Barselonada oʻzbek patiri [Ozod Sharafiddinov]

Barselonada oʻzbek patiri [Ozod Sharafiddinov]

Bu voqea 1979 yilning may oyida roʻy bergandi. Oʻsha kunlari men sayyohlar guruhi tarkibida Barselonada edim. Bir-ikki yil avval Franko vafot etib, Ispaniya uning 23 yillik istibdodidan qutulib, ozodlikka chiqqandi. Sayyohlar guruhimizning tashrifi Franko hukmronligi davrida mamlakatlar oʻrtasida uzilib qolgan aloqalarni tiklash yoʻlidagi ilk qadamlaridan biri edi. Barselona — safarimizning oxirgi nuqtasi edi. Biz oʻn besh kun mobaynida Madrid, Valensiya, Tioledo, Tragona kabi shaharlarni tomosha qilib, ularning tarixiy va madaniy obidalari bilan tanishib, kuni kecha Barselonaga yetib kelgan edik. Bugun esa Ispaniyaning shimoli-sharqida Frantsiya chegaralaridan uncha olis boʻlmagan makonda joylashgan bu qadimiy shahar bilan tanishib, kechasi yurtimizga uchib ketmogʻimiz kerak edi. Safar dasturiga koʻra, ertalab Barselonadagi Italiya-SSSR jamiyatining vakillari bilan uchrashib, birga nonushta qilmogʻimiz, keyin shahar aylangani joʻnamogʻimiz lozim edi. Men nimadir boʻlib, xonamda bir oz ushlanib qoldim. Darhol boshligʻimiz yetib keldi. — Jamoat jam, hamma sizni kutib oʻtirmaydi-ku! Tezroq qimirlang! Men apil-tapil kiyindim-da, chemodanimdan ikkita patirni olib, pastga — nonushta boʻladigan joyga yugurdim. Ha, shunaqa. Har qancha gʻalati tuyulmasin, chet elga safarga boradigan boʻlsam, uyda besh-oʻnta patir yoptirib olib ketaman. Negaki, xorijliklar, umuman, nonni kam iste’mol qilishar ekan va bizni ham oʻzlariga oʻxshagan deb gumon qilib, har gal ovqat vaqtida bir tishlamgina non berishar ekan. Shuning uchun butun umrlari davomida boshqa narsalardan koʻra nonga koʻproq ruju qoʻyib oʻrgangan shoʻro odamlari safar davomida bu jihatdan oʻzlarini ancha noshoyista his etishardi. Safar oldidan chemodanga solib olingan besh-oʻnta patir bu muammoni toʻla hal qilishga yordam berardi. Xullas, qoʻlimda ikkita patir bilan nonushta xonasiga kirib borib, safardosh oʻrtoqlarim bilan salomlashdim. Boshligʻimiz meni jamiyat vakili bilan tanishtirdi: — Xose Gomes — jamiyat raisi, bu kishi — Manuela, raisning rafiqasi. Men ularga alohida tavoze bilan salom berdim, ammo Xosening alik oladigan siyoqi yoʻq edi. U negadir menga emas, qoʻlimdagi patirlarga qarab turar, xuddi sehrlangandek, ulardan nigohini uzolmay qolgandi. Oradan bir necha fursat vaqt oʻtdi. Soʻng u kishi patirdan koʻzini olib menga qaradi, soʻng yana nonga tikildi. Nihoyat, oradagi sukunat choʻzilibroq ketganini his qildi, shekilli, salomimga javoban menga qoʻl uzatib, soʻz qotdi. Bu soʻzlarni eshitib, hang-mang boʻlib qoldim. Hayotda nimalar boʻlmaydi deysiz? Ayniqsa, xorijga safar qilganingizda boshingizdan har xil gʻaroyib voqealar oʻtishi, koʻnikilmagan vaziyatlarga tushib qolishingiz hech gap emas — har nima boʻlganda ham begona yurt, siz esa musofir, xolos. Lekin bu galgisi hammasidan ham gʻaroyib boʻlib chiqdi — Ovrupaning narigi chekkasida joylashgan koʻhna shaharda, muazzam mehmonxonaning shinam zalida, may oyining goʻzal subhidamlaridan birida birorta ispanning menga oʻzbek tilida murojaat qilishini kutmagan edim. — Siz Samarqanddanmi? Bu patir Samarqandnikimi? — deb soʻradi Xose. Hayajondan uning ovozi titramoqda edi. — Ha, men oʻzbekman. Lekin Samarqanddan emas, Toshkentdanman. Patir ham Toshkentniki. — Toshkentniki boʻlsa ham, patiringizning bittasini menga berolmaysizmi? — Albatta! Albatta! — dedim men va patirning ikkovini ham qoʻshqoʻllab unga uzatdim. — Bitta emas, ikkovi ham sizdan aylansin. Xose bilan xotini «dik» etib oʻrinlaridan turishdi, bir qoʻllarini koʻksilariga qoʻyib ta’zim qilgandek, yengilgina bosh egishdi. Soʻng Xose boʻsh qoʻli bilan patirlarni olib, birini xotiniga uzatdi. Keyin ikkovlari ham allaqanday ilohiy ehtirom bilan patirlarni koʻzlariga surishdi, keyin uning yogʻi yaltirab turgan chekkalariga lab bosishdi. Sayyohlar soʻz qotmay, bu manzarani tomosha qilib turishardi. Shundan keyin Xose xotinining qoʻlidagi patirni olib, oʻzinikiga qoʻshdi-da, xuddi chatnab ketadigan chinni buyumday ularni ehtiyot bilan sochiqqa oʻrab, yelim xaltasiga solib qoʻydi. Xosening oʻzbek tilini bilganiga va oʻzbek nomiga bu qadar ehtirom koʻrsatganiga lol qolib, hamon angrayib turardim. Nihoyat, tilim kalimaga kelib, undan soʻradim: — Oʻzbekchani qayoqdan bilasiz? Oʻzbekistonda boʻlganmisiz? — Buning tarixi uzoq, keyinroq bafurja gapirib beraman, — dedi Xose. Nonushtani apil-tapil qildik-da, shahar tomoshasiga otlandik. Xose bilan Manuela bizga rahnamo boʻlishdi. Barselona — Ovrupaning eng yirik shaharlaridan biri. Uning hududi ham katta, tarixiy va madaniy obidalari ham behisob. Hammasini aytmay qoʻyaqola-yu, faqat bir narsani — Xristofor Kolumb Amerikani kashf qilganidan keyin, uchta kemasi bilan shu shaharga qaytib kelganini va bu kemalar shahar portlaridan birida hozirga qadar buyuk bir yodgorlik sifatida avaylab saqlanib kelinayotganini aytsam, shuning oʻzi shahar tarixi naqadar boy boʻlganini tasavvur qilishga yordam berar deb oʻylayman. Shahar XX asrda jahon me’morchiligida mutlaqo yangi yoʻnalishni boshlab bergan Guchchoning nomi bilan ham bogʻliq. Unda bir necha joyda Guchcho loyihasi bilan qurilgan juda ham oʻziga xos jomelar va boshqa binolar mavjud. Rassomlik san’atida yangi sahifa ochgan Pikassoning ham uy-muzeyi shu yerda. Bunday e’tiborga loyiq yodgorliklar va obidalarning koʻpligi jahondagi barcha sayyohlarning diqqatini tortadi, Barselonani sayyohlarning ardoqli ziyoratgohiga aylantiradi. Xose va Manuela har qanday qilib boʻlsa-da, bizning koʻnglimizni olish payida edilar. Bilmadim, sayohat dasturida bormidi yoki bu mezbonlarimizning shaxsiy tashabbusi boʻldimi, har qalay, tushlikdan oldin Barselonaning yana bir ajoyib va gʻaroyib maskani bilan tanishish imkoniga ega boʻldik. Bu — dunyoda uzunligi bilan dong chiqargan — butun boshli oʻn ikki chaqirim masofaga choʻzilib ketgan xiyobon edi. Xiyobonda turfa anvoyi gullar barq urib ochilib turibdi. Dunyoning turli mintaqalarida oʻsadigan daraxtlar uni quyosh nurlaridan toʻsib, soya-salqin goʻshaga aylantirgan. Oyoq ostidagi mayda qizil qum xuddi yumshoq gilamga oʻxshaydi. Ammo bu fazilatlaridan tashqari mazkur xiyobon yana bir sifatga ega ekan. U — butun dunyo xippilarining xalqaro markazi ekan. Xippilar — 60-yillarda yoshlar oʻrtasida paydo boʻlgan bir toifa — ular oʻz dunyolaridan norozi boʻlib, uni tark etgan, bu noroziliklarini kiyim-kechakka, hashamatga, maishiy qulayliklarga nafrat bilan ifodalashga uringan, usti-boshi kir-chir, oylab soch-soqoli ustara koʻrmagan, daydilikni asosiy kasb qilib olgan odamlar edi. Koʻp mamlakatlardan quvilgan, oʻz makonlariga sigʻmagan xippilar Barselonada ekan. Ular uzun xiyobonning bir tomoniga qator qilib, joy qilib olishibdi. «Joy» deganimiz yerga solingan qanormi, sholchami, kleyonkami — shunga oʻxshash bir narsa, uning bir burchagida oʻrab qoʻyilgan odeyal yoki roʻmol, yana bir-ikkita ikir-chikir buyumlar. Xippilar bu «joylari»da hatto oila boʻlib ham yashashar ekanlar. Ularning oldilarida mayda bolalar ham oʻrmalashib yurishipti. Bu isqirt odamlarning hech kim bilan ishi yoʻq, oʻzgalar bilan muloqotga kirishmaydi. Oʻzlaricha «tabiiy» hayot kechirish bilan ovora — shuning uchun yeb-ichishlari ham, yotib-turishlari ham oshkora, hammaning koʻz oʻngida. Yana bir qiziq jihati: Barselonada daydilik taqiqlangan ekan. Jamoat joylarda ham bekorchi¬xoʻjalarning tekinxoʻrlik bilan kun kechirishlariga yoʻl qoʻyilmas ekan. Lekin xippilar buning chorasini topishipti. Ular oʻz joylarining bir chekkasiga yoymachining doʻkonidek har xil narsalarni yoyib qoʻyishipti. Bular mixmi, qalammi, eski gazetami, dengiz chigʻanogʻimi — xullas, hech kimga keragi yoʻq buyumlar. Ularni sotish uchun yoyib qoʻyishipti, lekin bularni xarid qilayotgan bironta odamni koʻrmadik. Shundoq boʻlsa-da, shu buyumlar yoniga qoʻyilgan katta-kichik tarelkalar tanga pullarga-pesetlarga toʻlib ketgan. Ular «savdogarlik» bilan shugʻullanayotgani uchun, bir narsa deyishga hech kimning haddi sigʻmas ekan. Oʻshanda ispan ma’murlariga hayron qolgan edim — ular bozorlariga sifatsiz mollar kirib kelishiga qarshi kurashmas ekanlar-da? Bu xiyobonda fohishalar bozori ham bor ekan. Bozorda hatto erkak fohishalar ham bisyor ekan. Ular ayollarga oʻxshab kiyinib olgan, boshlarida pariklari ayollarnikiga oʻxshatib turmaklangan, qosh-koʻz boʻyalgan, lablar pishgan pomidordek qip-qizil. Noz-karashmalar, qosh qoqishlar, koʻz suzishlar, nozli firoqlar hech bir ayolnikidan qolishmaydi. Biz har xil yoshdagi, har xil maqomdagi fohishalar safini bepisand yorib oʻtdik-da, xiyobonning oxiriga yetdik. Xiyobon — dengizga chiqar ekan. Qarshimizda yastanib yotgan nurga toʻla bepoyon dengizni koʻrib dilimiz yorishdi, uning ajoyib havosidan toʻyib-toʻyib nafas oldik. Tushlik vaqti ham boʻlgan edi. Sayyohlarni avtobusga taklif qilishdi. Ammo Xose menga qolishni taklif qildi: «Tushlikni biron kafeda pivoxoʻrlik qilib, birga oʻtkazamiz», — dedi. Hatto: «Mening hisobimdan», — deb qoʻshib ham qoʻydi. Men boshligʻimizdan ruxsat olib qoldim. Shu yaqin oʻrtada chogʻroq istirohat bogʻi boʻlib, uning ichida tepalikda joylashgan shinamgina kafe bor ekan. Xose bilan rafiqasi meni shu kafega boshlashdi. Tepalikda gʻir-gʻir shabada esib turipti. Tevarak-atrofda juda chiroyli manzara. Xose xotini bilan meni stol yoniga oʻtqazib qoʻyib, bir zumda bir oz yegulik bilan krujkalarda pivo olib keldi. Barselonaning pivosi juda tiniq va xushta’m ekan — ta’mi ogʻizda qoldi. Pivodan hoʻplab oʻtirib, Xose hikoyasini boshladi. Uning tarixi chindan ham uzoq ekan. Xose tuzukkina ziyoli oilada tugʻilib-oʻsgan. Uning otasi oʻqimishli, taraqqiyparvar inson boʻlib, demokratik Ispaniya uchun kurashchilarning oldingi saflarida boʻlgan. 30-yillarning boshida respublikachilar deb atalgan bu taraqqiyparvar kuchlar hokimiyat tepasiga keladi. Ammo ularni koʻrolmaydigan yovuz kuchlar bor edi. Ular Franko boshchiligida isyon koʻtarishadi. 1936 yilda Ispaniyada fashistlar bilan respublikachilar oʻrtasida fuqarolar urushi boshlanadi. Respublikachilarga dunyodagi koʻpgina koʻngillilar yordam beradi. Shu jumladan, Shoʻrolar Ittifoqidan ham ancha-muncha zabardast yigitlar bevosita harbu zarbda ishtirok etadi. Biroq urushda frankochilar gʻalaba qozonadi. Omon qolgan respublikachilar qamoqlarga tashlanadi, qiynoqlarga duchor qilinadi. Shunda Sobiq ittifoqdagi ba’zi tashkilotlar respublikachilarning oʻgʻil-qizlarini fashistlar asoratidan xalos etish uchun ularga birodarlik qoʻllarini choʻzishadi — yuzlab ispan bolalarini jang boʻlayotgan joylardan olib kelishadi va u yerdan boshqa shaharlardagi bolalar uylariga tarqatib yuborishadi. Xose ham shu bolalar ichida edi. U ham ota-onasining issiq bagʻridan ayrilgan yetimcha goʻdak edi. Lekin shundoq boʻlsa-da, tez orada u yangi sharoitlarga koʻnikib ketdi va boshqa muhojir ispan bolalari kabi baynalminal ruhda tarbiya topa boshladi. Xose Sankt-Peterburgdagi bolalar uylaridan biriga joylashtirilgan edi. Oradan koʻp oʻtmay, u ham boshqa ispan bolalari kabi tarixi boy bu goʻzal shaharni, uning ravon va keng koʻchalarini, muazzam maydonlarini, hamisha kumush belbogʻdek tovlanib turadigan daryosini jonajon shahridek yaxshi koʻrib qoldi. Ammo baxtli bolalik damlari uzoq choʻzilmadi. 1941 yilda fashist bosqinchilari urush boshlashdi. Urushning birinchi kunlaridayoq shahar osmonida fashist quzgʻunlari paydo boʻldi. Koʻp oʻtmay, shaharning ahvoli tanglasha boshladi, u qamalda qoldi. Shaharda qurol ushlashga yaroqli har bir odam uni himoya qilishga otlandi. Shu shaharning tuzini totgan, undan boshpana topgan, undan mehr koʻrgan ispan bolalari ham balogʻatga yetmagan, koʻpchiligi endigina 15-16 yoshga kirayotgan boʻlishiga qaramay, bunday ogʻir kezlarda tomoshabin boʻlib qarab turolmas edilar. Ular yakdillik bilan koʻngilli ravishda shahar himoyachilari safiga qoʻshildilar va frontga joʻnadilar. Sharoit juda ogʻir edi, har kuni necha martalab oʻlim bilan yuzlashishga toʻgʻri kelardi. Buning ustiga qurol-aslaha ham yetishmaydi, oziq-ovqat tanqis. Lekin ispan bolalarining birontasi nolimadi, tishlarini tishlariga qoʻyib, oʻz burchlarini ado etishda davom etdilar. Ahvol esa tanglashgandan tanglasha bordi. Bir kuni oldingi marralarga front qoʻmondoni — marshal Voroshilov keldi. U jangchilarning ahvolini, mudofaa quvvatini tekshirib yurgan ekan. Uning kayfiyati yoʻq, ahvoldan norozi, lekin uni tubdan oʻzgartirishga ojiz edi. U qism komandirlarini soʻkib, urishib, harbiy tribunal bilan qoʻrqitib, turli farmoyishlar va topshiriqlar berdi. Shu payt uning qulogʻiga kimlarningdir xorijiy tilda chugʻur-chugʻur gaplashgani chalindi. — Bu nima boʻldi? Kimlar ular chulchutcha gaplashayotganlar? — deb soʻradi marshal. — Bular koʻngilli ravishda safimizga qoʻshilgan ispan bolalari! — Nima-a-a? Ispan bolalari? Bu qanaqasi boʻldi? Kim ruxsat berdi ularni frontga olib kelishga? Kallalaring bormi? Bir kamimiz «ispan bolalarini jangga solishipti» degan malomatni eshitishmidi? Ikki soat muxlat — ularning birontasi ham bu yerda qolmasin! Yoʻqot hammasini! Ispanlarni bir zumda shaharga qaytardilar. Keyin juda katta qiyinchiliklar bilan eshelonlarga oʻtqazib, mamlakat ichkarisiga joʻnatishdi. Xose Oʻzbekistonga boradigan eshelonga tushgan edi. Poezd odatdagi uch kunlik yoʻlni bu gal kamida bir oyda bosib oʻtdi. — Nihoyat, yoʻl azoblarini cheka-cheka, belgilangan manzilimizga yetib bordik. Bu Samarqand degan shahar ekan. Men ilgari bu shaharning nomini ham eshitmagan edim. — Poezdimizdan tushgandan keyin uni birinchi bor koʻrdim, — deb hikoyasini davom ettirdi Xose. — Lekin nima deb oʻylaysiz — men bu zaminga qadam qoʻyar ekanman, birinchi bor nimaga roʻpara keldim? Uning afsonaviy minoralarigami? Koʻzni qamashtiradigan lojuvard osmonigami? Yam-yashil bogʻlarigami? Tosh yotqizilgan qingʻir-qiyshiq koʻchalarigami? Yoʻq, bularning hammasini keyin koʻrdim, keyin sevib qoldim. Oʻsha kuni poezddan tushib, birinchi koʻrgan narsam — non boʻldi. Samarqand noni! Urush tufayli hamma joyda tanqislik boshlangan, nonlar kartochka bilan oʻlchab beriladigan boʻlib qolgan edi. Urushning sovuq nafasi Samarqandda ham yaqqol sezilib turardi. Lekin shunga qaramay, uning moʻ‘jazgina bozorchasida bir-ikkita ayol non sotayotgan ekan. Oʻzimizni nonga urdik. Yo, parvardigor — ishonasizmi — men umrim bino boʻlib, bunaqa shirin non yegan emasdim. Koʻrinishidan oftobga oʻxshab ketadigan Samarqand nonida allanechuk qaymoqlarning ta’mi, xushboʻy dala oʻtlarining isi kelib turardi. Bu ta’m hozirgacha ogʻzimda qolgan. Shunday qilib, biz tinch va osuda, mehribon va gʻamxoʻr Samarqand bagʻrida hayot kechira boshladik. Hamma vaqt ham yeganimiz oldimizda, yemaganimiz ortimizda boʻldi deb ayta olmayman. Koʻpchilikka kelgan toʻy bizni ham chetlab oʻtgani yoʻq. Lekin mehr-shafqat bobida sira tanqislik koʻrganimiz yoʻq. Samarqand shahrida biz bir lahza ham musofirligimizni, yetimligimizni his qilganimiz yoʻq. Bu shaharning odamlari — erkakdir, ayoldir, yoshdir, keksadir — benihoya xushfe’l, mehribon, mushfiq odamlar boʻlar ekan. Biror joyni soʻrasangiz, iloji boʻlsa, oʻzi birga olib borib qoʻyay, deydi. Qoʻlidagi narsasini bolasiga bermasa bermaydiki, sizga beradi. Iltimosingizni bajo keltirolmasa, xijolatga tushib, oʻzidan-oʻzi xafa boʻlib ketadi. Keyinchalik men bu shaharning tarixiy yodgorliklarini ham koʻrdim. Ularning koʻpchiligi xarob, gumbazlari qulagan, minoralari qiyshayib qolgan, lekin shundoq boʻlsa-da, ulugʻvorligini, salobatini yoʻqotmagan edi. Samarqandning katta bozorini aytmaysizmi! Hatto urush yillarida ham bu bozor oʻzining serob va arzonligi bilan kishini hayron qoldirardi. Xullas, avval oʻylaganimdek, Samarqand osiyolik yarim yovvoyi odamlar yashaydigan maskan emas, baayni «Ming bir kecha» ertaklaridagi mangu yashnagan ulugʻ shahri azim ekan. Uning shaklu shamo¬yili, uning noni, uning patiri bir umr¬ga yuragimga muhrlanib qolgan. Xose olis yillar xotirotiga aylanib qolgan birinchi muhabbatini qoʻmsagan odamdek ogʻir soʻlish olib, gapdan toʻxtadi. Uning koʻzlarida soʻz bilan ifodalash qiyin boʻlgan bir mung sezilib turardi. U tevarak-atrofga alangladi, uzoqlarda atlasdek jilolanib yotgan dengizga bir zum nigoh tashladi, keyin xotiniga tikilib qoldi. Uning chehrasidagi hazinlik tarqab, nim tabassum paydo boʻldi. — Sirasini aytganda, Samarqand men uchun yana bir jihatdan ardoqli, — deb gapida davom etdi u. — Men bu shaharda baxtimni topganman — umrimdagi birinchi va yagona muhabbatim bilan shu yerda — non bozorida uchrashganman. — Manuelaning chehrasi ham tabassumdan nurlanib ketdi. Men hikoyaning davomini kutdim. — Men bozorga suygan patirimdan olishga borgan edim. Qarasam, novvoy ayolning oldida parilar sultoniga oʻxshagan bir qiz turipti. U ham patir xarid qilayotgan ekan. Uning qosh-koʻzi, yanoqlari, qora magʻizligi, qaddi-basti menga juda tanish koʻrindi. Unda ispan qizlariga xos boʻlgan shaddodlik, olovday joziba sezilib turardi. Bunaqa qiz bilan tanishmaslik gunohi azim edi. Tanishdik. U chindan ham ispan qizi ekan. Uning ham taqdiri menikiga oʻxshagan ekan. Xullas, uchrashib turadigan boʻlib qoldik. Bu orada qarasak, boʻyimiz oʻsib, bolalar uyining mezonlariga toʻgʻri kelmaydigan boʻlib qolibmiz. Bizni uchirma qila boshlashdi. Ammo biz uchirma boʻlishdan avval taqdirlarimizni qoʻshishga ahd qilgan edik. Mana, oʻshandan beri 30 yildan ortiq vaqt oʻtdi. Bu yillarda boshimizga ne savdolar tushmadi, qanaqa qiyinchiliklarni koʻrmadik. Lekin nima boʻlganda ham, bir-birimizga hamdam, madadkor boʻldik. Eng ogʻir damlarda Samarqandni eslaymiz. Bu qutlugʻ shaharning ruhi bizga yordamga keladi. Xose hikoyani tugatdi. Men uning gaplaridan larzaga tushib, hayajonimni bosolmay oʻtirar edim. Birinchidan, Ovrupaning narigi burchagida, mutlaqo begona bir yurtda, menga mutlaqo notanish bir insonning ogʻzidan yurtim, vatandoshlarim haqida bunday iliq gaplarni eshitish gʻoyatda maroqli edi. Ikkinchidan, oʻzbekning quyoshi, oʻzbekning mehri, oʻzbekning paxtasi, oʻzbekning patiri dunyoning hamma burchaklariga yetib borganidan, qancha-qancha odamlar qalbiga nur toʻldirganidan gʻururlanmaslik mumkin emas edi. Qarangki, oʻzbekning noni nafaqat odamlarning qornini toʻydirar ekan, ularni bir-biriga yaqinlashtirar ham ekan, ahil va inoq ham qilar ekan. Bu nonning buyukligini isbot qilmaydimi? Hozirga qadar oʻzbek patirining Barselonadagi qismatini oʻylasam, oʻzimdan-oʻzim yayrab ketaman.

Muallif: Ozod Sharafiddinov