin emas? Lekin uni qayerdan olganligini Bxagvantiga qanday izohlaydi? Va Ishar Das bir hafta paltoni qiynalib va halovatini yoʻqotib yashirib yurdi. U toʻrga ilingan baliqday ozodlikka chiqishga harakat qilib tipirlar, lekin buning uddasidan chiqa olmasdi. Mana ikki haftadirki, u yosh Rao bilan shugʻullanyapti, oldinda yana ikki oy bor. Oyiga oʻn besh rupiy. Oʻn beshni uchga koʻpaytirilsa qirq besh boʻladi. Ikki yarim oydan soʻng uning qirq besh rupiysi boʻladi. Maktabda darslar davom etayotganda, Ishar Das paltoni oʻylamadi. Lekin bugun, oʻquvchilardan biri yoʻtalganda, bemor qizi haqidagi oʻylar uni yana chulgʻab oldi: «Hammasi yaxshi boʻladi. Pul toʻplaymiz-da, operatsiya qildiramiz». Oʻquvchilar esa koʻpaytiruv jadvalini yodlab shovqin koʻtarishardi: «Uch karra besh — oʻnbesh, uch karra oʻnbesh — qirq besh, toʻrt karra oʻnbesh — oltmish». Uch karra oʻnbesh — qirq besh. Muallim Ishar Das oʻyladi: «Yanvarda — oʻn besh, fevralda — oʻttiz, martda — qirq besh. Operatsiya qildiramiz, adyol buyurtiramiz...» Kechqurun yosh Rao bilan mashgʻulot oʻtkazayotganida, u shogirdining xulqida biroz oʻzgarish yuz berganligini sezdi. U hech qachon hurmat-ehtiromi bilan ajralib turmasdi, lekin bugun esa koʻzlarida ayyorona tabassum oʻynadi: — Janob muallim, — dedi u birdan, — bir kun otam menga jurnal bergan edi, unda ajoyib hazil bor. Xohlaysizmi, gapirsam? Ishar Das daftardan koʻzini uzmay dedi: — Gapir. — Bir muallim savolga notoʻgʻri javob bergan oʻquvchiga: «Qulogʻingni tozala!» degan ekan. Oʻquvchi oʻsha zahoti muallimning qulogʻidan ushlab tozalay boshlabdi. Oʻsh Rao shu gapni aytgach, qiqirlab kula boshladi. Ishar Das jim turardi. Ayni shu damda xonaga xizmatkor kirdi: — Janob muallim, janob Rao sizning kirishingizni iltimos qilyapti. Xizmatkor Ishar Dasni mehmonxonaga olib kirdi. U juda hashamdor qilib bezatilgan edi. Ikkita kamin yonib turardi, uy xuddi yozdagidek issiq edi. Devor tomonga katta oynavand shkaf qoʻyilgan, uydagi kitoblar maktab kutubxonasidagi kitoblardan koʻp edi. Ishar Dasning oyoqlari yumshoq gilamga botdi — gilam qalin edi! Xuddi uchta adyol singari! Ey yoʻq, uchta adyoldan ham koʻp! Toʻrtta... Toʻrtinchisi Sitaning onasi uchun... Janob Rao oʻrtogʻi bilan karta oʻynardi. Ishar Dasni koʻrgach, janob Rao oʻrnidan turdi va uning yoniga keldi. Ishar Das hurmat ifodasi sifatida kaftlarini birlashtirdi. — Oʻtiring, janob muallim! — Xoʻjayin oromkursiga choʻkarkan iltifot bilan taklif qildi va yonidagi oromkursini koʻrsatdi. — Sizga aytishim kerak boʻlganim juda noxush xabar, lekin — nachora! Hech iloji yoʻq. Nega siz oʻtirmayapsiz? Ishar Das uzr soʻradi. — Mana qarang, siz mana bu shkafda koʻrib turgan kitoblarning hammasi ruhshunoslik haqida. Men boʻlak kitoblarni saqlamayman. Men bu kitoblarning hammasini oʻqib, magʻzini chaqqanman! Aynan magʻzini chaqqanman! Men shaxsiy hayotimda ruhshunoslik qonunlariga amal qilaman. Shu joyda janob Rao toʻxtab, muallimga qarab oldi va yana gapini davom ettirdi. — Ruhshunoslik fani shuni oʻrgatadiki, agar oʻquvchi qalbida muallimga nisbatan hurmat boʻlmasa, u hech narsaga oʻrgana olmaydi. Shunday qilib, siz paltoni olganingizdan soʻng oʻsha kundan, oʻsha daqiqadan boshlab... Ishar Dasga shunday tuyuldiki, xuddi uning yuragiga birov oʻtkir uchli mixni urganday boʻldi. — Siz paltoni olganingizdan soʻng, oʻsha daqiqadan boshlab, oʻgʻlimning qalbida shubha paydo boʻldi. Odatda aqlsiz ota-onalar bunday narsalarga e’tibor bermay, ularni ahamiyatsiz narsa hisoblaydilar, men esa ruhshunoslikni a’lo darajada bilaman. Endilikda mening oʻgʻlim sizdan hech narsani oʻrganolmaydi. Bugun u mendan soʻradi: «Uyimizni supuradigan farrosh Lallu bilan muallimning oʻrtasida qanday farq bor? Farrosh ham sizning eski-tuski kiyimingizni kiyadi, muallim ham». Ishar Dasning nazarida uning yuragiga bittagina mix urilmay, balki butun oʻrindiqda mix gʻoʻddayib turganday tuyuldi... — Janob Rao, — gap boshladi Ishar Das, qoʻllarini xuddi ibodat qilayotganday juftlab. — Paltoni kiyishni menga xonim buyurdi, ertasi kuni esa u ketib qoldi... — Shu payt Ishar Das paltoni yecha boshladi. — ...Men u kelishini kutdim. Men unga tashakkur bildirib, paltoni qaytarib bermoqchi edim. — Muallim paltoni yechgach, uni taxlay boshladi. — Yoʻq, yoʻq, janob muallim, uni qaytarishingizning hojati yoʻq. Kiying, kiying, — dedi janob Rao Ishar Dasning koʻziga tikilmaslikka harakat qilib. — Kiying, kiying paltoni! — yana ta’kidladi u. Va muallim buyruqqa itoatkorlik bilan boʻysunib, oʻylamasdan paltoni kiydi. — Agar bolalaringizdan birontasiga biron bir kiyim zarur boʻlsa, biz oʻgʻlimizning eski narsalarini berishimiz mumkin. Palto haqida tashvish chekmang. Ha, mana, oling, sizga oʻnbesh kun uchun yetti yarim rupiy beraman. Ertadan boshlab sizning darsga kelishingizning hojati yoʻq. Umid qilamanki, siz hammasini tushunasiz. Sizning hech bir aybingiz yoʻq, koʻp mehnat qildingiz, lekin ruhshunoslik...

Muallif: Navtej