Til (parcha) [Rasul Hamzatov]

Til (parcha) [Rasul Hamzatov]

Tilni oʻrganmasdan she’r yozishga uringan odam suzishni bilmasdan choʻmilish uchun oʻzini sarkash daryoga tashlagan telbaga oʻxshaydi. Ba’zan odamlar miyasida fikr boʻlgani uchun emas, shunchaki tili qichib turgani uchun gapiradi. Ba’zan odamlar yuragiga tuygʻular sigʻmayotgani uchun she’r yozishmaydi, balki... Toʻgʻrisi, ularning nima uchun she’r yozishayotganini ham tushuntirish qiyin... Bunday odamlar she’r boshlashdan avval dunyoda nimalar roʻy berayotganiga bir qur nazar tashlamaydi. Dunyo qanday musiqa, qoʻshiq va ohanglarga yoʻgʻrilganini tushunishni istamaydi. Shunday kezlari ulardan soʻraging keladi: nima uchun odamga koʻz, quloq va til kerak? Nega odamning koʻzi ikkita, tili esa bitta? Negaki, shu bitta til qandaydir soʻzni ogʻizdan tashqariga chiqarib yuborishdan avval ikkita koʻz atrofga qarashi, ikki quloq atrofda nimalar roʻy berayotganini eshitishi kerak. Tildan koʻchib - ogʻizdan chiqib ketgan soʻz togʻning egri-bugri soʻqmogʻidan ravon yoʻlga chiqqan otga oʻxshaydi. Yana soʻraging keladi: tildan koʻchgan soʻzni yurakda qoʻnoq qilmasdan ogʻizdan tashqa­riga chiqarib yuboraverish mumkinmi? Soʻz oddiy narsa emas. U - yo qargʻish, yo duo, yo ezgulik, yo qaygʻu, yo soʻkish, yo olqish, yo yolgʻon, yo haqiqat, yo yogʻdu, yo zulmat. Soʻz yangragan yaralmay olam, Shunday derlar keltirib imon. U qanday soʻz: tavbami, qasam? U qanday soʻz: oʻtinchmi, farmon? Yemirilib bormoqda olam, Demak, bir soʻz kerak begumon. Unda boʻlsin tavba va qasam, Unda boʻlsin oʻtinch va farmon. Mening yosh tanishim shunday degandi: aytgan soʻzimga, ichgan qasamimga oʻzim xoʻjayinman, xohlasam - amal qilaman, xohlasam - amal qilmayman. Ehtimol, bunday yoʻl tutish oʻsha tanishim uchun boʻlaverar. Lekin yozuvchi oʻz soʻzining, qasamining, qargʻishining haqiqiy xoʻjayini boʻlishi kerak. Axir, u bitta narsa uchun ikki bor qasam ichmaydi. Umuman olganda, koʻp qasam ichadigan odamning yolgʻonchidan farqi yoʻq... Aytishlaricha, juda qadim zamonda avar tilida soʻz kam boʻlgan. «Hayot», «ozodlik», «mardlik», «doʻstlik», «olijanoblik» kabi tushunchalar bitta soʻzda ifodalangan ekan. Mayli, boshqa birovlar mening kamsonli xalqimning tilini qashshoq deb aytishsa aytishar. Lekin men oʻz tuygʻularimni, fikr­larimni oʻz ona tilimda qanday xohlasam shunday ifodalay olaman, buning uchun men boshqa tilning yordamiga muhtoj emasman... SHUNDAY HIKOYA QILISHGANDI. Moskvadami yoki boshqa katta shahar koʻchasida lak sayr qilardi. Birdan dogʻistonlikka xos kiyingan odamni koʻrib qoldi. Oʻziga yaqin olib, suhbatlashgisi keldi. Yoʻlini toʻsib chiqib, yurtdoshiga lak tilida murojaat qildi. Yurtdoshi uning gapini tushunmaganini anglatib, boshini chayqadi. Lak unga qoʻmiq tilida, lezgin tilida, tat tilida gapirib koʻrdi. Xullas, lak qaysi tilda gapirmasin, do­gʻistonlikka xos kiyingan odam uning gapini tushunmadi. Shunda lak rus tilida gapirdi. Ma’lum boʻlishicha, oʻsha kishi avar ekan. Avar darhol lakni ko­yishga tushdi: — Sen qanday dogʻistonliksan, sen qanday yurtdoshsan oʻzi, agar avar tilini bilmasang? Sen dogʻistonlik emas, oʻqimagan tuyasan. Men bu bahsda millatdoshim yonini ololmayman. Albatta, bekordan-bekorga lakni koyigani uchun emas. Chunki lak avar tilini bilishi yoki bilmasligi mumkin edi. Muhimi, u oʻz ona tili - lak tilini bilardi. Bundan tashqari, u Dogʻistondagi boshqa tillarda gapirgan, avar esa oʻsha tillarni bilmagan. Abutolib bir safar Moskvada katta koʻchada kelayotgan yoʻlovchidan bozor qaerdaligini soʻramoqchi boʻldi. Bu yoʻlovchi ingliz ekan. Moskva koʻchalarida xorijliklarning uchrashi oddiy bir hol. Albatta, ingliz Abutolibning gapini tushunmasdan inglizchalab qayta soʻragan. U keyin frantsuzcha, soʻngra ispancha va oʻzi biladigan boshqa tillarda gap nimadaligini soʻrab koʻrgan. Abutolib esa inglizga maqsadini oldin ruscha, keyin avar, lak, lezgin, dar­gʻin, qoʻmiq tillarida tushuntirgan. Xullas, suhbatdoshlar bir-birini tushunmasdan ajralishgan. Bu voqeani eshitgan juda madaniyatli dogʻistonlik ikki yarimta inglizcha soʻzni bilgani uchun Abutolibga aql oʻrgatgan: — Koʻrayapsanmi, madaniyatlilik shunday paytda bilinadi. Agar sen ozgina madaniyatli boʻlib inglizchani bilganing­da, u bilan gaplasharding. — Shundaylikka shunday, - degan unga Abutolib. - Nega sen inglizni mendan madaniyatli hisoblayapsan? Axir, u ham men gapirgan bironta tilni bilmadi-ku. Men uchun dunyodagi tillar - osmondagi yulduzlar. Albatta, men barcha yulduzlar birlashib, osmonning yarmini egallaydigan bitta katta yulduzga aylanishini istamayman. Buning uchun Quyosh bor. Mayli, barcha yulduzlar oʻz holicha charaqlasin. Mayli, har bir xalq­ning oʻz yulduzi boʻlsin. Men oʻz yulduzimni - ona tilim avar tilini sevaman. Men pastqam togʻlar tagida ham katta oltin zahirasi boʻlishi mumkin, deb aytadigan geologlar gapiga ishonaman. — Yaratganning oʻzi bolalaringni ona tilida gapirishdan benasib etsin, - bir ayol boshqa ayolni shunday qargʻagan edi... YON DAFTARCHADAN. Parijda dogʻis­tonlik rassomni uchratib qoldim. U inqilobdan keyin Italiyaga ketgan, oʻsha joyda uylangan va yurtiga qaytmagan. Togʻliklar an'anasi boʻyicha tarbiya koʻrgan dogʻistonlikning yangi mamlakatga koʻnikishi qiyin kechibdi. Dunyo boʻylab kezib chiqqan rassom oxiri goʻzal poytaxt shahardan qoʻnim topibdi. Ammo qayda kezmasin, sogʻinch ajralmas yoʻldosh boʻlibdi. Men boʻyoqlar orqali suratlarga koʻchgan sogʻinchni koʻrgim keldi va rassomdan ijod namunalaridan koʻrsatishini soʻradim. Rassom «Vatan sogʻinchi» suratini koʻrsatdi. Unda italyan ayol (rassomning xotini) qadimiy avarliklar kiyimida tasvirlangan. Ayol togʻdagi buloq yonida, qoʻlida gotsatlinlik ustalar tayyorlagan kumush koʻza. Toshlar orasidagi ovul qaygʻuli - qora rangda, ortidagi togʻ ham qoramtir. Choʻqqilarni tuman qoplagan. — Tuman - bu togʻlarning koʻz yoshi, - deya izoh berdi rassom. - Togʻ yonbagʻridan tuman suzib oʻtganda, qoyalar ustida tomchilar paydo boʻladi. Tuman, bu - men. Boshqa rasmda tikanli buta shoxida oʻtirgan qush tasvirlangan. Bunday tikanli buta - changallar, toshlar orasida oʻsadi. Qush sayrayapti, uyning derazasidan gʻamgin tanish ayol qarab turibdi. Mening suratga qiziqish bilan qarab turganimni koʻrgan rassom tushuntirishga urindi: — Bu surat qadimiy avar afsonasi asosida yaratilgan. — Qanday afsona? — Qushni ushlab, qafasga solishadi. Qafasga qamalgan qush kechayu kunduz faqat bitta soʻzni takrorlayvergan: Vatan, Vatan, Vatan... Men ham oʻtgan yillarda faqat shu soʻzni takrorladim. Qushni ushlab turgan kishi oʻyga toldi: «Uning vatani qanday ekan, qaerda ekan? Ehtimol, jannat qushlari va jannat daraxt­lari bor gullab-yashnagan bir oʻlkadir. Yaxshisi, qushni qoʻyib yuborib, qaysi tomonga uchishini kuzatayin. Menga qushcha moʻ'jizaviy mamlakat yoʻlini koʻrsatar». U oltin qafasning tuynugini ochdi, qush ozodlikka chiqdi. Qush oʻn qadamcha uchib, silliq toshlar orasida oʻsgan changal shoxiga qoʻndi. Shu changal shoxlari orasida qushning uyasi bor ekan... Men ham oʻz Vatanimga qafasning derazasidan tikilib turibman, - deya hikoyasini tugatdi rassom. — Nega unda oʻz ovulingga qaytmayapsan? — Endi kech. Oʻz vaqtida men Vatandan qaynoq yuragimni olib ketgandim, endi unga keksaygan suyagimni olib qaytamanmi? Parijdan qaytganimdan keyin rassomning qarindoshlarini izlab topdim. Hayratlanarlisi, uning onasi hali hayot ekan. Onasining uyiga toʻplangan qarindoshlari oʻz Vatanini tashlab ketib, uni oʻzga yerlarga almashgan oʻgʻil haqidagi hikoyani gʻamgin tinglashdi. Ular adashgan oʻgʻilni kechirganday boʻlishdi, tirik ekanidan suyunishdi. Shunda birdan onasi soʻrab qoldi: - Sizlar avarcha soʻzlashdinglarmi? — Yoʻq, biz tarjimon yordamida gaplashdik. Men ruscha gapirdim, u frantsuzcha. Ona yuziga qora chodrasini tushirdi, bizda onalar oʻz oʻgʻlining oʻlganini eshitganda shunday qilishadi. Uyning tomiga yomgʻir tomchilardi. Biz Avaris­tonda oʻtirardik. Ehtimol, hozir dunyo­ning narigi chetidagi Parij shahrida Dogʻistonning adashgan oʻgʻli ham yomgʻir tomchilari ovozini tinglayotgandir. Uzoq jimlikdan keyin ona dedi: — Rasul, sen yanglishibsan, mening oʻgʻlim allaqachon oʻlgan ekan. Agar mening oʻgʻlim hayot boʻlganida, avar onasi oʻrgatgan tilni unutmagan boʻlardi. ESDALIKDAN. Avar teatrida ishlab yurgan vaqtlarim edi. Togʻliklarni drama san'atidan bahramand etish niyatida spektakl dekoratsiyalari, ki­yimlari, jihozlarni (bu lash-lushlarni eshaklarga yuklardik, ayrimlarini aktyorlar oʻzlari bilan olardi) ovuldan-ovulga olib oʻtardik. Teatrda oʻtkazgan davrim tez-tez esimga tushadi. Spektakldagi ommaviy sahnalarda ijro etishim uchun kichik rol ham berishardi, lekin asosan suflyorlik vazifasini bajarardim... Esimda, teatrimiz bilan togʻning yuqori qismida joylashgan Gunib ovuliga bordik. Ma’lumki, ilgari tanish boʻlmasa ham shoir shoirga mehmon. Guniblik shoir toʻgʻrisida eshitgandim, lekin hali uchrashmagandik. Men oʻsha shoirning uyiga mehmonga bordim va gastrol kunlari ularnikida turdim. Mehmondoʻst mezbonlar meni shunday siylashdiki, hatto oʻzimni noqulay seza boshladim. Ayniqsa, shoirning onasi menga juda mehribonlik koʻrsatdi. Bu mehmondoʻst xonadondan ketar ekanman, tashakkurimni izhor qilishga soʻz topolmadim. Xayrlashayotgan vaqtimda shoirning onasi bilan bir muddat yolgʻiz qoldik. Men-ku tushunaman, onaga oʻgʻil haqida yaxshi gap aytsangiz yoqadi. Shu bois guniblik shoir ijodining kamtarona bahosini bilsam ham onasiga uni maqtashga urindim. Aytdimki, oʻgʻlingiz juda peshqadam shoirlardan, har doim dolzarb mavzularda she’r yozadi. — Ehtimol, u peshqadam shoirdir, - deya gapimni boʻldi onasi, - lekin uning iste’dodi yoʻq. Ehtimol, uning she’rlari dolzarb mavzudadir, lekin she’rlarini oʻqisam uyqum keladi. Rasul, oʻylab koʻr, bu nima degan gap oʻzi? Oʻgʻlim soʻzlashni oʻrgana boshlaganda uni tushunmasdim, tushunmasam ham ovozini eshitganimdan quvonardim. Endi soʻzlashnigina emas, she’r yozishni ham oʻrgandi, lekin she’rlari zeriktirib, uyqumni keltiradi. Deydilar, ayolning aqli koʻylagining etagida boʻladi. Oʻtirsa, hammasi joyida, turdimi, bas, aqli etagidan dumalab pastga tushadi. Mening oʻgʻlimda ham shunday: stol atrofida oʻtirib ovqatlanayotgan vaqtida ajabtovur gapiradi, hamma soʻzlari tushunarli, ovqatlanib boʻlib ijod stoliga oʻtirishi bilan oʻzgaradi, oddiy va yoqimli soʻzlarning hammasini unutadi-qoʻyadi. Undan faqat siyqa, zerikarli, xom-xatala soʻzlar chiqadi. Bu voqeani eslar ekanman, Ollohdan oʻz tilimni yoʻqotib qoʻymaslikni soʻrayman. Men shunday yozayinki, ular onamga, opamga, har bir togʻlikka, kitobimni qoʻliga olgan oʻquvchiga tushunarli boʻlsin. Men ularni zeriktirishni emas, ularga quvonch bagʻishlashni istayman. Agar mening tilim oʻzgalarga tushunarsiz, yoqimsiz, zerikarli boʻlib qolsa, bir soʻz bilan aytganda, tilimni yoʻqotib qoʻysam, menga hayotda bundan ortiq kulfat yoʻq. Esimda, ba’zan ovulimizdagi keksalar masjid oldida toʻplanib, ayrim masalalarni muhokama qilishardi. Men hamma toʻplanguncha otamning she’r­larini oʻqib berardim. Bola boʻlsam ham she’rlarni joʻshib(aytish mumkinki, haddan ziyod joʻshib), bor ovozda, oʻzimga yoqqan soʻzlarni dona-dona qilib talaffuz bilan oʻqirdim. Misol uchun otamning yangi «Sadada boʻri ovi» she’rini oʻqir ekanman, «ts» harfini tishlarimning orasidan oʻtkazib chiyillatib talaffuz qilardim. Oʻylardimki, shunday oʻqilsa jarangdorroq chiqadi va yaxshiroq taassurot qoldiradi. Otam har safar soʻzni toʻgʻri talaffuz qilib, der edi: — Soʻz yongʻoq emas, uni tosh bilan qarsillatib chaqadigan. Yoki soʻz sarimsoq ham emas, uni tosh bilan havonchada maydalashga hojat yoʻq. Yoki soʻz toshloq yer emas, uni qiynalib shudgor qiladigan. Soʻzni zoʻriqtirmasdan erkin ayt, tishingni tishingga bosib oʻzingni qiynama. Men satrni qaytadan oʻqidim, yana soʻzni ilgarigiday talaffuz qildim. Shu vaqt onam uyimizning tomidan menga qarab turardi. Otam jahl bilan onamga baqirdi: — Hech boʻlmasa oʻgʻlingga sen oʻrgat. Onam men uchun qiyin boʻlgan soʻzni otam xohlaganday talaffuz bilan aytdi. — Eshitdingmi! Endi sen ayt. Men yana toʻgʻri talaffuz qila olmadim. — Tuf-e, - dedi otamning kayfiyati tushib. - Soʻzni buzgan bitta jalaturinlikni supurgi bilan savalagandim. Endi oʻzimning oʻgʻlimni nima qilsam ekan? Xafa boʻlgan otam yigʻinga qatnashmasdan uyga qarab ketdi. NEGA OTAM JALATURINLIKNI KALTAKLAGANDI? Bahor faslidagi bozor kuni. Ma’lumki, bahorda oʻtgan yildagi hosilning barakasi uchadi, yangi hosildan esa darak yoʻq. Shu bois bozordagi narsalar kuzga nisbatan bahorda ancha qimmat boʻladi. Hatto, dalada oʻsmaydigan narsalar, masalan, kulollar yasaydigan tuvaklar ham. Hali u vaqtda navqiron boʻlgan otam bozor-oʻchar qilishga otlanadi. Qoʻshnimiz unga yigirma tiyin berib, supurgi qoʻshib olib kelishni soʻrabdi. — Agar supurgini arzonroq olsang, qolgan puli seniki, - degan qoʻshnimiz yosh Hamzatga. Otam bozorda supurgi sotuvchisini topgan va savdolasha boshlagan. Barchaga ma’lumki, Sharq bozorida birinchi aytilgan narx hech narsani anglatmaydi. Chunki sotuvchi besh tiyinlik narsaga yuz soʻm soʻrashi mumkin. Xullas, otam yaxshi supurgini tanlab egasidan soʻragan: — Sotasanmi? — Boʻlmasa, nega shu yerda turibman. — Qancha? — Qirq tiyin. — Supurgi ot emas, tuyaning narxini aytadigan. Haqiqiy bahosini aytaver. — Qirq tiyin. — Hazillashyapsanmi? — Qirq tiyin. — Yigirma tiyinga ber. — Qirq tiyin. — Mening faqat yigirma tiyinim bor. — Qirq tiyin. — Chindan ham mening boshqa pulim yoʻq. — Puling boʻlganda kelarsan. Bugun supurgi olib boʻlmasligiga koʻzi yetgan otam bozor oralab ketgan va savdo rastalari oxirida odamlar toʻplanib turganini koʻrgan. U ham yaqinlashgan, odamlar Oshiq Mahmud aytayotgan qoʻshiqlarni tinglashayotgan ekan. Oʻrtada Mahmud pandur ushlab oʻtirardi. Mahmud pandur chalar, keyin torlar ustiga qoʻlini qoʻyib qoʻshiq aytardi. Hamma nafasini ichiga yutib, qoʻshiqni tinglardi. Agar hozir bozordan asalari uchib oʻtsa, uning ovozini eshitsa boʻlardi. Qandaydir bola sekingina yoʻtalgan edi, sochiga oq oralagan kishi (otasi boʻlsa kerak) darhol bolaga davradan chetroq chiqishni buyurdi. Bozorda Mahmud qoʻshigʻidan boshqa ovoz eshitilmasdi. Shu vaqt qandaydir jalaturinlik qoʻshnisiga nimanidir tushuntira boshladi. Aslida, jalaturinlikning niyati yaxshi edi: avar tilini tushunmayotgan qoʻshnisiga Mahmud kuylayotgan qoʻshiqning mazmunini aytayotgandi. Hamma kulfat shunda ediki, uning gʻoʻldirab gapirishi qoʻshiqni maza qilib tinglashga va undan lazzat olishga xalal berayotgandi. Jalaturinlikning befahmligi hamma qatori yosh Hamzatning gʻazabini uygʻotdi. U sekingina jalaturinlikni turtib qoʻydi. Bu foyda bermagandan keyin qulogʻiga sekingina jim boʻlishni aytdi. Lekin jalaturinlik parvo­yiga keltirmadi. Gʻazabi qaynagan yosh Hamzat atrofiga qaradi, supurgi sotuvchi ham qoʻshiq tinglayotgan ekan. Chopib borib uning xaltasidan eng katta supurgini oldi va quloqsiz jalaturinlikni kaltaklashga tushdi. Jalaturinlik qochar ekan, yosh Hamzatga doʻq-poʻpisa qildi. Yosh Hamzat baribir qoʻshiq tinglashga xalal berayotgan jalaturinlikni bozordan haydab chiqardi. Keyin supurgi sotuvchining oldiga kelib, olgan supurgisini uzatdi. — Oʻzingga olib qol, - dedi sotuvchi. — Ammo mening faqat yigirma tiyinim bor, sen supurgi uchun qirq tiyin soʻrayapsan. — Olaver, tekinga beryapman. Sening bu ishing mening barcha supurgimdan qimmat turadi. Hozir ham dunyoda qoʻshiq tinglashga xalal berayotgan jalaturinlikka oʻxshash kimsalar koʻp. Afsuski, ularni supurgi bilan kaltaklab davradan haydab chiqaradigan odamlar yoʻq. Yaxshi topib aytilgan soʻz haqida gap ketganda, togʻliklar shunday deyishadi: «Bunday soʻzning bahosi egarlangan otga teng».

Muallif: Rasul Hamzatov