Oddiy haqiqat (hikoya) [Nurulloh Muhammad Raufxon]

Oddiy haqiqat (hikoya) [Nurulloh Muhammad Raufxon]

...odamlar qaynagan katta shaharda odamlarni sogʻinib yursang.Shavkat Rahmon Bir ajib hol: mish-mishlarga boqsam, chevrada koʻzga ilinarli odam qolmabdi. Tasavvur qilyapsizmi, odam yoʻq! Suv boʻlmasa, qurgʻoqchilik boʻladi, narsa boʻlmasa, yoʻqchilik boʻladi, pul boʻlmasa, kambagʻalchilik boʻladi, yemak boʻlmasa, ocharchilik boʻladi, Odam boʻlmasa-chi?! Hamma narsa bor, odam yoʻq... bor-yoʻgʻi toʻrttagina tovushdan tuzilgan shu sirli soʻz (ODAM)ni ogʻiz toʻldirib aytishga iymanadigan boʻlib qoldi kishi – oʻzi yoʻq narsani qanday aytasiz, axir?! Bir akamiz hikoya yozibdilar. Qahramonlari qanot bogʻlab butun shahar uzra uchib chiqadi, bironta odamni koʻrmaydi! Koʻchalar huvillagan, u yer-bu yerda qogʻozlar, lattalar, suvqogʻoz parchalari uchib yuribdi... Binolar oʻrnida turibdi, daraxtlar joyida oʻsyapti, hammayoqda hayot izi bor, ammo shu hayotning gultoji boʻlgan odam yoʻq! Hech qaerda! Hatto oʻsha hikoyaning oʻzini oʻqiydigan va qadriga yetadigan kimsa topilsa-chi... Ikkinchi bir oʻrtogʻimiz yozishicha, yerbetida kechayotgan yoqimsiz ishlardan bezgan bittasi yumronqoziqqa oʻxshab oʻra kavlab, yertagiga kirib ketgan emish. Oʻshangayam, mana, oʻn yillardan oshibdi, lekin nimaga yertagiga kirib ketganini odam boʻlib munda-ay tushuntirmas ham emish. Yaqinlari yalinishibdi, yolborishibdi, hech kimga quloq solmabdi, oʻrtaga Hurmatli Kishilarni ham qoʻyishibdi, yoʻq, sira yerbetiga chiqmas emish. Ha? (desangiz,) Akam chilla oʻtirgan emishlar. Bekor gap, bu oʻrtoq yo bizni ovsar deb oʻylaydi, yo tuppa-tuzuk esli-hushli toʻplamni chalgʻitmoqchi – uning ishi chilla emas, aniq chilla emas! Chilla bunaqa choʻzilmaydi, chilla qirq kun kechadi, U odam yertagiga kirib ketganiga oʻnyillardan oshibdimi, bu yerda boshqa bir gap bor – mana sizga chuvalangan kalava! Ilmiy tashkilot (IT)lar qayoqqa qarayapti oʻzi? Ogʻizlarini ochib oʻtiravermasdan − tomoqlariga kepakchivin kirib ketadi! − kalavaning uchini axtarishsa boʻlardi! Boshqa bitta hikoyada bir tentak Qishloq etagidagi kulbasini oʻziga goʻr qilib olib, yuvinchsiz-kafansiz kirib ketganimish. Shu kirib ketganicha, Qishloq uni esidan ham chiqarib yuborganimish... Biri biridan sirli, biri biridan qoʻrqinchli mish-mishlar... Bu mish-mishlar nima demoqchi oʻzi? Yerbetida odam zoti qirilib bitdi: kimlardir chilla bahona yertagini makon tutgan – nimalarnidir kutib pusi-ib yotibdi; yana boshqalari hovli-uylarini mozorga aylantirib, tiriklay goʻrga kirib ketgan – qiyomatni poylayapti... demoqchimi?! Olloh-Olloh, odamlarga nima boʻlgan oʻzi? Yerbeti nimaga torlik qilib qoldi? Yuragi nega siqilyapti? Koʻngli nimalarni tusamoqda? Oʻtayotgan kuniga rozi boʻlib, dumini yigʻishtiri-ib yashayvermaydimi? Qanday yaxshiydi, yurgan edi odamlar tirikchiligini qili-ib... shaharlar gavjum edi, igna tashlasang yerga tushmasidi (Nabi yozuvchi aytishicha, yerga tushmasligiga sabab – rizq axtarib yurgan birontasi u ignani shartta ilib olib, oʻsha zahoti uyiga surib yuborarmish). Unday desak, koʻcha toʻla yurganlar kim? Bular odam boʻlmasa, odam qani? Ularni koʻrmayapmizmi yo ikki oyoqli inson mustaqil tur sifatida chindanam yoʻqolib ketdimi? Yoʻq. Ana, yuribdi odamga oʻxshab. Tepadan igna tashlab koʻring-a... Oʻzi yozuvchi xalqi gʻirt qitmir boʻladi, xuddi boshqa mavzu qurib ketgandek yo yozadigan gapi qolmagandek, yoʻq yerdan masala chiqarib yuradi. Gapni qarang: chevrada pichoqqa yararli butun odam qolmagan emish. Qoʻyib bersangiz, topsayu pichoqqa yaratvorsa. Butuni boʻlmasa ham, yarimtalari yuribdi-ku, deydigan erkak yoʻq. Xullas, bu hikoyalaru bu mish-mishlar bir kuni jonga qattiq tegdi. Ishni oʻzim oʻrganmoqchi, oʻrganib, tagiga oʻzim yetmoqchi boʻldim. Oyoqqa shippakni ildimu shartta koʻchaga otildim. (Aslida, kalava uchini oʻtirgan chillaxonamda yoki yotgan goʻrimda axtarsam ham boʻlaverardi, nega deganda, odamsiz koʻchada menga nima bor. Lekin bu oʻrinda koʻchaga chiqish holati muhim, unga alohida urgʻu berilgani shundan − oyoqqa shippakni ilishda va koʻchaga shartta otilishda shiddat va jonkuyarlik boʻrtib koʻrinadi. Holat qancha boʻrttirilsa, shuncha qiziq. Uzr.) Shunday qilib, koʻchada... ...ahvol oʻsha-oʻsha – gʻij-gʻij kimsa, tiqilinch... hamma qayoqqadir shoshadi, yeladi-yuguradi, gʻovur-gʻuvur qiladi, ammo birov-birovga qaramaydi, birov-birovni tanimaydi, turtinib yiqilib tushsangiz, tapir-tupur bosib ketaveradi, odammisiz demaydi, koʻzlar olazarak, kimningdir tepadan toʻsatdan igna tashlab qolishini poylaydimi yo? Har ehtimolga qarshi oyogʻi tagiga qarab yuradi, nimanidir axtaradi. Bular kim? Qoʻymasdir, baliqmasdir, axir! Aytmoqchi, bu gʻij-gʻijlik «kim?» soʻrogʻiga javob boʻladimi, «nima?» soʻrogʻiga javob boʻladimi? Bu gavjumlik kimlardanmi, nimalardanmi hosil boʻlgan? Katta yoʻl boʻyida, bu jumboq tagiga yetolmay, garangsib turgan pallangiz boshiga aylanma chiroq qoʻndirib, beliga beldamcha boʻyoq tortgan allambalo moshin shovqin-suron bilan oʻtib qoladi. Karnayi olamga gʻulgʻula solib, oʻshqiradi: − Oʻn oltiyu ellik toʻqqiz, tez yoʻlni boʻshat! Senga aytyapman!!! Piyodalar, senlar ham koʻzdan yoʻqollaring, hozir bu yerdan Bozorqoʻm oʻtadilar!.. Savolingizga javob darrov chiqaqoladi: ha, bular «oʻn oltiyu ellik toʻqqiz»lar, «piyodalar», «bozorqoʻmlar» ekan, deysiz. Deysiz-da, gʻalvadan uzoqroq turish uchun shosha-pisha duch kelgan darvozaga oʻzingizni urasiz. Yengil nafas olasiz. Bir oz hushingizga kelganingizdan keyin tevaragingizga qaraysiz. Qarasangiz, haligi Bozorqoʻmning bozoriga kirib qolgan boʻlasiz. Doʻkon qatorlari ham, maydonlar ham gavjum. Hamma odamga oʻxshaydi, lekin hech biri ikkinchisini odam oʻlaroq yoʻqlamaydi: biri oluvchi, biri sotuvchi, biri choychi, boshqasi pattachi, oʻrtada arava tortuvchilar ham bor. Baqirgani baqirgan: − Hoy kalla, nari tur! − Hoy salla, beri tur! − Koʻzingga qarasang oʻlasanmi, mol?! − Poʻ-oʻsh, arava! − Qo-och, arava!.. Va hokazo. Odammas u, arava u, mol u, kalla u, salla u... Jigʻibiyron boʻla boshlasangiz, zumda tepangizda odmiroq kiyinib olgan Bittasi qiyshayib paydo boʻladi: − Ha, tinchlikmi? – deydi koʻp ma’noli oʻqrayib. Ma’muriyatga tegishli panjarali bir eshikni koʻrsatib, im qoqadi. Bozorqoʻmning bu xosxonasi qanaqa xona ekanini va bu odmi kiyingan Bittasi sizni nimaga u yoqqa taklif etayotganini anglamagan boʻlsangiz-da, negadir oʻtakangiz yorilay deydi, yuragingiz hovut oladi. Es borida etakni yigʻishtirish lozimligini tushunib qolasiz va tez bozordan oyoqlarni uzasiz. Endi boshimni qayoqqa suqsam ekan, deb hovliqib ketayotganingizda manglayiga «Doʻxtirxona» yozuvi osilgan binoga koʻzingiz tushadi. Tomiringizni ushlab koʻrsangiz, yurak urishingiz chatoq... yoʻq, urmayapti, choptirilgan qoʻqonarava gʻildiragiday dukirlab yotibdi! Qafasini yorib chiqay deydi. Jon halpida ichkari otilasiz. Eshik tagida bir qorovul kampir oʻtiribdi. Yoshi toʻqsonlarning nari-berisida. Qoqsuyak jasadiga oq xalat kiyib olgan. Shunchaki oʻtirmayapti, oʻziga hokimiyat tegib qolganidan mast! – kayfini suryapti: − Kimga keldingiz? Yoʻqlar! Keyin kelasiz! − Sizga yoʻl boʻlsin? − U yoqqamas, bu yoqqa! − Bu yoqqamas, u yoqqa! − Oʻtiring! Turing!.. – deb yotibdi. Sizning ham qarshingizdan toʻsib chiqadi: − Hoy kasal, qayoqqa? – deydi gupirib. Dovdiraysiz. − Kasalmasman men, odamman, soppa-sogʻ odamman, − deb gʻoʻdranasiz. Qorovul kampir oʻzinikidan qolmaydi: − Kasalsiz! Kasal boʻlmasangiz, betta nima qip yuribsiz?! – deb doʻq uradi. − Yurak doʻxtiriga bir koʻrinmoqchiydim... – deyishga majbur boʻlasiz. − Ana, aytdim-ku, siz kasalsiz, jiddiy kasalsiz, sizning yuragingiz chatoq! – deb kasalingizga aniq ot qoʻyadi qorovul kampir. Chorasizlikdan koʻnaqolasiz: − Ha, kasalman, yuragim nimagadir tipirchilayapti, − deysiz. Ixtiyorsiz ravishda tovushingiz yigʻlamsirabroq chiqadi. Kampir bir oz yumshaydi. − Bizda hamma kasal, sogʻi yoʻq, − deydi dardingizga sherikligini bildirib. «Siz ham sogʻ emassiz, momo! Sizning miyangizga qurt tushgan!» deb bir chimchilab olgingiz keladi-yu, chimchilashga ilinguday etning oʻzi yoʻq toʻqson yoshli bu kampir qurgʻurda. Ha, momo ham yoshligidan katta bir dardga chalingani aniq, chalinganidayam biratoʻla ogʻir – mansab dardiga, uning ham koʻplarda uchraydigan yuqumlisiga chalingan. Havosi haliyam pasaymaganidan, bir zamonlar ulugʻ-ulugʻ dargohlarning mafkura boʻlimlarida qandaydir yugurdak vazifasida ishlagani bilinadi. Rosa tirishganiga qaramay boʻyidan tepaga koʻtarila olmagan, keyin hoynahoy bironta xotin-qizlar qoʻmitasiga oʻtib olib yoshini qaritgan. Aniq shunday! Toʻrtta xotinni u yoqqa yetaklab, oltitasini bu yoqqa yetaklab oʻrganib qolgan emasmi, nafaqaga chiqqanidan keyin uyida yuragi siqilaverib, rosa moʻljallagan-da, mana shu yerni topgan. Yaxshi-da, buyruq berib oʻtiradi. Bu yerga keluvchi hamma uning buyrugʻiga boʻyinsunadi. Shoʻrlik kasallar «Doʻxtirxonaning eng kattasi shu boʻlsa kerak», deb oʻylaydi. Oʻzini tutishidan qoqsuyak egniga oq xalat tashlaganiga ham kamida oʻttiz-qirq yillar boʻlib qolgan-ov... Hah, notavon koʻngil-a! Bola-chaqaning rohatini koʻri-ib, oyogʻini uzati-ib yotmaydimi uyida... ...deganingizdan foyda yoʻq. Ilojsiz koʻnasiz: «Menga nima?» deya qoʻl siltaysizu kampir koʻrsatgan ikkinchi qavatga chiqasiz. Soʻng oʻngga − yoʻlakning oʻrtalariga borasiz va chap tomondagi 7-xona eshigiga qaraysiz: «Yurak amaliyoti boʻlimi» yozuvini oʻqiysiz. Amaliyot? Birdaniga-ya? Kirsangiz, xuddi koʻksingizni yorib, yuragingizni sugʻurib olib tashlaydigandek vahmaga tushib, oʻylab ham oʻtirmay orqaga qaytasiz. Bularga ishonib boʻladimi? Bular uchun siz odammassiz, kasalsiz, kasallardan bittasisiz. Kerak boʻlsa, shartta yuragingizni oladi-da, oʻrniga yoʻl chekkasidami, axlat qutisidami oʻlib yotgan it yo mushukning buyragini qoʻyib chiqarib yuboraveradi. Yo zanglagan qandaydir temirga almashtirib qoʻyadi. Siznikini esa, duch kelgan biror chetellikka koʻkiga pullaydi... E-e, yoʻq, oshna, yurak hozircha oʻzimizga ham kerak, deysizu qochasiz. Pastda yana darddoshingiz kampirga yoʻliqasiz. Endi ogʻzini juplamoqchi boʻlib turganida oʻzingizni eshikka urasiz. Shoʻrlik mafkurachi-qoʻmitachi kampir ortingizdan: − Uchrashdingizmi? Nima dedi? Bularning bittasigayam quloq solmang, oʻrikning suvidan ichib yuring. Mana, menda bor, bir istakan ichib ketasizmi? − deganicha qolaveradi. Katta koʻchaga chiqib olgach, ichingizdan toʻlib bir uf chiqadi. Yengil tortasiz. Oʻngga yuraymikan, chapga yuraymikan, deb boshingiz qotib turganida ikki yoningizda ikkita azamat yigit paydo boʻladi. − Ha-a, xuddi bonkani oʻmarib chiqqan oʻgʻriga oʻxshab hansirab turibsan bu yerda? − deydi bittasi siqib kelib. Ikkinchisiga qaraysiz. Unisi ham xuddi shunday deganday tuyuladi sizga. Yo ikkalasi bir paytda gapirdimikan? Harholda, bu soʻzlar birvarakayiga ikkala qulogʻingizdan jaranglab kirganday boʻladi. Oʻzingizni yigʻishtirib olib ulgurmasingizdan ikkala tomondan bir paytda ikkinchi gulduros tovush keladi: − Kimsan?! Aytganday, shaharda odam zoti qirilib bitgan boʻlsa, unda men kimman? Bular kim? Nimaga duch kelgan Azamat duch kelgan kimsaning kimligini surishtirishi kerak? Savollaringizga tezda javob topa olmaysiz, miyangiz sekin ishlaydi, umuman ishlamay qoladi miyangiz. − Yurgan bir odamman... − deysiz nimagadir xijolat chekib. − Odammisan, yoʻqmi − tekshiramiz, aniqlaymiz! − deydi Azamatlar. Oddiy gapniyam negadir doʻq bilan gapiradi. Ketidan yana guldiratib: − Roʻmolchang bormi?! – deb qoladi. Obbo, roʻmolchani nima qiladi? Nimaga yonimda albatta roʻmolcha olib yurishim kerak? − Yoʻgʻidi, uydan shoshib chiqib kelaveribman, – deysiz shalvirab. – Keyin, mening burnim uncha-munchaga oqavermaydi, oʻshanga koʻpincha roʻmolcha olib yurmiyman, − deysiz battar xijolat boʻlib. − Qanaqa odamligingniyam, burning oqar-oqmasliginiyam aniqlaymiz. Qani, oldimizga tush-chi! Oldilariga tushishingizga zarurat qolmaydi − ikki qoʻltigʻingizdan olib, oyogʻingizni yerga tekkizdirib-tekkizdirmay dikonglatib, qayoqqadir surgalay boshlashadi. Yelkalaringiz zirqiraydi. − Hov, men sizlarga gʻoʻlamanmi, odamman axir! − deb kimligingizni bildirib qoʻymoqchi boʻlsangiz, biqiningiz muborak mushtlardan ikkitasini yeydi. − Oʻzingni bos, boʻlmasa, qarshilik koʻrsatdi, deb kerakli joyga topshirvoraman, enangdi koʻrib yotasan! − deb oʻdagʻaylaydi bittasi... yoʻq, ikkalasi. Hartugul, olib borayotgan joylari yaqin ekan. Qattiq iskanjalaridan tezroq qutulasiz. − Koʻzlari joyida emas, shubhali tuyuldi, uning ustiga choʻntagida roʻmolchasiyam yoʻq. Burni oqmasimish, − deb oʻzlaridan kattaroq boshqa Azamatga topshiradi ikkalasi. − Burni oqmaslik ayb sanalmasa kerak!.. – deysiz oʻzingizcha chiroyli lutf qildim deb oʻylab. Katta Azamat kattaligidan tashqari, qoʻldan ham bergan ekan, gardaningizga yomon bir musht tushadi. − Sen men bilan huquq talashyapsanmi?! − deydi. Soʻngra salmoqlanib oʻrnidan tura boshlarkan, oyogʻi tagiga bir soʻkinadi-da, uzun esnaydi. – Yaxshilikcha oʻzing tan ol: burnoqmisan, sullohmisan – na-amasan? – deydi boshqacha bir huzur ila. Esnash chogʻi ikki yonga kerilgan gurziday mushtlarini asta-sekin yuqoriga havolatib turib, har ehtimolga qarshi yana bir marta ikkala yelkangizga tushiradi. − Bitta roʻmolchaga shunchami, ey odam?! Sizdiyam bola-chaqangiz bordir?! − degan ma’nisiz hayqiriq chiqib ketadi ogʻzingizdan. − Men Azamatman, shunga oylik olaman! Sen esang, burnoqsan, tushundingmi?! Ustiga ustak, choʻntagingda roʻmolchang ham yoʻq! Urdi Xudo! Burnoq emasligingizni, roʻmolchani tasodifan olmay chiqqaningizni kimga va qanaqasiga isbotlay olasiz bunday bir pallada? Koʻchada lallayi-ib yuribsizmi, uning ustiga, qayoqqa yurayin ekan, deb ikkilanib turib qoldingizmi, kamiga choʻntagingizda bir parcha latta ham yoʻq − qip-qizil burnoqligingizga bundan ortiq dalil boʻlmasa kerak! Qoʻrqib ketasiz. Bu yerdan tez qutulmasangiz, osmon ustidanmi, yer tagidanmi burnoq topib kelasan, deb ikkitasini koʻchaga chiqarib, oʻshandan beri yoʻl poylab-zerikib oʻtirgan manavi Katta Azamat qoʻymi yo echkining ichak-chavogʻini boʻyningizga ilib qoʻyishi hech gap emas. − Oʻrtoq Azamat aka, men tinchgina uyimda yotganidim, qaysi shamol surgalab koʻchaga olib chiqdi, bilmay qoldim. Chindanam burnim oqmaydi, burnim oqmasligini xohlagan doʻxtiringiz tekshirib koʻraversin... Lekin koʻngil tortganda araq-paraq ichib turaman, oʻshanda burnimdan sal suv kelmasa, boshqa payt doim qup-quruq. Ishonmasangiz, qoʻshnilarimdan birontasini chaqirib soʻrang: men tozaman, hech kimga ziyonim yoʻq, oʻrtoq Azamat aka... Aroqni eshitib Katta Azamatning koʻzlari namiqadi, koʻngli yumshaydi. − Ziyoning boʻlmasa, turishingdan, foydang ham yoʻqqa oʻxshaydi sening, − deydi nimalargadir ishora qilib. − Masalan, doim oʻzingni oʻylaysan, bizni hech oʻylamaysan! − Meni qoʻyvoring, faqat sizni oʻylashga soʻz beraman, oʻrtoq Azamat aka!.. Aksiga olib, uydan quruq chiqibman. − Yoʻq, seni endi shunday qoʻyib yuborolmayman. Anovi ikkala Azamat nima deb oʻylaydi − seni bergan, meni olgan deb oʻylaydi. Xatga tushdingmi, endi xat bilan chiqasan bettan, − deydi-da, qayoqqadir sim qoqadi: − Aloʻ, idorami? Burnoqlardan bittasini qoʻlga olganidik... − deb gap boshlaydi-yu, davomini aytmay, darrov tilponni oʻchiradi. − Aytganday, oʻzimizning ham doʻxtirimiz bor, laqabi «Bakovul», bizda ekspert boʻlib ishlaydi. Oldin oʻsha tekshirib koʻrsin, kuchi yetmasa, oʻtkirrogʻini chaqiramiz. Soʻng boshqa raqamlarni teradi. – Bakovul ogʻa, bir kirib ketolmaysizmi? Hayal oʻtmay, xonaga koʻrkamgina bir yigit kirib keladi. Kirasolib, osmondan tarasha tushganday: – Nima bu, koʻchalarda tentirab yuribsiz?! – deydi koʻzingiz tubiga tikilib. Tuyqus miyadan musht yegan kabi kalovlanasiz. – Tentirab yurganim yoʻq... uyda tinchgina oʻtirganidim, nima palakat bosdiyu koʻchaga chiqib ketganimni bilmay qolibman... – deysiz duduqlanib. – Soqol-chi? Soqol qoʻyib olibsizmi? – Uka, tushunadigan odamga oʻxshaysiz... – deb gʻudrana boshlasangiz, birdan Bakovul soʻzingizning beliga bolta uradi: – «Uka» demang! Birinchidan, men ukangizmasman, ekspert-doʻxtirman! Ikkinchidan, siz ham akammassiz, burnoqsiz, tushundingizmi, roʻmolchangiz ham yoʻq! Kapalagingiz uchib ketadi – Bakovul aka, insof qiling... shu... men burnoqqa oʻxshaymanmi, a, yaxshilab qarang, oʻxshaymanmi?.. Faqat, bugun nimagadir roʻmolcha olib chiqish esimdan chiqibdi, xolos. Soqol ham soqolmas, aytdim-ku, besh-olti kundan beri koʻchaga chiqmaganidim, betimni jun bosib ketdi. – Ha... – deydi ekspert-doʻxtir. Iyagini gʻijimlaydi. Bir sizga, bir Katta Azamatga qaraydi. Yana bir marta choʻzib «Ha-a» deydiyu: – Rosa ayyor ekan, aniqlab boʻlmadi... Xullas, bu yogʻi oʻzingizga havola. Nima deydi: eti sizga, suyagi bizga, – deb xonadan chiqib ketadi. «Suyagingizning egasi»ga ortidan moʻltirab qarab qolasiz. «Etingizning egasi» esa, sizdan bir narsa chiqmasligiga koʻzi yetibmi, endi nima qilsam ekan, degan ma’noda jichcha oʻylanib qoladi. Soʻng darrov hushyor tortadi: – Aslida, oʻylanish bizga xosmas, biz lubboy ishni shartta hal qip qoʻyaqolamiz, – deydi oʻzini oqlagannamo ohangda. Jichcha oʻylanib ojizligini bildirib qoʻyganiga xijolat chekadi. – Iligingni qoqmoqchiydim-u... baxting bor ekan, bola, ekspert-doʻxtirimiz sendan manqa topa olmadilar. Ammo-lekin araqni vaqtida eslatib qolding, bizning tilda u «spirtli ichimlik» deyiladi... Mayli, katta ekspert-doʻxtirlarni ovora qilmay qoʻyaqolay. Zuv chiq-da, qorangni oʻchir! – deydi koʻzidan olov purkab. Oʻzi bugun omadingiz kepturibdi. Aniq! Boʻlmasa, bunaqa joydan birov bunaqa onson qutulib chiqqan emas! Tagʻinam anavi Bakovul deganlari insofli doʻxtir ekan, aniqlab boʻlmadi, dedi, boshqalar aniqlardi, burnida manqasi boʻlmasa ham, oʻylab oʻtirmasdan bor deb xulosa berardi. Ana undan keyin bu Azamatlarning hunarini koʻrardingiz... Xudo saqladi. Endi tuyoqlar tez shiqillatilmasa boʻlmas. Nariroq borib, oʻzni sal bosib, yaxshilab oʻylab olinadi − nima qilish, qaerga borish oʻshanda ma’lum boʻladi. Yana eski hol: oʻngga yuraymi, chapga yuraymi? Aytganday, uyingiz qaysi tomonda boʻlsa, oʻsha yoqqa yurasiz-da. Lekin... uyingiz qayoqda? Qaerga kelib qoldim oʻzi, deb turganingizda qarshingizda bir moshina toʻxtaydi. – Mijoz, tashlab qoʻyaymi? – deydi kirachi oynagidan boshini chiqarib. Bunisi endi oʻlganning ustiga tepgan deyiladi. Ajablanib qaraysiz. Shu kirachiga ham bir mijozsiz, xolos. Albatta, uyam nari borsa bir kirachi-da... Xafsalangiz pir boʻladi. Kirachiga javob ham qilmasdan, boshingiz oqqan tomonga burilasiz-da, yura... yoʻq, sudrala boshlaysiz. Koʻnglingizdan, bir boshga bir kunda shuncha hodisa... koʻp emasmi, degan oʻy kechadi. Piyoda boʻldingiz, arava boʻldingiz, kasal boʻldingiz, burnoq boʻldingiz, mana, mijoz ham boʻldingiz, ammo odam boʻlmadingiz... Xoʻrligingiz keladi, eziliblar ketasiz. Gavda egik, bosh undan-da egik, koʻzlar yer chizadi; ikki qoʻl choʻntakda, oyoqlarni toʻgʻri emas, chalishtirib tashlaysiz, goʻyo tevarakda kimsa yoʻq, bir oʻzingizsiz; kimgadir yelkangiz tegib ketganiga ham, u kimdir orqangizdan «Hov, koʻr!» deb haqorat qilganiga ham parvo qilmaysiz, bir oʻng tomonga, bir chap tomonga tish orasidan chirt etkazib tupuk uchirib qoʻyasiz, siz dunyoni unutgansiz, dunyo sizni tanimaydi... Ie, nega tanimaydi? Nega tanimasligi kerak? Men shu qadar hech kimmanmi? Mayli, otimni bilmasin, mayli, meni oldin hech qachon koʻrmagan boʻlsin, lekin odamman-ku! Odam odamni tanishi, odam odamga Odamga oʻxshab muomala qilishi kerakmasmi?! − deysiz yigʻlaguday boʻlib. Tuyqus turtinib, yomon munkiysiz, oʻylaringiz sochilib ketadi. Aspaldan ikki qarichcha qovurgʻali temir chiqib qolgan ekan. «E la’nati!» deb yuborasiz. La’natingiz shippagingizning bir tasmachasini uzib yuborgan temirgami yoki yoʻlkaga aspalni pala-partish bosgan shaltoqi aspalchilargami atalganini oʻylab oʻtirmaysiz, egasiga yetishidan koʻnglingiz toʻq. Faqat, kayf-barakamni uchirib yubordi-ya, deb gʻashlanasiz. Nimani oʻylayotuvdim oʻzi? Ha, odamlarni... Odamlar... Yashashi qiziq bu odam bolasining: erta bilan turadi, bet-qoʻlini yuvadi, unda-munda nonushta qilib, uyidan chiqadi. Qayoqqa boradi, borar yeri belgilimi, yoʻlida toʻgʻri ketyaptimi – koʻp ham oʻylab oʻtirmaydi. Ammo har kuni shu: erta-sahardan, bolam-chaqam deb, umid bilan, bir tishlam non topish ilinjida, ostoxona sakrab koʻchaga chiqadi – nasibasini izlaydi. Birnima topsa, boshi koʻkda! Tez uyiga survoradi. Topmasa, qaytgisi kelmaydi, timirskilanib yuraveradi. Qaniydi, hech yoʻq bir igna topilsa, deydi. Kechani kecha, koʻchani koʻcha demay izgʻib-sanqigan odam, oʻylaysiz, bekorga yuribdimi? Sira umidini uzmaydi, oʻziga atalganini izlayveradi. Ularga ham bitilgani bor, albatta. Faqat, qaysidir kavakka yashirib qoʻyilgan boʻladi. Gap oʻsha kavakni topib, qoʻlni choʻzib olishda qolgan, xolos... Ana, oʻzimizning Bozorqoʻmlarni oling. Nimaga ularga doim yoʻl boʻshatib yashaymiz? Chunki ularni cheksiz hurmat qilamiz. Nimaga hurmat qilamiz? Chunki Bozorqoʻmlarning tashvishi katta. Toʻgʻri, munday oʻylab qaralsa, u katta tashvishining bir uchi aylanib-oʻrgilib kelib bola-chaqasining ogʻziga va yo oʻzining qorniga ulangan boʻlib chiqadi. Bilamiz, lekin ayb sanamaymiz. Nimaga ayb sanamaymiz? Chunki Bozorqoʻmlar katta kishilardir, qorinlari ham katta boʻladi. Darhol yeng shimarib tirikchilik ketidan tushishlari shundan. Boʻlgʻusi Bozorqoʻmlarning rizqi zinaga sepilgan boʻladi. Birinchi zinadagisini terib yeb boʻlganidan keyin ikkinchisiga chiqadi, ikkinchi zinaga koʻproq, uchinchisiga undan ham moʻlroq sepilgan boʻladi... Tepalagani sari rizqining koʻpayayotganini koʻrib, ishtahasi ochilib, yana, yana tepalagisi kelaveradi. Ataylab shunday qilingan, chunki zinaning hamma bosamogʻiga don bir xil sepilsa, kim ham tepaga talpinardi. Piyodalar, aravalar, choychilar, pattachilar, kasallar, burnoqlar, kirachilar, mijozlar... qorinlari kichik boʻlganidan ular «Kichik odamlar» deyiladi. Ularning doni enishga va tobora siyrak sepiladi – hansirab izlayveradi, izlagan sari enib boraveradi... Tinim bilmay yeladi, yuguradi, oxiri tevarakni koʻrmay qoladi. Yonginasida tepaga oʻrlab ketgan zinani ham, bu zinalardan chopqillab yo sudralib chiqib borayotgan boʻlgʻusilarni ham ilgʻamay qoladi. Ilgʻasa-da, parvo qilmaydi. Zotan, ilgʻadi nima, ilgʻamadi nima. Burni katagiga qoʻngan pashshani qoʻrishga hafsala yoʻgʻ-u, zinaga qaraydimi?! U oʻzining donini topishi kerak, unga atalgani enishga sepilgan. Bozor deganlari, oʻzi, ayni shu katta-kichik qorinlar uchun chiqarilgan – qimirlagan jon bor, toʻrt tanga topsam deydi. Bir-birining qoʻliga qaraydi, koʻzini alang-jalang qilib, oʻziga atalganini sogʻinib axtaradi. Oʻzinikini yuragi bilan sezadi, shappa tashlanadi, oladi, choʻntagiga tiqadi, orqasidan ehtiyot shart jilmayib qoʻyadi – xijolatlikdan chiqmoqchi boʻladi goʻyo. Omadi chopganlari zina sari chopadi, qolganlar yana enishga yoyiladi. Kechqurun kattayu kichik hamma uy-uyiga keladi, qarshisiga chopqillab chiqqan bola-chaqasini quchogʻiga olib erkalaydi, yonoqlaridan oʻpadi, ertaklar aytadi. Xotini pishirgan ovqatlarni huzurlanib yeydi, televizor koʻradi, suyaklarini qisirlatib kerishadi, keyin uxlaydi. Uxlaganida xurraklar otadi, totli-totsiz tushlar koʻradi. Albatta, bu savdolar bari uygʻoqlarga va tiriklarga xos. Uxloq yo oʻliklar zararsiz borliqlardir. Ulardan hech kimsaga ziyon yoʻq. Hamma qilgʻilik uygʻoqlar va tiriklardan chiqadi. Kulgili. Tiriklikda yo uygʻonishda nima sir bor ekan, deb tagiga yetolmaysiz. Tiriklar va uygʻoqlar oʻzlarining odam ekanini unutadi goʻyo. Xullas, gʻirt tomosha... «E Odamzod!» deb yuborgingiz keladi. Bunaqasi koʻrilmagan. Koʻrilgan boʻlsa ham, koʻrganlar allaqachon oʻtib ketgan, hozirgilar bilmaydi. Xullas... ...shu dam olamni moshina gʻildiraklarining chiy-chiyi, oʻtkir signallarning bip-bipi bosib ketadi. Chala-yarim hushingizga kelasiz. Katta yoʻl oʻrtasida nimaga va qachon qaqqayib turib qolganingizni eslamaysiz, bu moshinalar sizni urib yubormaslik uchun qiy-chuvlatib zoʻrgʻalatdan toʻxtatilganini ham anglamaysiz. Haydovchilardan kimi moshinasi ichida oʻtirganicha qoʻllarini paxsa qilib, kimi oynagidan bosh chiqarib, lekin bari ogʻir-ogʻir soʻzlardan tosh yasab siz tomonga otayotgan boʻladi. Nima boʻlganini endi sekin ajrata boshlaysiz. Yuragingiz orqaga tortib, chotingizning orasigacha bijirlab ketadi. Ammo garangsib, ildam oʻzingizga kelolmaysiz. Chayqalib turaverasiz. Bittasi moshinasidan shartta tushib, ustingizga bostirib kelaveradi. Ursa kerak, deb oʻylaysiz. Lekin himoyaga tayyorlanish xayolingizga kelmaydi, bu holda oʻzingizni baribir himoya qila olmas edingiz ham. – Koʻz bormi, odam?! – deydi u oʻdagʻaylab. Lekin urmaydi. Qoʻltigʻingizdan oladi-da, toʻxtab turgan moshinalarni oralatib, chekkaga sudraydi. – Xudo saqladi, aka. Boʻlmasa, bitta sizni deb, qarang, qancha moshina bir-biriga kirardi. Nima xayol surayotuvdingiz oʻzi?.. Indamaysiz. Indayolmaysiz. Ichingizdagilarni qanday tushuntirasiz, axir? Yigit oʻzi kuyib, oʻzi gapiraveradi: – Oʻn odimgina nariga borganingizda, davlat koʻrga hassaday qilib atay chiziq tortib qoʻyibdi, oʻsha chiziqdan oʻtardingiz – bu koʻrgilik yoʻq edi. Davlat bekorga yoʻl chizmaydi, aka, koʻzingizni oching, xoʻpmi? – deydi va sizni koʻchaning narigi betiga oʻtkazib qoʻyib, oʻzi moshinalar olomoni oʻrtasida qolib ketgan uloviga qarab chopadi. Gulxona panjarasiga suyangancha nafasingizni tekislar ekansiz, birdan koʻzlaringiz chaqnab ketadi: Nima dedi? «Odam» dedimi? Ha, shunday dedi! Aniq «Odam» dedi! Bu soʻz qachonlardan buyon birinchi marta ishlatilganini eslaysiz. Zavqingiz qoʻziydi. Hozirgina dahshatli palakatdan zoʻrgʻa qutulib qolganingiz ham esingizdan chiqadi. Koʻnglingizni allaqanday surur egallaydi. Miyangiz tiniqlashadi. Odam! Qanday chiroyli, qanday sogʻinchli, qanday yoqimli Soʻz! Hatto bemalol ogʻizlarni toʻldirib aytsa boʻladi! Axir, bu ulugʻvor unvonga Odam bolasi hartomonlama loyiq. Chunki u eng birinchi galda Odamdir! Odam boʻlib tugʻilgan, Odam boʻlib qolajak! Faqat, buning uchun u oʻzini hamisha Odam his etishi, bir-biriga eng oldin Odam oʻlaroq boqishi, bir-birida eng oldin Odamni koʻrishi kerak. Bundan ortiq ham emas, bundan kam ham emas!.. Mana shunaqa gaplar. Bir hisobga, oyoqqa shippakni ilib, chillaxonangiz yoki goʻringizdan shartta otilib koʻchaga chiqqaningiz yaxshi boʻlgan ekan. Nari-berisi bilan yarim kunda kechgan voqealardan oddiy bir haqiqatni anglab yetasiz. – Ey odamlar, men ham bir odamman, axir! Biz hammamiz odammiz, aziz va mukarram Odam qilib yaratilganmiz! – deb hayqirib yuborasiz. Bu gaplar hushingizga yoqib tushadi, yana bir marta qaytarasiz. Koʻchada yetti yashardan yetmish yashargacha hamma qotadi. Bir muddat angrayib, ogʻzingizga qarab qoladi. Hatto moshinalar taqa-taq toʻxtaydi. Hech kim signal chalmaydi. Birov birovni soʻkmaydi, qoʻlini paxsa qilmaydi, ochiq chehra bilan yuzingizga termiladi, yana nima derkin, deb ogʻzingizni poylaydi. Siz esa, unutilgan bu oddiy haqiqatni uchinchi bor baralla takrorlaysiz va... aytgan saringiz, yana aytgingiz kelaveradi. Ovozingizga qoʻshilib kayfiyatingiz ham koʻkkacha yuksaladi goʻyo. Oyoqlaringiz qushday yengil boʻlib qoladi. Dadil va ildam yura boshlaysiz. Qayoqqa borayotganingizning ahamiyati qolmaydi. Uyingiz qayoqdaligining ham endi qizigʻi yoʻqday sizga. Zotan... ...ilmiy izlanishingiz harholda natija berdi – hammasi tushunarli boʻldi.

Muallif: Nurulloh Muhamm...