Bir kuni chumoli boʻlib... (hikoya) [Nodir Normatov]

«Siz nega kasalxonada yotibsiz», deysizmi? Doʻxtirlar oshqozoning zaharlangan deyishdi. Nega, qanday qilib — hayronman. Ochigʻini aytganda, men tabiatan ziyofatlardan qochib, nafsiga qanoat qilib yuradiganlardanman. Oʻsha kuni bor-yoʻgʻi bir boʻlak qotgan non yegan edim. Balki, oʻsha, giyohi behishtni kidiraman deb, boʻlak oʻtni yeganimdan shu koʻyga tushgandirman. Giyohi behishtni eshitmaganman, dedingizmi? Men ham ilgari eshitmagan edim. Kishlogʻimizda sizu biz bilmagan gayohlar koʻp. Xar gal qishloqqa borganimda qishloq boshidagi Dovulqoʻrgʻonni ziyorat qilib qaytaman. U yerda chashmalar koʻp. Suv yorugʻlik deydilar, shuning uchunmi, u yerda negadir ruhim yayrab ketadi. Bir kuni shu tomonga ketayotgan edim. Yoʻlni kalta qilish maqsadida, qabriston yaqinidan oʻta boshladim. Atrofini oʻt-oʻlan bosib ketgan eski qabrlar oʻyilib, choʻkib qolgan, yangidan doʻppayganlari ham koʻzga xunuk koʻrinadi. Qabristonga oʻtishdan avval soʻqmoq pastida, shundaygina yoʻl yoqasida chuldirab turgan chuqur chashmaga tushdim. Chashmaning suvi oz boʻlsa ham bir parcha yerni koʻkazak qilib turardi. Hovuchimga suv olib ichdim, rohatlanib bosh koʻtardim-u, buloq chekkasida boʻyi bir qarich keladigan giyohga koʻzim tushdi. Shungʻula boʻlsa kerak, degan xayol bilan uzib olgancha, doʻnglikka koʻtarildim. Qabriston yonboshida bahorda koʻkarib, endi quvrab qolgan chimzor koʻrindi, men shu yerdan oʻtarkanman, buta yonida chumolilar qatnovini koʻrdim. Yoʻlovchi chumolilar shu qadar koʻp edi-ki, ularni elektron mashinasi ham sanab ulgurmasa kerak, deb oʻylaysiz. Shu xayol bilan qoʻlimdagi giyohni ogʻzimga soldimu, birdan qulogʻim shangʻillab ketdi. Miyamga qon urildi, gandiraklab ketdim. Chumolilar oʻtayotgan yoʻl yonida choʻkkalab oʻtirib qolgach, oʻzimga keldim. Ammo, qizigʻi shundaki, qulogʻimga turli-tuman, muloyim, ingichka ohang-tovushlar eshitila boshladi. Bu tovushlar xuddi buzuq telefon dastasidan ulanib qolgan begona kishilar suhbatini eslatardi. Men avvaliga, nima boʻlyapti oʻzi, deb atrofga alangladim, ammo, hech kimni koʻrmadim, shundan soʻng bu chinqillab soʻzlashayotganlar — chumolilar ekanini payqadim. Ularni xuddi tushda koʻraetganday edim.
Chumolilar bir-birlariga «horma», «bor boʻl», «quvonching koʻpaysin», «senga ham shuni tilayman» qabilida murojaat qilib oʻtishardi. Ularning oʻng tomonga ketayotganlari don-dun, qiltiq-xas tashib borishardi. Qarama-qarshi tomondan kelayotgani esa, aftidan yuklarini qoʻyishib, yana ishga, ozuqa tashishga ketishardi. Men gʻujgʻon boʻlib oʻtayotgan bu mitti jonivorlarning yukli-beyuklari bir-birlariga halaqit bermay, ya’ni koʻcha qoidalarini buzmay oʻtayotganlariga qoyil qolib ketdim. Bu qatnov yoʻlda birorta betartib, boʻlak yoʻl solib ketayotgan qonunbuzar mutlaqo koʻrinmasdi. Ayniqsa, yukdan boʻshagan ogʻizchalarini yengilgina silkitib, salom berib oʻtayotgan yosh chumolilarni ayting. Xullas, bu tartib-qoidani koʻrib, beixtiyor «qoyil» deb yubordim.
— Nimasiga qoyilsan, ey odamzod? — degan tovush eshitildi yaqinimdan. Men bundan shoshib qoldim, koʻz-qirim bilan sekin-asta tovush egasini izlay boshladim.
— Mana, men bu yerda, oyogʻing oldidaman, hushyor boʻl, tagʻin ezib qoʻymagin, — dedi yana oʻsha tovush egasi.
Ana shundan soʻng, men ogʻzidan yukini qoʻyib turgan sariq chumolini koʻrdim.
— Bilaman, sen chumoli tilini tushunib qolganingta hayron qolayotirsan, — dedi chumoli. — Buning sababi shuki, sen buloq boʻyida oʻsgan giyohi behishtdan yegansan. Boya buloq boʻyiga borgan qavmlarimdan biri yeyayotganingni koʻrgan ekan. Endi sen, to quyosh botgunicha tilimizga tushunib, biz bilan soʻzlashish quvvatiga egasan... Xoʻp, qani, sen javob ber-chi, nega oʻz-oʻzingdan «qoyil» deb yubording?
Men haliyam chumolining gapiga tushunishdek moʻ‘jizaga aqlim bovar qilmaganimdan, tilim lol edi. Nihoyat, tupugimni yutib, javob qildim:
— Nega qoyil qolmay? Shunday tigʻiz yoʻlda, buning ustiga qarama-qarshi qatnov boʻla turib, birorta ham chumoli toʻqnashib ketmayapti.
— Gapingga tushundim, — dedi chumoli, — sen chumoli yoʻlini odamzod yoʻli bilan taqqoslayapsan-da. Odamzod keng yoʻlda, koʻcha harakatlari belgili-qoidali boʻlishiga qaramay, bir-biri bilan bari bir toʻqnashib yuradi. Shundaymi?
— Sen buni qaerdan bilasan, — dedim ogʻzim ochilib.
— Nega bilmayin. Sen koʻrib turgan bu chumolilar oddiy emas, biz asli odamzod qavmidanmiz.
— Shunaqa degin, — dedim men uni kalaka qilmoqchi boʻlib, — qani, mundayroq tushuntirib ber-chi? Balki, Xudo loyimizni bir joydan olgan chiqar?
Chumoli yonidan yuk tashib oʻtaetgan oriqqina chumolini toʻxtatdi.
— Hurmatli boshliq, — dedi boshchasini qimirlatib, — Menga quyosh botguncha ruhsat bersang. Odamzodga ul-bul narsani tushuntirsam.
Oriq chumoli javob qildi.
— Senga ijozat, donishmand.
Chumoli boshliq shunday dedi-yu, yoʻlida davom etdi. Men chumolilar boshligʻini har qalay juda oʻzimizdagi singari hashamatli xonada, yumshoq kresloda oʻtirishini tasavvur qilmagan esamda, har qalay biror uya-omborning chekkasida oʻtirib, qatnovni, keldi-ketdilarni hisobga olsa kerak, deb oʻylagan edim. Ajabki, ularda boshliq fuqarosi bilan teppa-teng ishlar ekan.
Boshliq chumoli koʻzdan gʻoyib boʻlgach, ishchi chumoli yana tilga kirdi:
— Ey, odamzod! Biz sizning qavmingiz boʻlamiz, desam, ishonmading. Endi eshit! Gap shundaki, biz mana shu qabristonda yotgan marhumlarning tirikligida ishlatilmay qolgan miyalaridan chumoliga aylanib chiqqanmiz. Inson suratida yurgan paytlarimizda, insonlik haq-huquqimiz teng boʻlsa ham, uni suiiste’mol qilganmiz, ya’ni bir-birimizning koʻzimizga choʻp suqib yashaganmiz. Mana endi chumoliga aylanib qolganimizda, oʻsha xatolarning oʻrnini bosish uchun oʻzimizning temir qonunlarimizni yaratganmiz. Bu qonun hammaga barobar. Biz qonunni insonchalik suiiste’mol qilmaymiz. Chumolilarning birdan-bir maqsadi shu.
Men hali ham chumolining gaplariga ishonmay turardim.
— Boʻlmasa nega sizlar inson tilida gapirmaysizlar? — deb uni mot kilmoqchi boʻldim.
Chumoli menga shunday dedi:
— Inson tili, bu shartli, oʻzi oʻylab topgan tovushlar yigʻindisi. Bizning tilimiz esa tabiiy sezgilar asosiga qurilgan. Butun tirik mavjudotning tili — bu sezgilar. Inson ham bu sezgidan mahrum emas. Ammo, u dunyoning mayda-chuyda ishlariga shunchalik berilib ketganki, natijada sezgilardan mahrum boʻlgan.
— Sen qanaqa mayda-chuyda ishlarni nazarda tutasan?
— Mana aytaylik, qogʻozbozlik, behuda rasmiyatchiliklar. Yoki gapim notoʻgʻrimi?
Men nima deyarimni bilmay, yelkamni qisdim.
— Inson miyasidagi son-sanoqsiz sezgilar ishlatilmasa, harakatga keltirilmasa, ular gʻaflat uyqusida qola beradi. Biz miyadagi ana shu sezgilardan yaralgan chumolilarmiz.
Men chumolining bu gaplaridan dahshatga tushdim. Meni chumolining bu qadar zukkoligi oʻylantirib qoʻydi. Qaerdan biladi u bunday gaplarni? Yoki u birorta mashhur donishmandning aklidan yaralganmikan? Ammo, bizning qishlogʻimizda katta donishmandlar oʻtganini eshitmaganman. Shuning uchun bu gapni ehtiyotkorona soʻradim: «Sen bunday gaplarni qaerdan bilasan?»
— Nega bilmayman. Eng zoʻr kitoblarni bitgan qancha-qancha buyuk zotlar bu qaro yerda yotibdi. Biz — odamzod qavmidan boʻlgan barcha chumolilar bir-birimiz bilan muloqotda boʻlishga intilamiz.
— Nega kerak sizga bu muloqotlar? — dedim.
— Nega, deysanmi? Hech boʻlmaganda, insonliqda qilgan xatolarimizni, gunohlarimizni anglash uchun. Keyin, ba’zida senga oʻxshagan giyohi behishtni yegan insonga bilganlarimizni yetkazish uchun.
— Giyohi behisht yeganlar tez-tez uchraydimi? — deb qiziqib soʻradim.
— Yoʻq, — dedi chumoli afsuslanib. — Eng yomoni shundaki, necha yillar, necha oylar davomida bitta-yarim kishi bu giyohni uchratadi. Lekin ularning ba’zisi bizning gapimizga ishonib, ba’zisi ishonmay ketadi. Shunday boʻlsa ham biz oʻz bilganlarimizni yetkazishga urinamiz.
— Shu qishloqdan yaqin yillar ichida biror kishi giyohi bexisht yeb kelgan joyi bormi?
Chumoli oʻylanib qoldi.
— Oʻtgan yili Moʻmin lov-lov degan kishi kelgan edi, — dedi u. Men beixtiyor, savdoyi, paydar-pay gapiradigan Moʻmin akani esga oldim.
— Axir u esli-hushli odam emas-ku? — dedim chumoliga.
— Nega shunday deysan. Axir sen ham odamlarga «men chumolilar tilini tushunib, ular bilan gaplashdim», desang, ular seni ham esi yoʻqqa chiqarishmaydimi?
Shunda men Moʻmin lov-lovning gaplarini esladim. U agar biror kishi qurt-qumursqaga azob berganini koʻrsa, darhol yoʻlini toʻsardi.
— Kurt-qumursqa ham Xudoning bandasi. Uning ham senga oʻxshab joni bor. Tesha ularga, — derdi.
Men endi chumolining haq ekanligiga iqror boʻldim. Chumoliga koʻzimni tikkancha, oʻylay boshladim. Mana shu jonivor qaysi zotning miyasidan yaralgan ekan. Balki men oʻsha zotning avlod-ajdodlarini toparman. Chumoli bu savolga javob berishdan qat’iy bosh tortdi.
— Bunga biz chumolilar qasamyod qilganmiz, — dedi u. Men undan yana nimalarni soʻrashni oʻylay boshladim.
— Senga ikkita taklifim bor, — dedi chumoli. — Birinchisi shuki, xohlasang, chumolilar uyasiga seni taklif qilaman.
— Borishga borardimu, lekin men chumoli uyasiga qanaqasiga sigʻaman?
— Gavdang shu yerda qolaveradi. Men senga oyoq tegizishim bilan miyang chumoli shakliga aylanib, men bilan birga keta beradi.
Men shu yerda qoʻrqoqlik qildim — miyam gavdamni tashlab ketishini sira xohlamasdim. U yerda menga nima bor, gavdam beega qolsa? Axir unga qancha mehnatim singgan. Onam toʻqqiz oyu, toʻqqiz kun qornida koʻtargan, sakkizga kirganimga qadar oq yuvib, oq taragan bu gavdani. Mana, yigirma sakkiz yilki, uni men avaylab kelaman. Shunday boʻlgach, qanday qilib gavdamni bekordan-bekorga, toʻsatdan tashlab keta olaman.
Chumoli xayolimdan oʻtgan gapni fahmlagandek, shunday dedi:
— Bari bir odamzodligangga bording. Gavdangni tashlab ketishga koʻzing qiymayapti. Mayli, boʻlmasa, ikkinchi shartni eshit. Sen oʻzing haqingda bilganlaringni, koʻnglingda neki dardu oʻylaring boʻlsa, barini aytib berasan. Balki, men sening biror dardingga malham boʻlarman.
Men ochigʻini aytganda, undan katta moʻ‘jiza kutgan boʻlsam bordir, lekin bunaqa taklifni eshitaman deb oʻylamagan edim. Toʻgʻri-da, men oʻzimni muxbirlikka urganimdan beri hammaning dardini tinglashga majbur boʻlganman. Ammo, men-chi, meni kim tinglaydi, buni hech kim oʻylamaydi. Hozir esa, shunday bir qulay imkoniyat bor ekan, nega men bundan foydalanmasligim kerak ekan. Axir dardini toʻkkan odam yengil tortadi, deyishadi-ku. Axir Iskandarning shoxi borligidan voqif boʻlgan sartarosh bu sirni hech kimga ayta olmay, oxiri quduqqa aytib, yengil tortgan-ku.
Xullas, men koʻp oʻylab oʻtirmay, oʻzim haqimda bilganimcha ochiq-oshkor gapira boshladim.
Chumoli mening gapimni birpas tinglab turdi-da, «koʻy, bunaqa tarjima holni. Meni tuygʻularingning tarjimai hali qiziqtiradi. Sen shundan gapir», dedi.
— Qoʻysang-chi, bu juda qiyin masala, — dedim unga. — Sen uni tushunarmiding.
— Mayli, aytmasang-aytma, — dedi chumoli.
Lekin men aytmasdan qoʻyarmidim? Axir tuygʻularimning tarjimai xolini, ularning tugʻilishlari-yu, yoʻq boʻlishlarini chumolidan boʻlak kimga ham aytib boʻlardi? Nega deysizmi, axir men ham hamma qatori oʻz tuygʻularimni yashirib yuraman-da. Ba’zan, ichgan mahallarim, ularni xotinlarning bezagi kabi koʻz-koʻz qilishga oshiqaman. Shoʻrlik tuygʻular ana shunday qilib egasining qachon saxiylik qilib ozoddikka qoʻyib yuborishini har doim sabr-toqat bilan kutishgani-kutishgan. Bisotimda qolgan tuygʻularni olib qaray-chi, deb oʻyladim. Mana, odamzoddagi ilk tuygʻu bu, u oʻzligini anglashdan boshlangan, shekilli. Bu tuygʻuning shakli ignaning uchidek keladi, ammo, oltindek toza, qaragan kishining koʻzi qamashadi. Menda bu tuygʻu tugʻilganida yoshim toʻrtlarda edi. Oʻsha paytlarda yoshim nechadaligini bilmasdim, albatta. Xotiramda hovlimizdagi katta toʻy-shodiyonalar manzarasi bir umr parchinlanib qolgan. Keyin bilsam, ikki akamning qoʻshaloq sunnat toʻyi boʻlib, oʻsha paytda ularning biri sakkizda, ikkinchisi olti yoshda ekanlar. Ana shunday hisob-kitob qilinsa, men albatta toʻrt yoshda boʻlaman. Xullas, oʻsha kuni men kimdir oʻrgatgan qoʻshiqni takrorlar edim:
Jiyda qoqay toʻyingda,
Jiyda qoqay toʻyingda.
Toʻyda nima uchun jiyda qoqish kerak, buning ma’nosi nima, rosti, haligacha bilmayman. Keyin, qoʻlimga qaerdandir shoʻrva solingan sopol tovoq tushib qoldi. Uni kimgadir, qaergadir elta turib, gilam ustida oʻtirganlarning biriga toʻqnashib ketdim. Qoʻlimdagi tovoq tushib, shoʻrva bir odamning yelkasiga toʻkilib ketdi. U odam koʻkragini changallab, oʻrnidan turdi, menga esa, «qoʻy, yigʻlama» deb zoʻrma-zoʻraki jilmayib qaradi. Uning qiyofasidagi ogʻriq aralash meni avf etgan ifodani shu vaqtgacha unutolmayman. Men yillar oʻtib unga (u xolamning oʻgʻli edi) oʻsha voqeani eslatganimda, u «rost, shunday boʻlgan edi, sen toʻkib yuborgan shoʻrvadan mana bu yerim kuygan edi», deb, koʻksidagi chandigʻni koʻrsatdi. Men xijolat chekqanday boʻlib, uning koʻzlariga tikildim va bu koʻzlarda bir paytda meni avf etgan muloyim ifodani koʻrib qoldim. Mana shundan beri yuragimda unga nisbatan minnatdorchilik tuygʻusi yashab keladi. U mening qalbimga nur, yuragimga quvvat beradi.
Men xayolan yetti-sakkiz yasharlik paytimga qaytaman. Lablarimda beixtiyor anorning, oluning ta’mi paydo boʻladi. Soʻlagimni yutib, paxsa devordan oshib, ikki-uch anorni uzib, maykam ichiga joylayman. «Qani boʻl, ketdik», — deydi hamrohim. Bir mahal yonginamizdan, «Toʻxta!» degan tovush eshitiladi. Sherigim bir zumda devor kemtigidan oshib, juftak rostlaydi. Men esa endi qochmoqchi boʻlganimda, kimningdir ombirdek qoʻllari boʻynimni qisadi. Bir dam nafasim chiqmay qoladi. Keyin oʻsha qoʻllar meni oldinga itqitib, maykam ichidan uch dona anorni chiqarib oladi. Men endi roʻparamda shop moʻylovli, shokosadek chiqqan koʻzlarni koʻraman. Bu — kolxoz chorbogʻining qorovuli Gʻani edi. U meni bir tup yongʻoq tagiga boshlab, doʻppaygan bir qabrni koʻrsatib, shunday deydi:
— Mana, koʻrdingmi? Men mana shu yerda bir odamni soʻyib, koʻmganman. Mana endi seni ham soʻyaman.
U shunday deb yonboshiga osilgan uzun pichoqni qinidan sugʻuradi. Pichoq quyosh nurida bir yarq etadi-yu, men taxtadek kotib qolaman. Esimda qolgani shu. Ertasi koʻzimni ochib qarasam, uyda yotibman. Men tirik ekanligimga ishonar-ishonmay koʻrpani, keyin boshimni ushlab koʻraman.
— Oʻzimizning bogʻ toʻla anor boʻlsa, nima qilarding bolam, oʻsha yerga borib, — deydi onam.
— Bola-da, bola, — deydi momom, — Oʻgʻlingga koʻproq ish buyurib turgin. Bekorchiliqdan bola bechora nima ish qilishini bilmay zerikkan-da. Ogʻzidan qoni kelgur Gʻani moxov bolani shunday qoʻrqitadimi?
Men shular haqida gapirar ekanman, chumolidan oʻsha marhum Gʻani akani tanish-tanimasligini soʻradim. Axir u ham mana shu qabristonga koʻmilgan.
— Ha, taniyman, — deb javob qildi chumoli, — Bilasanmi, uning uch yuz yil avval oʻtgan bobokalonlarining kasbi jallod boʻlgan, Gʻani akang qoniga tortib, ota-bobosidan oʻtgan koʻl xotirasi bilan pichoq oʻqtalib, senga shunchaki doʻq-poʻpisa qilmoqchi boʻlgan.
— Demak, hali uch yuz yil avval manfur kasb bilan shugʻullangan ota-bobosi uchun Gʻani aka ham yomonotliq boʻlib yuribdimi? — dedim.
— Nachora, — dedi chumoli. — Qonni, irsiyatni birdan tozalash qiyin... Yana bir sirni aytishim mumkin.
— Qani eshitaylik-chi?
— Boya oldimizga kelib toʻxtagan boshliq chumoli Gʻani aka edi, bilsang. Men bu safar hangu mang emas, xafa boʻlib ketdim.
— Nahotki, — dedim unga, — shunday badjahl odam sizga boshliqmi? Bu yerda ham u yoʻlini topibdi-da.
— Unday emas, — dedi chumoli. — Bizda eng koʻp ishlagan kishi boshliq qilib tayinlanadi. Gʻani aka insonligidagi gunohlarini yuvish uchun hammadan koʻp yelib-yuguradi, shoʻrlik.
— Oʻzing boyagina irsiyatni tozalash qiyin deding-ku. Nahotki, u yuvosh tortib qolgan boʻlsa.
— Biz chumolilar inson miyasining faqat ezgulik qismidan yaralamiz, — dedi chumoli. — Bunga shubha kilmasang ham boʻlaveradi. Yaxshisi, sen hikoyangni davom ettir.
— Yaxshi, — dedimu, koʻnglimda mavjud tuygʻular tarjimai holini birma-bir ayta boshladim.
— Bilasanmi, sen menga tovush chiqarib, gapirib oʻtirma. Yaxshisi, xayol sur. Xayolingdan nimalar oʻtganini men anglab turaman. Faqat buning uchun oyogʻingga sal tegib tursam, bas, — dedi chumoli.
— Mayli, — dedim men. Soʻng, tizzamni quchoqlagancha, uzuq-yuluq xotiralarni eslay boshladim.
Bolalik xotiralarida eslasa eslagudek voqealar juda koʻp. Ammo, shunday voqealar borki, ular xayol koʻzgusida xuddi gʻilofga solingan kinotasmadek tayyor turadi. Istalgan daqiqada ular xayol ekranida lip-lip etib, qayta jonlanadi. Balki, payti kelib, koʻngil ekranidagi bu tasvirlarni yozib oladigan magnit tasmasi oʻylab topilar. Men shuni xayol qilaturib, beixtiyor bolalik xotiralari yozilgan xotira tasmasini tomosha qila boshladim.
Ana, paxsadan qilingan ikki xonali uy. Daxliz va oromgoh. Haligacha ham oʻsha uy men koʻrgan barcha uylardan issiq, shinam, keng, goʻzal tuyula beradi. Oʻsha ikki xonali uyda sakkiz jon yashasak-da, kengu moʻldek tuyulardi.
Oradan yillar oʻtib, men olti kishilik oilam bilan uch xonalik issiq-sovuq suv, qulay hojatxonasi bor uyga arang sigʻishimizni oʻylab, hayron boʻlaman, buning sababini koʻp oʻylayman, ichim siqiladi. Balki bu jumboqni menga chumoli yechib berar.
— Sen yerdan ajrab qolyapsan, — deydi chumoli noxosdan. — Yer taftini his qilib turmagan har qanday tirik jonga osmonu falak ham torlik qiladi.
«Toʻgʻri aytding, chumoli» deyman ichimda. Kecha qizim uyimizning qaysi bir xonasi devorlariga qalamchizgilar qilganiga xotinim ozmuncha urishdimi? Men xuddi shu yoshda, olti yoshimda uyimiz devoriga akalarim oʻrgatgan ismimni pichoq bilan oʻyib yozmagan edimmi? Buni bexosdan onam koʻrib qolib, «bolam, devorning ham joni bor, uni pichoq bilan tilsang, joni ogʻriydi» demaganmidi? Hozir ham bagʻri tirnalgan devor yoki toshni koʻrib qolsam koʻnglim uvishib ketadi. Men bolalarimda ham rahm-shafqat tuygʻusi tugʻilishini juda-juda xohlayman. Axir ezgu-tuygʻular oʻz-oʻzidan paydo boʻla bermaydi. Ular inson qalbida gʻaflat uyqusida yotgan boʻlsa uygʻotish, mavjud boʻlmasa yaratish lozim emasmi, — deb oʻylayman. Meni kechalar koʻproq mana shu muammolar bezovta qiladi. Ayniqsa, yerga, tabiatga muhabbat tuygʻusi boʻlmagan inson har qanday jinoyatga qodir ekanligini oʻylayman.
— Koʻp oʻksinma, — deb fikrimni boʻldi chumoli, — sen chumoliga aylanganingda faqat tabiatni dilingga jo aylab yashaysan. Yaxshisi, menga ayt-chi, seni nimalar tashvishga soladi, shular haqida gapirgin. Chunki, vaqtimiz ziq. Ana, qara, quyosh botishiga oz qoldi.
— Nima desam ekan, senga. Agar tilla baliqdek, sen ham tila tilagingni, deganingda, boshqa gap edi. Tashvish-hasratimni birovga aytishga oʻrganmaganman. Shuning uchun doʻstu dushmanlarim meni «bu ichidan pishgan, juda pismiq», deyishadi. Balki ular haqdir. Lekin men bir donishmand aytgan gapga amal qilaman. U shunday degan: «gʻamu hasratingni oʻzingga koldir, shodligingai doʻstlaring bilan baham koʻr, nafratingni dushmanlaringta asra».
— Sening tashvishlaringga balki mening biror xizmatim asqotar. Axir men yer yuzidan koʻra, yer ostida koʻp boʻlgan insonlar dunyosidan elchiman. Qolaversa, biz yorugʻ dunyoda yashayotgan qavmlarimizning qanday dardu tashvishlari borligini bilgimiz keladi.
— Sen faqat tuygʻularnigina tushunishga qodir ekansan. Shuning uchun yana mendaga ikki-uch tuygʻuning tarjimai holini gapirib beraqolay. Balki shunda sen meni jindek tushunib yetarsan.
Chumoli gapimni ma’qulladi.
Meni eng katta qiynokqa soladigan narsa, soʻz oldida javobgarligimdir. Hali-hali, bundan sakkiz yil muqaddam, uy berib qolishar, deb bir amaldorni maqtab yozganimni sira kechira olmayman. Oʻsha amaldor menga uyni oʻz navbatim bilan berganida rahmat aytganim oʻzimga alam qiladi. El qargʻishiga uchragan oʻsha odamni men «hurmatli falonchiev» deb ataganim alam qiladi. U kishi men uchun ham, elu-yurt uchun ham hurmatli emas, qallob ekanligini men oʻshandayoq bilgan edim-ku. Ba’zi kechalari oʻsha soʻz mening tomogʻimdan gʻippa boʻgʻadi, «nega sen meni oʻsha yaramasga sotding, nega men xor boʻldim» deb holi-jonimga qoʻymaydi. Ana shunda men oʻylab qolaman: oʻzimga-oʻzim xiyonat qilishdek bu illat menda qaerdan paydo boʻldi, oʻzi? Oʻsha birgina beqadr boʻlgan soʻz, oʻsha soʻz meni koʻpdan beri ta’qib qiladi. Qani sen ayt-chi, men qachon uning bu ta’qibidan qutula olaman?
— Bu darding bedavo, — dedi chumoli. — Sendan avval oʻtgan aqli donish ham, eng katta gunoh, bu soʻzni beqadr qilmoq, deganlar. Men buni chumolilar majlisida aytib koʻrarman. Balki biror fatvo topilar.
— Mendan faqat soʻz emas, tuygʻum ham ranjigan. Bu voqea shunday roʻy berdi: Men avvallari hech qachon boʻlmagan bir shaharda yulduzi issiq bir oy yuzlini koʻrib qoldim. Qizigʻi shundaki, men uni tanidim. U bilan bu umrim bino boʻlganidan beri uchrashgan emasman, lekin negadir yuz yil, ehtimol, ming yil burun u men bilan birga yashagandek tuyuldi. Uni qoshu koʻzidan tanidim. Koʻzlari ming yillik xotirotning ifodasini aytib turardi. U ham meni koʻzlarimdan tanib, toʻxtadi. Ikkalamiz ham sukut saqlab gaplashdik. Soʻng men toʻsatdan xotinim... bolalarim borligini esladimu oʻz tuygʻumdan uyalib ketdim. Oy yuzliga mehrim tushishidan qoʻrqib, tuygʻumni jilovlab oldim. Oy yuzlini, garchi u bilan oradan ming yillar oʻtib uchrashganimizga qaramay, tezda tark etdim. Tuygʻumga esa, «ha, menda bir lahzalik zaiflik paydo boʻldi, u hozir oʻtadi-ketadi» dedim. «Yolgʻon!» deb qichqirdi tuygʻu. — Sen qoʻrqoqlik qilding. Bu tuygʻu meni bir necha kunlar ta’qib qildi, yoqamdan olib, qanchalar soʻkkanini aytsang. Bir kuni u tongda meni tark etib, she’rga aylanib ketdi. Uning dard-faryodi mana shu satrlarda jamuljam boʻl.
Oltin sukunatdan yaralgan dilbar Nurli nigohingdan koʻzim qamashdi Andak bir hayo-ku, hisni jilovlar: Shoshma, der ul roʻyo, koʻzing adashdi.
— Toʻxta, toʻxta. Bu tuygu bir seni emas, koʻplarni ham bezovta qilib keladi, — dedi chumoli. — Balki u seni bir umr tergab, bezovta qilar. Qoʻy, u hech boʻlmasa shu bilan alamidan chiqsin.
— Men bu tuygʻuga oʻta qattiqqoʻl boʻlganimni tan olaman. Lekin meni boshqa bir tuygʻu bois yuragim qoʻrqoq, titraydigan boʻlib qolgan. Meni mana shu koʻp tashvishga soladi.
— Koʻrinishingdan hecham qoʻrqoqqa oʻxshamaysan-ku, — dedi chumoli. Koʻnglingda ham qoʻrquv sezmadim.
— Yoʻq, bu gaping notoʻgʻri, — dedim men. — Yaqinda tanishlardan biri menga, «sen qoʻrqoqsan» deb aytdi. U buni mushtlashish bahonasida aytdi. Men oʻzimning qoʻrqoq emasligimni isbotlash uchun u bilan mushtlashdim. Oʻsha kech uyga xursand boʻlib qaytar ekanman, birdan ahmoqona ish qilib qoʻyganimni angladim. Axir, aslini olganda, men yuragimda ancha-muncha qoʻrquv sezaman. Uyim koʻcha boshida, avtomashinalar tinimsiz oʻtib turadi. Bolalarim koʻchaga chiqib oʻynashsa, har safar ulardan xabar olaman. Ularning mashina yoʻliga chiqib ketishidan qoʻrqaman. Uyimizga issiq-sovuq suv, gaz, yana allaqanday quvurlar oʻtkazilgan. Oʻtgan yozda ana shu quvur qudugʻiga eridan endigina ajralgan yoshgina bir juvonning yakka-yu-yagona oʻgʻli tushib ketib oʻldi. Uning faryodini eshitganimdan beri, mening ham yuragimda qoʻrquv paydo boʻlgan. Xotinim damqisma degan dardga giriftor boʻlgan. U to beshinchi qavatdagi xonamizga har chiqqanida, nafasi qaytib, juda qiynaladi. Men safarga ketsam, uyda qolgan xotinimu, toʻrtta norasida goʻdakni oʻylab, qoʻrqib turaman. Ba’zan xotinim televizorni koʻrib, vahima qiladi: «Dunyoda oziq-ovqatdan ham koʻra oʻq-dori koʻp ekan», deydi. Uning vahimasi meni yana tashvishga soladi. Axir unga ortiqcha hayajonlanish mumkin emas. Nafasi qisadi-da. Ehtimol, koʻnglimdagi bunday qoʻrquv tuygʻusini sen chumoli koʻrmayotgandirsan. U allaqachon koʻnglimda emas, qonimga singib ketgan. Bu qoʻrquvlar oldida mushtlashish masalasi nima degan gap axir. Yana nima dey senga, chumoli. Ana, quyosh ham botib qoldi, vaqtimiz ham tugab qoldi.
Chumoli mening gagsharimni eshitib boʻlgach, shunday dedi:
— Bu qoʻrquvning chorasini bilmadim, odamizod. Balki buni chumolilar majlisida koʻrib chiqarmiz. Agar javob topsam, albatta senga yetkazaman. Xayr, ana, kuyosh botib ketdi. Xayr!
U shunday dedi-yu, koʻz oldimdan gʻoyib boʻldi.

Ana shundan beri chumolini uchratganim yoʻq. Har gal qishloqqa borsam, albatta qabriston yoʻliga oʻtaman. U yerdan oʻrmalab ketayotgan har bir chumoliga diqqat bilan tikilaman. Tiriklik gʻamida yurgan har bir chumolini «bu oʻsha tanish chumoli emasmikan?» deb oʻylayman. Mana, necha yoz oʻtdi, undan esa darak yoʻq. Lekin uni umid bilan kutganim ham yoʻq. Negaki, bir kunmas bir kun men ham chumoli boʻlib, uning oldiga joʻnayman...

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Бир куни чумоли бўлиб... (ҳикоя) [Nodir Normatov] 391

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62946
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 61112
3	Gʻazallar [Nodira] 40733
4	Guliston [Sa’diy] 37357
5	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 25292
6	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 24065
7	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23685
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 20257
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 19108
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14973