Marsga hujum (I- qism) [Rey Bredberi]

Hayratga tushish qobiliyati buyuk ishdir,
— dedi faylasuf. — Kosmik parvozlar bizlarni yana bolalarga aylantirib qoʻydi.
Yanvar 1999 - Raketa Yozi
Hozirgina Ogayo qishi hukmron edi: eshik va derazalar taqa-taq yopilgan, oynalarni qalin qirov bosgan; tomlarning qirralaridan nayzasimon sumalaklar osilib turar, bolalar tepaliklardan changʻilarda oʻqdek uchar, qora ayiq moʻynasidan tikilgan poʻstinli ayollar sirpanchiq koʻchalarda kezinar edilar.
Toʻsatdan issiq havo toʻlqini shahar boʻylab yoyildi, xuddi tasodifan ochiq qolgan novvoyxona eshigidan chiqqan hovur singari hammayoqni issiq havo qopladi. Uylardan shovullab suvlar oqdi. Butalar va bolalarning egnilari hoʻl boʻldi. Tomlardan sumalaklar uzilib tushar, yerga tushib mayda-mayda boʻlar va erib ketar edi. Eshiklar lang ochildi. Osmonda bulutning choki soʻkildi. Bolalar egnilaridan sviterlarini yechib otdilar. Onajonlar ham ayiq moʻyna poʻstinlarini yelkalaridan tashladilar. Qor erib, oʻtloqzorda bulturgi maysalar mungʻayib koʻrindi.
Raketa yozi. Ogʻizdan-ogʻizga, uydan-uyga shu ikki soʻz koʻchib yurar edi: Raketa yozi. Xuddi choʻl nafasidek qaynoq havo derazalardagi muz naqshlarni eritib yubordi, ular oʻrnida nafis kashtalar suzilib koʻrindi. Changʻi va konkilar birdan kerak boʻlmay qoldi. Ayozli osmondan tepalik ustiga qoʻnayotgan qor yergacha kelmay, havodayoq qaynoq yomgʻirga aylanmoqda edi.
Raketa yozi. Odamlar yomgʻir tomchilari pitraday toʻkilayotgan ayvondan boshlarini chiqarib, qizara boshlagan osmonga qarar edilar.
Pushtirang olov va choʻgʻdek hovur ufurib turgan kosmodromda raketa qaddini gʻoz tutib turar edi. Ayozli qish tongida raketa oʻzining qudratli otash nafasi bilan atrofni yoz qilib yuborayotgandi. Raketa ob-havo yaratmoqda va bir necha lahzadan buyon chor atrofda yoz hukm surmoqda edi...

Fevral 1999 - Illa
Ular Mars sayyorasida, billur ustunli uyda qurib qolgan dengiz sohilida yashar edilar va har kuni erta bilan missis K.ning billur devorlardan yetilib chiqqan oltin mevalarni yeyayotganini yoki qaynoq shamol axlatlar bilan birgalikda uchirib kelgan ohanrabo changini hovuchlab sochgancha oʻsha yerlarni tozalayotganini koʻrish mumkin edi. Kechga yaqin qadimiy dengiz harakatsiz va qaynoq holga kelgan bir paytda hovlidagi anjir daraxtlari qilt etmay qolar edi va koʻhna Mars shaharchasi yop-yolgʻiz soʻppayib turar edi, hech kim koʻchaga chiqmas, mister K.ni esa oʻz xonasida boʻrtiq iyerogliflarni arfa torlari kabi barmoqlari bilan chertgancha ma’dan kitobni oʻqiyotganini koʻrish mumkin edi. Uning qoʻl ostida kitob qoʻshiq kuylardi, kuylovchi qadimiy tovush dengiz oʻzining qirmizi tumani bilan sohillarni qoplab olgan va qadimiy odamlar ma’dan nayza va elektr toʻrlari bilan qurollanib, jangga ketayotgan odamlar haqida rivoyat qilardi.
Mister va missis K. yigirma yil oʻlik dengiz sohilida yashashdi va ularning otalari va bobolari ham, mana, oʻn asrdirki, gulga oʻxshab quyosh tomonga yuz burib aylanib turgan mana shu uyda istiqomat qilib kelgan edilar.
Mister va missis K. hali unchalik keksa emas edilar. Ularning yuzlari chinakam marsliklardek toza, qorachadan kelgan edi. Koʻzlari oltin tangalardek sap-sariq, ovozlari mayin va yoqimli. Ilgari ular kimyoviy olov bilan suratlar chizishni yaxshi koʻrar edilar, sharob daraxtlari limmo-lim toʻlib oqqan anhorlarda suzishni yoqtirishardi, keyin esa tonggacha xilvatgina xonada moviy nur taratib turgan portretlar tagida suhbat qurar edilar.
Endi ular unchalik baxtli emas edilar.
Oʻsha kuni ertalab missis K. xuddi sariq mumdan chaplab yasalgandek, hosilsiz qumlarning uzoq-uzoqlarga taralayotgan jazirama hovuriga quloq tutgancha ustunlar oʻrtasida tik turar edi.
Nimadir sodir boʻlishi kerak edi.
Ayol kutar edi.
U ana-mana qum ustiga chaqnovchi moʻ’jizani keltirib bosmoqchi, siqmoqchi va ezib yanchmoqchi boʻlgan moviy Mars osmonidan koʻz uzmay qarab turardi.
Ammo hamma narsa oʻsha-oʻsha edi.
Kutaverish joniga tekkach, ayol tumanli ustunlar oraligʻida u yoqdan-bu yoqqa yura boshladi. Boʻgʻotdagi tarnovlardan yomgʻir jilgʻalanib oqardi, bundan tandirdek qizigan havo biroz salqin tortgandek, uning badanini silagandek boʻlardi. Jazirama kunlarda bu daryoga tushib choʻmilish bilan baravar edi. Salqin jilgʻalar yerni hoʻl qildi. Erining kitobni tinmay chalayotgani qulogʻiga chalinib turardi; qadimgi ohanglar uning barmoqlariga zarracha ta’sir qilmayotgandek edi.
Ayol xayajonsiz oʻylardi: qachonlardir xuddi anavi oʻzining kishi aqli yetmas kitoblariga moʻ’jaz arfaga yopishgandek mahkam yopishib olgan, xuddi ilgari boʻlganidek, vaqt-soati kelib eri uni ham bagʻriga bosishiga, yuz-koʻzlarini silab erkalashga vaqt topa olishiga imoni komil edi.
Afsus! Ayol boshini chayqadi, hafsalasi pir boʻlgandek bilinar-bilinmas yelkalarini uchirib qoʻydi, oltinrang kiprikli koʻzlarini asta berkitdi. Nikoh hattoki ilgaridan tanish boʻlgan yosh yigit-qizlarni ham keksa qilib qoʻyadi...
Ayol oʻrindiqqa choʻkdi, oʻrindiq bamisoli uning butun vujudini bagʻriga oldi. U asabiy qoshlarini chimirdi va koʻzlarini yumdi. Ayol tush koʻra boshladi. Qoracha barmoqlari titrab ketdi, beixtiyor havoda oʻynay boshladi. Lahza oʻtib, ayol oʻrindiqda choʻchib qaddini rostladi va ogʻir-ogʻir nafas ola boshladi.
U xuddi birovni koʻrmoqchi boʻlgandek shosha-pisha xonaga razm solib chiqdi. Taajjub: ustunlar oraligʻi boʻm-boʻsh edi.
Uchburchak eshikda eri koʻrindi.
— Sen meni chaqirdingmi? — gʻijinib soʻradi eri.
— Yoʻq! — deyarli qichqirib javob berdi ayol.
— Menga xuddi qichqirgandek boʻlib tuyulding.
— Rostdanmi? Men mizgʻib tush koʻrayotgan edim.
— Kunduziya? Senda ilgari hech bunaqa boʻlmasdi-ku.
Ayolning koʻzlaridan uning oʻzi ham tush koʻrganidan taajjublangani shundoq koʻrinib turardi.
— Qiziq, judayam qiziq, — gʻudrandi ayol. — Bu tush...
— Xoʻsh? — eri kitobga qaytib borishga toqatsizlanayotgan edi.
— Tushimga bir erkak kiribdiki...
— Erkak?
— Baland bir erkak. Boʻyi olti fut bir dyuym1 keladi.
— Bu qanaqasi: butun boshli bir dev, alvasti-ku!
— Nimagadir, — ayol dona-dona qilib soʻzlay boshladi, — u alvastiga oʻxshamasdi. Toʻgʻri, boʻyi juda baland edi. Uning — eh, bilaman, bu gaplar senga alahsirashga oʻxshaydi — uning koʻzlari koʻm-koʻk edi!
— Koʻzlari koʻm-koʻk edi, — takrorladi mister K. — Ey xudoyim, keyingi gal qanaqa tush koʻrar ekansan-a?! Hali qop-qora sochli odam ham koʻrdim dersan.
— Buni qanday bilding? — dedi ayol.
— Shunchaki toʻgʻri kelgan rangni aytdim-qoʻydim-da, — quruqqina javob berdi er.
— Ha, sochlari qop-qora! — qichqirib dedi ayol. — Badani esa oppoq. Judayam gʻalati odam! Egnidagi kiyimlari ham gʻalati, u osmondan inib tushdi-da, men bilan muloyim gaplasha ketdi.
Ayol jilmaydi.
— Osmondan emish. Shu ham gap boʻldi-yu.
— U quyoshda charaqlab turgan ma’dan mashinada uchib keldi, — eslay boshladi missis K. U koʻrganlarini koʻz oldiga keltirish uchun koʻzlarini yumdi. — Tushimga osmon kirdi. Shunda bir narsa yalt etdi. Xuddi havoga otilgan tangadek. Keyin u kattalasha boshladi. Kattalashib-kattalashib yerga ravon tushib keldi, — bu uzun kumushrang dumaloq kema, begona kema edi. Soʻng biqindagi eshik ochildi-da, undan baland boʻyli bir erkak chiqib keldi.
— Koʻproq ishlaganingda bunday ahmoqona tushlar koʻrmas eding.
— Menga esa bu juda yoqdi, — javob berdi ayol oʻrindiqqa oʻzini tashlab. — Shunday narsalarni tasavvur qilaman deb hech xayolimga kelmagandi. Qop-qora sochlar, koʻm-koʻk koʻzlar, oppoq badan! Qanday ajoyib erkak, buning ustiga, juda chiroyli ham.
— Senga shunaqa tuyulgan.
— Voy ichi qora-ey. Men shunday boʻlishini xohlaganmidim, pinakka ketganimda u oʻzi paydo boʻlib qoldi. Hatto bu tushga ham oʻxshamaydi. Birdan kutilmaganda, gʻayri oddiy bir tarzda... U menga qaradi-da: shunday dedi: “Men bu kemada uchinchi sayyoradan uchib keldim. Mening ismim Nataniyel Yor...”
— Bema’ni ism, — e’tiroz bildirdi eri. — Bunaqa boʻlishi mumkin emas.
— Albatta, bema’ni-da, axir bu tush edi-ku, — itoatkorona qoʻshildi ayol. — U yana: «Bu koinot orqali birinchi parvozimiz. Kemada biz ikki kishi edik, men va doʻstim Berg», — dedi.
— Bunisi undan ham bema’niroq ism ekan.
— U shunday dedi: «Biz yerdagi shahardan keldik, sayyoramizning nomi shunaqa», — davom etdi missis K. — Bu uning soʻzlari. Ha, shunday dedi — Yer. Keyin u bizning tilimizda gapirmadi. Lekin men bir amallab uni tushundim. Zehnim-da. Bu telepatiya, albatta.
Mister K. orqasiga oʻgirilib, keta boshladi. Biroq xotinining ovozidan u yana toʻxtadi.
— Ill! — asta chaqirdi ayol. — Sen hech uchinchi sayyorada odam bor-yoʻqligi haqida oʻylab koʻrganmisan?
— Uchinchi sayyorada hayot boʻlishi mumkin emas. — Bosiqlik bilan tushuntira boshladi eri. — Olimlarimiz shuni aniqlaganlarki, u yerda havoda kislorod haddan tashqari koʻp. U yerda odamlar yashaganida qanday zoʻr boʻlar edi-ya! Qanaqadir gʻalati kemalarda koinotda sayohat qila olishganda nur ustiga nur boʻlardi.
— Menga qara, Ill, oʻzing yaxshi bilasan, men bunaqa safsatalarni jinimdan yomon koʻraman. Undan koʻra ishdan gapir.
Ayol yomgʻir tomchilib turgan ustunlar oraligʻida odimlab yurganida kech kirib qolgan edi. Oʻsha-oʻsha kuy, oʻsha-oʻsha ohang.
— Shu ham qoʻshiq boʻldi-yu. — Chidayolmay toʻngʻilladi eri, olov stolga borar ekan.
— Bilmadim.
Ayol beixtiyor goʻsht boʻlaklarini qaynab turgan olovga tashladi.
— Bilmayman. — Ikkinchi lahzada goʻsht pishib tayyor boʻlgan edi. Ayol uni olov ichidan oldi-da, likopchaga solib eriga tutdi. — Eh, balki bu koʻnglimga oʻz-oʻzidan kelib qolgan safsatadan boshqa hech narsa emasdir, nimagaligini oʻzim ham bilmayman.
Eri boshqa hech nima demadi. Xotinining goʻshtni vishillab turgan olov halqobi ichiga qanday tashlayotganini tomosha qilib turardi. Quyosh ufq ortiga yashirindi.
Xonaga asta-sekin tun kirib kela boshladi, u ustun va er-xotinni yamlagancha oʻzining tundek qora sharobi bilan xona shiftigacha limmo-lim toʻldi. Faqat kumushrang olov ularning yuzlarini gʻira-shira yoritib turardi.
Ayol yana gʻalati qoʻshiqni kuylay boshladi.
Er oʻrnidan sapchib turdi-da, gʻazab bilan eshik tomon yoʻnaldi.
Bir ozdan soʻng er kechlik ovqatni oʻzi tanovul qildi.
Stoldan turdi-da, kerishdi, xotiniga qaradi va esnab turib taklif kiritdi:
— Olov qushlarga minib shaharda bir chigilyozdi qilib kelmaymizmi?
— Jiddiy aytayapsanmi? — soʻradi xotin, — isitmang yoʻqmi?
— Buning nimasiga ajablanasan?
— Axir biz yarim yildan beri hech qayoqqa borganimiz yoʻq-ku?
— Bu ham chakki fikr emas.
Oʻzidan hayron boʻlganicha ayol eriga qaradi. Ensasi qotib, qoʻlini ogʻziga olib bordi. Quyosh botmoqda edi. Atrofni qorongʻilik qoplagan sayin xuddi ulkan gul kabi uy yopilib borar edi. Ustunlar oraligʻida shabada esdi, olov stolda bir mittigina kumushrang olov koʻlchasi qaynar edi. Shamol missis K.ning qizgʻish sochlarini taragancha, uning qulogʻiga nimalaridir shivirlar edi. Oltinrang xira nigohini ufqqa, dengizning oqish-sargʻish yuziga tikkancha u jimgina turar edi. Shunda xotirasida qandaydir qoʻshiq satrlari jonlandi:

Nigohimda qadah sunarman,
Ishqingga shul erur javobim,
— deya ayol past va mayin ovozda xirgoyi qila boshladi.

Lablarimdan may simir, jonim,
Oʻzga maydan gapirma zinhor.
Missis K. takror xirgoyi qildi. Biroq endi soʻzlarsiz, koʻzlarini yumib kuyladi, qoʻllari esa bamisoli havoda raqs tushar edi. Oxiri u jim boʻlib qoldi.
Kuy chindan ham ajoyib edi.
— Bu qoʻshiqni endi eshitayapman. Sen oʻzing toʻqidingmi? — jiddiy ohangda soʻradi eri undan, sinovchan boqib.
— Yoʻq... Ha... Toʻgʻrisi, bilmayman! — Ayol sarosimada edi. — Men soʻzlarini ham bilmayman — allaqanday begona tildagi qoʻshiq edi.
— Qanaqa tilda?
— Bugun quyosh qayoqdan chiqdi?
— Kel endi, — qoʻl siltab dedi er. — Borasanmi-yoʻqmi, shuni ayt.
Ayol oqishtob choʻlga razm soldi. Ikki oppoq oy ufq ortidan koʻtarilib chiqdi. Muzdek suv oyoq panjalarini silar edi. Uning badani yengil jimirlab ketdi. Hammadan ham ayol shu yerda qolishni, churq etmay bir joyda jim oʻtirishni xohlar edi, u kuni bilan oʻylagan narsasining, — sodir boʻlishi lozim va sodir boʻlishi mumkin boʻlgan narsaning amalga oshishini kutmoqda edi... Qoʻshiqning nafis ohangidan yuragi hapriqib ketdi.
— Men...
— Senga yaxshi boʻladi, — dedi eri. — Qani, ketdik.
— Men charchadim, — javob berdi xotini, — boshqa safar boramiz.
— Mana bu sharfing, — er unga shisha idishchani tutdi. — Necha oydirki, ikkalamiz hech yerga chiqqanimiz yoʻq.
— Sening haftasiga ikki martadan Ksi-Sitiga qilgan safarlaringni hisobga olmaganda, — dedi u eriga, undan koʻzini olib qochgancha.
— Ish bor, — dedi eri.
— Ish bor, — shivirladi ayol.
Shisha idishchadan suyuqlik otilib chiqdi. Moviy zulmatga aylandi-da, ayolning boʻyni atrofidan vishillab aylanib doira yasadi.
Tep-tekis, muzdek qum uzra, xuddi laqqa choʻgʻdek charaqlab, olov qushlar muntazir edi. Qushlarga koʻplab yashil tasmalar bilan bogʻlab qoʻyilgan oppoq chodir tungi shamol epkinidan qappayib hilpirardi.
Illa chodir ostida yotardi, erining buyrugʻi bilan olov ufurgan qushlar tim qora osmonga koʻtarildi. Tasmalar taranglashdi, chodir havoda suzib borardi. Qumlar shuvullagancha pastga toʻkildi. Moviy tepaliklar ularning uyini yomgʻirli ustunlarni, qafasdagi gullarni, kuylovchi kitoblarni, yerdagi unsiz, irmoqlarni orqada qoldirgancha shundoq yonginalaridan bir-bir oʻtib borar edi. Ayol eriga qaramasdi. Erining qushlarga qarab qichqirishlarini eshitib turardi. Qushlar esa tobora koʻtarilib borar, shu parvozda ular bamisoli laqqa choʻgʻlardek qip-qizil mushaklarga oʻxshab krinar edi.
Ayol pastda miltirab koʻrinib turgan qadimgi oʻlik shaharlarga, xuddi suyakdan yasalgan shatranj donalari kabi uylarga qaramasdi, boʻshliq va ermaklarga limmo-lim qadimgi anhorlar ham uning uchun bir pul edi. Bamisoli oy nuriday porloq mash’al kabi ular qurib qolgan daryolar va suvsiz koʻllar ustidan uchib oʻtmoqda edilar.
Ayol faqat osmonga qarar edi.
Er nimadir dedi.
Ayolning koʻzi osmonda.
— Nima deganini eshitdingmi?
— Nimani?
Er qattiq xoʻrsindi.
— Sal hushingni yigʻsang boʻlarmidi...
— Oʻyga choʻmib qolibman.
— Tabiatga bunchalik shaydoligingni bilmas ekanman. Bugun koʻzingni osmondan sira ololmayapsan.
— Osmon juda ham chiroyli.
— Bilasanmi, men nima haqda oʻyladim, — asta davom etdi er, — bugun Xallga telefon qilmaymizmi? Bir haftaga kelyapmiz deb aytamiz. Undan koʻp emas. Toʻgʻrim sizlarnikiga. Moviy togʻlarga borayapmiz, deymiz. Qalay, zoʻr fikrmi?
— Moviy togʻlarga! — Ayol bir qoʻli bilan chodir chekkasidan tutdi-da, eri tomon keskin oʻgirildi.
— Bu taklif, xolos.
— Xoʻsh, qachon bormoqchisan? — asabiy soʻradi ayol.
— Yoʻq demasang, ertaga ertalaboq joʻnaymiz, —shoshib javob berdi er. — Oʻzing bilasan, qancha tez boshlasang, shuncha...
— Axir biz hech qachon bunday erta chiqib ketmagandik-ku?
— Bu yil shu istisno boʻladi, — er jilmaydi. — Holatni oʻzgartirib turganga nima yetsin. Osuda, tinch yashash qanday yaxshi. Xullas, oʻzingdan qolar gap yoʻq. Yanglishmasam boshqa rejalaring yoʻqdir, a ? Qalay, boramizmi?
Ayol xoʻrsindi, chaynaldi, soʻng dedi:
— Yoʻq.
— Nima?! — erning ovozidan qushlar choʻchib tushdi, chodir bir silkindi.
— Yoʻq, — qat’iy dedi ayol, — men bormayman.
Er ayolga qaradi. Masala hal boʻlgan edi. Ayol orqaga oʻgirildi. Qushlar uchishda davom etdi. Shamol quvgan oʻn ming burchak tezligida. Tongda quyosh billur ustunlar orasidan oʻz nurlarini sochgancha uxlab yotgan Illa ustidagi tumanni haydab yubordi. Tun boʻyi ayol yumshoq bulut toʻshagi uzra suzgandek yerda parvoz qilib chiqdi. Tuman esa Illa yostiqqa bosh qoʻygan zahoti devorlardan oqib tushgan edi. Tun boʻyi ayol mana shu harakatsiz daryo uzra dong qotib uxladi. Endi bulut gʻoyib boʻlmoqda va nihoyat daryo Illani bedorlik sohilida qoldirgancha uyquni urardi.
Ayol koʻzini ochdi.
Uning boshida eri turardi. Eri bu yerda bir necha soatdan beri turgandek boʻlib koʻrinmoqda edi. Nimagadir Illa erining koʻziga qarashga botinolmayotgandi.
— Yana shu tushni koʻrdingmi? — dedi u. — Tinmay uyqingda gapiraverib, meni mijja qoqtirmading. Vrachga koʻrinmasang boʻlmaydi.
— Menga hech narsa boʻlgani yoʻq.
— Uyqingda rosa alahsiraganing-chi,
— Shunaqami? — Ayol shoshib turib oʻtirdi.
Xona ichi sovuq edi. Tonggi gʻira-shira yorugʻlikda Illaning qomati namoyon boʻldi.
— Nima tush koʻrding?
Ayol eslashga harakat qilib sukut saqladi.
— Kema. U yana osmondan tushdi, undan baland boʻyli odam chiqib keldi va men bilan gaplasha boshladi. U bir gapirib oʻn kular, bu esa menga yoqardi.
Mister K. qoʻli bilan ustunni turtdi. Hovur qoplagan iliq suv jilgʻalari xonadagi sovuqni haydab chiqarmoqda edi. Mister K.ning chehrasi ma’nosiz edi.
— Keyin esa, — davom etdi ayol, — Nataniyel York ismli bu gʻalati erkak, siz goʻzalsiz dedi va meni oʻpib oldi.
— Xah! — qichqirdi er va orqaga oʻgirildi.
— Bu bor-yoʻgʻi tush-ku, — dedi ayol oʻzicha xursand boʻlib.
— Ahmoqona ayolcha tushlarni soʻzlashni qachon bas qilasan?
— Xuddi bolaga oʻxshaysan-a! — U soʻnggi bir parcha kimyoviy tumanga oʻzini tashladi. Zum oʻtmay ayol asta kulib qoʻydi.
— Men yana nimanidir eslay boshladim, — Iqror boʻldi ayol.
— Xoʻsh, xoʻsh, nima ekan? — qichqirdi er.
— Ill, shunaqangi injiqsanki...
— Boʻl, gapir, — talab qildi er. — Sen mendan hech narsani sir tutishing mumkin emas.
Er ayolning boshi uzra oʻzining sovuq, tund chehrasi bilan unga qarab turardi.
— Men seni hech qachon bunday holda koʻrmagandim, — javob berdi Illa, uni ham qoʻrqinch, ham zavq tuygʻusi qamrab olgandi. — Hech bunaqasi boʻlmagandi, oʻsha Nataniyel York aytdiki... Xullas, u menga aytdiki, meni oʻzining sayyorasiga olib borar ekan. Albatta, bu boʻlmagan gap.
— Hamma gap shunda-da, boʻlmagan gap. — Deyarli ovozi boricha qichqirib dedi er. — Oʻzingni sal naridan turib bir eshitib koʻrganingda edi: u bilan birga oʻynaganingni, u bilan gaplashganingni, u bilan qoʻshiq aytganingni, tun boʻyi shunday qilganingni, ey xudoyim, bir oʻzingga razm solib qaraganingda bormi?
— Ill!
— U qachon qoʻnadi? La’nati kemasida qachon pastga tushib keladi?
— Ill, ovozingni koʻtarmasang-chi.
— Padariga la’nat bu ovozning! — er gʻazab ichida ayol uzra engashdi. — Manovi sening tushingda... — u ayolning panjasini siqdi. — Kema yashil vodiyga qoʻngandir-a? Javob ber!
— Ha, vodiyga...
— Bugun kechga yaqin koʻngandir-da? — tinib-tinchimayotgandi er.
— Ha, ha, shunaqa boʻlsa kerak. Lekin bu faqat tush edi, xolos.
— Boʻpti. — Er jahl bilan uning qoʻlini siltadi. — Yaxshiyamki aldamaysan, tushingda aytgan hamma gaplaringni eshitdim. Har bir soʻzigacha, vodiyni ham, vaqtni ham oʻzing aytding.
Ogʻir-ogʻir nafas olgancha er chaqmoqdan koʻzi qamashgandek ustunlar oralab yurib ketdi. Asta-sekin uning nafas olishi ravonlashdi. Ayol eridan koʻz uzmas edi — ishqilib jinni-pinni boʻlib qolmadimikan? Oxiri ayol oʻrnidan turdi-da, uning oldiga bordi.
— Ill, — shivirladi ayol.
— Hechqisi yoʻq, hechqisi yoʻq...
— Sen kasalsan.
— Yoʻq, — er horgʻin, zoʻr-bazoʻr jilmaydi. — Bolalikdan boshqa hech narsa emas. Meni kechir, azizam. — U ayolni qoʻpolgina silab qoʻydi. — Oʻzimdan oʻtdi, kechir. Boʻpti, men borib yotay...
— Juda oʻzingni urintirib qoʻyding.
— Endi hammasi joyida. Oʻtib ketdi. — Er uh tortib qoʻydi. — Kel, bularni unutaylik. Ha, men kecha Uell haqida bir latifa eshitgandim. Shuni senga aytib bermoqchi edim. Sen nonushta tayyorlayver, men senga latifani aytib beraman, mana bu haqda esa boshqa gaplashmaymiz.
— Bu bor-yoʻgʻi tush edi, xolos.
— Boʻlmasa-chi. — Er beixtiyor uning yuzidan oʻpdi. — Bor-yoʻgʻi tush edi, xolos.
Tushga kelib oftob battar kuydira boshladi, togʻlar bamisoli uning hovurida suzmoqda edi.
— Shaharga bormaysanmi? — soʻradi Illa.
— Shaharga? — er qoshini xiyol koʻtardi.
— Sen har doim shu kuni ketasan, — ayol taglik ustidagi gullarni toʻgʻriladi. Gullar harakatga kelib, katta-katta sariq ogʻizlarini ochdi.
Er kitobni yopdi.
— Yoʻq, haddan tashqari issiq. Buning ustiga, kech boʻldi.
— Shunaqa de, — ayol ishni tugatdi-da, eshik tomonga bordi, — men darrov qaytaman.
— Toʻxta, qayoqqa?
Ayol eshikka yetib boʻlgan edi.
— Paoning oldiga. U meni taklif qilgan edi.
— Bugunmi?
— Uni koʻrmaganimga yuz yil boʻldi.
— Uzoq emas-ku. Yashil vodiyda, agar yanglishmasam, shundaymi?
— Ha, qoʻl uzatsa yetadi. Shunday bir... — Ayol toqatsiz edi.
— Meni kechir, — dedi er uning ortidan juda tashvishli qaragancha, — butunlay esimdan chiqibdi: men bugun doktor Nlleni taklif qilgan edim-ku.
— Doktor Nlleni? — ayol eshik tomon yoʻnaldi.
Er uni tirsagidan tutdi-da, shahd bilan xonaga qaytarib olib kirdi.
— Ha.
— Pao nima boʻladi?
— Pao qochib ketmaydi. Biz Nlleni kutib olishimiz kerak.
— Boramanu, qaytaman.
Er yoʻq degandek boshini chayqadi.
— Ha, yoʻq. Buning ustiga, ularning uyigacha ancha yurish kerak boʻladi. Butun yashil vodiydan oʻtib, katta anhor ortida-ya. Soʻng yana pastga qarab ketiladi... Havoniyam koʻrmaysanmi, yondiraman deydi. Doktor Nlle seni koʻrib rosa xursand boʻlardi. Eshitdingmi?
Ayol hech nima deb javob bermadi. U faqat bir balo qilib chiqib ketsa-yu, bu yerdan qochib qolsa — shuni oʻylardi. Ovozining boricha qichqirishni istardi. Lekin u tuzoqqa tushgandek oʻrindiqda oʻtirar, asta-asta qimirlatayotgan barmoqlaridan koʻzlarini uzmasdi.
— Illa, — toʻngʻilladi er. — Hech qayerga ketmaysan, shundaymi?
— Ha, — dedi ayol uzoq sukunatdan soʻng. — Ketmayman.
— Kun boʻyi uyda boʻlasanmi?
Ayol boʻgʻiq ovozda javob berdi:
— Ha, kun boʻyi.
Bir necha soat oʻtsa hamki, doktor Nlledan dom-darak yoʻq edi. Aftidan, Illaning eri bundan u qadar taajjubga tushmayotgandi. Kechga yaqin u gʻudrangancha shkaf oldiga bordi-da, undan mudhish qurolni — burma charmli va uchida tepkisi boʻlgan uzun sargʻish naychani oldi. U bu tomonga yuzlandi — uning yuzida kumush ma’dandan yasalgan niqob ifodasi yoʻq edi. Holbuki u oʻz tuygʻularini yashirish uchun shu niqobni kiyib olardi. Bu niqob uning ozgʻin yuzi, iyagi, manglayidagi barcha oʻydim-chuqurlarga judayam mos kelardi. Niqobni kiyib olib, u oʻzining dahshatli qurolini qoʻlida ushlagancha aylantirib tomosha qilardi. Qurol toʻxtovsiz gʻoʻngʻillardi. Goʻyo u bir daf’ada butun bir oltin asalarilarni sochishga qodir edi. Bu asalarilar oʻzlarining dahshatli nishlari bilan chaqar, zaharlarini solib oʻldirar, soʻng goʻyo qum ustiga tushgan urugʻlardek chala oʻlik holda yerga qular edilar.
— Yoʻl boʻlsin? — soʻradi xotin.
— Nima? — Illa charmlarga, dahshatli gʻoʻngʻillashga quloq tutdi. — Doktor Nlle shunchalik xayallayaptiki, uni kutgani ortiq toqatim qolmadi. Ov ovlab kelaman. Darrov qaytaman. Sen esa shu yerda boʻlgin, hech qayerga ketma. Xoʻpmi? — Kumushrang niqob charaqlab ketdi.
— Ha.
— Doktor Nllega aytib qoʻy, men darrov qaytaman. Bor-yoʻgʻi ov qilgim kelib qoldi.
Uchburchak eshik yopildi. Qiyalikdan uning uzoqlayotgan odimlari tovushi eshitilib turdi.
Eri quyosh tomon ketib borar ekan, to u koʻzdan gʻoyib boʻlguncha ayol uning ortidan qarab turdi. Soʻng oʻz yumushlariga unnab ketdi: ohanrabo changlarini tozalash, billur devorlardan yangi mevalarni uzish kerak edi. U tirishqoqlik va shoshqaloqlik bilan ishlar, biroq vaqti-vaqti bilan uni qandaydir jazava chulgʻar edi. Shunda u oʻzining mana bu gʻalati, sira shuurini tark etmayotgan qoʻshiqni kuylayotgan holda koʻrar, koʻzlari esa billur ustunlar ortidan turib osmonga razm solayotgan boʻlardi.
Ayol nafasini ichiga yutgancha jim kutar edi.
— Ana, kelib qolishdi...
— Hozir boshlanadi.
Shunday kunlar boʻladiki, momaqaldiroq yaqinlashib kelayapti, chor atrofda esa chuqur sukunat hukmron. Shu tob bosim sezilar-sezilmas oʻzgaradi — bu sayyora uzra uchib borayotgan yomon ob-havoning nafasi, uning soyasi, shamoli, pardasi. Havo quloqlariga bosim beradi, sen esa yaqinlashib kelayotgan boʻronni kutgancha tordek tarang tortilasan. Vujudingni titroq qoplaydi. Osmon rangin, bulutlar quyuqlashadi, togʻlar choʻyan rangiga kiradi. Katak-katak gullar ogohlantirgan kuyi asta xoʻrsinadilar. Boshdagi sochlar xiyol qimirlaydi. Uyning allaqayeridagi soat tinimsiz bong uradi: “Vaqt, vaqt, vaqt, vaqt...” Soat ovozi shu qadar mayin eshitiladiki, goʻyo baxmal ustiga tushgan suv tomchisidek.
Toʻsatdan, momoqaldiroq! Elektr yalt-yult qiladi va osmon uzra qora toʻlqin va momoqaldiroqli bulutning hamma narsani yamlab yuboruvchi mavjlari ustma-ust yopirilib tusha boshlaydi.
Hozir ham shunday boʻldi. Garchi osmon ochiq boʻlsa-da, boʻron yaqinlashib kelardi. Garchi bulut boʻlmasa-da, chaqmoq chaqishi aniq edi.
Illa sukunat hukmron yozgi xonadon xonalari boʻylab kezinardi. Har daqiqa osmondan chaqmoq kelib tushishi, havoni gumburlagan ovoz bilan larzaga solishi, toʻp-toʻp bulutlar bosishi mumkin edi. Jimjitlik, yoʻlakdagi odimlar, billur eshikning qoqilishi — barchasi uni ta’qib etardi va u oʻqday otilgancha ularga peshvoz chiqardi...
“Jinni Illa! — xayolan kinoyali jilmayib qoʻydi ayol, — sening bu tentak xayolingga nimalar kelmaydi.
Shu tob oʻsha narsa yuz berdi. Jazirama issiq havo xuddi ulkan alanga singari yonidan uchib oʻtdi. Shiddatli tovush quloqni teshdi. Osmon yorishib, ma’danlar chaqnadi.
Illa beixtiyor qichqirib yubordi.
U ustunlar orasidan yugurib oʻtdi-da, eshikni lang ochib yubordi. Ayol togʻlarga tikildi. Lekin u yerda hech narsa yoʻq edi...
Qiyalikdan pastga otilmoqchi boʻldi, biroq va’dasi esiga tushib qoldi. U shu yerda boʻlishi, hech qayoqqa ketmasligi kerak. Doktor har daqiqada kelib qolishi kerak, agar u bu yerdan ketib qolsa, erining jahli chiqadi.
U tez-tez nafas olgancha va bir qoʻlini oldinga choʻzgancha eshik oldida toʻxtab qoldi.
Yashil vodiy yastangan joyda nimanidir koʻrishga harakat qildi, lekin hech narsani koʻrmadi.
“Jinni! — u xonaga qaytib keldi — bular hammasi boʻlmagʻur xayollar, hech narsa boʻlmagan. Faqat shunchaki qush varaq, shamol yoki anhordagi baliq. Oʻtirgin-da, oʻzingga kelib ol”.
Ayol oʻtirdi.
Oʻq tovushi yangradi.
Aniq, baland ayanchli ovoz.
Ayol titrab ketdi.
Oʻq ovozi uzoqdan kelgan edi. Bir martagina otildi. Tezuchar asalarilarning uzoqdan kelayotgan gʻoʻngʻillashiga oʻxshash birgina oʻq ovozi. Undan keyin esa yanada aniqroq, sovuqroq, uzoqroqdan kelgan ikkinchi oʻq ovozi yangradi.
Ayol yana titrab ketdi va nimagadir qichqirgancha va bu qichqiriqni boʻlmaslikka harakat qilgancha sakrab oyoqqa turdi. Xonama-xona oʻqday uchib, eshikka yaqinlashdi va uni yana lang ochib yubordi.
Oʻq ovozining aks sadosi tobora uzoqlashib borardi...
Oxiri tindi ham.
Ayol bir necha lahza boʻzday oqargancha hovlida turib qoldi.
Nihoyat, bitta-bitta bosgancha boshini solintirib, u atrofini ustunlar oʻrab olgan xobgohlar aro yurib ketdi. Birma-bir oʻtib borar ekan, uning qoʻllari beixtiyor tarzda narsalarga tegar, lablari titrar edi. Zulmat quyuqlashib borayotgan sharobxonada u bir oʻzi oʻtirgisi keldi. U kutar edi. Keyin yoqut qadahni oldi-da, uni sharfining uchi bilan ishqalay boshladi.
Bir vaqt uzoqdan qadamlar tovushi, oyoqlar ostida ezilgan mayda qamishlarning chirs-chirs singani qulogʻiga chalindi.
Ayol oʻrnidan turdi. Jimjit xonaning oʻrtasiga borib turib oldi. Qoʻlidagi qadah yerga tushib chil-chil boʻldi.
Qadamlar uy oldida jur’atsiz sekinlasha boshladi.
Gapirsinmi? “Kir, kira qolsang-chi”, desinmi?
Ayol oldinga qarab yurdi.
Odimlar endi dahlizdan eshitildi. Qoʻl loʻkidonni surdi.
Ayol eshikka jilmaydi.
Eshik ochildi. Ayolning yuzidagi tabassum gʻoyib boʻldi.
Bu uning eri edi. Kumushrang niqob xira yaraqlardi.
Eri ichkariga kirdi-da, xotiniga birrovgina nazar tashlab qoʻydi. Keskin harakat bilan gʻilofni ochdi, ikkita oʻlik asalarini siltab tashladi. Ularning yerga toʻp-toʻp tushganini eshitib, oyogʻi bilan bosib ezgʻiladi va oʻqdan boʻshagan qurolni xona burchagiga qoʻyib qoʻydi, Illa engashgancha singan qadah parchalarini toʻplashga behuda urinardi.
— Nima qilding? — soʻradi ayol.
— Hech narsa, — javob berdi er unga orqa oʻgirib turarkan. U yuzidan niqobni oldi.
— Miltiqni... qanday otganingni eshitdim. Ikki marta.
— Ov ovladim. Boʻldi, shu. Goh-goh xumor qilib turadi. Doktor Nlle kelmadimi?
— Yoʻq.
— Shoshma, shoshmay tur. — U nafrat bilan barmogʻini qirsillatib qoʻydi. — E-ha, endi esimga keldi, biz u bilan ertaga kelishib qoʻygandik-ku. Sira esimda yoʻgʻ-a.
Ular stolga oʻtirishdi. Ayol oʻz likopchasiga qarab turardi, biroq ovqatga qoʻl uray demasdi.
— Nima gap? — soʻradi u koʻzini koʻtarmasdan, goʻsht boʻlaklarini gurillagan olovga tashlarkan.
— Bilmadim. Ishtaham yoʻq, — javob berdi ayol.
— Nimaga?
— Bilmasam. Shunchaki ishtaham yoʻq.
Shamol bulutlarni hayday boshladi; quyosh botib boʻlgandi. Xona birdaniga tor, muzdek boʻlib qoldi.
— Men eslashga harakat qilayapman, — dedi ayol xonadagi jimlikni buzib va erining sovuq chehrasi, oltin koʻzlariga qarab qoʻydi.
— Nimani eslamoqchi boʻlding? — u sharob xoʻplardi.
— Qoʻshiqni. Haligi chiroyli, ajoyib qoʻshiqni. — Ayol koʻzlarini yumdi va qoʻshiq ayta boshladi, biroq qoʻshiq yaxshi chiqmadi. — Unutibman. Lekin men nimagadir uni unutgim kelmaydi. Uni umrbod esda saqlab qolsam deyman. Goʻyo harakatlar maromi unga yordam berishi mumkin boʻlgandek, qoʻllarini ravon havoda oʻynatib qoʻydi. Soʻng oʻrindiqqa oʻzini tashladi. — Yoʻq, eslolmayapman.
Ayol yigʻlab yubordi.
— Nega yigʻlayapsan? — soʻradi er.
— Bilmayman, bilmayman. Hech oʻzimni qoʻlga ololmayapman. Yuragim gʻash. Negaligini oʻzim ham bilmayman, yigʻlayman-u, negaligini bilmayman, lekin yigʻlayveraman.
U kaftlari bilan boshini gʻijimladi, yelkalari titradi.
— Ertagacha hech narsa koʻrmagandek boʻlib ketasan, — dedi er.
U eriga qaramadi. Uning nigohlari faqat yaydoq choʻlga va tim qora osmonga sochilgan yorqin yulduzlarga qadalgandi, uzoqdan esa sovuq shamol va uzun anhorlardagi muzdek suvning shaloplashlari quloqqa chalinardi. Ayol butun vujudi qalt-qalt titragancha koʻzlarini yumdi.
— Ha, — takrorladi u, — ertagacha hech narsa koʻrmagandek boʻlib ketaman.

Avgust 1999 - Yoz Tuni
Odamlar tosh ayvonlarda toʻda-toʻda boʻlib turar edilar, moviy tepaliklar orasidan ularni ilgʻash ham qiyin edi. Marmar amfiteatr ortida qop-qora zulmat ichidan yastangan shaharcha va muhtasham uylarning koʻlkalari koʻzga chalinardi, sokin koʻllar kumush rang berib jimirlar, ufqdan ufqqacha choʻzilgan anhorlar yalt-yult qilar edi. Begʻamlik va sokinlik hukmron Mars sayyorasida yoz oqshomi. Anhorlarning yam-yashil sathi boʻylab bamisoli nafis brinch gullardek qayiqlar u yoqdan-bu yoqqa qarab suzadi. Yonbagʻir boʻylab ilang-bilang saf tortgan uylardagi salqin tun toʻshaklarida yotgancha oshiq-ma’shuqlar erinchoqlik bilan bir-biriga shivirlashar edi. Xiyobonlardagi mash’alalar tagida qoʻllarida oltin oʻrgimchak toʻrlarini tutgan yosh bolalar u yoqdan-bu yoqqa chopib oʻynashardi. Unda-bunda kumushrang olov biqirlab qaynagan stollarda kechki ovqat tayyorlanmoqda. Marsning tungi qismidagi yuzlab shaharlarning amfiteatrida oftobda qoraygan marsliklar tillarang koʻzlarini chaqnatgancha estrada atrofidagi goʻshalarda toʻplangan, u yoqdan mashshoqlarning mohir qoʻllariga itoatkorona boʻysungan sozlar bamisoli gullarning atri kabi sokin havoda ravon kuy taratar edi.
Sahnalardan birida bir ayol qoʻshiq aytmoqda.
Tinglovchilar safi boʻylab shivirlar toʻlqini suzib oʻtadi.
Qoʻshiq uzildi. Xonanda ayol qoʻlini tomogʻiga olib bordi. Soʻng mashshoqlarga qarab im qoqdi, ular kuyni yangidan boshlab chala ketdi.
Mashshoqlar zavq bilan kuy chalar, ayol ilhom bilan qoʻshiq aytardi, bu safar tomoshabinlar oh deb yubordi, oʻzlarini oldinga tashlashdi, kimdir oyoqqa turdi — amfiteatr uzra bamisoli qish qirovi qoʻngandek boʻldi. Chunki ayol kuylayotgan qoʻshiq gʻalati, qoʻrqinchli, gʻayrioddiy edi. U kuylashdan toʻxtashga qanchalik urinmasin, baribir soʻzlar uning lablaridan beixtiyor uchib chiqmoqda edi:

Yulduzlar chaqnagan tungi osmonda,
Porlaydi olamni nurga koʻmib oy.
Nur bilan zulmatning kurashi aro
Yanada koʻrk ochar samoviy chiroy.
Qoʻshiqchi ayolning qoʻllari ogʻzini yopdi. U butunlay karaxt va sarosima ichida qolgan edi.
— Bu qanaqa soʻzlar boʻldi? — hayron boʻldi mashshoqlar.
— Shu ham qoʻshiqmi?
— Kimning tilida aytilayapti?
Ular oʻzlarining oltin trubalariga yana puflay ketdilar, yana shu gʻaroyib musiqa yangray boshladi va asta-sekin endi ovozlarini baralla qoʻyib gaplashayotgan va oyoqqa turgan tomoshabinlar uzra suzib ketdi.
— Senga nima boʻldi? — soʻrar edi bir-birlaridan mashshoqlar.
— Qanaqa kuy chalgan eding oʻzi?
— Oʻzing qanaqa kuy chalgan eding?
Ayol yigʻlab yubordi va sahnadan chopib tushib ketdi. Tomoshabinlar amfiteatrni tark etdilar. Junbushga kelgan barcha Mars shaharchalarida xuddi mana shu hol sodir boʻlgan edi. Osmonda oppoq qor yoqqan kabi hamma sovuq domiga giriftor boʻlgan edi. Zim-ziyo xiyobonlardagi mash’alalar tagida bolalar qoʻshiq aytar edilar:

Kelib qarasam javonim boʻm-boʻsh,
Oʻtiribdi yolgʻiz koʻppagim nochor.
— Bolalar! — ovozlar yangradi. — Bu qanaqa qoʻshiq boʻldi? Qayerdan oʻrgandingiz uni?
— Ular miyamizga oʻzidan-oʻzi kelib qoldi. Hatto soʻzlarini oʻzimiz ham tushunmaymiz!
Eshiklar yopildi. Koʻcha huvillab qoldi. Moviy qirlar uzra yashil yulduz koʻrindi.
Marsning butun tungi tomonida erkaklar zulmat qoʻynida yonlarida yotgan ma’shuqalarining qoʻshiq kuylashlaridan uygʻonib ketishdi.
— Bu qanaqa kuy boʻldi?
Qoq tunda minglab uylardagi ayollar koʻzlaridan duv-duv yosh toʻkkancha uygʻonib ketdilar va erlari ularga tasalli bera boshladilar.
— Tinchlan, tinchlansang-chi, uxla. Nima boʻldi oʻzi senga? Yomon tush koʻrdingmi?
— Ertaga bir yomon voqea sodir boʻladi.
— Hech narsa boʻlmaydi, ishimiz joyida-ku!
Ayol titrab-qaqshab yigʻlaydi.
— Yuragim sezib turibdi. Oʻsha balo tobora yaqin kelayapti, yaqin, yaqin, yaqin!..
— Bizga hech narsa boʻlmaydi, bas qil, uxla, uxla.
Marsda sokin tong otmoqda. Xuddi qop-qorongʻi va muzdek quduqdagidek sokin tong. Anhor suvlari sathida yulduzlarning aksi jimirlaydi, har bir xonada mushtumida oltin oʻrgimchak uyasini changallagancha yotgan bolalarning ma’sum nafaslari eshitiladi, qoʻllarini bir-biriga chalishtirgancha oshiq-ma’shuqlar uxlamoqda, oylar botgan, mash’alalar oʻchirilgan, tosh amfiteatrlarda zogʻ uchmaydi.
Tong oldida yakkayu-yagona tovush quloqqa chalinadi: huvillagan koʻchaning huv oxirida yolgʻiz tungi qorovul hech kimga tanish boʻlmagan gʻalati qoʻshiqni xirgoyi qilgancha qorongʻilik qoʻynida kezinadi...

Avgust 1999 - Yerliklar
— Juda yopishib olishdi-ku, taqillatishgani-taqillatishgan-a!
Missis Ttt jahl bilan eshikni ochdi.
— Xoʻsh, nima gap?
— Inglizcha gapirayapsizmi? — ostonada turgan odam hayron boʻldi.
— Qoʻldan kelgancha, — javob berdi ayol.
— Sof ingliz tilida-ya!
Kelgan odam qandaydir maxsus libosda edi. Uning ortida yana uch kishi turardi; ularning barchasi xiyol hayajonda edi — yuzlari yal-yal yonar, boshidan-oyogʻigacha moy yuqi.
— Sizlarga nima kerak oʻzi? — keskin ohangda soʻradi missis Ttt.
— Siz marsliksiz! — kelgan kishi kuldi, — bu soʻz sizga, albatta, notanish. Bizda, yerliklarda, shunaqa deyishadi. — U hamrohlariga boshi bilan imlab, ishora qildi. — Biz Yerdan keldik. Men kapitan Uil'yams. Biz bir soatgina oldin Marsga kelib qoʻndik. Biz kelib qoʻngan ikkinchi ekspeditsiyamiz! Bizgacha Birinchi ekspeditsiya kelgan edi, ammo ularning taqdiri bizga ayon emas. Nima boʻlganda ham biz yetib keldik. Siz esa biz uchratgan birinchi marslik boʻlasiz.
— Marslik? — ayolning qoshlari kerildi.
— Sizga Quyoshdan toʻrtinchi Sayyorada yashayotganingizni aytmoqchiman! Shu aniqmi?
— Oddiy haqiqat, — ularga razm solgancha burnini jiyirib dedi ayol.
— Biz esa, — kishi oʻzining doʻmboq qizgʻish qoʻlini koʻksiga bosdi, — Yerdan keldik. Toʻgʻrimi, yigitlar?
— Xuddi shunday, kapitan, — baravariga javob berdi hamrohlar.
— Bu Tirr sayyorasi boʻladi, — dedi ayol, — agar uning haqiqiy nomini bilmoqchi boʻlsangiz.
— Tirr, Tirr, — kapitan horgʻin kulib qoʻydi. — Gʻalati nom ekan! Ammo, ayting-chi, muhtarama xonim, Sizning ingliz tilida bunday burro gapirishingizni qanday tushunsa boʻladi?
— Men gapirmayapman, — javob berdi ayol, — men oʻylayapman. Telepatiya. Yaxshi boringlar! — shunday deya u eshikni qarsillatib yopdi.
Hayal oʻtmay, bu qoʻrqinchli odam yana eshikni taqillata boshladi.
Ayol eshikni ochdi.
— Tagʻin nima kerak? — soʻradi u.
Kishi oʻsha joyda turar va jilmayishga harakat qilardi, ammo undagi avvalgi dadillik koʻrinmasdi. U ayolga qoʻlini uzatdi.
— Nazarimda, siz meni yaxshi tushunmadingiz...
— Nimani? — shartta dedi ayol.
Erkak hayratdan koʻzlarini katta-katta ochdi.
— Biz Yerdan uchib keldik!
— Vaqtim yoʻq, — dedi ayol. — Ishim boshimdan oshib-toshib yotibdi — tushlik, uyni yigʻishtirish, tikish, ming xil mayda-chuyda ishlar... Sizga, ehtimol, mister Ttt kerakdir. U tepada oʻzining xonasida oʻtiribdi.
— Ha, ha, — bir narsani anglagandek koʻzlarini pirpiratib dedi Yerdan kelgan odam. — Xudo haqqi, mister Tttni chaqiring.
— U band. — Shunday deya ayol yana eshikni qarsillatib yopdi.
Bu gal mehmon eshikni odatdagidan qoʻpolroq tarzda taqillata boshladi.
— Bilasizmi nima? — qichqirib dedi mehmon eshik ochilar-ochilmas. U goʻyo mezbonni hang-mang qilib qoʻymoqchidek dahlizga bostirib kirdi. — Mehmon deganni bunday kutmaydilar-da!
— Polni yogʻ tushsa yalagudek qilib qoʻyganman! — Qovogʻini uyib dedi ayol. — Aft-angoringizni qarang, hammayogʻingiz iflos, yoʻqolinglar koʻzimdan! Agar uyimga kirmoqchi boʻlsangiz, avval oyogʻingizni tozalab keling!
Mehmon vahima bilan oʻzining iflos oyoq kiyimiga qarab qoʻydi.
— Hozir adi-badi aytishib oʻtiradigan payt emas, — qat’iy ohangda dedi kishi. — Vaziyat shunaqa. Buni nishonlashimiz kerak!
Ularning koʻngillaridagini soʻzsiz anglashi uchun mehmon ayolga qattiq tikilib qaradi.
— Agar mening billur kulchalarim kuyib ketgan boʻlsa,— dedi qichqirib ayol, — sizlarni kaltak bilan!..
Shunday deya ayol vishillab turgan moʻ’jazgina pechka tomon yugurdi. Soʻng terga botgan, boʻgʻriqqan holda qaytib keldi. Uning koʻzlari sap-sariq, badani qoracha, oʻzi ozgʻin va chaqqon, xuddi hasharot deysiz... Ovozi chinnidek jaranglardi.
— Shu yerda kutib turinglar. Men borib qaray-chi, balki biron daqiqadan keyin mister Tttning huzuriga kirishingiz mumkin boʻlar, — unda nima ishingiz bor edi oʻzi?
— Unga ayting, biz Yerdan birinchi marta bu yerga uchib keldik!
— Nima birinchi marta? — Ayol oftobda kuygan qoʻlini balandga koʻtardi. — Boʻpti, bunisi muhim emas, men hozir kelaman.
Tosh uynig yoʻlaklaridan uning qadam tovushlari quloqqa chalinib turdi.
Tepada esa haddan tashqari koʻk, jazirama mars osmoni — xuddi chuqur issiq dengiz qotib qolgandek. Bamisoli ulkan qaynoq qozon ustida turgandek Mars choʻli uzra parda yoyilib kela boshladi. Sal naridagi tepaning choʻqqisida uchini osmonga qadagancha uncha katta boʻlmagan samoviy kema turardi. Undan tosh uy eshigi tomonga yirik-yirik oyoq izlari tizilib kelgan edi.
Tepadagi ikkinchi qavatda baqiriq-chaqiriq ovozlari eshitilardi. Eshik tagidagi odamlar bir-biriga qarar, ogʻirliklarini goh u oyoqlariga goh bu oyoqlariga solar, kamarlarini toʻgʻrilar edilar. Tepada qandaydir erkak ovozining oʻshqirgani eshitildi. Unga ayol ovozi javob aytdi: chorak soatdan keyin yerliklar nima qilishini bilmay, oshxonada u yoqdan-bu yoqqa borib kela boshladilar.
— Chekamizmi? — dedi ulardan biri.
Ikkinchisi sigareta oldi — ular cheka boshlashdi. Barchalari shoshmaygina oppoq tutunni ichga tortar edilar. Kurtkalarining gʻijimlarini yoyishdi, yoqalarini toʻgʻrilashdi, tepadagi ovozlar hamon guvillar, shangʻillar edi. Komandir soatiga qaradi.
— Yigirma besh daqiqa, — dedi u. — U yoqda nima boʻlayotgan ekan-a?
U deraza oldiga keldi-da, tashqariga qaradi.
— Kun yonayapti, — dedi fazogirlardan biri.
— Gapirmang, — erinchoqlik bilan qoʻlini soʻrdi, tushki oftobdan holsizlangan ikkinchisi.
Tepadagilarning ovozlari boʻgʻiq gʻoʻldirashga aylandi, soʻng butunlay tinchib qoldi. Butun uyda tiq etgan tovush eshitilmaydi. Har kim faqat oʻzining nafasinigina eshitadi, xolos.
Shu alpozda bir soat oʻtdi.
— Biz tufayli biror kor-hol roʻy bermadimikan? — dedi komandir mehmonxona eshigi yoniga yaqinlasharkan va oʻsha tomonga qaradi.
Missis Ttt gullariga suv quyib xona oʻrtasida turardi.
— Men boʻlsam bunaqasini unutib yuborganman deb yuribman... — dedi ayol kapitanni koʻrib. U oshxonaga chiqdi. — Kechirasiz. — Ayol unga bir parcha qogʻozni uzatdi. — Mister Ttt juda band. — U oʻzining idish-tovoqlariga oʻgirildi. — Baribir sizga u emas, balki Mister Aaa kerakdir. Mana bu qogʻozni olib, moviy anhor yonidagi qoʻshni qoʻrgʻonga boring-da, u yerda mister Aaa siz bilmoqchi boʻlgan hamma narsani aytib beradi.
— Biz hech narsani bilishimiz kerak emas, — e’tiroz bildirdi komandir doʻrdoq lablarini shishirib. — Busiz ham biz hamma narsani bilamiz.
— Qogʻozni oldingiz, sizga tagʻin nima kerak? — keskin ohangda soʻradi ayol. Ular ayoldan shundan boshqa narsa ola olmas edilar.
— Boʻpti, — dedi komandir. Uning hamon ketgisi yoʻq edi. U goʻyo bir narsani kutayotgandek joyidan qimir etmasdi. Xuddi yangi yil archasini tomosha qilayotgan goʻdakdek angrayib qarab turardi. — Boʻpti, — takrorladi u. — Qani ketdik yigitlar.
Shunday qilib toʻrtovlon yerlik uydan chiqishdi-da, diqqinafas jimjit yoz kuni qoʻyniga shoʻngʻib ketishdi.
Yarim soatdan keyin oʻzining kutubxonasida savlat toʻkib oʻtirgan mister Aaa temir piyolasidan elektr alangasini hoʻplagancha tosh terilgan yoʻlakdan ovozlar kelayotganini eshitdi. U gavdasini derazadan chiqarib, bir xil kiyingan toʻrttala odamga koʻzlarini qisib qaray boshladi.
— Mister Aaa sizmisiz? — soʻrashdi ular.
— Men.
— Bizni sizga mister Ttt yubordi, — qichqirdi komandir.
— Nima sababdan? — soʻradi Aaa.
— U band ekan!
— Hm, bilasizmi, bu... — gʻijinib dedi mister Aaa. — Allaqayerdagi bekorchixoʻjalarning koʻngillarini olishdan mening boshqa tashvishim yoʻq deb oʻyladimikan?
— Hozir buning ahamiyati yoʻq, ser! — qichqirdi komandir.
— Menga esa ahamiyati bor. Bir dunyo kitob yigʻilib qolgan, ularni oʻqib chiqishim kerak. Mister Ttt hech kim bilan hisoblashmay qoʻygan. U menga birinchi marta bunday surbetlarcha muomala qilayotgani yoʻq. Iltimos, qoʻlingizni silkitmang, janob! Meni tinch qoʻying! Siz bularni e’tiborga olmasangiz boʻlmaydi. Men gapirayotganimda odamlar quloq solishiga oʻrganib qolganman. Iltimos, gapimni oxirigacha eshiting! Aks holda men siz bilan umuman gaplashmayman.
Toʻrttala kishi pastda ogʻizlarini ochgancha sarosima ichida depsinar edilar. Kapitanning peshonasidagi tomirlar boʻrtib chiqdi. Hatto koʻzlarida yosh yiltilladi.
— Ana shunaqa, — nasihat qilishda davom etdi mister Aaa. — Xoʻsh, oʻylab qarang-a, mister Tttning meni shunday pisand qilmasligi yaxshi ishmi?
Toʻrttala kelgindi jazirama kuni hovuri orasidan unga hayrat bilan qarab turardi. Kapitanning toqati toq boʻldi:
— Biz Yerdan uchib keldik!
— Menimcha, u juda ham odobsizlikni haddidan oshirib yubordi, — mingʻirladi mister Aaa.
— Samoviy kema. Biz raketada uchib keldik. Ana u!
— Koshki u birinchi marta menga nisbatan shunday nopisandlik qilayotgan boʻlsa?
— Tushunayapsizmi — Yerdan!
— U mendan koʻradi hali, men unga qoʻngʻiroq qilaman-da, boplab tuzlayman, ha, ha!
— Biz toʻrttamiz — men va mana bu uchalasi. Kemam ekipaji.
— Mana hozir trubkani olaman-u, qoʻngʻiroq qilaman.
— Yer. Raketa. Odamlar. Parvoz. Samo.
— Qoʻngʻiroq qilaman-da, boplab ta’zirini beraman. — Qichqirdi mister Aaa va xuddi teatrdagi qoʻgʻirchoqdek derazadan gʻoyib boʻldi.
Qandaydir noma’lum apparatda ikki kishining qattiq aytishayotgani baralla eshitilib turardi. Kapitan va uning komandasi oʻzlarining nafis sarvqomat va jonajon raketalariga mungli qaragancha hovlida tik turishardi.
Mister Aaa derazadan gavdasini chiqarib, tantanavor e’lon qildi:
— Men uni duelga chaqirdim. Vijdonim haqqi. Eshitdingizmi, duelga.
— Mister Aaa, — bosiqlik bilan gap boshladi kapitan.
— Shartta otib tashlayman, mana meni aytdi dersiz!
— Mister Aaa, iltimos, gapimga quloq soling. Biz oltmish million millik yoʻlni bosib kelayapmiz.
Mister Aaa birinchi marta kapitanga e’tibor qildi.
— Shoshmang, nima dedingiz? Iye, qayerdan keldik dedingiz?
Kapitan oppoq tishlarini koʻrsatib jilmaydi. U oʻzicha shivirladi:
— Hayriyat-ey, endi oʻziga keldi! — soʻng baland ovozda dedi: — Oltmish million millik naridagi Yer sayyorasidan keldik!
Mister Aaa esnadi.
Yilning shu faslida — zoʻrgʻa ellik million, undan ortiq emas. U qoʻliga qandaydir dahshatli qurolni oldi.
— Boʻpti, men ketdim. Mana bu ahmoqona xatingizni oling. Bilmadim, bu xat sizga nima karomat koʻrsatadi, keyin anovi tepalikdan shaharchaga oʻtib boring. U Iopr deb ataladi. U yerda dardingizni mister Iiiga aytasiz. U aynan sizga kerak odam. Sizga anovi mister Tttning keragi yoʻq edi. Tomi ketgan, uni narigi dunyoga, albatta, joʻnatmay qoʻymayman. Lekin buni men qilmayman. Bu mening vazifamga kirmaydi.
— Vazifa, vazifa! — ermak qilib dedi komandir. — Yerdan kelgan odamlarni qabul qilish kerak boʻlganda allaqanday vazifaga balo bormi?
— Bunaqa bema’ni gaplaringizni qoʻying! Buni hamma biladi. — Mister Aaa zinadan pastga qarab chopdi. Yaxshi qoling!
Shunday deya u it quvlagan soqovdek pildirab ketdi.
Fazogirlar mutlaqo hangumang boʻlib qolishdi. Oxiri kapitan dedi:
— Yoʻq, baribir, gapimizga quloq soladigan odamni topmay qoʻymaymiz.
— Hozircha ketib, keyin qaytib kelsak-chi? — mungli holda dedi oʻrtoqlaridan biri. — Uchib ketib yana qoʻnsak, uchib ketib yana qoʻnsak. Bungacha ularning aqli kirib, bizlarni kutib olishga taraddud koʻrisharmidi.
— Ha, shunday qilmasa boʻlmaydiganga oʻxshaydi, — toʻngʻillab dedi gʻamgin kapitan.
Shaharcha jiz-biz edi. Marsliklar uylariga goh kirib, goh chiqar, bir-biri bilan salomlashardilar, ular yuzlariga yoqimli xilma-xillik uchun oltin, moviy, qizil rangdagi niqoblar kiyib olgan edilar, bundan tashqari, kumush labli va brinch qoshli, kulib turgan va tumshaygan niqoblar ham bor edi. Xullas, har bir niqob oʻz egasining axloqini namoyish etib turardi. Uzoq yoʻl bosib, qora terga botgan yerliklar toʻxtadilar va yoshgina qizaloqdan mister Iiining qayerda yashashini soʻradilar.
— Hov, ana u yerda, — boshi bilan imlab koʻrsatdi qizaloq.
Kapitan toqatsizlik bilan, ehtiyotkorona bir tizzasiga choʻkdi-da, qizaloqning ma’sumgina chehrasiga qaradi.
— Hoy qizaloq, bilasanmi, senga bir narsa aytmoqchiman.
U qizaloqni tizzasiga oʻtqazdi-da, keng kaftlari bilan uning qoracha qoʻlchalarini siqdi, goʻyo tun boʻyi unga ertak soʻzlamoqchidek, goʻyo bir-biridan qiziq voqea va tafsilotlarni shoshmasdan qizaloqning yosh shuuriga erinmay joylamoqchi boʻlgandek.
— Bilasanmi, jajjiginam, yarim yil muqaddam Marsga boshqa bir raketa uchib kelar edi. Unda York ismli bir odam oʻz yordamchisi bilan boʻlardi. Biz unga nima boʻlganini bilmaymiz. Balki ular halokatga uchragandir, ular raketada uchib kelar edilar, biz ham raketada uchib keldik. Ishonmasang, ana, bir koʻrib qoʻy-a, qara, qanday katta raketa! Shuning uchun biz ikkinchi ekspeditsiyamiz, bizdan oldin esa birinchi boʻlgan edi. Biz Yerning oʻzidan uzoq uchib keldik...
Qizaloq beixtiyor bir qoʻlini boʻshatdi-da, yuziga loqaydlikni ifoda etuvchi oltin niqobni tushirib oldi. Soʻng oʻyinchoq oltin oʻrgimchak uyasini olib, uni yerga tushirib yubordi, kapitan esa hamon unga uqdirardi. Oʻyinchoq oʻrgimchak itoatkorona qizaloqning tizzasiga oʻrmalab chiqdi, qizaloq esa loqayd bir tarzda haligi niqobining tirqishchasidan uni kuzatib turardi: kapitan beozorgina oʻrgimchakni itqitib yubordi-da, oʻz sarguzashtlarini hikoya qilishda davom etdi.
— Biz — yerliklarmiz, dedi u. — Gapimga ishonasanmi?
— Ha. — Qizaloq oyoqlarining barmoqlari qumda nimalar chizayotganiga koʻzining qiri bilan qarab turardi.
— Juda aqlli qizaloq ekansan. — Komandir uni oʻziga qaratish uchun qizaloqning qoʻlini yarim hazil-yarim chin bilan chimchilab qoʻydi. — Biz oʻzimizga raketa qurib oldik, bunga ishonasanmi?
Qizaloq barmogʻini burniga tiqdi.
— A-ha.
— Va... yoʻq, yoʻq, donoginam. Barmogʻingni burningdan ol... Va men samoviy kema komandiri, va...
— Bunday raketada tarixda hali hech kim hech qachon koinotga chiqqan emas, — dona-dona qilib dedi koʻzlarini qisgancha qizaloq.
— Qoyil! Buni qanday bilasan?
— Telepatiya. — U barmogʻini naridan-beri tizzasiga surtdi.
— Xoʻsh? Nahotki bu seni ozgina boʻlsa-da, qiziqtirmasa? — deyarli qichqirib dedi komandir. — Nahotki, bundan xursand emassan?
— Undan koʻra siz mister Iiining oldiga borsangiz, yaxshi boʻlardi. — Qizaloq oʻyinchoqni yerga tushirib yubordi. — U sizlar bilan jon-jon deb gaplashadi.
Shunday deya qizaloq izma-iz oʻzi bilan yugurib ketayotgan oʻyinchoq-oʻrgimchak hamrohligida qochib ketdi.
Komandir qizga qoʻlini uzatgancha va orqasidan qaragancha joyida oʻtirib qolaverdi. U koʻzlariga yosh qalqib chiqqanini his qildi. Nochor ahvolda ogʻzini ochib, boʻm-boʻsh qoʻllariga qarab qoʻydi. Oʻz soyalaridan koʻz uzmay, oʻrtoqlari uning yonida turardi. Ular yoʻldagi toshlarga tupurishdi...
Mister Iiining oʻzi eshikni ochdi. U ma’ruzaga shoshardi, biroq agar tezroq ichkariga kirib muddaoga koʻchib qolishsa, ular uchun bir necha daqiqa vaqtini ajratishga tayyor edi...
— Koʻp vaqtingizni olmaymiz, — dedi kapitan shishgan qovoqlarini horgʻin koʻtarib. — Biz Yerdan kelganmiz, anavi yerda raketamiz turibdi, biz toʻrttamiz — uch fazogir va komandir. Biz butunlay holdan toyganmiz, qornimiz och. Uxlashga qulay joy qidirayapmiz. Kimdir bizga shaharcha kalitini topshirsa yoki shunga oʻxshagan biror yordam bersa yaxshi boʻlardi, qoʻllarimizni qisib, urra deb qichqirishsa, “tabriklaymiz, chol bobolar!” deyishsa boshimiz koʻkka yetar edi. Bor-yoʻq iltimosimiz shu!
Mister Iii daroz gavdali, qalin koʻk shishali koʻzoynak ortiga yashiringan sargʻish koʻzli odam edi. Yozuv stoli uzra engashib, u qandaydir qogʻozlarni oʻychan varaqlardi, ora-chora sinchkov nigohlari bilan mehmonlarga qarab qoʻyardi.
— Bu ish qogʻozlari qaysi goʻrga ketdi ekan-a. — U stolning barcha tortmalarini titib chiqdi. — Qayerga qoʻydim-a? — U qovogʻini uydi. — Qayerdadir, mana bu yerdamidi-ey... Ey, ha, mana ular! Marhamat! — u shiddat bilan kapitanga qogʻozni uzatdi. — Siz bularga imzo chekishingiz kerak. — Mana bu dahmazalarni oʻqib chiqishimiz kerakmi?
Koʻzoynakning qalin shishalari kapitanga qadaldi.
— Axir oʻzingiz aytmadingizmi, Yerdan keldik deb? Shunday ekan, bunga imzo cheking, vassalom.
Kapitan imzo chekdi.
— Komanda ham imzo chekishi kerakmi?
Mister Iii unga qaradi, qolgan uchalasiga ham qaradi va masxaraomuz qah-qah urib kulib yubordi.
— Bular ham imzo chekishi kerakmi?! Vah-hah-ha! Ey, qoyil-ey! Ular... ular... — uning koʻzlaridan yosh oqa ketdi. U tizzasiga shap etib urdi-da, kulgidan ikki bukilib qoldi. U ogʻzini karrakdek ochib kular edi. U stolga yopishib oldi. — Ular ham imzo cheksin emish!..
Fazogirlar xoʻmrayishdi.
— Buning nima kuladigan joyi bor ekan?
— Ular ham imzo cheksin emish! — Azbaroyi koʻp kulganidan charchab, uh tortib dedi mister Iii. — Tagʻin kulgili emasmish! Men bularni albatta mister Iʻiʻiʻga aytaman! — u kulgidan oʻzini toʻxtatolmay, imzo chekilgan ish qogʻozlariga koʻz yugurtirdi. — Hammasi joyidaga oʻxshaydi. — U bosh irgʻab qoʻydi. — Axir oxir-oqibatda zarur boʻlib qolsa, hatto evtaniziyaga ham rozi ular. — U yana uzoq hingirlab kuldi.
— Nimaga rozi!
— Boʻpti, qoʻyavering, mening sizga asragan bir narsam bor. Mana. Manavi kalitni oling.
Kapitanning yuzi kunday yorishib ketdi.
— O, bu qanday buyuk sharaf!
— Bu shahar kaliti emas, toʻnka! — toʻngʻilladi mister Iii.
— Uyning kaliti. Yoʻlakdan toʻgʻri boringlar-da, katta eshikni oching, ichkariga kiring-da, uni zichlab yopib qoʻying. Oʻsha yerda tunashingiz mumkin. Ertalab esa men huzuringizga mister Iʻiʻiʻni yuboraman.
Kapitan jur’atsizgina kalitni oldi. U boshini xam qilib turardi. Oʻrtoqlari joyidan qilt etmasdi. Goʻyo badanlaridagi hamma qon soʻrib olingandek, ular tamoman holdan toygan edilar.
— Xoʻsh, tagʻin nima? Nima gap oʻzi? — soʻradi mister Iii. — Nimani kutayapsiz? Nima xohlaysiz? — U kapitanga yaqinroq bordi-da, boshini egib pastdan uning yuziga qaradi. — Gapiring, axir!
— Siz hatto... — deb gap boshladi kapitan. — Yana aytmoqchimanki... oʻylashga ham... — u chaynaldi. — Biz qattiq mehnat qildik, uzoq yoʻl bosib keldik, balki, haligi, nima edi, qoʻlimizni siqarsiz va... hech boʻlmaganda “barakalla!” dersiz... — U jim boʻlib qoldi.
Mister Iii istamaygina unga qoʻlini tutdi.
— Tabriklayman! — Uning lablarida sovuq tabassum jilvalandi. — Tabriklayman. — U orqa oʻgirdi. — Endi men boray. Kalitni esingizdan chiqarmang.
Shunday deya u goʻyo mehmonlar havoda erib ketgandek, ularga ortiq e’tibor ham qilmay, mister Iii xona boʻylab yurar ekan, ixchamgina portfeliga qandaydir qogʻozlarni tiqdi. Bu nari borsa besh daqiqacha davom etdi va bu vaqt ichida u biror marta ham qovogʻini uyib turgan toʻrttala mehmonga churq etib ogʻiz ochmadi. Mehmonlar esa boshlarini eggancha horgʻin koʻzlarini yerga tikib, burunlaridan tortsa yiqilgudek bir holda zoʻrgʻa oyoqda turishardi.
Chiqib keta turib, mister Iii tirnoqlariga sinchkovlik bilan razm soldi.
Kechqurungi gʻira-shiralikda yoʻlak boʻylab ketib borishardi. Ular katta yaltillagan kumushrang eshik oldida toʻxtashdi va kumush kalit bilan uni ochishdi. Ichkariga kirib eshikni zichlab yopishdi-da, atrofga razm solib qarashdi.
Ular keng, charogʻon zalda turishardi. Erkaklar va ayollar stollarda oʻtirishar, toʻp-toʻp boʻlib turishar, suhbatlashishar edi. Qulfning shiqirlaganini eshitib, ular qayrilib qarashdi va maxsus libos kiygan toʻrttala odamga tikilib qolishdi.
Marsliklardan bittasi ular oldiga borib ta’zim qildi.
— Men mister Uuuman, — tanishtirdi u oʻzini.
— Men esa N'yu-Yorkdan, Yerdan kelgan kapitan Jonatan Uil'yamsman, — javob berdi kapitan pinagini ham buzmay.
Birdan zalda gulduros qarsaklar yangradi.
Qiyqiriq va hayqiriqlardan shift larzaga keldi. Qoʻllarini silkitgan, hayqirib qichqirgan, stollarni agʻdar-toʻntar qilgan, bir-birini turtgancha marsliklar zalning barcha tomonidan oʻzlarini yerliklar tomon otishdi, ularni mahkam quchoqlab toʻrttalasini ham qoʻllariga koʻtarib olishdi. Olti marta ular mehmonlarni yelkalarida koʻtarib butun zalni aylanib chiqishdi. Olti marta yugurib faxriy doira yasashdi, ular toʻxtovsiz sakrar, irgʻishlar, raqs tushar, baland ovozda qoʻshiq aytar edilar. Yerliklar shu qadar hang-mang boʻlib qolishdiki, butun bir daqiqa davomida ularni koʻtarib turgan yelkalar uzra minib yurishdi, shundan keyingina oʻzlariga kelib, kula boshlashdi va bir-birlariga qarab:
— Ana, xolos, mana bu boshqa gap! — deya qichqira boshlashdi.
— Zoʻr! Allaqachon shunday qilish kerak edi! E-ha, u-ha-ha, voh-voh!
Ular tantanali suratda bir-birlarigi im qoqar, kaftlarini bir-birlariga urib qattiq-qattiq chapak chalar edilar.
— E-he!!!
— Urra! — hayqirardi olomon. Marsliklar yerlikni stol ustiga qoʻyishdi. Qiyqiriqlar tindi, kapitan sal boʻlmasa hoʻngrab yuborayozdi.
— Rahmat sizlarga, katta, rahmat. Bu ish zoʻr boʻldi...
— Oʻzingiz haqingizda soʻzlab bering, — taklif qildi mister Uuu.
Xaloyiq hayajon ichida oh va uh deb xoʻrsinar edi. Kapitan oʻz oʻrtoqlarini bir-bir tanishtirib chiqdi. Ularning har biri qisqa-qisqa nutq irod qildi, har birining nutqi guldiros qarsaklar va hayqiriqlar bilan boʻlinib turdi.
Mister Uuu kapitanning yelkasiga shapatilab qoʻydi.
— Hamyurtingni bu yerda uchratishdan zoʻr narsa bor ekanmi! Axir men ham Yerdan kelganman-da.
— Iye, qanday qilib?
— Shunday qilib. Biz Yerdan kelganlar anchaginamiz.
— Siz-a? Yerdan kelganmisiz? — kapitan koʻzlarini chaqchaytirdi. — Bunday boʻlishi mumkin emas! Sizlar ham raketada kelganmisizlar? Fazoviy parvozlar qaysi asrdan boshlangan edi? — Uning ovozida tushkunlik sezilib turardi. — Darvoqe, qayerdansizlar, qaysi mamlakatdansizlar?
— Tuiereoldan. Men bu yerga ruh kuchi bilan koʻp yillar ilgari kelganman.
— Tuierol... — asta takrorladi kapitan. — Bunday mamlakatni bilmayman. Ruh kuchi degani nima degani oʻzi?..
— Mana missis Rrr, u ham Yerdan kelgan, toʻgʻrimi, mister Rrr?
Mister Rrr bosh irgʻadi va gʻalati jilmayib qoʻydi.
— Mister Yuyuyu ham, mister Shshsh ham, mister Vvv ham!
— Men esa Yupiterdan kelganman, — oʻzini tanishtirdi bir erkak gʻoʻdayib.
— Men esa Saturndan kelganman. — Uning gapini ilib ketdi koʻzlarini ayyorona yiltillatib boshqa biri.
— Yupiter, Saturn... — bidirladi kapitan koʻzlarini pirpiratib.
Zim-ziyo qorongʻulik tushgan edi. Marsliklar fazogirlar atrfida ivirsir, stollarda oʻtirardilar, biroq stollar boʻm-boʻsh boʻlib, ziyofatdan nom-nishon yoʻq edi. Sariq koʻzlar chaqnar, yonoqlarining tagida chuqur-chuqur soyalar oʻynardi, shunda kapitan zalda derazalar yoʻqligini, yorugʻ toʻgʻri devorlar orasidan oʻtib kelayotganini payqab qoldi. Eshik ham bor-yoʻgʻi bittagina edi. Kapitan lunjini osiltirdi.
— Bir tiyinga qimmat narsalar! Tuiereol degani qayerda ekan-a? Amerikadan uzoqmi?
— Amerika nima degani?
— Amerika haqida eshitmaganmisiz?! Oʻzingiz Yerdanman deb aytasiz-u, tagʻin Amerikani bilmaysiz-a?
Mister Uuu jahl bilan boshini siltadi.
— Yer boshdan-oyoq dengiz, dengizdan boshqa hech narsa yoʻq. U yerda hech qanday quruqlik yoʻq. Oʻzim oʻsha yerdanman, men bilmay, kim bilsin.
— Shoshmang, — kapitan orqaga bir odim tisarildi, — siz gʻirt marslik ekansiz! Koʻzlaringiz sap-sariq, badaningiz qoracha...
— Yer nuqul junglilar bilan qoplangan, — magʻrur gap qoʻshdi mister Rrr. — Men Orridanman, kumush madaniyati mamlakatidanman!
Kapitan nigohini bir chehradan boshqa chehraga, mister Uuudan mister Yuyuyuga, mister Yuyuyudan mister Zzzga, mister Zzzdan mister Nnnga, mister Xxxdan mister Bbbga oldi. U marsliklarning koʻzlari bir qorayib, bir kengayayotganini, bir chaqchayib, bir xiralashganini koʻrib turardi. Uning vujudini titroq bosdi. Nihoyat, u oʻz hamrohlari tomon oʻgirildi-da, ma’yus dedi:
— Buning nima ekanini tushundilaringmi?
— Nimani, kapitan?
— Bu hech ham tantanali uchrashuv emas, — horgʻin dedi u, — shoshilinch qabul ham emas. Ziyofat ham emas. Biz bu yerda hurmatli mehmonlar ham emasmiz. Ular esa Mars hukumatining vakillari ham emas. Ularning koʻzlariga bir qarang-a, nutqlariga yaxshilab quloq solib koʻring-a!
Fazogirlar nafaslarini ichlariga yutishdi. Koʻzlarini ola-kula qilgancha ular asta-sekin gʻalati zalga nigoh yugurtira boshlashdi.
— Endi bildim. — Kapitanning ovozi goʻyo uzoqdan kelayotgandek edi. — Bildim, ular bekorga bizga yangi manzillarini berishmabdi va biz to mister Iiini uchratguncha boshqa birovning oldiga joʻnatishmabdi... Ular bekorga bizga aniq manzil bilan kalitni berib, eshikni ochib kirib, ichkaridan qattiq yopib olishimizni tayinlashmagan ekan. Biz qoʻlga tushdik...
— Qoʻlga tushdik deysizmi, komandir? Kimning qoʻliga?
Kapitan shalvirab qoldi.
— Jinnixonaga tushibmiz.
Tun choʻkdi. Shaffof devorlarning orasiga yashiringan chiroqlardan taralayotgan gʻira-shira nurga toʻlgan keng tanobiy uyda sukunat hukmron edi. Toʻrttala yerlik yogʻoch stol atrofida oʻtirgancha boshlarini xam qilib, shivirlashar edilar. Yerda ayqash-uyqash boʻlib erkak va ayollar uxlar edilar. Qop-qorongʻi burchaklarda nimalardir gʻimirlar, yakkam-dukkam koʻlankalar qoʻllarini gʻalati-gʻalati silkir edilar. Har yarim soatda fazogirlardan biron kishi kumush eshik oldiga borardi-da, stol oldiga qaytib kelardi.
— Foydasi yoʻq, kapitan. Biz bu yerdan endi chiqib ketolmaymiz.
— Kapitan, nahotki bizni jinni deb oʻylashgan boʻlsa?!
— Boʻlmasa-chi?! Aks holda nega bizning kelishimizni tantanali kutib olishmadi? Biz ular uchun shunchaki ruhiy kasallarmiz, bizdaqalar bu yerda toʻlib-toshib yotibdi. — U uxlab yotgan odamlarga ishora qildi. — Bular axir paronoidlar-ku, bittasi ham sogʻ emas! Lekin ular bizni qanday kutib olishdi! Menga hatto, — uning koʻzlarida uchqun sachradi va oʻsha zahoti oʻchdi, — oxiri tantanali uchrashuv ustidan chiqqandek tuyuldi. Mana bu hayqiriqlar, qoʻshiqlar, nutqlar... Axir bari zoʻr boʻlgan edi-ku...
— Bizni bu yerda qancha ushlab turishar ekan, a?
— Biz oʻzimizning jinni emasligimizni isbotlagunimizcha.
— Ha, bu qiyin emas ekan-ku.
— Men ham shunday deb oʻylayman...
— Siz, aftidan, nimadandir choʻchiyapsiz, shekilli, kapitan?
— Hm... Hov anovi burchakka bir qarang.
Qorongʻida bir erkak choʻnqayib oʻtirardi. Uning ogʻzidan mittigina yalangʻoch ayol shaklidagi moviy olov otilib turardi. Ayol havoda koʻkishtob tutun ichida mayin uchardi va nimalarnidir shivirlab xoʻrsinar edi.
Kapitan boshi bilan boshqa tomonni koʻrsatdi. U yerda bir ayol turar, turgan joyida hayratomuz shakllarga kirar edi. Avvaliga u billur ustunlar ichida tutqun holida koʻrindi, soʻng oltin haykalga aylandi, soʻng kedr hassasi shaklini oldi va nihoyat yana oʻzining avvalgi qiyofasiga qaytdi.
Hamma joyda erkaklar va ayollar binafsharang olovning ingichka tillarini oʻynar, tinimsiz bir shakldan boshqasiga kirar edilar, zero tun gʻam-anduh va sarguzashtlar pallasi hisoblanadi.
— Afsungarlik, qora jodugar, — shivirladi yerliklardan biri.
— Yoʻq, alahsirashlar bu. Ular bizga alahsirashlarini namoyish etishayapti, biz koʻrib turgan bu narsalar ularning alahsirashlaridir. Telepatiya. Oʻz-oʻzini ishontirish va telepatiya.
— Siz shundan tashvishdamidingiz, kapitan?
— Ha. Agar alahsirashlar bizga — nafaqat, nafaqat, bizlarga shunday aniq boʻlib koʻrinar ekan, modomiki alahsirashlar shunday ishonchli va rostdek boʻlib tuyular ekan, ular bizni jinni deb oʻylashlari hech gap emas-da. Anovi erkak moviy olovdan mitti ayollar yasay oladi, anovi ayol esa haykalga aylanishga qodir; marsliklarning raketa kemasi bemor xayolotimiz samarasi deb oʻylashlari uchun bemalol kifoya qiladi.
Qorongʻilik ichidan kimningdir ayanchli xoʻrsingani eshitildi.
Chor atrofda goh chaqnab, goh oʻchib, moviy olovlar raqs tushar edi. Uxlab yotgan erkaklarning oldidan qizil qumdan yasalgan shaytonvachchalar uchib chiqar edi. Ayollar lorsillagan ilonlarga aylanar edilar. Turli hayvon va yirtqichlarning hidi anqirdi.
Tong otgach, hamma risoladagidek, quvnoq va sogʻlom koʻrinar edi. Haligi alahsirashlar-u, gʻalati olovlardan nom-nishon yoʻq edi. Kapitan oʻz jamoadoshlari bilan hali-veri ochilib qolar degan umidda kumush eshik oldida turar edi.
Mister Iii rosa toʻrt soatdan keyin paydo boʻldi. Ular uning eshik ortidan ichkariga kirishidan avval bitta-bitta chaqirib, oʻzining moʻ’jazgina xonasigi olib kirish uchun rosa uch soat eshik ortida turganiga shak-shubha qilmas edilar.
Agar uning niqobiga ishonadigan boʻlsak, bu ochiqkoʻngil, yuzidan tabassum arimaydigan bir erkak edi, uning niqobida bir emas, uchta kulib turgan qiyofa tasvirlangan edi. Darvoqe, niqob ostidan chiqayotgan tovush tabassumli psixiatrga unchalik yarashmayotgan edi.
— Xoʻsh, sizni nima bezovta qilayapti?
— Siz bizni jinni deb oʻylayapsiz, lekin bu toʻgʻri emas, — dedi kapitan.
— Aksincha, men sizlarni barchalaringizni jinni deyayotganim yoʻq, — psixiatr kichikkina koʻrsatkich tayogʻini kapitanga niqtadi. — Faqat sizni, hurmatli janob. Barcha qolganlar — ikkilamchi jinni.
Kapitan tizzasiga shap etib urib qoʻydi.
— Ha, gap bu yoqda deng! Oʻrtoqlarimning ham ish qogʻoziga imzo chekishlari shartmi, deb soʻraganimda mister Iiining qah-qah urib kulishi shundan ekan-da!
— Ha, mister Iii menga hammasini aytib berdi. — Psixiatr niqobidagi ogʻzini qiyshaytirib, xoxolab kuldi. — Zoʻr hazil boʻldi-da. Xoʻsh, men nima deyayotgan edim? Ha, ikkilamchi jinnilar. Mening oldimga quloqlaridan ilonlar chiqib turadigan ayollar kelishadi. Mening muolajamdan keyin ilonlar gʻoyib boʻladi.
— Biz jon-jon deb davolanishga tayyormiz. Boshlang muolajangizni.
Mister Iii sarosimalanib qoldi.
— Vo ajab, hech kim muolajaga rozi boʻlmaydi. Bu muolaja juda ham boshqacha boʻlsa kerak-da.
— Hechqisi yoʻq. Muolajani boshlang dedikmi, boshlang. Bizning sogʻ ekanimizga keyin amin boʻlasiz.
— Iltimos, avval qogʻozlaringizni bir koʻrib chiqsam. Muolaja uchun hammasi toʻgʻri rasmiylashtirilganmi? — U papkani varaqlab ketdi. — Xoʻsh... Qarang-a, sizga oʻxshagan bemorlarga alohida uslublar kerak ekan. Siz koʻrgan jinni¬xonadagi bemorlar muolajasi ancha joʻnroq ekan... Ammo siznikiga oʻxshagan birlamchi, ikkilamchi, eshituv, hidlov va ta’m biluv jinnilarini qoʻshib hisoblaganda sezuv va koʻruv sezgilari bilan birgalikda men sizga aytsam, ish nihoyatda yomon. Biz evtanaziyani qoʻllashga majbur boʻlamiz.
Kapitan hayqirgancha oyoqqa turdi.
— Nimalar deyapsiz oʻzi, boshimizni qotirmang! Qani, boshlang! Bizni tekshiring, tizzamizga bolgʻacha bilan uring. Yuragimizni eshiting, oʻtirib-turishga majbur qiling, savollar bering!
— Bosh ustiga.
Kapitan bir soatcha joʻshib, qaynab gapirdi, psixiatr jim quloq solib turdi.
— Hech ishonib boʻlmaydi, — oʻychan gʻudranib dedi u. — Hayotimda bunaqa aql bovar qilmas alahsirashni eshitmagan edim.
— Jin ursin! Biz koʻrsatamiz sizga hali samoviy kemamizni! — boʻkirdi kapitan.
— Jon deb koʻraman. Siz uni shu yerda xonada koʻrsata olasizmi?
— Albatta, u sizning kartotekangizda turibdi. “K” harfida.
Mister Iii diqqat bilan kartotekani qarab chiqdi, hafsalasi pir boʻlgandek tilini chaqillatib qoʻydi-da, shoshmaygina tortmani ichkariga surib qoʻydi.
— Meni ahmoq qilishingizga nima hojat bor edi, bu yerda hech qanday samoviy kema yoʻq-ku.
— Qayoqdan ham boʻlsin, jinnivoy! Men hazillashgan edim. Endi ayt-chi, jinnilar haddidan oshayaptimi?
— Ba’zan juda qiziq-qiziq gaplar boʻlib turadi. Boʻpti, meni raketangiz oldiga olib boring. Men uni koʻrmoqchiman.
Ular raketa oldiga kelishganida, jazirama tush payti boʻlib qolgan edi.
— Xoʻsh, — psixiatr kemaga yaqin bordi-da, uning qorniga chertdi. Chertki ovozi mayin, guvullagan edi. — Ichkariga kirsak maylimi? — Soʻradi u mugʻambirona.
— Kiring.
— Mister Iʻiʻiʻ kema ichiga kirdi-da, taxta boʻlib qoldi.
— Osiy umrimda koʻp narsalar boʻlgan edi, ammo bunaqasi... — Kapitan sigarani chaynagancha kutardi. — Hammadan ham men uyga uchib, bu Mars deganini yelkamning chuquri koʻrsin, deyishni juda-juda xohlab ketayapman. Shu ham sayyora boʻldi-yu!..
— Mening nazarimda, bu yerdagi har ikkitaning bittasi jinni. Odam degani ham shunchalik bema’ni boʻladimi?
— Nima boʻlganda ham mening jinnimni chiqarib yuborishdi.
Yarim soatcha psixiatr nimalarnidir titkiladi, paypasladi, chertib koʻrdi, quloq soldi, hidlab koʻrdi, tilini tekkizib koʻrdi, oxiri kema ichidan chiqib keldi.
— Xoʻsh, endi amin boʻlgandirsiz? — Qichqirdi kapitan quloqlari hech narsani eshitmaganday.
Psixiatr koʻzlarini yumdi-da, burnini qashidi.
— Bu ilgari men hech qachon uchratmagan oddiy alahsirash va xayolparastlikning yorqin namunasi ekan-ku! Men sizning “Raketa” degan narsangizni koʻrib chiqdim. — U raketaga barmogʻi bilan chertib qoʻydi. — Eshitib turibman. Sarobiy tovush. — U havoni burni bilan hidlab koʻrdi. — Men uni hididan bilayapman. Tuygʻularning telepatik uzatishlaridan hosil boʻlgan hidlash gallyutsinatsiyasi. — U raketa chokini oʻpib qoʻydi. — Men uning ta’mini his qilayapman. Ta’m biluv illyuziyasi!
U kapitanning qoʻlini siqib qoʻydi.
— Sizni tabriklashimga ruxsat bering! Siz ruhshunoslik dahosi ekansiz! Bu har qanday barkamollikdan oliydir! Sizning oʻz ruhiy xayolotingizni idrok etish kuchini toʻla saqlangani holda boshqa sub’ektlarni anglashga telepatik yoʻl bilan solishtirish qobiliyatingiz bagʻoyat ajoyib va tahsinga sazovordir. Bizning boshqa bemorlarimiz, odatda, koʻruv gallyutsinatsiyalariga moʻljallanadilar. Juda nari borganda, eshituv gallyutsinatsiyasi bilan qoʻshilib ketadilar. Siz boʻlsangiz barchasi bilan bab-baravar muomala qilsangiz! Sizning jinniligingiz hayratomuz darajada mukammaldir!
— Mening jinniligim... — kapitanning rangi boʻzdek oqardi.
— Ha, ha, ajoyib jinnilik! Ma’dan, rezina, graviatorlar, oziq-ovqat, kiyim-kechak, yonilgʻi, qurol-yaroq, zinalar, gaykalar, bol'tlar, qoshiqlar — men koʻplab narsalarni tekshirib koʻrdim. Umrimda bunaqa murakkab manzarani sira koʻrmaganman. Hattoki karavotim tagidagi sharpalar ham qolmagan! Iroda degani ham shunchalik boʻladi-da! Boʻldi, men qanchalik tekshirmay, yana ularni istagancha paypaslab, hidlab, tinglab, til tekkizib ta’mini bilib olishingiz mumkin! Sizni quchishimga ruxsat bering!
Nihoyat, u kapitandan oʻzini chetga oldi.
— Men bu haqda risola yozaman. U ilmiy ishlarim ichidagi eng yaxshisi boʻladi! Kelasi oyda Mars Fanlar akademiyasida ma’ruza oʻqiyman! Birgina tashqi koʻrinishingizni oʻzi nihoyatda qimmat turadi. Siz hatto koʻzingiz rangini almashtirmoqchi ham boʻldingiz — sariq oʻrniga koʻkni, badaningiz qorachadan kelgan emas, bilki qizgʻish! Mana bu kostyumingizni qarang, qoʻlingizda esa, oltita oʻrniga beshta barmoq bor! Nima ham derdik, ruhiyotdagi ogʻishlar ta’siri ostida mutlaqo biologik metamarfozadan boshqa hech narsa emas! Buning ustiga, anavi uchta oshnangizni aytmaysizmi...
U moʻ’jazgina toʻpponchasini oldi.
— Sizni, albatta, davolab boʻlmaydi. Baxtiqarosiz, gʻaroyib odamsiz! Sizni faqat oʻlim qutqaradi. Bitta-yarimta aytadigan soʻnggi soʻzingiz bormi?
— Shoshmang, xudo haqqi, otmang!
— Shoʻrlik! Sizni bunday va mana bunaqa uchala odamni tasavvur etishga majbur etgan azoblardan qutqarmoqchiman. Sizni oldinda goʻzal kelajak kutib turibdi: men sizni oʻldiraman-u, koʻz ochib-yumguncha doʻstlaringiz ham, raketangiz ham gumdon boʻladi. Eh, bugungi kuzatishlarim boʻyicha shunday bir maqola yozamanki — “Nerotik” saroblarining tarqalishi”!
— Men Yerdan kelganman! Mening ismim Jonatan Uil'yams. Mana bular esa...
— Bilaman, bilaman, — quvnoq ohangda dedi mister Iʻiʻiʻ va oʻq uzdi.
Kapitan yuragida oʻq bilan qulab tushdi. Uning doʻstlari qichqirib yuborishdi.
Mister Iʻiʻiʻning koʻzlari kosasidan chiqib ketdi.
— Siz haliyam yashayapsizmi? Hecham boʻlmagan gap! Zamon va makondagi persistensiyali gallyutsinatsiya! — u toʻpponchasini ularga oʻqtaldi. — Hechqisi yoʻq, men sizlarni gʻoyib boʻlishga majbur etaman.
— Yoʻq, — qichqirishdi fazogirlar.
— Hattoki bemorning oʻlimidan keyingi eshituv illyuziyasi, — ishchan bir ohangda dedi mister Iʻiʻiʻ haligi uchalasini bittama-bitta oʻldirar ekan.
Ular hech qancha oʻzgarmagan holda qum ustida qimir etmay yotar edilar.
U yotganlarni oyogʻi bilan turtdi, soʻng raketa qorniga dukillatib urdi.
— Raketaga jin ham urmagan! Bular hali ham gʻoyib boʻlgani yoʻq! — U yana va yana jonsiz jasadlarga qarata oʻq uzdi. Keyin bir qadam orqaga tisarildi. Tirjaygan qiyofadagi niqob uning oyogʻi ostiga qulab tushdi.
Psixiatrning yuz ifodasi asta-sekin oʻzgara boshladi. Pastki jagʻi osilib qoldi. Holsiz qoʻlidan toʻpponcha tushib ketdi. Nigohi boʻm-boʻsh, befarq boqardi. U qoʻllarini yuqoriga koʻtarib siltadi va xuddi koʻr odamdek joyida bir aylandi. U dam-badam soʻlagini yutgancha oʻlik jismlarni paypaslar edi.
— Gallyutsinatsiyalar, — jazava ichida gʻudranardi u. — Ta’m. Koʻlankalar. Hid. Tovush. Sezgi.
U koʻzlarining paxtasini chiqarib, qoʻllarini siltar edi. Lablarida koʻpik paydo boʻldi.
— Chiringlar! — boʻkirdi mister Iʻiʻiʻ, oʻliklarga murojaat qilgancha. — Chiri! — Qichqirdi u raketaga.
U oʻzining titroq qoʻllariga qaradi.
— Menga yuqdi, — shivirladi u gʻazab ichida. — Endi menga oʻtdi. Telepatiya, gipnoz. Endi men jinniman. Jinnilarning barcha alomatlari menda. — Bir soniya u tosh qotib qoldi, soʻng karaxt barmoqlari bilan toʻpponchani qidira boshladi. — Birgina vosita qoldi. Ularni chirib, yoʻq boʻlib ketishiga birgina usul kor qiladi, xolos.
Oʻq ovozi yangradi. Mister Iʻiʻiʻ qulab tushdi.
Quyosh nurlari ostida toʻrtta jasad yotardi. Ularning yonginasida mister Iʻiʻiʻ ham yotardi.
Quyosh nurlariga choʻmgan tepalik ustida tumshugʻini osmonga qadagancha hech qayoqqa gʻoyib boʻlmay, raketa qaddini tik tutib turardi. Shaharliklar ufqdagi raketani uchratib, buning nima ekanligiga aqllari yetmay, rosa boshlari qotdi. Uning nima ekanligini hech kim bilolmadi. Raketani eskichiga sotib yuborishdi, u uni olib ketdi-da, maydalab pullab yubordi.
Tun boʻyi yomgʻir tinmadi. Ertasiga osmon charaqlagan va havo iliq edi.

Mart 2000 - Soliq Toʻlovchi
U raketada Marsga uchib ketmoqchi edi. Erta bilan u kosmodromga keldi-da, tikonli sim devor ortida turib, “Men Marsga uchmoqchiman” deya mundirli odamlarga qarata qichqira boshladi. U soliqni bexato toʻlab keladi, familiyasi Prichard va u Marsga uchish uchun toʻla haqli. Axir u shu yerda, Ogayoda tugʻilmaganmidi? Nahotki u yomon fuqaro boʻlsa?! Unda oʻzi nima gap, nima uchun Marsga uchishi mumkin emas ekan? Mushtumlarini doʻlaytirib, ularga qarab yerda ortiq qolishni istamayman, miyasi bor odam Yerdan qorasini oʻchirish orzusida yuradi, deya tinmay qichqirar edi. Koʻpi bilan ikki yildan keyin yerda jahon atom urushi boshlanadi. Lekin u bu mudhish pallani kutib oʻtiradigan ahmoq emas. U va miyasi bor har qanday minglab odamlar Marsga uchib ketishni istayapti. Ishonmasalaring, ularning oʻzlaridan soʻranglar! Urushlar va senzuradan, toʻrachilik va harbiy tobelikdan, hukumatdan nari boʻlgan ming marta afzal, bular maxsus ruxsatnomasiz bir qadam ham qimirlagani qoʻymaydi, bular fanni ham, san’atni ham oyoqlari ostida yanchib tashlashdi! Agar xohlasangiz yerda qolaverishingiz mumkin. U oʻng qoʻlini, boshini, yuragini qurbon qilishga tayyor-u, faqat Marsga uchib ketsa boʻlgani! Raketaga tushish uchun nima, qilish kerak, qayerga imzo chekish kerak, kim bilan tanish-bilish ortdirish kerak?
Tikonli sim ortidan javob oʻrniga mundirli odamlar kulib qoʻydilar, xolos. Uning Marsga hecham uchib ketgisi yoʻq, der edi ular. Axir u Birinchi va Ikkinchi ekspeditsiyalar yoʻq boʻlib ketishganini, yoʻqlik qa’riga mahv boʻlganlarini, ularning barcha ishtirokchilari, ochigʻini aytganda, oʻlib ketganlarini nahotki u bilmasa?!
— Lekin buni isbotlash kerak, buni hali hech kim aniq bilmaydi-ku, — deb qichqirardi u tikonli simga yopishgancha. Balki u yerda sut daryosi oqib, sharbat dengizi mavj urib turgandir, balki kapitan York va Uil'yams qaytib kelishni oʻzlari xohlashmagandir. Xullas, gap shu — darvozani ochinglar-da, yaxshilikcha meni Uchinchi ekspeditsiyaga — raketaga qoʻyib yuboringlar yoki men oʻzim kuch bilan kirib olaymi?
Naryoqdagilar unga ogʻzini yopishni maslahat berdilar.
U fazogirlarning raketa tomon borayotganlarini koʻrdi.
— Meni kutib turinglar! Meni bu dahshatli dunyoda qoldirmanglar, men bu yerdan uchib ketishni istayman, tez orada atom urushi boshlanadi! Meni yerda qoldirmanglar!
Ular kuch bilan devordan nariga sudrab ketishdi. Ular politsiya mashinasi eshigini qarsillatib yopdilar-da, mana shu tonggi soatda uni olib ketishdi, u boʻlsa, orqa darchaga mahkam yopishib oldi-da, mashina vahimali chinqirgancha tepalikdan oshib oʻtishidan bir lahza oldin qip-qizil alangani koʻrdi va qudratli guvullashni eshitdi, miyasiga qattiq zarba kelib tushgandek boʻldi — bu uni mana shu fayzsiz tongda hech narsa bilan maftun etolmaydigan Yer sayyorasida qoldirib, osmonga koʻtarilgan kumushrang raketaning toʻlqini edi.

Aprel 2000 - Uchinchi Ekspeditsiya
Kema koinotdan keldi. Yulduzlar, aql bovar qilmas tezliklar, charaqlagan harakat va soqov samoviy tubsizlik ortda qoldi. Kema yap-yangi edi; uning vujudi oʻt boʻlib yonardi, uning temir uyachalarida odamlar oʻtirardi; olov ufurgan, qaynoq nafas olgancha u mutlaqo ovozsiz parvoz qilardi. Uning boʻlmalarida komandir bilan qoʻshib hisoblaganda oʻn yettita odam bor edi. Ogayo kosmodromidagi xaloyiq qichqirar, qoʻllarini siltar edi, raketa tagidan ulkan yaproqli qip-qizil olov gul kabi ochildi-yu, u fazoga otildi — Mars sari Uchinchi ekspeditsiya boshlandi!
Endi kema temir aniqligi bilan Mars havosining yuqori qatlamlarida harakatni sekinlashtirdi. U hamon goʻzallik va qudrat tajassumi edi. Koinotning tim qora qoʻynini yorib, u bamisoli tiniq dengiz darrandasi singari suzib borar edi; u Oymomo yonida shitob bilan oʻtdi-da, birin-ketin boʻshliqlar bagʻrini tilgancha olgʻa intildi. Uning qornidagi odamlar oʻzlarini har tomonga tashlar, oʻmbaloq oshar, dumalar edilar, biri olib, biri qoʻyib jagʻ urardilar. Ulardan biri oʻldi, biroq qolgan oʻn oltitasi illyuminatorning qalin shishasiga yopishib olib, taglarida Mars sayyorasining qanchalik shiddat bilan aylanishini va kattalashib borayotganini koʻzlari kosasidan chiqqudek boʻlib qarab turar edilar.
— Mars! — qichqirdi shturman Lyustig.
— Chol bobo Mars! — dedi qadimshunos Semyul' Xinkston.
— Zoʻr! — dedi kapitan Jon Blek.
Raketa yam-yashil dalaga kelib qoʻndi. Sal naridagi xuddi shunday dalada choʻyandan quyilgan ohu turardi. Undan ham narida oftobshuvoqda Viktorian uslubidagi, sanoqsiz va rang-barang shokilali oynalari moviy, pushti, sariq, yashil derazali baland boʻyli uy qad koʻtarib turardi. Ayvonda paxmoq yorongul oʻsib turar, ilmoqlarda yengil shabadadan eski argʻimchoqlar goh u tomonga, goh bu tomonga chayqalar edi. Uyning uchli tomoni uzra rombsimon billur shishali minora charaqlab koʻrinardi. Birinchi qavatdagi keng derazadan “Ajoyib Ogayo” sarlavhali notalar yozilgan musiqa kitobchasini koʻrish mumkin edi.
Raketa atrofidan Mars bahoridan chiroy ochgan koʻm-koʻk va harakatsiz shaharcha har tomonga qarab yoyilib ketgan. Oq va qizil gʻishtdan qurilgan uylar saf tortgan, baland dublar shamoldan egilib-egilib chayqalar, qudratli qayragʻochlar va kashtan daraxtlari ham tinimsiz shovullardi. Unsiz oltin qoʻngʻiroqli qoʻngʻiroqxonalar savlat toʻkib turardi.
Bularning barchasini fazogirlar illyuminatordan koʻrib turar edilar. Keyin ular bir-birlariga qarashdi. Soʻng yana illyuminatorga yuzlanishdi. Keyin goʻyo birdaniga nafas olish qiyinlashgandek har kim yonidagi qoʻshnisining tirsagiga yopishdi. Ularning yuzlari boʻzdek oqarib ketdi.
— Jin ursin meni, — shivirladi Lyustig, yuzini uvishib qolgan barmoqlari bilan artarkan. — Meni nima jin urdi oʻzi!
— Hech ham bunaqa boʻlishi mumkin emas, — dedi Semyul' Xinkston.
— Yo alhazar! — dedi komandir Jon Blek.
Kimyogar oʻzining xonasidan turib axborot berdi:
— Kapitan, havo kam, lekin kislorod yetarli, hech qanday xatar yoʻq.
— Demak, chiqamiz, shundaymi? — soʻradi Lyustig.
— Shoshmanglar, — dedi kapitan Jon Blek. — Buning nima ekanini avval yaxshilab bilib olish kerak.
— Bumi? Kichkina shaharcha, kapitan, havo kam boʻlsa-da, lekin nafas olsa boʻladi.
— Yerdagi shaharlarga oʻxshagan moʻ’jazgina shaharcha, — qoʻshib qoʻydi qadimshunos Xinkston. — Gʻoyatda gʻaroyib. Hech ham bunday boʻlishi mumkin emas, ammo nachora, ana u, oldimizda turibdi...
Kapitan Jon Blek pirishon holda unga qarab qoʻydi.
— Xoʻsh, Xinkston, sizningcha, tamaddun ikki turli sayyorada bir xil sur’atda va bitta yoʻnalishda taraqqiy qilishi mumkinmi?
— Menimcha, unchalikmasdir-ov!
Kapitan Blek illyuminator yonida turardi.
— Hov anovi yorongullarga qarang-a. Mutlaqo yangi turi. U yerga bor-yoʻgʻi ellik yilgina avval olib chiqilgan edi. Endi-chi, oʻzingiz oʻylab koʻring, u yoki bu turdagi oʻsimlik evolyutsiyasi uchun necha ming yillar talab etilmaydimi?! Kezi kelganda shuni ayting-chi, menga marsliklarda, birinchilardan, aynan shunday deraza romlari, ikkinchidan minorachalar, uchinchidan, ayvonchadagi argʻimchoqlar, toʻrtinchidan pianinoga oʻxshagan cholgʻu asbobi, beshinchidan, teleskopga diqqat bilan qarang-a, mana shunday boʻlishi mantiqqa toʻgʻri kelarmikan? Marslik bastakor oʻz asarini kelib-kelib aynan “Ajoyib Ogayo” deb atashi ham mantiqqa toʻgʻri kelarmikan? Axir bu bir narsanigina anglatishi mumkin: Marsda ham Ogayo daryosi bor ekan!
— Kapitan Uil'yams boʻlmasa-chi, — qichqirib yubordi Xinkston.
— Nima?
— Kapitan Uil'yams va uning uch hamrohi! Yoki Nataniyel York oʻz juftligi bilan bular hammasini aytib turibdi!
— Bu hech narsani aytib turgani yoʻq. Bizning aniqlashimizga qaraganda, Yorkning raketasi Marsga qoʻnar-qoʻnmas portlab ketgan va har ikkala fazogir halok boʻlgan. Uil'yams va uning uchala hamrohiga kelsak, ularning kemasi yetib kelgandan keyin ikkinchi kuni portlab ketgan. Nima boʻlganda ham ayni shu vaqtda uzatgichlar ishdan toʻxtab qolgan. Ular tirik boʻlganida biz bilan aloqa bogʻlashga uringan boʻlar edilar. York ekspeditsiyasi vaqtidan buyon atigi bir yil oʻtganini, kapitan Uil'yams ekipaji esa bu yerga avgustda uchib kelganini aytib oʻtirmasa ham boʻladi. Faraz qilaylik-chi, ular tirik hamdirlar — garchand eng mohir marsliklar yordamida shunday qisqa vaqt butun bir shaharni qurish va uning sharti ketib, parti qolgan bir holga kelishi aqlga sigʻadigan ishmi? Siz yaxshilab qarang, axir bu shahar kam deganda yetmish yil oldin qurilgan. Eshik oldidagi panjaralarni qarang, daraxtlarga qarang — yuz yoshli dublar-ku! Yoʻq, York ham, Uil'yams ham bu yerda hech qanday ahamiyatga ega emas. Bu yerda butunlay boshqa gap bor. Menga unchalik yoqmayapti. Toki gap nimadaligini bilmagunimcha kema ichidan chiqmayman.
— Buning ustiga, — qoʻshimcha qildi Lyustig, — Uil'yams va odamlari, York ham Marsning narigi tomoniga qoʻnganlar. Biz esa bu tomonni ataylab tanladik.
— Xuddi shunday! Agar York va Uil'yamsni marslik qabilalar qasddan oʻldirgan boʻlsalar, demak, bizga ikkinchi yarim sharda qoʻnishga ataylab buyruq berilgan boʻlib chiqadi. Halokat takrorlanmasligining oldini olishgan boʻlishsa kerak. Demak, biz shunday bir puchmoqda turibmizki, uni, bizga ma’lum boʻlishicha, na Uil'yams, na York koʻzlari bilan koʻrishgan.
— Jin ursin, — dedi Xinkston, — baribir men sizni ruxsatingiz bilan bu shaharga boraman, kapitan. Axir Quyosh tizimimizdagi barcha sayyoralarda tafakkur va tamaddun bir-biriga oʻxshash yoʻllar bilan taraqqiy etgan boʻlishi mumkin-ku. Kim bilsin, ehtimol, biz davrimizning eng buyuk psixologik va falsafiy kashfiyoti boʻsagʻasida turibmiz!
— Men bir oz kutib turishni ma’qul deb bilaman, — dedi kapitan Jon Blek.
— Komandir, balki roʻparangizda xudoning borligini birinchi marta isbot qilgan hodisa turgandir!
— Bunday isbotlarsiz ham dindorlarni xudo urib yotibdi, mister Xinkston...
— Ha, men ham oʻshalarning sirasiga kiraman, kapitan. Ammo bir narsa kundek ravshan. — Bunday shahar ilohiy qudratning aralashuvisiz paydo boʻlishi mumkin emas. Mana bu mayda-chuyda narsalar, qismlar... Vujudimda shunday qarama-qarshi tuygʻular kurashi ketayaptiki, kulishimni ham, yigʻlashimni ham bilmayman.
— Unda biz nimaga duch kelganimizni aniqlagunimizcha unisidan ham, bunisidan ham tiyilib turing.
— Nimaga duch kelibmiz? — gap qoʻshdi Lyustig. — Hech narsaga duch kelganimiz yoʻq-ku. Oddiy, jim-jit, koʻrkam, yam-yashil shaharcha, xuddi men tugʻilgan oʻsha daqqiyunusdan qolgan puchmoqning oʻzginasi. U menga ham yoqayapti.
— Qachon tugʻilgansiz, Lyustig?
—1950 da, ser.
— Siz-chi, Xinkston?
— 1955 da, kapitan. Grinnell, Ayova shtati. Bundoq qarasam, goʻyo oʻz jonajon vatanimga qaytib kelgandekman.
— Xinkston, Lyustig, men sizga ota boʻlishim mumkin, men rosa saksondaman. 1920 yilda Illinoysda tugʻilganman. Biroq, xudoning marhamati va soʻnggi ellik yilda ba’zi chollarni yigitga aylantirib qoʻygan fan sharofati bilan Marsga uchib keldim. Sizdan kam charchagan emasman, ammo mana bu ishonmaslik dardi tushmagur sizlardan bir necha barobar koʻpdir menda. Bu shunday tinch, shunday jozibador shaharcha ekanki, oʻxshashini koʻrib, hatto qoʻrqib ketayapman. U Grin-Blaffga haddan tashqari qattiq oʻxshaydi. — Komandir radistga oʻgirildi. — Meni Yer bilan ulang. Qoʻnganimizni ayting. Ortiq hech nima demang. Qolgan barcha gaplarni ertaga yuboramiz, deb ayting.
— Xoʻp boʻladi, kapitan.
Kapitan Blek illyuminatorga qaradi. Uning basharasiga qarab hech kim sakson yashar demasdi. Nari borsa, qirq yoshga kirgan, derdi.
— Endi quloq soling, Lyustig. Siz, men, Xinkston, boramiz-da, shaharni aylanib chiqamiz. Qolganlar raketada kutib oʻtirishadi. Bir nima boʻlib qolgudek boʻlsa, ular jon saqlab qola oladilar. Butun kema halokatga uchrashidan koʻra, uch kishini yoʻqotish durustroqdir. Musibat sodir boʻlgudek boʻlsa, ekipajimiz boshqa raketaga xabar berishga ulguradi. U raketani, yanglishmasam, dekabrning oxirida kapitan Uaylder boshqaradi. Agar Marsda qandaydir dushman kuchlari boʻlsa, yangi ekspeditsiya yaxshilab qurollangan boʻlishi kerak.
— Ammo biz ham qurollanganmiz. Tish-tirnogʻimiz bilan qurollanganmiz.
— Boʻpti, odamlarga xabar qiling. Qurollarni shay holatga keltirib qoʻyishsin. Ketdik, Lyustig, ketdik, Xinkston.
Uchala fazogir kema boʻlmasi orqali pastga tushishdi.
Ajoyib bahor kuni edi. Qiygʻos gullagan olma shoxida chittak tinimsiz sayraydi. Shamol yam-yashil shoxlarni silkitganda oppoq gullar bulutdek yerga toʻkiladi. Chor atrofni gullarning muattar hidi tutgan. Shaharchada kimdir pianino chalar edi va musiqa tovushi bir koʻtarilib, bir pasayib nafis, allalagandek havoda suzardi. “Ajoyib xayolparast” kuyini ijro etmoqda edilar. Boshqa tomonda esa grammofondan Garri Loder ijrosidagi “Shomdagi sayr” kuyi hirqiroq, boʻgʻiq ohangda taralardi. Uchala fazogir raketa tagida turishardi. Ular siyrak havoni ogʻizlari bilan yutoqib yutinar edilar. Soʻng kuchlarini avaylagancha asta yurib ketishdi.
Endi boshqa plastinka aylanardi.

Yoz oqshomi boʻlsa bas menga,
Oydin tunda yetishsam senga...
Lyustigning tizzalari qaltirab ketdi, Semyuel' Xinkstonda ham xuddi shunday boʻldi.
Osmon tip-tiniq va tinch edi, allaqayerda, jarlik tubida, koʻm-koʻk shoxlarning salqin soyasida daryo jildirardi. Ot tuyoqlari dupirlar, arava gʻildiraklari doʻqirlardi.
— Kapitan, — dedi Semyuel' Xinkston. — Istaysizmi-istamaysizmi, ammo hech ham oʻxshamaydi, aks holda bunday boʻlishi mumkin emas-ku, — Marsga parvozlar birinchi jahon urushigacha boshlangan boʻlar edi.
— Yoʻq.
— Ammo mana bu uylarni, mana bu choʻyan ohuni, pianino musiqasini qanday izohlaysiz? — Xinkston zoʻr berib kapitanning tirsagini qisdi, uning yuziga qaradi. — Faraz qilingki, deylik 1905 yilda urushni yomon koʻrgan odamlar bor edi. Ular olimlar bilan zimdan til biriktirishgan-da, raketa yasaganlar va bu yerga, Marsga kelib olganlar...
— Bu mumkin emas, Xinkston.
— Nima uchunmi? 1905 yilda dunyo butunlay boshqacha edi. U paytlarda buni maxfiy saqlash ancha oson edi.
— Ammo mana bu raketaga oʻxshagan murakkab narsani emas-da! Yoʻq, yoʻq...
— Ular bu yerga butunlay koʻchib kelishgan, tabiiyki, xuddi Yerdagidek uylar qurishgan, axir oʻzlari bilan yerdagi madaniyatni ham olib kelishgan-da.
— Shuncha yillar shu yerda yashagan deb oʻylaysizmi? — deb soʻradi komandir.
— Xuddi shunday, tinch va ahil yashashgan. Ehtimol, ular yerga bir necha marta borib ham kelganlar. Keragicha odamlarni olib ham kelganlar, deylik mana bunaqa shaharchalarga joylashtirish uchun, keyin esa ularni bilib qolmasliklari uchun parvozlarni toʻxtatishgan. Shaharning eski uslubdaligining siri shunda. Shaxsan men hozircha 1972 yildan keyin yasalgan bironta buyumni hali koʻrganim yoʻq. Xoʻsh, siz-chi, kapitan? Darvoqe, samoviy sayohatlar, umuman, biz oʻylagandan ham oldinroq boʻlishi mumkin. Yerning qaysidir uzoq burchagida, yuz yillar muqaddam. Odamlar Marsga allaqachonlar kelib olganlar-u, bu haqda hech kim bilmagan boʻlsa, ne ajab? Ularning oʻzlari esa ahyon-ahyonda yerga borib-kelib turishgan.
— Shunday gapirayapsizki, xuddi haqiqatga oʻxshaydi.
— Haqiqat boʻlganda qandoq!
— Isboti koʻz oldimizda turibdi-ku. Endi odamlarni topsak bas, taxminimiz tasdigʻini topadi-qoʻyadi.
Qalin koʻm-koʻk oʻtlar ularning qadam tovushlarini yutib yubormoqda edi. Yangi oʻrilgan pichan hidi dimoqqa urardi. Kapitan Jon Blek ularning irodasiga qarshi oʻlaroq, vujudlarini sokin bir farogʻat chulgʻab olganini his etdi. U mana bu moʻ’jaz shaharchada soʻnggi marta boʻlganiga ham oz emas, koʻp emas, rosa oʻttiz yil boʻlibdi; bahorgi asalarilarning gʻoʻngʻillashlari uning ruhiga taskin berar va allalar edi, uygʻonib kelayotgan tabiat tarovati qalbiga orom bagʻishlar edi.
Ular toʻr tortilgan eshik tomon yoʻnalgancha ayvonga chiqdilar va polga urilgan odimlari boʻgʻiq aks sado berar edi. Toʻr orasidan ular yoʻlakni toʻsib turgan jimjimador pardani, billur qandilni va devordagi Marksfil Parrish qalamiga mansub suvratni koʻrdilar. Uyda eski buyumlar, chortoq va yana nimaningdir hidi dimoqqa yoqimli urilar edi. Limonadli koʻzaga muzning mayin urilib tushgan ovozi quloqqa chalindi. Uyning narigi burchagidagi oshxonada jazirama kun munosabati bilan kimdir yaxna tushlik tayyorlar edi. Baland ayol ovozi qaysidir kuyni bosiq va yoqimli xirgoyi qilardi.
Kapitan Jon Blek qoʻngʻiroq dastachasini tortdi.
Yoʻlak boʻylab yengil qadamlar ship-ship qildi, toʻrning nariyogʻidan qirq yoshlardagi, xushroʻygina ayol koʻrindi, egnidagi kiyim ehtimol 1909 yildagi liboslardan edi.
— Buyursinlar, ne xizmat? — soʻradi u.
— Kechiring, — jur’atsizgina gap boshladi kapitan Blek, — bizlar bilasizmi... ya’ni, ehtimol, siz...
U duduqlanib qoldi. Ayol unga tim qora koʻzlari bilan hayron qarab turardi.
— Biron narsa sotmoqchi boʻlsalaringiz... — gap boshladi ayol.
— Yoʻq, yoʻq, shoshmang! — qichqirdi kapitan. — Bu qaysi shahar?
Ayol unga sinchkov nazar soldi.
— Nima demoqchisiz bu bilan: qaysi shahar deysizmi? Shaharning oʻzida boʻla turib, uning nomini bilmaslik mumkinmi?
Kapitanning yuzidan uning tezroq biron olma daraxti tagiga borib oʻtirsa-yu, soyasida orom olsa — shuni anglash mumkin edi.
— Bizlar bu yerlik emasmiz. Qaysi shaharga kelib qolganimizni va qanday kelib qolganimizni bilishimiz kerak edi.
— Sizlar aholini roʻyxatga olish byurosidanmisizlar?
— Yoʻq.
— Barchaga ma’lumki, — davom etdi ayol, — shahar 1868 yilda qurilgan. Shoshmang-shoshmang, tagʻin meni laqillatayotgan boʻlmanglar.
— Yoʻgʻ-e, nima deyapsiz! — shoshib dedi kapitan, — biz Yerdanmiz.
— Yerning tagidan demoqchimisiz? — hayron boʻldi ayol.
— He, yoʻq, biz Uchinchi sayyora — Yerdan uchib kelganmiz. Samoviy kemada. Biz bu yerga — Toʻrtinchi sayyora — Marsga uchib kelganmiz...
— Bilasizmi, qayerdasizlar? — xuddi bolaga gapirgan ohangda tushuntira ketdi ayol, — Grinblavdasiz. Illinoys shtati, Amerika deb ataladigan ikkita okean, Atlantika va Tinch okeanlari yuvib turadigan qit’adasizlar, bu ham Yer deb ataladigan dunyodasizlar. Endi tuyogʻingizni shiqillatib qoling, xayr.
Ayol yoʻl-yoʻlakay marjonli pardani sura-sura yoʻlakdan mayda odimlab ketdi.
Uchala oʻrtoq bir-biriga qaradi.
— Eshik qurib olamiz, — taklif qildi Lyustig.
— Mumkin emas. Xususiy mulkchilik. Ey xudoyim-a.
Ular zinadan pastga tushishdi-da, pastki pillapoyaga oʻtirib olishdi.
— Bizlar yoʻldan adashib, yura-yura orqaga, Yerga adashib qaytib kelib qolmadikmikan, deb hech xayolingizga keldimi, Xinkston?
— Qanday qilib?
— Bilmadim, bilmadim. Yo tavba, iltimos, fikrlarimni toʻplab olay.
— Axir biz har bir millik yoʻlni nazorat qilib kelgan edik-ku, — davom etdi Xinkston. — Xronometrlarimiz qancha yoʻl bosib oʻtganimizni aniq hisolab berishdi. Biz oyning yonidan oʻtdik, Katta koinotga chiqdik va bu yerga uchib keldik. Marsda ekanimizga men zarracha shubha qilmayman.
Gapga Lyustig aralashdi.
— Balki makonga, zamonga bir nima boʻlgandir? Bilasizlarmi, biz toʻrtinchi oʻlchamda adashib qolganmiz va yerga 30 yoki 40 yil oldin qaytib kelganmiz.
— Qoʻysangiz-chi, Lyustig!
— Lyustig eshik yoniga keldi-da, qoʻngʻiroqni tortdi va muzdek, qop-qorongʻi xonaga qarab qichqirdi:
— Hozir qaysi yil?
— 1926 yil, qaysi yil boʻlardi, — javob berdi ayol argʻimchoqda oʻtirgan va limonaddan simirgan koʻyi.
— Ana, eshitdingizmi? — Lyustig shiddat bilan orqaga oʻgirildi. — 1926 yil! Biz oʻtmishga uchib ketganmiz! Bu — Yer!
Lyustig oʻtirdi. Endi u hammaning xayolini band etgan hayratomuz va dahshatli xayollarga qarshilik koʻrsatmasdi. Tizzalarida yotgan qoʻllari asabiy uchar edi.
— Men shuning uchun parvoz qilganmidim? — gap sotdi kapitan, — Men dahshatga tushib ketyapman, dahshatga! Nahotki shunday boʻlishi mumkin? Eynshteynni chaqirish kerak bu yerga...
— Bu shaharda bizga kim ishonardi? — nido soldi Xinkston. — Uf, oʻt bilan oʻynashayapmiz! — Axir bu vaqt, toʻrtinchi oʻlcham, yaxshisi, raketaga qaytib borib, uyga uchmaylikmi-a?
— Yoʻq, hech boʻlmaganda yana bitta uyga qarab olaylik.
Ular uchta uyning yonidan oʻtishdi va qudratli daraxt tagida turgan moʻ’jazgina oppoq kottej oldida toʻxtashdi.
— Men har doim har bir gapning tagiga yetib oʻrganganman, — dedi komandir. — Hozircha biz hali gapning magʻzini yaxshilab chaqmagan koʻrinamiz. Faraz qilaylik, Xinkston, samoviy sayohatimiz juda qadim paytda boshlangan degan taxminingiz toʻgʻri. Koʻp yillar oldin bu yerga uchib kelgan yerliklar Yerni sogʻina boshlashgan. Avvaliga bu sogʻinch bir oz gʻijinishdan nariga oʻtmagan, keyin chinakamiga asabiylashish boshlangan, jinni boʻlish darajasigacha borib yetgan. Psixiatr sifatida siz shunday holda nimani tavsiya etgan boʻlardingiz?
Xinkston oʻylanib qoldi.
— Nima qilardim, ehtimol Mars tamaddunini har kuni Yerdagiga tobora oʻxshab borishi uchun oz-ozdan qayta tiklar edim. Agar Yerdagi oʻsimliklarni, yoʻllarni, koʻllarni, hattoki okeanni qayta tiklash usuli boʻlsa, men, albatta, shunday qilgan boʻlardim. Keyin ommaviy gipnoz vositalari bilan mana shunday shaharning barcha aholisiga, bu yer hech qanday Mars emas, bu yer chinakam Yer sayyorasidir, deya miyasiga quygan boʻlardim.
— A’lo, Xinkston. Nazarimda, biz toʻgʻri ketayapmiz, anovi uyda biz koʻrgan ayol oʻzini Yerda yashayapman, deb oʻylayapti, vassalom. Shu uning xayolini ushlab turibdi. Bu ayol va bu shaharchaning boshqa yashovchilari kelajakda sizlarga duch kelishi mumkin boʻlgan eng buyuk koʻchuv va avrash tajribalarining manbalari boʻlib xizmat qiladi.
— Juda nishonga urdingiz, kapitan! — ovozini koʻtarib dedi Lyustig.
— Aniq urdingiz! — qoʻshib qoʻydi Xinkston.
— Yaxshi. — Kapitan xoʻrsinib qoʻydi. — Ishlar sal joʻnashgandek boʻldi, koʻngil ham xotirjamroq. Qandaydir mantiq borga oʻxshayapti. Boʻlmasa sayohatlar haqida zamondagi oldinga va orqaga qarab qilingan mana bu barcha safsatalardan miyam achib ketgandi. Agar mening taklifim toʻgʻri boʻlsa... — u jilmaydi. — Nima ham derdim, unda mahalliy aholi orasida ozmuncha shov-shuv kutilmayotibdi!
— Ishonchingiz komilmi? — dedi Lyustig. — Nima boʻlganda ham bu odamlar oʻzlariga yarasha ziyoratchilardir. — Ular Yerni bilib turib tashlab kelishgan. Balki ular bizning kelganimizdan hech ham xursand emasdirlar. Balki ular bizni quvib yuborishga, hatto oʻldirishga ham tayyordirlar.
— Bizning qurolimiz durustroq. Qani, keyingi uyga kiraylik-chi.
Ammo ular maysazordan oʻtishga ham ulgurmagan edilarki, Lyustig turgan joyida qotib qoldi. Ikki koʻzi sokin, mudroq koʻchaning narigi uchida edi.
— Kapitan, — dedi u.
— Nima gap, Lyustig?
— Kapitan... Yoʻq, siz anovi... Nimalarni koʻrayapman-a!
Lyustigning yanoqlaridan yoshlar dumalay ketdi. Koʻtarilgan qoʻllarining qabargan barmoqlari titrar, yuzida hayrat, quvonch, shubha aks etardi. Yana bir oz oʻtgach, sevinchdan oʻzini yoʻqotishi tayin edi. Oʻsha nuqtaga qarab turar ekan, u toʻsatdan chopib ketdi. Qoqilib tushdi-da, yerga yiqildi. Oyoqqa turib, yana chopib ketar ekan:
— Hoy, menga qaranglar! — deya qichqirdi.
— Toʻxtating uni! — Kapitan uning orqasidan yugurdi.
Lyustig kuchining boricha chopar, qichqirar edi. Soyador koʻchaning oʻrtasiga yetgach, u bir hovliga qarab burildi-da, bir sakrab tomida temir xoʻroz turgan katta yashil uyning ayvonchasida paydo boʻldi. Xinkston va kapitan Lyustigga yetib olganlarida, u qattiq qichqirgancha eshikni mushtlar edi. Uchalalari ham Marsning ogʻir havosidan sillalari qurib, ogʻir-ogʻir nafas olar, tomoqlari hushtak chalar edi.
— Buvi, bobo! — chaqirdi Lyustig.
Ostonada ikkita qariya paydo boʻldi.
— Devid! — qariyalar baravariga qichqirishdi. Ular oʻzlarini bir-birlarining bagʻrilariga otib, quchoqlasha ketdilar, yelkalarini silar edilar. — Devid, oh Devid, qancha yillar oʻtib ketdi-ya!.. Yosh bolagina eding. Devdek odam boʻlibsan. Devid, bolaginam, ahvollaring qalay?
— Buvi! Bobo! —piq-piq yigʻlar edi Devid.
— Sizlar shunday ajoyib koʻrinasizlarki!
U qariyalarni oʻzidan nari surib, aylantirib, razm solar, oʻpar, quchoqlar, yigʻlar va yana razm solardi, koʻzlaridan oqayotgan yoshni sidirib tashlardi. Osmonda quyosh charaqlab turardi, shamol esib oʻtlarni tebratar, eshik esa lang ochiq edi.
— Qani, ichkariga kir, bolaginam. Senga yaxnagina choy muntazir turibdi. Ichib bir huzur qil!
— Mening doʻstlarim bor. — Lyustig orqasiga oʻgirildi-da, kulgancha shosha-pisha kapitan va Xinkstonni qoʻli bilan imlab chaqirdi. — Kapitan, bu yoqqa kelinglar.
— Assalomu alaykum, — qarshi oldi ularni qariyalar. — Marhamat, marhamat, ichkariga marhamat. — Devidning doʻstlari bizning doʻstimiz. Tortinmanglar!
Koʻhna uyning mehmonxonasi muzdek edi; bir burchakda tillarang, baland, almisoqdan qolgan soat bir maromda chiq-chiq qilardi. Keng kushetkalarda parqu yostiqlar, devor boʻylab kitoblar terilgan, shapaloq gulli gilam yerga toʻshalgan, qariyalar qoʻllarida muzdan terlagan yaxna choyli stakanlarni tutib turishar, bunday choyning bir qultimiyoq odamga jon kiritib yuborishi aniq edi.
— Iching, joningiz kiradi. — Buvining stakani uning chinni tishlariga tegib, yoqimli jingirlab ketdi.
— Bu yerda anchadan beri turibsizmi, buvi? — soʻradi Lyustig.
— Oʻlganimizdan beri, — kinoya bilan javob berdi ayol.
— Qachondan... beri? — Kapitan Blek stakanini stolga qoʻydi.
— Ha-da, — bosh irgʻadi Lyustig. — Ularning oʻlganiga oʻttiz yil boʻldi, axir.
— Sizlar esa, hech narsa boʻlmagandek, begʻam oʻtiribsizlar! — dedi kapitan.
— Boʻldi, taqsir! — kampir mugʻambirona koʻz qisib qoʻydi. — Bunaqa ishlarning magʻzini chaqishga siz kim boʻlibsiz? Bizlar esa shu yerning odamimiz. Bu ahvolda dunyoga kelding nima-yu, kelmading nima? Mana bu “Nima uchun” va “Nega?” degan savollar kimga kerak? Biz yana tirikmiz, tamom. Biz faqat shuni bilamiz, ortiqcha savol kimga kerak? Men sizga aytsam, — bu ikkinchi urinish. — Kampir sudrala-sudrala kapitanning oldiga bordi-da, oʻzining ingichka qoqshol qoʻlini choʻzdi. — Ushlab koʻring.
Kapitan asta turtib koʻrdi.
— Xoʻsh, haqiqiy qoʻlmikan?
Kapitan bosh irgʻadi.
— Sizga tagʻin nima kerak? — tantanavor soʻradi kampir. — Ortiqcha savolga ne hojat?
— Bilasizmi, — javob berdi kapitan, — biz Marsda shunaqa narsaga duch kelib qolamiz deb oʻylamagan edik.
— Demak, duch kelibsiz. Men sizga aytsam, har bir sayyorada tangrining tazarru yoʻllari nechogʻli koʻp ekanligi xayolingizga ham kelmaydi.
— Iye, unda bu Yer arshi a’lomi? — soʻradi Xinkston.
— Boʻlmagʻur gap, bu yerda ham oʻsha dunyo, faqat bizga ikkinchi urinish nasib etgan. Nima uchun? Bu haqda bizga bir ogʻiz gap aytmagan. Axir Yerda ham bu yerda nima uchun paydo boʻlib qolishimizni hech kim tushuntirib bermagandi-ku! Hoʻv, oʻsha Yerda. Biz uchib kelgan Yerda. Ungacha yana bitta Yer borligini biz tush koʻrib oʻtiribmizmi?
— Yaxshi savol, — dedi kapitan.
Lyustigning chehrasida hamon shodiyona tabassum jilva qilib turardi.
— Jin ursin, sizlarni koʻrib shunchalik suyunib ketayapmanki, asti qoʻyavering!
Kapitan stuldan turdi-da, beixtiyor soniga shapatiladi.
— Xoʻsh, endi boraylik. Mehmondorchilik uchun rahmat.
— Sizlar yana kelasizlar-ku? — taraddudlanishdi qariyalar. — Biz sizlarni kechki ovqatga kutayapmiz.
— Katta rahmat, kelishga harakat qilamiz. Ishimiz juda ham koʻp. Odamlarim meni raketada kutib turishibdi... — va u ochiq eshikka sarosimali qaragancha jim boʻlib qoldi.
Uzoq-uzoqlardan quyosh nurlari borliqni toʻldirib turgan kenglikdan turli ovozlar, qichqiriqlar, doʻstona xitoblar quloqqa chalinardi.
— Bu nima? — soʻradi Xinkston.
— Hozir bilamiz-da. — Shunday deya kapitan Jon Blek eshik ortiga shamolday uchib oʻtdi-da, yam-yashil maysazordan Mars shaharchasi koʻchasi tomonga yugurib ketdi.
U raketaga qaragancha taqqa toʻxtab qoldi. Barcha lyuklar ochiq va qoʻllarini quvnoq silkitgancha shosha-pisha ekipaj yerga tushmoqda edi. Atrofda tumanot odam yigʻilgan, fazogirlar ular orasiga qoʻshilib, suhbatlashgan, kulgan, qoʻl qisishgancha ular orasini yorib borar edilar. Olomon sevinchdan raqsga tushar, Yerliklar atrofida tobora zichlashib borar edilar. Raketa hammaning esidan chiqqancha bir chetda mungʻayib turar edi.
Charogʻon quyosh nurlari ostida orkestr yangradi, havoni cholgʻularning yurakni larzaga soluvchi tantanavor sadosi tutdi. Nogʻoralar gumburlar, naylar yurakni teshgudek chiyillar edi. Zarkokil qizaloqlar sevinchdan sakrar edilar. Bolakaylar “Ura-a!” deb qichqirar edilar. Qorindor kishilar tanish va notanish mehmonlarni oʻn sentlik sigara bilan siylar edilar. Shahar meri nutq soʻzladi. Soʻngra ekipajning barcha a’zolarini birin-ketin qoʻltiqlaridan tutishdi-da, bir tomondan — onasi, boshqa tomondan — otasi yoki singlisi — koʻchadan moʻ’jazgina kottejlarga va dangʻillama uylarga yetaklab ketishdi.
— Toʻxta! — qichqirdi kapitan Blek.
Birin-ketin eshiklar gup-gup etib yopildi.
Quyoshning jazirama harorati bahor osmoni boʻylab yuqoriga oʻrlar edi, shaharcha uzra sukunat choʻkdi. Karnay va nogʻoralar burchak ortida gʻoyib boʻldi. Tashlandiq raketa bitta oʻzi charaqlab turar, quyosh nurlari bilan oʻynashmachoq oʻynayotgandek edi.
— Qochoqlar! — baqirdi komandir. — Ular kemani shundoq qoldirib ketishibdi! Hali mendan koʻradi ular! Ularga buyruq berilgan edi!..
— Kapitan, — dedi Lyustig, — bunchalik qattiq ketmang. Qarindosh-urugʻlaringiz bilan koʻrishgancha...
— Bu bahona boʻlolmaydi!
— Axir kema oldida tanish chehralarni koʻrganlarida ular oʻzlarini qanday his qilishlarini koʻz oldingizga keltirsangiz-chi!
— Ularga buyruq berilgan edi, jin ursin!
— Siz nima qilgan boʻlardingiz, kapitan?
— Men buyruqni bajargan boʻlardim... — Shunday deya u ogʻzini ochgancha qotib qoldi.
Trotuardan Mars quyoshi nurlari ostida 26 yoshlardagi, koʻzlari haddan tashqari moviy, novcha bir yigit jilmaygancha ular tomon yaqinlashib kelardi.
— Jon! — qichqirdi u va ular tomon otildi.
— Nima? — dedi kapitan Blek shoshib.
— Jon, keksa kazzob!
Yugurib kelib, haligi erkak kapitanning qoʻlini qisdi-da, yelkasidan qoqib qoʻydi.
— Senmisan?.. — dovdirab qoldi Blek.
— Boʻlmasam-chi, mendan boshqa kim boʻlardi!
— Edvard! — kapitan Lyustig va Xinkston tomonga oʻgirildi, — notanish kishining qoʻlini hamon qoʻyib yubormayotgan edi. — Bu mening akam Edvard. Ed, mening doʻstlarim bilan tanish: Lyustig, Xinkston! Mening akam!
Ular bir-birlarining qoʻllarini siqishdi-da, soʻng quchoqlashishdi.
— Ed!
— Jon, dangasa!
— Koʻrinishing chakki emas, Ed! Shoshma-shoshma, bu qanaqasi? Shuncha yillar oʻtib sira oʻzgarmabsan-ku? Axir oʻlganingda... oʻlganingda sen ham 26 yoshda, men esa 19 da edim. Ey, xudoyim-ey, shuncha yillar oʻtib, shuncha suvlar oqibdiki, toʻsatdan bu yerda koʻrishib qolganimizni-ey! Buni qanday tushunsa boʻladi?
— Oyim kutib turibdilar, — dedi Edvard Blek jilmaygancha.
— Oyim?!
— Otam ham.
— Otam?!
Kapitan qattiq zarba yegandek bir chayqalib tushdi va itoatsiz oyoqlari bilan bir-ikki qadam olgʻa tashladi. — Otang va onang tiriklarmi? Qayerda ular?
— Eski uyimizda, Dub koʻchasida.
— Eski uyimizda... — Kapitanning koʻzlari hayajon va hayratdan chaqnab ketdi. — Eshitdingizmi, Lyustig, Xinkston?
Biroq Xinkston ularning yonida yoʻq edi. Koʻchaning narigi uchida oʻzining uyiga koʻzi tushib, oʻsha tomonga ketib qolgan edi. Lyustig kulib yubordi.
— Odamlarimizga nima boʻlganini endi tushungandirsiz, kapitan? Ularni hech narsada ayblab boʻlmaydi.
— Ha, ha... — kapitan koʻzlarini qisdi. — Hozir koʻzlarimni ochaman-da, sen ham yoʻq boʻlasan. — U kiprik qoqdi. — Sen shu yerdasan! Yopiray, Ed, koʻrinishing shunaqangi zoʻrki!
— Ketdik, tushlik qilamiz. Men oyimga aytib qoʻygan edim.
— Kapitan, — dedi Lyustig, — agar kerak boʻlib qolsam men qariyalarimning huzurida boʻlaman.
— Nima? Ha, boʻlmasam-chi, Lyustig. Bora qol.
Edvard akasining qoʻlidan tutdi-da, yetaklab ketdi.
— Mena, bizning uyimiz. Esingdami?
— Boʻlmasam-chi! Ishonmasang, men eshikkacha birinchi boʻlib yetib boraman!
Ular shu zahoti yugurib ketishdi. Kapitan Blekning boshi uzra daraxtlar shovullar, oyoqlari ostidagi yer guvullar edi. Bu gʻaroyib tushida u Edvard Blekning uni quvib oʻtayotganini, qadrdon uyi shiddat bilan unga yaqinlashayotganini va eshikni lang ochayotganini koʻrib turardi.
— Men birinchi boʻlib keldim! — qichqirdi Edvard.
— Boʻlmasam-chi, — hansirab dedi kapitan, — men cholman, sen boʻlsang navqiron yigitsan. Sen oʻzi har doim tutqich bermas eding! Yo meni esidan chiqargan deb oʻylayapsanmi?
Ostonada toʻladan kelgan, yuzlari qip-qizil, koʻzlari chaqnagan onasi turardi. Uning ortida sochlariga oq oralagan, qoʻlida trubkasini tutgancha otasi turardi.
— Oyi, dada!
U bola singari zinalardan yuqoriga otildi.
Ajoyib va uzun yoz kuni. Tushlikdan keyin ular mehmonxona boʻlmasiga oʻtishdi. U qariyalarga oʻzining raketasi haqida soʻzlab berdi, ular esa bosh irgʻar va jilmayar edilar, onasi xuddi avval qanday boʻlsa, shunday koʻrinardi, otasi sigara uchini tishlagancha oʻychan ichiga tortar edi — xuddi oʻsha vaqtlardagidek. Kechlikka quling oʻrgilsin kurka goʻshti pishirilgan edi, vaqt ham sezilmay oʻtib borardi. Likopchalar obdon tozalangan kurka suyaklari uyumiga toʻlgach, kapitan oʻzini stul suyanchigʻiga tashladi va chuqur qanoat hosil qilganini bildirib, pishillab nafasini chiqardi. Kech tushib, daraxt yaproqlari qilt etmay qoldi. Osmonni shafaq yogʻdusi chulgʻadi, shinam koʻhna uydagi chiroqlar qizgʻish nur taratib turardi. Koʻchadagi boshqa barcha uylardan musiqa, pianino ovozlarining gurillab ochilib-yopilishlari eshitilib turardi.
Onasi plastinkani qoʻydi-da, kapitan Jon Blek bilan gir aylanib raqs tusha ketdi. Undan oʻsha atirlar anqir edi, otasi va onasi poyezd halokatida oʻlganlarida ham ulardan xuddi shunday atir anqib turardi. Hozir boʻlsa ular bir tekis raqs tushar, uning qoʻllari haqiqiy, jonli onasini quchib turardi...
— Odamga ikkinchi urinish har doim ham nasib etavermaydi, — dedi onasi.
— Ertaga ertalab uygʻonaman, — dedi kapitan, — va mening oʻz raketamda, koinotda ekanligimdan nom-nishon ham qolmaydi.
— Bunaqa gaplar kimga kerak! — dedi onasi muloyimlik bilan. — Oʻzingni urintirma. Xudo oʻzi mehribon. Xudo oʻzi yarlaqaydi.
— Uzr, oyijon.
Qoʻshiq tugab, plastinka vishillagancha bir chiziqda aylanar edi.
— Charchading, bolam. — Otasi trubka uchi bilan ishora qildi. — Kirib yotishing mumkin. Odatdagidek, eski jez zoʻldirli karavoting senga muntazir.
— Lekin men odamlarimni toʻplashim kerak.
— Nega?
—Nega? Hm... bilmadim, darvoqe, nega toʻplar ekanman-a? Hech narsaga, albatta. Ular ovqatlanayotgan yoki uxlayotgan boʻlsalar kerak. Mayli, uyquga toʻyib olsinlar, dam olish ularga zarar qilmaydi.
— Yaxshi yotib tur, oʻgʻlim. — Onasi uning yuzidan oʻpib qoʻydi. — Qanday yaxshi. Sen yana uydasan.
— Ha, uyda boʻlganingga nima yetsin.
Sigara tutuniga toʻlgan uyni, ruhlarni, kitoblarni, mayin nurni tark etib, u zinapoyadan yuqori koʻtarildi va Edvard bilan toʻxtovsiz gaplashar edi. Edvard eshikni itardi va Jon Blek oʻzining sariq jez karavotini, kollejning tanish bayroqchalarini va rosa unniqqan olakuzan poʻstinsini koʻrdi, poʻstinni u alohida mehr bilan silab qoʻydi.
— Hammasini birdaniga koʻtara olarmikinman? — dedi kapitan. — Charchoqdan jonim chiqqudek boʻlib turibdi. Bir kunda shuncha voqea! Xuddi jala ostida soyabonsiz va yomgʻirpoʻshsiz ikki kecha-kunduz turgandek sillam qurigan. Taassurotlarim suyak-suyagimgacha singib ketgan...
Edvard qoʻllarini har tomonga keng yoygancha katta va oppoq choyshabni toʻshadi va urib shishirdi. Soʻng derazani ochdi. Xonaga yosumanning tungi xushboʻy hidi oqib kirdi. Oy pirpirab turardi, uzoq-uzoqlardan raqs musiqalari va bosiq ovozlar quloqqa chalinardi.
— Mana, koʻrdingmi, Mars qanaqa! — dedi kapitan yechinar ekan.
— Ha, shunaqa. — Edvard sekin yechindi, qoʻylagini boshidan shoshmaygina tortib oldi, oftobda qizargan keng yelkalari, mushakdor boʻyni koʻrindi. Chiroq oʻchirildi. Ana, ular 30 yilmi, 40 yilmi oldingidek yana karavotda yonma-yon yotishibdi. Kapitan yosuman hidi tutgan havoni huzur qilib ichiga tortgancha, tirsagiga suyanib turib oʻtirdi. Daraxtlar orasidagi maysazorda kimdir patefon qoʻydi. Undan “Har doim” degan kuy yangray boshladi.
Blek Merlinni esladi.
— Merlin ham shu yerdami?
Akasi derazadan tushib turgan toʻrtburchak oy nurida chalqancha tushib yotar edi. U hadeganda javob bermadi.
— Ha, — bir oz taraddudlanib qoʻshib qoʻydi. — Hozir shaharda emas, u ertaga ertalab boʻladi.
Kapitan koʻzlarini yumdi.
— Men Merlinni juda ham koʻrgim kelayapti.
Jimjit xonada ularning nafaslarigina eshitilib turardi.
— Yaxshi yotib tur, Ed.
Jimlik.
— Yaxshi yotib tur, Jon.
Kapitan fikrlariga erk berib huzur qilib yastandi. Shundagina bugungi zoʻriqish uning vujudidan sitilib chiqib ketdi va u nihoyat odamlardek mushohada qilish imkoniga ega boʻldi. Qayoqqa qaramasin, asabiylashgan odamlar. Quloqni qomatga keltirgan orkestr ovozi. Qarindosh-urugʻlarning tanish basharalari... Ammo endi...
“Qanday qilib? — ajablanardi u. — Bularning bari qanday qilib boʻldi ekan? Nima uchun? Kim uchun? Bu nima? — ilohiy roʻyoning soʻz bilan ifodalab boʻlmas farogʻatimi? Nahotki xudo rostdan ham oʻz bandalari deb shunchalar kuyib-pishsa? Qanday qilib, nima uchun, kim uchun?”
Xinkston va Lyustig kunduzi, dastlabki taassurotlar ta’siri ostida unga taklif qilgan nazariyalarni tarozuga solib koʻrdi. Soʻng erinchoqlik bilan turli yangi taxminlarni oʻzining teran farosati qa’riga toshchalar kabi bir-bir tashlagancha, obdon fikr elagidan oʻtkazdi, shunda uning shuurida allaqanday yorqin tushunchalar miltillab koʻzga chalina boshladi. Oyisi. Otasi. Edvard. Mars. Yer. Mars. Marsliklar.
Qiziq, ming yil oldin Marsda kim yashagan ekan? Marsliklarmi yoki har doim bugungidek boʻlganmi?
Marsliklar. U past ovozda oʻzicha shu soʻzni bir necha bor takrorladi.
Toʻsatdan u qah-qah urib kulib yuborayozdi. Kutilmaganda miyasiga oʻtaketgan bema’ni fikr kelib qoldi. Badanidan sovuq ter chiqib ketdi. He-yoʻq, bu boʻlmagʻur narsa, albatta. Hech ham boʻlishi mumkin emas. Puch gap. Miyangdan chiqarib tashla bu gaplarni, gʻirt kulgili.
Baribir ham... Agar taxmin qilsang! Ha, Marsda faqat marsliklar yashashini taxmin qilsagina. Ularning kemamiz yaqinlashib kelayotganini, uning ichida bizning oʻtirganimizni koʻrishganini tasavvur qilsa... Yana deylik — shunchaki qiziq uchun — chaqirilgan mehmonlarni bosqinchilar sifatida yoʻq qilib yuborishga ahd qilishganini, buni ham juda ustamonlik bilan, chaqqonlik bilan, bizning xushyorligimizni bir pulga chiqarib, uddalashlarini tasavvur qilsa. Koʻrdingizmi, atom quroli bilan qurollangan yerliklarga qarshi marsliklar qanaqa vositalarni ishga solishmaydi.
Buning javobi savolidan ham qiziq edi. Telepatiya, gipnoz, esdaliklar, tasavvurlar.
Faraz qilaylik, bu uylar hech ham haqiqiy emas, karavot ham haqiqiy emas, bular barchasi mening oʻz tasavvurlarim mahsullari, Mars telepatiyasi va gipnozi yordamida moddiylashtirilgan tasavvurlar, — xayol surishda davom etdi kapitan Jon Blek, — aslida uyda hamma narsa boshqacha, marsliklar didiga qarab tuzilgan, biroq mening orzularim va xohishlarimga qarab ish tutgan marsliklar shunday nayrang ishlatishganki, goʻyo men oʻz jonajon shahrimni, oʻz uyimni koʻrib turgandekman. Agar odamning koʻngliga shubha urugʻini sepib, uni tuzoqqa ilintirmoqchi boʻlsang, uning oʻz otasi va onasidan ham yaxshiroq ilmoqni topib boʻlar ekanmi?
Hali mening ekipajimdan birontasi ham dunyoga kelmagan 1926 yildagi eski koʻhna bir shaharcha! Men 6 yoshda ekanligimda, darhaqiqat Garri Loder qoʻshiqlari yozilgan plastinkalar urf boʻlgan edi, uylarda Maksfil Parrish suratlari osilib turardi, munchoqli pardalar boʻlardi, “Ajoyib Ogayo” qoʻshigʻi aytilardi va XX asr boshlari me’morchilik binolari qad koʻtarib turardi. Bordi-yu, marsliklar shahar haqidagi barcha tasavvurlarni mening shuurimdan sugʻurib olgan boʻlsalar-chi? Axir aytadilar-ku, bolalik tasavvurlar hech qachon eskirmaydi, deb. Mening tasavvurlarim bilan shahar qurib, ular bu shaharni raketa ekipajining barcha a’zolari xotirasida yashovchi qarindosh-urugʻlari va yaqinlari bilan toʻldirib qoʻyishgan!
Faraz qilaylik, qoʻshni xonada uxlab yotgan ikki odam hech ham mening otam va onam emaslar, marsliklar esa shunchalik zehndor boʻlishadiki, meni gipnoz ortida har doim tutib turishga ularning tob-toqatlari chidamaydi, axir...
Mana bu duxovoy orkestr-chi! Qanday gʻaroyib, hayratomuz reja! Avval Lyustigning, orqasidan Xinkstonning boshini qotirib, keyin xaloyiqni haydab kelish; fazogirlar oʻn, yigirma yil avval oʻlgan otalarini, onalarini, xolalarini, qayliqlarini koʻrganlarida ularning dunyodagi hamma narsani unutib yuborishlari, buyruqni unutib yuborishlari, kemadan otilib chiqib, uni tashlab ketishlari ajablanarli emasmi? Bu yerda nima tabiiyroq boʻlishi mumkin? Bu yerda qanday shubhalar boʻlishi mumkin? Barchasi juda oddiy: kimki kavlashtira boshlasa, qarshisida tirilgan onasini koʻrib, savollar bera boshlasa, — axir baxtdan lol, karaxt boʻlib qolishi hech gap emas-da. Mana sizga natijasi: hammamiz turli uylarga tarqab ketdik, karavotlarda yotibmiz, qurollarimiz yoʻq, hech narsa bilan oʻzimizni himoya qilolmaymiz, raketa ham oydinda tashlandiq holda turibdi. Agar bizlarni bir-birimizdan ajratib bitta qoʻymay qirib tashlashni oʻylagan boʻlsalar, marsliklarning bu riyokorona rejalarini tasavvurga keltirishning oʻziyoq odamni har narsa qilib qoʻymasmikan? Balki qoq yarim tunda men bilan yonma-yon yotgan mana bu akam birdan oʻzgarib qolsa, qiyofasi butun borligʻi boshqacha shaklga kirsa va adovatli, qoʻrqinchli yovvoyi bir maxluqqa aylanib qolsa, bu uning marslik boʻlib qolganini bildiradimi, axir bundan battarroq narsa boʻlishi mumkinmi? Yotgan joyida men tomon burilib, qoq yuragimga pichoq sanchish uning uchun gap boʻlibdimi? Qolgan boshqa barcha uylardagi oʻn-oʻn beshta aka-uka va otalar ham ana shunday oʻzgarib, qoʻllariga pichoq olib hech narsadan tap tortmay uxlab yotgan yerliklarni ana shunday soʻyib tashlashsa...
Jon Blekning qoʻllari adyol ostida titrab ketdi. Uning eti junjikdi. Toʻsatdan bu haqiqatga aylandi-yu, uning vujudini dahshatli qoʻrquv qamradi.
U turib oʻtirdi-da, quloq sola boshladi. Atrofda tiq etgan tovush yoʻq. musiqa tingan. Shamol tindi. Yonida akasi dong qotib uxlab yotibdi.
U ohista adyolni ustidan oldi. Sirgʻalib pastga tushdi va tovush chiqarmaygina eshik tomon yurdi. Shu payt akasining ovozi qulogʻiga chalindi:
— Qayoqqa?
— Nima?
Akasining ovozi badanni teshib oʻtgudek boʻldi.
— Biron uzoqroq yoqqa bormoqchimisan?
— Suvga.
— Suvsaganing yoʻq.
— Suvsadim, nega suvsamas ekanman.
— Yoʻq, suvsaganing yoʻq.
Katta Jon Blek shiddat bilan yugurib ketdi. U qichqirdi. U ikki marta qichqirdi.
U eshikkacha yetolmadi.
Kallai saharda orkestr mungli motam kuyini chalar edi. Koʻchadagi har bir uydan moʻ’jazgina tobutchalarni koʻtarib, odamlar chiqar edilar; chiqib tosh yoʻl ustida oʻtirardilar-da, koʻz yoshlarini artar edilar. Xotinlar, onalar, opa-singillar, aka-ukalar, amaki-togʻalar, otalar. Ular yangi qabr kavlab qoʻyilgan va yangigina qabr toshlari kutib turgan qabristonga yoʻl oladilar. Oʻn oltita qabr, oʻn oltita qabr tosh.
Mer qisqagina motam nutqi soʻzladi. Uning yuzi oʻzgarib ketganidan bu mermi yo boshqa bir odammi, bilib boʻlmas edi.
Jon Blekning otasi va onasi qabristonga keldi, akasi Edvard ham keldi. Ular yigʻlar, oh-voh qilar edilar, chehralari esa avvalgi tanish alomatlarini yoʻqotib, asta-sekin oʻzgarib borar edi.
Lyustigning bobosi va buvisi ham oʻsha yerda edi va hoʻngrab yigʻlashar edi, ularning ham yuzlari mumday erib, choʻzilib borar, xuddi jazirama kunga bardosh bermayotgandek tuyulmoqda edi.
Tobutlarni qabrga tushirishdi. Kimdir “Bir tunning oʻzida oʻn oltita odamni ajal toʻsatdan va bevaqt olib ketgani” xususida oʻzicha gʻudranardi.
Kesaklar qabr qopqogʻi ustiga doʻpirlab tusha boshladi.
Orkestr “Okean durdonasi Kolumbiya” kuyini chalgancha gulduragan mis karnaylar ohangiga monand ravishda shahar tomon yoʻl oldi. Shu kuni hamma dam oldi.

Iyun 2001 - Oy Avvalgidek Kumush Nurlarini Sochadi
Ular raketada tun qoʻynida chiqib kelishganida havo shunchalar sovuq ediki, Spender darhol gulxan uchun Mars shox-shabbalarini terishga tutindi. Marsga uchib kelganlarini nishonlash borasida u churq etib ogʻiz ochmadi, shox-shabbalarni terib keldi-da, olov yoqib yubordi va uning qanday yonishini tomosha qildi.
Keyin qurib qolgan Mars dengizi uzra qontalash tong havosiga yelkasi osha ularni — kapitan Uaylder, Cherok, Xeteuey, Sem Parkxill va uning oʻzini unsiz qop-qorongʻi yulduzli kengliklar orqali olib oʻtgan va hayotsiz begʻam olamga olib kelib qoʻygan raketaga qarab qoʻydi.
Jeff Spender qiy-chuv boshlanishini kutib turardi. U doʻstlariga qarar ekan, hozir ularning sakrashlarini, qichqirishlarini kutardi... Faqat Marsda ular “birinchi” odamlar ekani haqidagi hayajonli fikrdan oʻzlariga kelib olishini kutish kerak. Hech kim bu haqda ovoz chiqarib bir narsa demasdi, lekin yuraklarida koʻplab, aftidan, ularning oʻtmishdoshlari marragacha yetib kela olmaganiga va birinchilik bayrogʻi bularga, “Toʻrtinchi” ekspeditsiyaga nasib etishiga umid qilar edilar. Yoʻq, ular hech kimga yomonlik tilamasdilar, shunchaki ular birinchi boʻlishni xohlar edilar va oʻpkalari ogʻir havoga koʻnikkuncha shon-shuhrat haqida orzu qilar edilar. Darhaqiqat, ozgina keskinroq harakat qilinsa, xuddi Mars odamidek boshlari aylanib ketar edi.
Gibbs gurillab yonayotgan gulxan oldiga keldi-da, soʻradi:
— Shox-shabba nega kerak, axir raketada kimyoviy yonilgʻi bor-ku?
— Hechqisi yoʻq, — javob berdi Spender boshini koʻtarmay.
Birinchi tundayoq Marsda shovqin-suron koʻtarish va raketa ichida bu yerga toʻgʻri kelmaydigan qoʻpol buyumni — koʻz olgudek charaqlovchi pechkani koʻtarib tushish aqlga toʻgʻri kelmaydigan, toʻgʻrisi, noma’qul gap edi. Bu mahalliy sharoitga haqorat ham boʻladi-ku. Hali quyultirilgan sutli bankalarni magʻrur Mars kanallariga uloqtirishga ulgurishadi, oʻshanday vaqt albatta keladi, Mars dengizlarining oppoq yaydoq tubida “N'yu-York Tayms”ning shaldiragan sahifalari erinibgina sirgʻaladigan, dumalaydigan paytlar, albatta, keladi, qadimgi Mars shaharlarining nafis shaklli xarobalari orasida banan poʻstloqlari va yogʻ yuqi qogʻozlar toʻlib-toshgan payt ham uzoq emas. Hammasi oldinda kutib turibdi, hammasi boʻladi. Bu fikrdan u hatto seskanib ketdi.
Spender goʻyo oʻlik pahlavonga qurbonliq keltirayotgandek olov ogʻziga paydar-pay shoxlar tashlar edi. Ular kelib qoʻngan sayyora ulkan qabriston ekan. Bu yerda butun bir tamaddun halokatga uchragan. Oddiygina izzat-ikrom u yerda loaqal birinchi kunda oʻzini odobli tutishni talab etar edi.
— Yoʻq, bunaqasi ketmaydi! Kelib qoʻnganimizni nishonlamasak boʻlmaydi! — Gibbs kapitan Uaylderga yuzlandi. — Xoʻjayin, bir nechta jin bankasi va goʻsht konservasini ochib, ozgina tamaddi qilib olsak yomon boʻlmasdi.
Kapitan Uaylder ulardan bir milcha narida yastanib yotgan oʻlik shaharga qaradi.
— Hammamiz charchaganmiz, — dedi u parishonxotir, goʻyo shaharning oʻtmishi qa’riga choʻmib, oʻz odamlari haqida butunlay unutib yuborgandek. — Yaxshisi, ertaga kechqurun nishonlaymiz. Buguncha mana bu la’nati kenglikdan bu yergacha yetib kelganimiz va hammamizning toʻrt muchalimiz sogʻligi, raketa badanida esa meteoritdan bitta ham teshik tushmaganligi oʻzi yetarli.
Fazogirlar gulxan atrofida depsinar edilar. Ular oʻn ikkita edilar, kim oʻrtogʻining yelkasiga qoʻlini qoʻyib turar, kim kamarini toʻgʻrilar edi. Spender ularni jim kuzatib turardi. Ular norozi edilar, ular buyuk ishga hayotlarini garov qoʻygan edilar. Endi ular boʻkib ichishni, vadavang qoʻshiq aytishni, oʻzlarining qanchalik abjir yigitlar ekanini — kosmosni teshib oʻtib, raketani Marsga haydab kelganlarini bildirib qoʻyish uchun dunyoni boshlariga koʻtarib shovqin solishni istar edilar. Marsga-ya!
Lekin hozircha hamma sukut saqlardi.
Kapitan past ovozda buyruq berdi. Fazogirlardan biri yugurib borib, raketadan konservalar olib keldi va ularni ochib, ortiqcha shovqin-suronsiz tarqatishdi. Asta-sekin odamlar gapga kirisha boshladi. Kapitan oʻtirdi va parvoz haqida qisqacha tushuntirish berdi. Ular hamma narsani bilar edilar, ammo hammasi orqada qolganini, ish muvaffaqiyatli nihoyasiga yetganini eshitish va idrok etish yoqimli edi. Qaytib ketish yoʻli haqida hech kim gapirishni istamasdi. Kimdir bu haqda ogʻiz ochmoqchi ham boʻldi, ammo oʻsha zahoti uning unini oʻchirishdi. Oydinda qoshiqlar yalt-yult qilardi; taom gʻoyat mazali tuyulardi, musallas esa undan ham mazaliroq edi. Osmonda alanga yilt etdi va zum oʻtmay ularning qoʻnalgʻasidan sal nariga yordamchi raketa kelib qoʻndi. Spender kichikkina lyuk ochilganini va undan Xeteuey, vrach va geolog tushganini koʻrdi; — raketadagi joyni tejash maqsadida ekspeditsiyaning har bir ishtirokchisi ikkitadan mutaxassislikka ega edi. Xeteuey shoshmasdangina kapitanning oldiga keldi.
— Xoʻsh, u yerda nima gaplar? — soʻradi kapitan Uaylder.
Xeteuey yulduzlar yogʻdusida miltillayotgan uzoqdagi shaharlarga qaradi. Soʻng tomogʻiga kelib tiqilgan narsani yutdi-da, Uaylderga nigohini oldi:
— Hov anovi shahar oʻlik, kapitan, necha ming yillardan beri oʻlik. Togʻlardagi uchta shahar kabi. Lekin bu yerdan ikki yuz mil naridagi beshinchi shahar...
— Xoʻsh?
— Oʻtgan haftada u yerda odamlar yashar edilar.
Spender oʻrnidan turdi.
— Marsliklar, — qoʻshib qoʻydi Xeteuey.
— Hozir ular qayerda?
— Oʻlgan, — dedi Xeteuey. — Men bir uyga kirgan edim. Bu ham shahardagi boshqa uylar kabi koʻp asrlar muqaddam tashlab qoʻyilgan deb oʻyladim. Osmoniy kuchlar, u yerdagi murdalarning koʻpligi! Xuddi kuzgi yaproqlardek taxlanib yotibdi! Xuddi quruq poyalardek va yongan qogʻoz boʻlaklaridek. Ulardan faqat shulargina qolgan, xolos. Ular yaqin-yaqindagina, uzogʻi bilan oʻn kun avval oʻlganlar.
— Boshqa shaharlarda-chi? Bitta-yarimta tirik jonni koʻrgandirsiz, axir?
— Bitta ham koʻrganim yoʻq. Shundan keyin men yana bir nechtasini tekshirib koʻrdim. Beshtadan toʻrtta shahar koʻp ming yillar avval tashlab qoʻyilgan. Ularning aholisi qayerga ketganini hech tasavvur qilolmayman. Har besh shahardan bittasida ahvol shu. Jasadlar. Minglab jasadlar.
— Nimadan oʻlganlar bular? — Spender yaqinroq keldi.
— Aytsam, ishonmaysiz.
— Ayting-chi, nima ekan?
— Suvchechak, — qisqagina javob berdi Xeteuey.
— Boʻlishi mumkin emas!
— Xuddi shunday. Men tekshirdim. Suvchechak ekan. Uning ta’siri marsliklarga yerliklardan butunlay boshqacha ekan. Hamma gap moddalar almashinuvida ekan. Ular kuygan gʻoʻladek qorayib qurib ketgan, moʻrt laxtaklarga aylangan. Ammo bu suvchechak, bunga shubha boʻlishi mumkin emas. Bundan shu narsa kelib chiqqadiki, York ham, kapitan Uil'yams va kapitan Blek ham — har uchala sayyoh Marsgacha yetib borishgan. Keyin ularga nima boʻlgani yolgʻiz xudoga ma’lum. Lekin biz shu narsani aniq bilamizki, ular marsliklarni shu koʻyga solishgan.
— Hech joyda hayot alomati yoʻqmi?
— Ehtimol, bir qancha marsliklar vaqtida bir narsani anglab olganlar va toqqa chiqib ketganlar. Ammo shunday boʻlgan taqdirda ham qasam ichib aytamanki, marsliklardan qoʻrqmasa ham boʻladi, ular haddan tashqari oz. Marsliklarning qoʻshigʻi aytib boʻlingan.
Spender qayrildi-da, yana gulxan oldiga oʻtirib, olovga tikildi. Suvchechak emish, yo tavba, suvchechakka balo bormi! Sayyora aholisi million yillar davomida rivojlanadi, oʻz madaniyatini takomillashtiradi, mana bunaqa shaharlar quradi, goʻzallik haqida orzu va tasavvurlarini har qanday yoʻllar bilan ma’qullatishga urinadi va — oxirida halok boʻladi. Bir qismi eramizgacha oʻlib — ularning muddati tugagan va ular jimgina jon berishgan, oʻlimni sharaf bilan kutib olishgan. Ammo boshqalar-chi! Ehtimol, qolgan marsliklar dahshatli biron-bir kasallikdan qirilib ketishgandir! Hecham bunaqa emas. Ularning boshiga suvchechak yetgan, bolalar kasalligi. Bu kasallik Yerda hatto bolalarni ham oʻldirolmaydi! Bu toʻgʻri emas, adolatdan emas. Bu qadimgi yunonlarning buqoqdan oʻlib ketgan, magʻrur rimliklarning esa ajoyib tepaliklarda soʻgal qirgʻin keltirgan degan choʻpchaklarga ishonish bilan baravardir!
Biz asli marsliklarga dafn marosimlarini tayyorlab olishlariga, kerakli qiyofaga kirib olishlariga va oʻlim uchun biron-bir sabab oʻylab topishlariga vaqt va imkon bersak boʻlar ekan. Bunday emas-da, — allaqayerdagi sharti ketib, parti qolgan, ahmoqona suvchechak emish! Yoʻq, bunday boʻlishi mumkin emas! Bu ular me’morchiligining ulugʻvorligiga, ularning butun olamiga aslo mos kelmaydigan gap!
— Boʻpti, Xeteuey, endi tamaddi qilib oling.
— Rahmat, kapitan.
Boʻldi! Hammasi esdan chiqdi. Endi butunlay boshqa narsa haqida gaplashishyapti.
Xayol surishda davom etgancha Spender hamrohlarini kuzatardi. Tizzasidagi likopchada turgan ovqatga qoʻl ham urmadi. Havo yanada sovuqroq boʻlgan edi. Yulduzlar yaqinroq kelib, yorqinroq charaqlay boshlagan edi. Agar kimdir ovozini haddan tashqari baland koʻtarib gapira boshlasa, kapitan bosiqqina javob berardi, ular ham beixtiyor kapitanga taqlidan ovozlarini pasaytirar edilar.
Bu yerda havo shu qadar tozaki! Spender uzoq oʻtirdi, toza havodan toʻyib-toʻyib nafas oldi. Vujudiga turfa boʻylar oqib kirdi, u hatto bular qanday boʻy ekanligini ham anglayolmay qoldi: gulmi, kimyoviy moddami, changmi, shamolmi...
— Yoki boʻlmasa, anovi N'yu-Yorkdagi voqeani olaylik, men mallasoch qiz bor-ku, — hah, oti nima edi-ya, esimdan chiqibdi... Ha, Ginni! Oʻshani ilashtirgandim! — Boʻkirdi Biggs. — Qizmisan qiz edi-da oʻziyam!
Spender gʻujanak boʻlib oldi. Uning qoʻllari titrardi. Ingichka yupqa qovoqlari tagidagi koʻzlari besaranjom oʻynardi.
— Ana shu Ginni menga aytadiki... — davom etdi Biggs.
Doʻstona qah-qah koʻtarildi.
— Man ham uni bopladim! — qichqirdi Biggs shishani qoʻlidan qoʻyib yubormay.
Spender likopchasini bir chetga olib qoʻydi. Salqin shamol epkiniga quloq tutdi. Oppoq Mars uylarini zavqlanib tomosha qila boshladi. Suvi qurib qolgan dengizdagi muz togʻlarining oʻzginasi...
— Zoʻr qizaloq edi-da, qiyomat! — Biggs shishani keng dahaniga toʻnkardi. — Qanchasini koʻrdim — bittasi ham unaqa emasdi! Havoni Biggsning badanidan taralayotgan terning qoʻlansa hidi tutdi. Spender gulxan oʻchguncha boshqa shox-shabba tashlamadi.
— Hoy Spender, uxlab qoldingmi, nima balo, oʻtindan tashlasang-chi! — qichqirdi Biggs va yana shishani soʻra boshladi. — Ana shunaqa, bir kuni tunda biz Ginni bilan...
— Kosmonavtlardan Shenke ismli biri akkordeonini olib keldi-da, qornini urib qoqqan edi, bir dunyo chang koʻtarildi.
— E-e, eh! — oʻkirdi u. — Oʻynab-kulganing qoladi!
— Oh-hoh-ho! — boʻshagan likopchalarini itqitib qolganlar unga joʻr boʻldi.
Uchalasi bir qator boʻlib oldi-da, burlesk qizlariga oʻxshab, lapar aytib qichqirgancha oyoqlarini oʻynata ketishdi. Yana biror narsa oʻynab berishni talab qilib, boshqalar chapak chalishdi. Cheroki koʻylagini yechib tashladi-da, ter qoplagan badanini yaltiratgancha chir aylana boshladi. Oydinning kumush nurlaridan uning kalta olingan sochi yaltirar, archilgan tuxumdek silliq yuzlari yalt-yalt qilardi.
Shamol qurib qolgan dengiz tubidagi yengil tumanni haydar edi, togʻlardan ulkan qoyalar kumushrang raketaga va moʻ’jazgina gulxanga koʻz uzmay qarab turardi.
Shovqin-suron tobora avj olmoqda, raqqoslar soni koʻpaymoqda edi, kimdir zoʻr berib sibizgʻa chalar, yana biri papiros qogʻoziga oʻralgan nayga puflar edi. Yana yigirmatacha shisha ochilib, ichilib ketdi. Biggs atrofda chayqalib aylanar va qoʻllarini silkitib, oʻyinga dirijerlik qilishga urinardi.
— Komandir, davraga! — qichqirdi Cheroki kapitanga va qoʻshiqni ola ketdi.
Kapitanning raqs tushishidan boshqa iloji qolmadi. U istamaygina raqs tusha boshladi. Uning sira chehrasi yorishmayotgandi. Spender unga qarab oʻylardi: “Shoʻrlik! Bu qanday tun boʻldi? Nima qilishayotganini ham bilishmaydi-ya. Parvozdan oldin ularga bir yoʻl-yoʻriq berib qoʻymasa, oʻzining loaqal dastlabki kunlarida Marsda risoladagidek tutishni tushuntirib qoʻymasa boʻlmaydi”.
— Bas, — kapitan davradan chiqdi-da, charchaganini bahona qilib oʻtirib oldi.
Spender kapitanning koʻksiga qaradi. Charchagan odamning koʻkragi koʻtarilib tushmas edimi. Yuzida ham terdan asar yoʻq.
Akkordeon, garmon, musallas, qiyqiriqlar, raqs, hayqiriqlar, gʻala-gʻovur, idishlarning jangir-jungiri, qah-qah urib kulishlar.
Biggs chayqala-chayqala Mars kanali sohiliga bordi. U oʻzi bilan oltita boʻshagan shishani olib olgan edi va bittama-bitta ularni chuqur moviy suvga irgʻita boshladi. Choʻkib ketayotib, shishalar qulq-qulq qilgan ovoz chiqarar edi.
— Men seni la’natlayman, la’natlayman, la’natlayman... — Chuldirab dedi Biggs. — Biggs, Biggs nomi bilan la’natlayman, ey Biggs kanali...
Kimdir qimirlashga ulgurishdan avval Spender shartta oyoqqa turdi-da, gulxan ustidan sakrab oʻtib, Biggs tomonga chopib ketdi. U avval Biggsning ogʻziga, keyin esa qulogʻiga zarba tushirdi. Biggs chayqalib ketdi-da, toʻgʻri borib suvga quladi. Suv shaloplab ketdi. Biggsning tirmashib qaytib chiqishini kutgancha Spender jim qarab turdi. Biroq bu paytda boshqalar ham yetib kelib, Biggsning qoʻlidan tortib chiqara boshlashgan edi.
— Hoy Spender, senga nima boʻldi oʻzi? Nega unday qilasan? — Gapning tagiga yetmoqchi boʻlar edi ular.
Biggs qirgʻoqqa chiqib oldi-da, oyoqqa turdi, suv egnidan shildirab oqib, tosh plita ustiga tusha boshladi. U Spenderni ushlab turganlarini darhol payqadi.
— Xoʻsh, — dedi u va oldinga bir qadam tashladi.
— Bas qil! — oʻshqirdi kapitan Uaylder.
Spenderni qoʻyib yuborishdi. Biggs kapitanga qaragancha qimir etmay turardi.
— Boʻpti, Biggs. Kiyimlaringni almashtirib ol. Sizlar esa, yigitlar, oʻyin-kulgini davom ettirishlaring mumkin! Spender, yur men bilan!
Xursandchilik yana boshlanib ketdi. Uaylder bir chetga oʻtdi-da, Spenderga burildi.
— Gap nimadaligini balki siz tushuntirib berarsiz? — dedi u.
Spender kanalga qaradi.
— Bilmadim. Vijdonim chidamadi. Biggsni deb. Barchamizni deb, mana bu gʻala-gʻovurni deb. Ey xudo, bu qanday bedodlik!
— Sayohat choʻzilib ketdi. Ular bir dillarini yozib olmasa boʻlmasdi.
— Lekin ularning hurmati qani, komandir? Odob tuygʻusi qani?
— Siz charchabsiz, Spender, endi narsalarga sal boshqacha qaraydigan boʻlib qolibsiz. Ellik dollar jarima toʻlab qoʻying.
— Xoʻp boʻladi, komandir. Ammo biz ahmoqlarni qirib tashlayotganimizni Ularning koʻrib turganini oʻylasam, oʻzimni tutolmay qolaman.
— Ular deganingiz kimlar?
— Marsliklar, ho tirik, ho oʻlik boʻlsin, baribir emasmi?
— Shubhasiz, oʻliklar, — javob berdi kapitan. — Bizning bu yerdaligimizni Ular bilishadi deb oʻylaysizmi?
— Yangining paydo boʻlishi haqida eski har doim hech narsa bilmaydi deysizmi?
— Qaydam? Siz ruhlarga ishonasiz, chamasi?
— Men mehnat bilan qilingan narsalarga ishonaman. Chor atrofda esa bu yerda qancha narsa qilingani yaqqol koʻrinib turibdi. Bu yerda koʻchalar bor, uylar ham bor, kitoblar ham bor, ehtimol, keng kanallar, soatli minoralar, garchi otlar uchun boʻlmasa-da, suvloqlar ham bordir, ular, qandaydir uy hayvonlari, deylik, oʻn ikki oyoqli bir jonzot boʻladimi, biz qayoqdan bilib oʻtiribmiz, oʻshalar uchun. Qayoqqa qaramang, hamma joyda foydalanilgan narsalar va inshootlar. Ularga teginishgan, ularni koʻp asrlar davomida iste’mol qilishgan. Mendan soʻrang-a, foydalangan odamlar ularning ichiga qoʻygan buyumlar qalbiga men ishonamanmi yo yoʻqmi? — men “ha” deb javob bergan boʻlardim. Ular boʻlsa, atrofimizda — har qaysisining oʻz vazifasi boʻlgan narsalar. Oʻz nomlari boʻlgan togʻlar. Bu narsalardan foydalanib biz oʻzimizni, albatta, noqulay sezamiz. Togʻlarning nomlari ham bizga qanaqadir gʻalati eshitiladi — biz ularni hisobdan oʻchirib tashlaymiz, qadimgi nomlarga boʻlsa, jin ham urmagan, allaqayerda makon va zamonda mavjud ular, kim uchundir togʻlar, ular haqidagi tasavvurlar aynan oʻsha nomlar bilan bogʻliq boʻlgan. Kanallarga, shaharlarga, choʻqqilarga biz bergan nomlar ulardan goh silkingandagi suvdek toʻzib ketadi. Biz Mars bilan har qancha daxldorlik qilmaylik, baribir haqiqiy munosabat hech qachon qaror topishi mumkin emas. Oxir-oqibat, bu bizni jinni qilib qoʻyadi va bilasizmi, biz Marsni nima qilamiz? Biz uning ichak-chavogʻini agʻdar-toʻntar qilamiz, terisini shilamiz va oʻzimizning didimizga qarab boshqatdan kiyim bichamiz.
— Biz Marsni vayron qilmaymiz, — dedi kapitan. — U haddan tashqari buyuk va ulugʻvor.
— Iymoningiz komilmi? Biz yerliklarda buyuk va goʻzal narsalarni vayron qilish iste’dodi bor. Agar biz Misrda Qarnoq ehromi xarobalari orasida tamaddixona ochmagan boʻlsak, buning sababi shundaki, xarobalar qiyalikda joylashgan va u yerda tijorat ishlari yurishmaydi. Ammo Misr sayyoramizning bir boʻlagi, xolos. Bu yerda esa — bu yerda hamma narsa qadimiy, hamma narsa bir-biriga oʻxshamaydi. Biz bu yerda bir joyda turib olamiz-da, bu olamni rasvoi raddi ma’raka qilamiz. Mana bu kanalni Rokfeller sharafiga nomlaymiz, mana bu toqqa qirol Georg nomini beramiz, dengizni D'yupon dengizi deb atay boshlaymiz, hov anovi yerda Ruzvel't, Lin'kol'n va Kulij shaharlari boʻladi, lekin bularning barchasi notoʻgʻri boʻladi, chunki har bir joyning oʻz xususiy nomi bor.
— Bu endi, siz qadimshunoslarning ishingiz, eski nomlarni kavlab topasizlar, bizlar-chi, biz xoʻp deymiz-da, ulardan foydalanaveramiz.
— Bizga oʻxshagan bir hovuch odamlar — barcha ishbilarmonlar va trestrlarga qarshimi? — Spender ma’dandan quyilgan togʻlarga qaradi. — Ular bu yerda paydo boʻlganimizni, ularni rasvoi raddi ma’raka qilishimizni biladilar; bizni yomon koʻrganlaricha ham bor-da.
Kapitan boshini chayqadi.
— Bu yerda yomon koʻrish degan narsa yoʻq. — U shamolga qulogʻini tutdi. — Ularning shaharlariga qarab fikr qiladigan boʻlsak, ular yaxshi, chiroyli, dono odamlar boʻlganlar. Ular oʻz taqdirlaridan rozi boʻlganlar. Binobarin, nom-nishonsiz qirilib ketishlariga ham rozi boʻlganlar, alam ustida oxirida hech qanday qirgʻinbarot urush ochishni xayollariga keltirmaganlar. Oʻz shaharlarini nest-nobud qilib oʻtirmaganlar. Biz shu paytgacha koʻrgan barcha shaharlar toʻla-toʻkis saqlanib qolgan. Oʻylashimcha, biz ularga oʻtloqda, maysazorda oʻynab yurgan bolalarchalik ham xalaqit berayotganimiz yoʻq, — boladan nimani ham talab qilib boʻlardi? Kim biladi deysiz, balki oxir-oqibatda bizni yaxshi tomonga oʻzgartirib yuborar. Biggs bizga mana bu koʻngilxushlikni tiqishtirguncha odamlarimizning odatdan tashqari xulq-atvorlariga hech e’tibor qildingizmi, Spender? Ular oʻzlarini qanchalik odobli, hattoki hadikli tutdilar! Boʻlmasa-chi, bular bilan yuzma-yuz turib, shu narsani darhol fahmlaysanki, biz u qadar kuchli emasmiz. Biz bor-yoʻgʻi kalta ishton kiygan bolalarmiz, shovqintalab va qoʻnim topmas bolalar, ular oʻz raketachalari va atom qoʻgʻirchoqlari bilan oʻynashdan boshqani bilmaydilar. Ammo qachondir Yer xuddi hozirgi Marsga oʻxshab qolgusidir. Binobarin, Mars bizni hushyor qilib qoʻyadi. Tamaddun tarixi boʻyicha tayyor koʻrgazmali qurol. Foydali saboq. Endi esa — boshingizni gʻoz tuting! Borib kayf-safo qilaylik. Ha. Jarima oʻz kuchida qoladi.
Biroq koʻngilxushlik tatimaydi. Oʻlik dengizdan qattiq shamol esa boshlaydi. U fazogirlar atrofida, kapitan va Jeff Spender atrofida uyur hosil qilar edi, ular sheriklari oldiga qaytib borishayotgan edi. Shamol changni toʻzitar va charaqlagan raketani siypab oʻtar, akkordeonni chertar edi, chang almisoqdan qolgan sibizgʻani qopladi. U kishilarning koʻzlariga kirar va shamoldan havoda baland pardalarda allaqanday kuy sado berar edi. Birdan shamol qanday boshlangan boʻlsa, shunday tindi.
Ammo koʻngilxushlik ham tingan edi.
Odamlar loqayd tim-qora osmon ostida harakatsiz qotib qoldilar.
— Qani yigitlar, boʻlinglar! — Top-toza, quruq kiyimda Biggs Spender qaramaslikka harakat qilib, raketadan sakrab chiqdi. Uning ovozini goʻyo hech kim eshitmagandek javobsiz qolaverdi. Goʻyo atrofda hech kim yoʻqdek. — Hammalaring bu yoqqa kelinglar!
Hech kim joyidan qimir etmadi.
— Hoy Uayti, sibizgʻang qani?
Uayti qandaydir kuyni puflab chaldi. Sibizgʻadan soxta va beoʻxshov ovoz chiqdi. Uayti sibizgʻani siltab, soʻlakni tushirdi-da, uni choʻntagiga joyladi.
— Bu qanaqasi, azaga kelganmisizlar? — tinib-tinchimasdi Biggs.
Kimdir akkordeonni mahkam quchoqlab olgan edi. U oʻlayotgan jonivorga oʻxshab boʻgʻiq ovoz chiqardi. Bor-yoʻgʻi shu.
— Boʻpti, unda biz shisha bilan ikkalamiz koʻngilxushlik qilamiz. — Biggs raketaga suyanib oʻtirib oldi-da, choʻntak flyajkasini ogʻziga olib bordi.
Spender undan koʻzini uzmasdi. Uzoq qimir etmay turdi. Keyin uning barmoqlari ohista, sekinlik bilan titrayotgan soni boʻylab yuqoriga oʻrladi, toʻpponchani paypasladi va charm gʻilofni silay boshladi.
— Kim xohlasa, men bilan shaharga borishi mumkin, — e’lon qildi kapitan. — Raketa yonida qoʻriqchi qoldiramiz-da, qurol olib olamiz — har ehtimolga qarshi.
Xohlovchilar safga tizilishdi va tartib bilan oʻzlarini sanab chiqishdi. Safga kelib qoʻshilgan Biggs bilan ular oʻn toʻrtta boʻlishdi, Biggs hamon xoxolab kular va shishani silkitar edi. Olti odam qoladigan boʻldi.
— Qani, ketdik! — boʻkirdi Biggs.
Dasta indamay sutdek oydin vodiydan odimlab ketdi. Ular bir-birini quvib kelayotgan ikki oy nuridan charogʻon mudroq-oʻlik shahar chekkasiga kelishdi. Ularning oyoqlari ostidan choʻzilgan soyalar qoʻshaloq edi. Bir necha daqiqagacha fazogirlar nafaslarini ichlariga yutib turdilar. Ana-mana bu hayotsiz shaharda nimadir qimirlashini, qandaydir xira koʻlka paydo boʻlishini, hosilsiz dengiz tubidan asl zoti noma’lum boʻlgan otda zirh va sovutlarga burkangan keksa chavandoz arvohning ot qoʻyib kelishini kutar edilar.
Spenderning tasavvuri huvillagan shahar koʻchalariga jon kiritmoqda edi. Xiyobonlardan, toʻs bosgan toshlardan odamlarning arvohlari moviy nur taratib yurib kelar, anglab boʻlmas gʻudranishlar, gʻalati jonivorlar kulrang qizgʻish qumda oʻqdek uchib chopar edilar. Har bir derazada kimdir turar va deraza rahidan egilgancha, xuddi abadiyat suviga gʻarq boʻlgandek, asta qoʻlini uzatar, oyning kumush nurlariga choʻmilgan minora tagidagi tubsiz boʻshliqda harakat qilayotgan qandaydir koʻlankalarga qoʻl siltar edilar, uning yuragi qandaydir musiqa tovushini eshitgandek boʻldi va Spender bunday tovush beruvchi cholgʻu sozi qanaqaligini tasavvur qilishga urinib koʻrdi... Shahar arvohlarga limmo-lim edi.
— Hoy, kim bor? — qichqirdi Biggs qaddini gʻoz tutib va kaftlarini ogʻziga karnay qilib. — Hoy, bu shaharda jon zoti bormi, ovoz bering!
— Biggs! — dedi kapitan. Biggs jim boʻldi.
Ular tosh taxtalar yotqizilgan koʻchalarga qadam bosishdi. Endi ular shivirlab gaplashishar edi, chunki ular goʻyo ochiq osmon ostidagi ulkan qiroatxonaga yoki bosh uzra yorqin yulduzlar-u, shabada esib turgan dahmaga kirib qolgandek his etmoqda edilar oʻzlarini. Kapitan ovozini koʻtarmay gapirardi. U shahar aholisi qayoqqa ketganini, ular qanaqa odamlar boʻlganini, ularga qanday qurollar hukmronlik qilganini, ular nimadan qirilib ketganini bilishni istardi. U past ovozda savollar berardi: ular bunday asriy shaharni qanday qurishdi ekan? Ular Yerda boʻlishganmikan? Oʻn ming yillar muqaddam yerliklarga shular nasl qoldirganmikan? Ular ham bizdek sevib, yomon koʻrishganmikan? Ular ham ahmoqlikka yoʻl qoʻyishganda bizdek holga tushishganmikan?
Ular tosh qotib qolishdi. Oylar bamisoli ularni sehrlab, muzlatib qoʻygandek edi; yengil shamol ularni yelpir edi.
— Lord Bayron, — dedi Jeff Spender.
— Qanaqa Lord? — kapitan unga burildi.
Lord Bayron, shoir, XIX asrda yashagan. Juda ilgari u bir she’r yozgan edi. Bu she’r mana bu shaharga juda ham mos keladi va marsliklar his qilishlari kerak boʻlgan tuygʻularni ifoda etar edi. Agar uni his qiladigan bitta-yarimta odam bu yerda qolgan boʻlsa! Bunday she’rlarni soʻnggi marslik shoir yozishi mumkin edi.
Odamlar qimir etmay turishardi. Ularning soyalari ham qotib qolgan edi.
— Bu qanday she’r ekan? — soʻradi kapitan.
Spender ogʻirligini ikkinchi oyogʻiga soldi, qoʻlini koʻtardi, nimanidir eslagan boʻldi, bir lahza koʻzini qisib turdi, keyin u past ovozda shoshmasdan she’rni oʻqishga tushdi, hamma undan koʻz uzmay tinglay boshladi:

Tunlari kezmoqlik na hojat endi,
Qalbimiz sevgiga limmo-lim — mana.
Borliqni toʻldirgan kumush oy nuri,
Sevgi dostonidan soʻylar rosmana.
Shahar kumushrang tusda, baland, unsiz. Odamlarning nigohi oyga qadaldi.

Qilich qayrar oʻzin pichoqqa,
Yurak yormoq boʻlar vujudni.
Axir mangu olov qayda bor,
Qalb baxsh etdi ishqqa bor-budni.
Oy intilar Yer sari taqir,
Azbaroyi sevgi zoʻridan.
Tunlari kezmoqlik na hojat endi,
Oydinning yoʻq farqi qalbim qoʻridan.
Yerliklar shahar markazida unsiz turar edilar. Tun osmoni ochiq va bulutsiz edi. Shamolning hushtagidan boshqa tiq etgan tovush yoʻq edi. Ularning roʻparasida maydon yastanib yotardi. Koshin uzra qadimgi jonivorlar va odamlarning suratlari aks ettirilgan. Ular tik turgancha tomosha qilar edilar.
Biggs birdan oʻxchidi. Koʻzlari xiralashʻdi. Qoʻlini ogʻziga bosdi-da, vujudi titrab yutindi, koʻzlarini qisdi, ikki bukilib qoldi, ogʻziga quyuq bir narsa toʻlib qayd qilib yubordi, qayd qilgan narsasi shalop etib koshin ustiga tushdi-da, suratlarni qoplab oldi. Bu hol ikki marta takrorlandi. Muzdek havoda achchiq musallas hidi anqidi. Hech kim Biggsga yordam bergani joyidan qimirlamadi. U hamon qayt qilardi.
Spender unga bir qarab qoʻydi-da, orqasiga burilib, u yerdan ketdi. U bir oʻzi oy yoritib turgan shahar koʻchalari boʻylab yurib borar va doʻstlariga qayrilib qaramaslik uchun hech joyda toʻxtamayotgan edi.
Ular tonggi soat toʻrtdagina uxlagani yotishdi. Adyolga choʻzilishdi-da, koʻzlarini yumishdi va bir maromda nafas ola boshlashdi. Kapitan Uaylder gulxan yonida oʻtirib, unga shox-shabbalar tashlar edi.
Ikki soat oʻtgach, Mak-Klyur koʻzlarini ochdi.
— Uxlamayapsizmi, komandir?
— Spenderni kutayapman. — Kapitan zaifgina jilmaydi.
Mak-Klyur oʻylab qoldi.
— Bilasizmi, komandir, nazarimda u kelmaydigandek. Nimagaligini oʻzim bilmayman-u, ammo koʻnglim shuni sezib turibdi. U kelmaydi.
Mak-Klyur boshqa yonboshiga agʻdarildi. Olov chirsillab uchqun sachratdi-da, oʻchib qoldi.
Oradan bir hafta oʻtdi, Spenderdan esa dom-darak yoʻq edi. Kapitan uni qidirgani bir qancha dastalar yubordi, lekin ular qaytib kelishdi-da, qayoqqa gʻoyib boʻlganiga aqlimiz yetmay qoldi, deb aytishdi. Hechqisi yoʻq, sayoqlanib yurib-yurib oʻz oyogʻi bilan qaytib keladi. Oʻzi sayoq va betayin bir odam edi. Ketsa ketib oʻlmaydimi.
Kapitan indamadi, biroq hammasini kema jurnaliga yozib qoʻydi...
Bir kuni erta bilan — bu dushanba ham yoki seshanba ham, yoki Marsning boshqa har qanday kuni boʻlishi mumkin edi — Biggs yuzini oftobga tutgancha va oyoqlarini muzdek suvda oʻynatgancha kanal qirgʻogʻida oʻtirardi.
Kanal boʻyidan bir odam kelardi. Uning soyasi Biggsga tushdi. Biggs koʻzlarini ochdi.
— Oʻ, alhazar! — deb yubordi Biggs.
— Men seni oʻldiraman.
— Qoʻysang-chi bu ahmoqona hazilingni, Spender.
— Oʻrningdan tur, erkaklardek oʻl!
— Xudo haqqi, toʻpponchangni ol.
Spender toʻpponcha tepkisini faqat bir marta bosdi. Bir lahza burun kanal qirgʻogʻida oʻtirgan Biggs asta oldinga egildi-da, suvga qulab tushdi. Oʻq ovozi xuddi yaproq shitiridek, zaif gʻoʻngʻillashdek juda past edi. Jasad asta, tanho, tinch oqayotgan kanal suviga tushdi-da, bosiq «bilq» etgan tovush chiqarib, koʻzdan gʻoyib boʻldi.
Spender toʻpponchani gʻilofga soldi-da, tovushsiz odimlab nari ketdi. Mars uzra quyosh charaqlab turardi, uning nurlari Spenderning qoʻllarini kuydirar, qoʻrgʻoshinday yaltiroq yuzini jizillatar edi. U chopmayotgandi, goʻyo oʻtgan galdan buyon hech narsa oʻzgarmagandek, agar hozir kunduz ekanini hisobga olmaganda, bemalol ketib borar edi. U raketa yoniga bordi; bir necha odam bostirma tagida kema oshpazi qoʻyib ketgan nonushtaning changini chiqarmoqda edi.
— Ana, Oʻlgʻiz Boʻrimiz kelib qoldi, — dedi kimdir.
— Kel, Spender! Koʻrishmaganimizga ham ancha boʻldi-ya!
Stolda oʻtirgan toʻrtovlon ularga indamay qarab turgan kishiga tikilishdi.
— Senga bu la’nati xarobalarni xudo berib qoldi-da, — kinoyali jilmayib dedi oshpaz, tovoqdagi qop-qora suyuqlikni aralashtirar ekan. — Qaranglar, suyaklari sanalib turgan och koʻppakdan farqi qolmabdi.
— Boʻlsa bordir. Men bir narsani aniqlashim kerak edi. Agar shu atrofda marslikni koʻrib qoldim, desam, nima degan boʻlar edilaring?
Toʻrttala fazogir sanchqilarini bir chetga qoʻyishdi.
— Marslik? Qayerda?
— Bu muhim emas. Sizlarga bitta savol bersam maylimi? Agar mamlakatingizga begona odamlar kirib kelib, hamma narsani agʻdar-toʻntar qila boshlasa, marslikning oʻrnida siz boʻlganingizda oʻzingizni qanday his etar edingiz?
— Qanday his etishimni men yaxshi bilaman, — dedi Cheroki. — Tomirimda cheroklar qabilasi qoni oqadi. Bobom Oklaxoma tarixidan koʻp narsalar gapirib bergan edi. Men sizlarga aytsam, agar bu yerda marsliklar qolgan boʻlsa, men ularni tushunaman.
— Sizlar-chi? — ehtiyotkorlik bilan soʻradi boshqalardan.
Hech kim hech narsa deb javob bermadi. Oʻrtaga oʻzgacha bir sukunat choʻkdi. Goʻyo topishmoq aytildi-yu, “topgan topaloqniki” qabilidagi bir holat edi. Topgan olib ketaveradi-yu, qolganlar qulogʻini ushlab qolaveradi.
— Shunaqa gaplar, — dedi Spender. — Men marslikni uchratib qoldim.
Ular Spenderga ishonqiramay qarab turishardi.
— Hov anavi yerda, oʻlik qishloqlardan birida Uni uchrataman deb sira oʻylamagandim ham. Aqalli qidirganim ham yoʻq. Bilmadim, u yerda u nima qilayotgan ekan. Shu haftada men bir kichikroq shaharchada yashadim, qadimgi yozuvlarni oʻrganishga harakat qildim, ularning qadimgi san’atlarini tadqiq qildim. Kelib-kelib bir kun bir marslikni koʻrib qoldim. U bir lahzagina koʻrinib turdi-da, oʻsha zahoti gʻoyib boʻldi. Shundan keyin ikki kungacha koʻrinmay ketdi. Yanagi kelganida men yozuvlarni tadqiq qilib oʻtirardim. Bu bir necha bor takrorlandi, har gal u yaqinroqda paydo boʻlar edi. Men mars tilini oʻrganib olgan kunda, — bu haddan tashqari oddiy edi, menga piktogrammalar yordam berar edi — marslik shundoq qarshimda paydo boʻldi-da: “Menga boshmoqlaringizni bering”, dedi. Men unga boshmoqlarimni berdim, u esa bunday dedi: “Endi egningizdagi hamma kiyimingizni bering”. Men hamma kiyimimni yechib berdim, u yana: “Toʻpponchangizni bering” dedi. Toʻpponchamni berdim. Shunda u: “Endi men bilan yuring-da, nima boʻlishini tomosha qiling”, dedi. Shunday qilib, marslik lagerga ketdi, xullas, u mana shu yerda.
— Men hech qanaqa marslikni koʻrmayapman, — e’tiroz bildirdi Cheroki.
— Afsus.
Spender gʻilofdan toʻpponchani oldi. Past gʻoʻngʻillash eshitildi. Birinchi oʻq chapdan eng chekkadagi odamga borib tegdi. Ikkinchi va uchinchi oʻq esa oʻngdan chetdagi va oʻrtada oʻtirgan kishilarga borib tegdi. Oshpaz qoʻrqib gulxandan oʻgirildi va toʻrtinchi oʻq unga borib tegdi. U yuztuban olov ichiga qulab tushdi va qimirlamay yotib qoldi, kiyimlari esa gurillab yondi.
Quyosh nuriga choʻmgancha raketa gʻoz turar edi. Stolda uch kishi oʻtirar, qoʻllari esa allaqachon sovib qolgan nonushtali likopchalar yonida turardi. Omon qolgan birgina Cheroki gap nimadaligini anglayolmay Spenderga qaradi.
— Men bilan yurishing mumkin, — dedi Spender.
Cheroki hech nima deb javob bermadi.
— Quloq sol, men seni oʻz davramga olaman. — Spender kuta boshladi.
Nihoyat Cheroki tilga kirdi.
— Sen ularni oʻldirding, — dedi u va roʻparasida oʻtirganlarga bazoʻr qarab qoʻydi.
— Ular shunga munosib edilar.
— Esingni yebsan!
— Ehtimol. Lekin sen men bilan yurishing mumkin.
— Sen bilan — nimaga? — qichqirdi Cheroki yuzidan rangi qochgan, koʻzlaridan yosh tirqiragancha. — Yoʻqol koʻzimdan!
Spenderning yuzi koʻkardi.
— Hech boʻlmaganda sen meni tushunarsan, deb oʻylagandim.
— Yoʻqol! — Cherokining qoʻli toʻpponchaga choʻzildi.
Spender oxirgi marta oʻq uzdi. Cheroki boshqa qimir etmay qoldi.
Lekin Spender harakatga keldi. U terlagan yuzini kafti bilan siladi. U raketaga qaradi va shu zahoti badani qalt-qalt titray ketdi. Titragani shunchalik ediki, sal boʻlmasa qulab tusha yozdi. Uning yuzi gipnozdan keyingi yoki gʻalati tush koʻrib uygʻongan odamning yuziga oʻxshab ketar edi. Titrogʻini bosish uchun u oʻtirib oldi.
— Bas qil! Hoziroq! — buyurdi oʻz vujudiga.
Har bir hujayrasi qaqshab titrar edi.
— Bas qil dedim!
Eng soʻnggi titroqni ham siqib chiqarib tashlash uchun u a’zoyi-badanini iroda iskanjasi bilan qattiq qisdi. Endi qoʻllari itoatkor tizzalari uzra tinchgina yotar edi.
U oʻrnidan turdi va shoshmaygina ortmoqlangan oziq-ovqatli xaltachasini orqasiga qulayroq joylab oldi. Bir lahzagina uning qoʻllari yana titrab ketdi, biroq Spender juda qat’iy ravishda: “Yoʻq!” deb buyruq berdi va titroq oʻsha zahoti oʻtib ketdi. Soʻng bitta-bitta odimlab choʻgʻdek qizil qoyalar orasida bir oʻzi koʻzdan gʻoyib boʻldi.
Olov purkagan quyosh tobora yuqoriga oʻrlab borardi. Bir soatdan keyin kapitan nonushta qilgani raketa ichidan chiqib keldi. U fazogirlar bilan salomlashish uchun ogʻiz ochmoqchi ham boʻlgan ediki, havoda toʻpponcha tutunining yengil hidini payqab, toʻxtab qoldi. Qarasa, oshpaz gavdasi bilan gulxanni qoplab yerda yotibdi. Toʻrttala fazogir esa sovib qolgan nonushta oldida oʻtirardi.
Trapdan Parkxill va yana ikki odam tushib keldi. Kapitan ularning yoʻlini toʻsib turar ekan, koʻzlarini stolda unsiz oʻtirgan odamlardan, ularning gavdalarini gʻalati tutib turishlaridan ololmayotgan edi.
— Hamma odamlarni yigʻing! — buyruq berdi kapitan.
Parkxill kanal yoqalab yugurib ketdi.
Kapitan qoʻli bilan Cherokini turtdi. Cheroki asta bukildi-da, stuldan yiqilib tushdi. Quyosh nurlaridan uning qattiq sochlari va yuzi yorishib ketdi.
Ekipaj toʻplandi.
— Kim yoʻq?
— Yana oʻsha Spender yoʻq. Biggsni kanaldan topolmadik.
— Spender!
Kapitan uchlari quyoshli osmonga qadalgan togʻlarga qarab qoʻydi. Quyoshda uning tirjaygan tishlari charaqlab ketdi.
— Jin ursin uni, — horgʻin dedi kapitan. — Nega u mening oldimga kelmadi, u bilan oʻzim gaplashib qoʻyardim.
— Yoʻq, u bilan men gaplashib qoʻyardim! — qichqirdi Parkxill koʻzlari gʻazabdan chaqnab. — Boshini yorib, miyasining qatigʻini chiqarardim.
Kapitan Uaylder boshi bilan imlab ikkalasini chaqirdi.
— Belkuraklarni olinglar, — dedi u. Jaziramada yer kavlash oʻlimdan qiyin edi. Qurib qolgan dengizdan issiq shamol esar, yuzga changni keltirib urar edi, kapitan boʻlsa, Injilni varaqlardi. Biroq u kitobni yopdi va belkuraklardan matoga oʻralgan badanlarga qum ohista shuvullab toʻkila boshladi.
Ular raketa oldiga qaytib borishdi, vintovkalarining zatvorlarini sharaqlatishdi, kamarlariga orqadan granatalar bogʻlab olishdi, toʻpponchaning gʻilofdan oson sugʻurib olinishini tekshirib koʻrishdi. Har bir kishiga togʻning ma’lum bir joyi ajratilgan edi. Kapitan kim qayoqqa borishini aytib turdi, u ovozini koʻtarmas, qoʻllari holsiz osilib turardi, qoʻllarini deyarli qimirlatmas edi.
— Ketdik, — dedi u.
Spender vohaning turli chekkalarida chang bulutlari koʻtarilishini koʻrib turardi va ta’qib barcha qoidalarga binoan boshlanganini tushundi. U oʻqib turgan yassi kumush kitobini qoʻydi-da, katta tosh ustiga joylashib oʻtirib oldi. Kitob sahifalari papiros qogʻozidek nafis, qoʻlda zarhal va qora chiziqlar bilan ishlangan suratli kumush varaqlardan iborat edi. Bu oʻn ming yil ilgarigi, ular uncha katta boʻlmagan mars qishlogʻining bir villasida topgan falsafiy risola edi. Spender kitobdan ajralgisi kelmasdi.
U hatto avvaliga: “Arzirmikan? Nima boʻlsa boʻldi, ular kelib meni oʻldirmagunlaricha oʻtirib, Injil oʻqiyveraman”, deb oʻyladi.
Ertalab u olti odamni otib oʻldirgandan keyin oʻzini yolgʻiz his etdi, soʻng koʻngli behuzur boʻldi va nihoyat vujudini gʻalati xotirjamlik egalladi, ammo bu tuygʻu ham tez oʻtib ketdi, chunki ta’qibchilarning yoʻlini bildiruvchi changni koʻrgach, uni yana ayovsiz tuygʻular chulgʻadi.
U safar flyagasidan muzdek suv hoʻpladi. Keyin oʻrnidan turdi, kerishdi, esnadi va uni qurshab turgan vohadagi allalovchi sukunatga quloq tutdi. Eh, u va u yoqdan, Yerdan kelgan yana bir necha odam bu yerga kelib oʻrnashib, begʻam, betashvish yashaganlarida, qandoq yaxshi boʻlar edi-ya...
Spender bir qoʻliga kitobni oldi, ikkinchisiga esa toʻpponchani. Roʻparada tagida oppoq toshchalar koʻrinib turgan, qirgʻoqlarini yirik-yirik xarsanglar qoplagan tezoqar daryo shovullardi. U toshlar ustida yechindi-da, badanini chaygani suvga tushdi. Shoshmasdan suvda yuvinib-chayinib oldi-da, yana chiqib kiyimlarini kiydi va toʻpponchani qoʻliga oldi.
Dastlabki oʻq ovozlari kunduzgi soat uchlarda yangradi. Bu paytga kelib Spen¬der baland togʻlarga chiqib ketgan edi. Orqadan uni ta’qib qilib kelar edi¬lar. Uch mars togʻ shaharchasi ortda qoldi. Ularning tepasida marsliklarning villalari yoyilib yotar edi. Yam-yashil oʻtloqlar va tezoqar daryochalardan zavqlangan qadimgi marsliklar toshtaxtalardan hovuzlar barpo etgan, kutubxonalar qurgan, favvoralari shaldirab turgan bogʻlar bunyod etgan edilar. Spender yarim soatcha yomgʻir suviga toʻlgan hovuzda ta’qibchilarning yaqin¬lashishini kutib, choʻmilib oldi.
Villadan chiqib ketar ekan, uning qulogʻiga oʻq ovozi chalindi. Orqa tomonda undan besh metrlar narida gʻisht mayda-mayda boʻlaklarga boʻlinib portladi. Spender yugurib qoya ortiga berkindi, oʻgirilib, bir oʻq bilanoq ta’qib¬chilarning birini yer tishlatdi.
Uni koʻrib olib, qoʻlga tushirishlarini Spender bilar edi. Chor atrofdan oʻrab olishadi-da, asta-sekin yaqinlashib kelaveradilar va qarabsizki, tamom-da. Ularning hatto shu paytgacha granata irgʻitmaganlari gʻalati. Kapitan Uaylder bir ogʻiz aytsa, boʻldi edi...
“Meni tolqonga aylantirish uchun juda ham noziklik qilaman, — deya koʻnglidan oʻtkazdi u. — Kapitanni shu narsa ushlab turibdi. U birgina tirqishcha bilan ishni tugatib qoʻymoqchi boʻlayotir. Ajabo... Mening sarishtagina oʻlishimni istayapti. Qonim toʻkilmasin deyapti. Nima uchun? Shuning uchunki, u meni tushunadi. Uning yigitlari jonini garovga qoʻyib, sabr qilayotgani shundan edi, ishqilib, bitta oʻq bilan boshimni nishonga olib, saranjom qilsa goʻrga edi. Shunday emasmi?”
Spenderning atrofidagi toshlarni irgʻitib, birin-ketin toʻqqiz-oʻn marta oʻq uzildi. Unga qarata ustalik bilan oʻq uzishardi, u hatto qoʻlidan qoʻymay ushlab turgan kumush kitobdan nigohini ham uzmayotgandi.
Kapitan qoʻlida vintovka bilan quyoshning jazirama nurlari ostida panadan sakrab chiqdi. Spender toʻpponchasi bilan uni moʻljalga ola boshladi, biroq otishga shoshmayotgandi. Buning oʻrniga u boshqa nishonni tanladi va Uayd yotgan qoyaning choʻqqisini uchirib yubordi. Oʻsha yoqdan ayanchli qichqiriq eshitildi.
Birdan kapitan qaddini gʻoz tutdi-da, oq roʻmolcha tutgan qoʻlini osmonga koʻtardi. U oʻz odamlariga bir narsalar dedi va vintovkasini bir chetga qoʻyib, nishablikdan yuqoriga oʻrlab ketdi. Spender bir oz kutib turdi, keyin toʻpponchasini shay tutgancha u ham oyoqqa turdi.
Kapitan uning oldiga keldi-da, Spenderga qaramaslikka harakat qilib, issiq toshga oʻtirdi.
Kapitanning qoʻli kurtkasi choʻntagiga choʻzildi. Spender toʻpponchasini mahkamroq qisdi.
— Sigareta chekasanmi? — taklif qildi kapitan.
— Rahmat. — Spender bitta sigareta oldi.
— Gugurting bormi?
— Bor.
Ular chuqur sukunat ichida bir-ikki sigaret tutunini ichiga tortishdi.
— Kun issiq, — dedi kapitan.
— Juda ham.
— Qalay, yaxshi joylashib oldilaringmi?
— Zoʻr.
— Qancha turmoqchisizlar?
— Oʻn-oʻn beshta odamni yer tishlatishga qancha kerak boʻlsa, oʻshancha.
— Ertalab qulay payt ekanida sizlar nega biz uchalamizni oʻldirmadinglar? Bemalol shunday qilsalaring boʻlar edi-ku?
— Bilaman. Kayfiyat yoʻq edi. Miyangda bir narsa gʻuvillab turganida oʻzingga-oʻzing pand bera boshlaysan. Bitta sen haqsan, boshqalar hammasi nohaq, deb oʻylaysan. Lekin, men mana bu odamlarni oʻldira boshlaganimda birdan ularning gʻirt ahmoqligini, ularga qoʻl koʻtarib bekor qilganimni anglab qoldim. Kech angladim. Shundan keyin davom etishga koʻnglim boʻlmadi, oʻzimni yana aldash, gʻazabimni qoʻzgʻatish, kerakli kayfiyatni qayta tiklash uchun bu yerdan ketdim.
— Qayta tikladingizmi?
— Unchalik emas. Lekin shu ham yetarli.
Kapitan sigaretasini aylantirib qaray boshladi.
— Nega shunday qildingiz?
Spender xotirjam toʻpponchani oyoqlari yoniga qoʻydi.
— Chunki men Marsda koʻrganlarimni faqat orzu qilish mumkin, xolos. Ular biz yuz yil avval toʻxtatishimiz kerak boʻlgan joyda toʻxtaganlar. Men ularning shaharlarini aylanib chiqa boshladim, bu xalqni bilib oldim va ularni oʻz ajdodlarim deb atashdan baxtli boʻlar edim.
— Ha, ularning shaharlariga gap yoʻq. — Kapitan shaharlardan biriga boshi bilan ishora qildi.
— Gap faqat shundagina emas, albatta, ularning shaharlari yaxshi. Marsliklar oʻzlarining turmushlarini san’atkorona ifodalab qoʻya olishgan. Amerikaliklarda san’at har doim alohida modda hisoblanadi, uning joyi — yuqorida, hardamxayol oʻgʻlining xonasida. Boshqalar uni yakshanbalik ulushlari, ta’bir joiz boʻlsa, kimdir din bilan qorishiqda deb biladi. Marsliklarda esa hammasi bor — san’at ham, din ham va boshqalar ham...
— Ular bir narsaning tagiga yeta olishdi, deb oʻylaysizmi?
— Albatta.
— Shuning uchun ham siz odamlarni oʻldira boshlagansiz?
— Kichkinaligimda ota-onam meni oʻzlari bilan Mexiko-sitiga olib ketishdi. Otam oʻzini u yerda baqiroq, dimogʻdor tutganini hech esimdan chiqarolmayman. Onamga kelsak, uni u yerdagi odamlar kam yuvinadi, badani qora deb unchalik yoqtirishmasdi. Opam esa ular bilan umuman gaplashmasdi. Bitta mengina ularga yoqib qolgan edim. Otam bilan onamning Marsga kelib qolsa oʻzlarini xuddi oʻshanday tutishlarini men juda yaxshi tasavvur qilaman. Oʻrtacha amerikalik har qanday gʻayrioddiy narsaga burnini jiyirib qaraydi. Chikago tamgʻasi yoʻqmi, demak, bu hech narsaga yaramaydi. Koʻrdingizmi qanaqa! Ey xudo, shunaqayam boʻladimi! Urush-chi! Parvozimizdan oldin Kongressda yangragan nutqlar esingizdadir! Mabodo sayohat muvaffaqiyatli chiqsa, Marsda uch atom laboratoriyasi va atom bomba omborlari joylashtirishar emish-a! Bundan chiqdi, Mars tamom; barcha moʻ’jizalar yoʻq boʻlib ketadi. Xoʻsh, oʻzingiz ayting-chi, agar marslik Oq uy pollarini hoʻl qilib qoʻysa, siz oʻzingizni qanday his qilgan boʻlardingiz?
Kapitan churq etmay quloq solib turardi.
Spender gapida davom etdi:
— Qolgan galvarslar-chi? Togʻ sanoati bosslari, sayohat byurosi... Ispaniyadan Kortes oʻzining yuvosh kompaniyasi bilan kelganida Meksikaga nima boʻlgani esingizdami? Bu yuho taqvodor — iblislar qanday madaniyatni yoʻq qilib tashlashdi! Tarix Kortesni kechirmaydi.
— Bugun biz bilan odobli muomala qilishdi deb aytib boʻlmaydi, — dedi kapitan.
— Mening ilojim qancha edi! Siz bilan bahslashaymi? Axir men bir oʻzimman — u yerda, Yerdagi bu ablah, yebtoʻymas butun bir galaga qarshi bir oʻzim-a. Ular bu yerda darhol oʻzlarining maraz atom bombalarini irgʻita boshlaydilar, yangi urushlar uchun bazalarga yer talashadilar. Bu ham yetmagandek, bir sayyora kamlik qilib, boshqa sayyoralarning rasvosini chiqaradilar. Kallasiz vaysaqilar. Bu yerga kelganimda men oʻzimni faqat madaniyat deb atalmish bu balodan emas, ularning bu axloq-odobi, bu rasm-rusumlaridan ham qutulgandek boʻlgan edim. Bu yerda endi menga ularning qonun-qoidalari-yu, tuzumlari daxl qilmaydi deb ishongandim. Barchalaringizni asfalasofilinga joʻnatib, oʻzim xon, koʻlankam maydon boʻlib yashasam boʻlaverardi.
— Lekin teskari boʻlib chiqdi.
— Ha. Raketa yonida beshalasini yer tishlatganimda butunlay yangilana olmaganimni, haqiqiy marslik boʻlolmaganimni angladim. Yerda senga yopishgan balodan osonlikcha qutulib boʻlmas ekan. Lekin men endi ikkilanmay qoʻydim. Men hammangizni bitta qoʻymay oʻldiraman. Bu navbatdagi ekspeditsiyani joʻnatishni kam deganda besh yilga surib yuboradi. Bizning raketamiz yagona, boshqa bunaqasidan yoʻq. Yerda bizdan bir yil, boʻlmasa ikki yil yangiliklar kutishadi va biz haqimizda ular hech narsa bilolmagach, ularga yangi ekspeditsiyani tayyorlash juda qimmatga tushadi. Raketani ikki barobar katta qilib ishlaydilar, yangi omadsizliklardan saqlanish uchun yuzlab ortiqcha omilkor konstruksiyalar qiladilar.
— Hisob-kitobingiz chakki emas.
— Bordi-yu, siz yaxshi xabarlar bilan qaytib borsangiz, bu Marsga ommaviy bostirib kelishni tezlashtiradi. Shunda, xudo xohlasa, oltmish yoshgacha yashayman-da, har bir yangi ekspeditsiyani qarshi olaveraman. Har gal bittadan ortiq raketa yuborishmaydi — u ham yilda bir marta va ekipaj yigirma kishidan ortiq boʻlmaydi, men, albatta, ular bilan doʻstlashib olaman, raketamiz toʻsatdan portlab ketdi deyman, — men buni sizlarni biryoqlik qilib olgach, shu hafta ichidayoq portlataman, keyin esa ularning oʻzlarini yoʻq qilib yuboraman. Shu bilan yarim asrcha Marsni omon saqlab qolaman; yerliklar, ehtimol, ortiq urinmay qoʻyishadi. Tinmay yonadigan va tushib turadigan seppelpilar qurilishiga odamlar qanday sovuqqonlik bilan qaragani esingizdadir?
— Hammasini miridan-sirigacha oʻylabsiz, — iqror boʻldi kapitan.
— Xuddi shunday.
— Bir narsadan tashqari: bizlar juda koʻpmiz. Bir soatdan keyin halqa yopiladi. Bir soatdan keyin siz murdaga aylanasiz.
— Men yerosti yoʻllarini koʻrdim va shunday mustahkam bombapanalarni koʻrdimki, siz ularni ikki dunyoda ham topolmaysiz. Oʻsha yoqqa boraman, bir necha hafta oʻtiraman. Sizning sabr kosangiz toʻladi. Shunda men chiqaman-da, sizlarni yana bittama-bitta narigi dunyoga joʻnataveraman.
Kapitan bosh irgʻadi.
— Menga oʻzingizning bu yerdagi tamadduningiz haqida soʻzlab bering, — dedi u qoʻli bilan togʻ qishloqlari tomonni koʻrsatib.
— Ular tabiat bilan hamjihatlikda, dorilomon yashashgan. Odam bilan inson oʻrtasida chegara oʻrnatish uchun juda haddilaridan oshib ketmaganlar. Darvin paydo boʻlganda biz shunday xatoga yoʻl qoʻyganmiz. Bizda keyin nima boʻlgan edi: avvaliga suyundik, uni ham, Gekslini ham, Freydni ham quchogʻimizga mahkam bosib olmoqchi boʻldik. Keyin toʻsatdan ma’lum boʻldiki, Darvin bizning dinimiz bilan hech ham chiqisholmas ekan. Nima boʻlganda ham bizga shunaqa tuyulgandi. Lekin bu ahmoqlik-ku, axir! Darvin, Geksli, Freydning bir oz tanobini tortib qoʻymoqchi boʻldik. Ular osonlikcha boʻy berishmadi. Shunda biz dinning dabdalasini chiqarishga kirishdik. Bu ishni doʻndirdik ham. Iymondan ayrildik va hayot mazmuni ustida bosh qotira boshladik. Agar san’at — bor-yoʻgʻi qoniqmagan ehtiroslar ifodasi, agar din — oʻz-oʻzini aldashgina boʻlsa, unda biz nega yashaymiz? Iymon hamma narsaga javob topib bersin! Lekin Darvin va Freyd kelishi bilan u naychaga kirib ketdi. Inson zoti shu adashganicha qolib ketdi.
— Marsliklar-chi, toʻgʻri yoʻlni topib olishgandir, hoynahoy? — surishtirdi kapitan.
— Ha. Ular fan bilan dinni shunday uygʻunlashtirib yubora oldilarki, ular bir-birini inkor etmadilar, balki bir-birlariga yordam berib, boyitdilar.
— Hech aql bovar qilmas hol!
— Xuddi shunday boʻldi ham. Buning amalda qanday boʻlganini sizga juda-juda koʻrsatgim kelayapti.
— Odamlarim meni kutib turishibdi.
— Yarim soatgina shoshmay turing. Ularga aytib qoʻying, ser.
Kapitan taysalladi, soʻng oʻrnidan turdi-da, joyidan qimirlamay turish uchun pastga yotib olgan dastasiga qarab qichqirdi.
Spender uni nuqsonsiz muzdek marmar bilan tiklangan moʻ’jazgina mars qishlogʻiga olib bordi. Ular ulkan hayvonlar tasviri tushirilgan katta ravoqlarni koʻrishdi. Tasvirlar ichida oq panjali mushuklar va quyosh ramzini bildiruvchi sariq doiralar bor edi, hoʻkizlarni esga soluvchi hayvon haykalchalari, erkaklar, ayollar va tumshugʻi ulkan bahaybat itlarning siymolari koʻzga tashlanardi.
— Mana sizga javob, kapitan.
— Koʻrmayapman.
— Marsliklar hayvonlar hayotining sirini bilib olganlar. Hayvon yashashning ma’nosini bilolmaydi. U yashaydi. Yashash uchun yashaydi. Uning uchun javob hayotning oʻzidan iborat, sevinchi ham, lazzati ham shuning ichida. Mana bu haykalga bir qarang-a: hamma joyda ramziy hayvonlar tasviri.
— Majusiylikka ham oʻxshab ketadi.
— Aksincha, bu xudoning ramzi, hayotning ramzlari. Marsda ham Insonga insondan juda ham koʻp narsa va hayvondan juda ham oz narsa yuqib qolgan paytlar ham boʻlgan. Lekin Marsdagi odamlar bir narsani tushunganlar: tirik qolish uchun hayotning ma’nosi nima ekanini kavlashtirishni bas qilish kerak. Hayotning oʻzi tayyor javob. Hayotning maqsadi hayotni qayta tiklash va uni iloji boricha yaxshiroq tashkil etish. Marsliklar, nima uchun yashash kerak, degan savol ularda javob berish mumkin boʻlmagan ayni qizgʻin urush va musibatlar paytida tugʻilganini payqab qolganlar. Tamaddun muvozanat va barqarorlik kasb etdi. Urushlar tindi deguncha bu savol yana bema’ni boʻlib qoldi, butunlay boshqacha bema’ni. Hayot yaxshi boʻlganda, u haqda bahs ochishga na hojat!
— Gapingizga qaraganda, marsliklar ancha sodda boʻlishgan ekan-da?
— Soddalik oʻzini oqlagan joyda, albatta. Ular hamma narsani dabdala qilish, hamma narsani ostin-ustin qilishga intilish kasalligidan forigʻ boʻlganlar. Ular din, san’at va fanni bir-biri bilan uygʻunlashtirib yuborganlar: axir fan oxir-oqibatda biz tushuntirib berishdan ojiz boʻlgan moʻ’jizani tadqiq etishi, san’at esa, mana shu moʻ’jizani talqin etishi kerak boʻlgan. Ular fanning goʻzallikni, nafosatni barbod etishiga yoʻl qoʻymaganlar. Bular hammasi me’yor masalasidir. Yerliklar shunday mulohaza qiladilar: mana bu suratda rang yaxshi chiqmagan, fan esa rang — bu bor-yoʻgʻi modda zarralarining muayyan joylashuvi, aks etayotgan nurning alohida qiyofasi ekanini isbotlay oladi. Binobarin, rangi mening nigohimga tushgan predmetlarning haqiqiy vositalari hisoblanadi. Undan koʻra aqlliroq boʻlgan marslik shunday degan boʻlar edi: “Bu ajoyib surat. Uni ilhombaxsh inson qoʻli va miyasi bilan yaratgan. Uning gʻoyasi va boʻyoqlariga hayot bergan. A’lo narsa”.
Ular jim qolishdi. Kechki quyosh nurlariga koʻmilib oʻtirishar ekan, kapitan unsiz marmar shaharchani qiziqish bilan tomosha qila boshladi.
— Mana bu yerda jon-jon deb yashagan boʻlardim, — dedi u.
— Xohlasangiz boʻldi.
— Siz menga taklif etayapsizmi?
— Odamlaringiz ichida bularning barchasini kim yaxshi tushuna oladi? Ular oʻzlariga yetguncha dimogʻdor, endi ularni toʻgʻrilab boʻlmaydi. Ular bilan Yerga qaytishingizga na hojat! Jons bilan pachakilashganimi? Xuddi Smitdagidek vertolyot sotib olganimi? Qalb bilan emas, hamyon bilan musiqa eshitish uchunmi? Bu yerda bir hovlida men bir mars musiqasi yozuvini topib oldim, u kam deganda ellik ming yil oldin yozilgan ekan. U hali ham binoyidek ovoz beradi. Bunaqa musiqani hayotda boshqa hech bir joyda eshitmaysiz. Qolsangiz, siz ham eshitar edingiz. Bu yerda kitoblar bor. Men ularni bemalol oʻqiy olaman. Siz ham oʻqir edingiz.
— Bari bir-biridan maroqli narsalar.
— Shunday boʻlsa ham qolmaysizmi?
— Yoʻq. Ammo taklifingiz uchun baribir rahmat aytaman.
— Demak, ma’lum boʻlishicha, siz meni tinch qoʻyish niyatida emassiz. Men barchangizni oʻldirishimga toʻgʻri keladi.
— Siz nekbinsiz.
— Men nima uchun jang qilishni va nima uchun yashashni bilaman, shuning uchun oʻldirishga kelganda men sizdan koʻra chaqqonroqman. Koʻnglimda, ta’bir joiz boʻlsa, oʻz dinim paydo boʻldi: men yana nafas olishni, oftobda yotishni, quyosh nurlarini oʻzimga singdirib toblanishni, kuy tinglashni va kitob oʻqishni oʻrganaman. Xoʻsh, sizning tamadduningiz menga nimani taklif qila oladi?
Kapitan ogʻirligini bir oyogʻidan boshqa oyogʻiga soldi-da, boshini chayqadi.
— Shunday boʻlishidan juda afsusdaman. Bularning barchasidan xafaman...
— Men ham. Endi esa hujumingizni boshlashingiz uchun sizni qaytarib olib borib qoʻyish vaqti keldi.
— Mayli.
— Kapitan, men sizni oʻldirmayman. Hammasi tamom boʻlganda siz tirik qolasiz.
— Nima?
— Men avval-boshdayoq sizni ayashga qaror qilgan edim.
— Obbo, siz-ey...
— Men sizni anovi boshqalardan qutqaraman. Ular oʻldirilgandan keyin siz balki boshqatdan oʻylab koʻrarsiz.
— Yoʻq, — dedi kapitan. — Mening tomirimda koʻproq Yer qoni oqadi. Men sizni ketgani qoʻyolmayman.
— Bu yerda qolish imkoniyatingiz boʻlganida hammi?
— Ha. Shunisi qiziqki, oʻshanda ham. Negaligini bilmayman. Hech oʻzimga shunday savol berib koʻrmagan ekanman. Mana, yetib ham keldik.
Ular avvalgi joylariga qaytib kelishdi.
— Men bilan oʻzingiz xohlab boraverasizmi, Spender? Oxirgi marta aytayapman.
— Tashakkur. Bormayman. — Spender bir qoʻlini oldinga choʻzdi. — Yana bir narsa, ketar jafosiga. Agar siz yengib chiqsangiz, menga bir ish qilib berasiz. Agar kuchingiz yetsa, bu sayyoraning iztirobini hech boʻlmaganda ellik yilga surib berishga harakat qilib koʻring, qadimshunoslar avval bir yaxshilab ter toʻkishsin-da! Rozimisiz?
— Roziman.
— Yana bir gap, agar bundan kimdir yengil tortsa, meni yoz kunida bir aqli suyulgancha qaytib oʻziga kelmagan ojiz bir jinni deb hisoblayvering. Balki siz yengil tortarsiz...
— Oʻylab koʻraman. Xayr, Spender, yaxshi qoling.
— Siz gʻalati odamsiz, — dedi Spender, kapitan garmselga qarshi yoʻlakdan pastga tomon odimlab ketganda.
Nihoyat kapitan uni sabr-toqat bilan kutib turgan, changga botgan oʻz odamlari oldiga qaytib keldi. U quyoshdan koʻzlarini chimirib olgan va ogʻir-ogʻir nafas olardi.
— Ichishga kimda suv bor? — deb soʻradi kapitan.
U qoʻliga muzdek flyagani tutqazganlarini his qildi.
— Rahmat.
U bir hoʻplam ichdi. Ogʻzini artdi.
— Xoʻsh, — dedi kapitan. — Hushyor boʻlinglar. Shoshadigan joyimiz yoʻq, vaqtimiz bemalol. Biz tomondan koʻp qurbon boʻlmasligi kerak. Siz uni oʻldirishingizga toʻgʻri keladi. U men bilan borishga unamadi. Uni bir oʻq bilan yer tishlatishga harakat qiling. Gʻalvir qilib tashlamang. Oʻldiring, vassalom.
— Men uning la’nati kallasini qovoqdek yorib tashlayman, — toʻngʻilladi Sem Parkxill.
— Yoʻq, faqat yuragiga, — dedi kapitan. U Spenderning shafqatsiz qat’iy chehrasini aniq-tiniq koʻrib turardi.
— Uning la’nati kallasini, — takrorladi Parkxill.
Kapitan flyagani unga uzatdi.
— Buyrugʻimni eshitdingizmi? Faqat yuragiga.
Parkxill oʻzicha nimadir deb toʻngʻillab qoʻydi.
— Ketdik, — dedi kapitan.
Ular yana har tomonga sochilib ketishdi, odimlashdan yugurishga oʻtishdi, keyin yana odimlab ketishdi, ular goh jazirama yonbagʻirdan yuqoriga oʻrlar, goh muzdek, toʻs hidi anqib turgan magʻoralarga shoʻngʻib ketishar, goh obdon qizigan tosh hovuriga toʻliq charogʻon ochiq maydonda paydo boʻlib qolar edilar.
“Yuragingdan oʻzingni epchil his qilib, unday boʻlishni istamaganingdan keyin, — oʻyladi kapitan, — bu epchillik va jonsaraklik ham koʻzingga balodek koʻrinib ketar ekan. Bildirmay kirib borish, har xil nayranglarni oʻylab topish va oʻzingning makkorliging bilan faxrlanish, yuragimdan oʻzimning haq ekanligimga ishonmaganimdan keyin unday haqgoʻylik tuygʻusini boshimga uramanmi! Xoʻsh, bunday olib qaraganda, biz kimmiz? Koʻpchiligimiz?... Koʻpchilik har doim aybsiz boʻlib kelganligi shunga javob emasmi? Har doim koʻpchilik hatto tariqcha adashishi mumkin emas, shunday emasmi? Hatto oʻn million yilda ham bir marta adashmaydi...”
U xayol surishda davom etdi: “Bu koʻpchilik degani oʻzi nima-yu, unga kimlar kiradi? Ular nima haqda oʻylaydilar, ular nima uchun aynan shunday boʻlib qolganlar, nahotki hech qachon oʻzgarmaydilar? Qolaversa, men bu la’nati koʻpchilik ichiga qanday jin urib kirib qoldim? Hech oʻzimga kelolmayman. Bunga sabab nima: klosstrofobiya, olomondan qoʻrqishmi yoki shunchaki sogʻlom fikrmi? Butun dunyo oʻzining haqligiga amin boʻlib turganida bitta odam haq boʻlib chiqishi mumkinmi? Keling, bu haqda oʻylamaylik. Qornimizda oʻrmalaylik, biqinib olaylik, tepkini bosaylik! Mana shunday! Shunday!”
Uning odamlari kimoʻzarga chopishar, yiqilishar, yana olgʻa qarab chopishar, soyada bir oz qoʻnim topib, tishlarini tirjaytirishar, ogʻizlari bilan nafas olar edilar, chunki havo ogʻir edi, unda chopish beshbattar ogʻir edi; ogʻir havoda, ora-chora besh daqiqa oʻtirib, ogʻir-ogʻir nafas olgancha tin olmasa boʻlmas edi, — koʻzlarining oldida oʻt chaqnar edi, — kislorodni shuncha ichga tortgan bilan hech kim toʻydim demasdi, oxir tishni-tishga bosib, yana oyoqqa turishga va bu ogʻir havoni oʻt va momaqaldiroq bilan parcha-burish qilib tashlash uchun vintovkani koʻtarishga toʻgʻri kelardi.
Spender kapitan uni tashlab ketgan yerda yotgancha ta’qibchilarga qarab ahyon-ahyonda oʻq uzib qoʻyar edi.
— Uning la’nati miyasini toshlarda ezgʻilayman!— boʻkirdi Parkxill va yonbagʻirdan yuqoriga qarab chopib ketdi.
Kapitan ser Parkxillni nishonga oldi, keyin unga oʻqrayib qaragancha toʻpponchasini bir chetga qoʻydi.
— Nima qilmoqchi edingiz? — soʻradi u holsizlangan qoʻli va toʻpponchadan koʻz uzmay.
U sal boʻlmasa Parkxillning orqasidan otib tashlayozdi.
— Yo alhazar, menga nima boʻldi?
U Parkxillning chopib ketayotib yiqilganini, pana joy topib olganini koʻrdi. Spenderning atrofida siyrak odamlar qatori asta saf tortmoqda edi. U choʻqqida, ikkita xarsang ortida, havo yetishmasligidan ogʻzini horgʻin qiyshaytirib yotardi, qoʻltiqlari tagida qop-qora ter dogʻlari paydo boʻldi. Kapitan bu xarsanglarni aniq koʻrib turar edi. Ikki xarsangni bir-biridan ajratib turgan oʻn santimetrlarcha oraliqdan Spenderning koʻksi koʻrinib turardi.
— Hoy! — deb qichqirdi Parkxill. — Miyangning qatigʻini chiqarishga bitta oʻqni gʻamlab qoʻyibman!
Kapitan Uaylder kutardi. “Ha, Spender, boʻsh kelma, — oʻylardi u. — Oʻzing oʻylaganingdek, tuyogʻingni shiqillat! Yana bir necha daqiqadan keyin kech boʻladi. Ket, keyin yana chiqasan. Xoʻsh! Ketaman deb aytuvding-ku. Oʻzing qidirgan mana bu magʻoralarga gumdon boʻlsang-chi, kirib ol-da, bir oy, bir yil, koʻp yillar yotaver. Oʻzingning gʻaroyib kitoblaringni oʻqi, ehrom hovuzlaringda choʻmil. Qani, hoy odamvachcha, fursat gʻanimatda quyon boʻlib qolsang-chi”.
Spender joyidan qimir etmasdi.
“Unga nima boʻlgan oʻzi?” — soʻradi oʻzidan kapitan.
U toʻpponchasini oldi. Odamlarning bir panadan boshqa panaga chopib oʻtishlarini kuzatib turdi. Moʻ’jazgina, shinam mars qishlogʻi minoralariga koʻz soldi — bamisoli quyosh nuridan charaqlagan kungirador oʻyma shaxmat donalariga oʻxshardi ular soʻng. Nigohini xarsanglarga va Spenderning koʻkragini koʻrsatib turgan oraliqqa oldi.
Gʻazabdan oʻkirgancha Parkxill oldinga otilib chiqdi.
— Yoʻq, Parkxill, — dedi kapitan. — Sizning bunday qilishingizga men yoʻl qoʻyolmayman, boshqa birovga ham. Ichingizdan hech biringizga. Men oʻzim.
U toʻpponchasini koʻtarib nishonga ola boshladi.
“Bundan keyin mening vijdonim sof boʻlarmikan? — soʻradi oʻzidan kapitan. — Buni oʻz zimmamga olib, toʻgʻri qilayapmanmi? Ha, toʻgʻri. Bilaman. Nima qilayotganimni va nima uchun qilayotganimni bilaman. Nima qilsam, hammasi toʻgʻri, axir buni men qilishim kerakligiga imonim komil-ku. Bu qarorimni bir umr oqlab oʻtishimga umid ham qilaman va ishonaman”.
U Spenderga boshini irgʻab qoʻydi.
— Ketdik! — qichqirdi u shivirlab; tabiiyki buni oʻzidan boshqa hech kim eshitmadi. — Yana oʻttiz soniya muhlat beraman senga, oʻttiz soniya.
Bilagidagi soat chiq-chiq qilar edi. Kapitan milning yugurishini kuzatdi. Uning odamlari chopib oldinga harakat qilishdi. Spender joyidan qimir etmas edi. Soat uzoq va juda qattiq, toʻgʻri kapitanning qulogʻiga chiqillar edi.
— Ket, Spender, tezroq ket!
Oʻttiz soniya oʻtib ketdi.
Toʻpponcha hamon nishonda edi. Kapitan chuqur xoʻrsindi.
— Spender, — dedi u uf tortib.
U tepkini bosdi.
Quyosh nurida tosh uzra ixchamgina chang bulutchasi paydo boʻldi — bor-yoʻgʻi shu! Oʻq ovozi aks sado berib yangradi-yu, darrov tindi.
Kapitan oʻrnidan turdi-da, odamlarga qarab qichqirdi:
— U oʻldi.
Ular ishonishmadi. Ular turgan joyidan xarsanglar oʻrtasidagi ochiq tirqish koʻrinmasdi. Ular kapitanning yonbagʻirdan yuqoriga qarab bir oʻzi chopib borayotganini koʻrib turishardi va u yo juda botir, yoki aqldan ozgan degan qarorga kelishdi.
Bir necha daqiqa oʻtgandan keyingina ular kapitanning ketidan chopishdi. Ular jasad atrofiga toʻplanishdi, shunda kimdir soʻradi:
— Yuragidan otibdimi?
Kapitan koʻzini yerga oldi.
— Yuragidan, — dedi u. U Spenderning jasadi ostidagi tosh rangi oʻzgarayotganini payqadi. — U nega kutib turganini bilmoqchiman. U oʻzi oʻylagandek nima uchun ketmaganini bilmoqchiman. U nega uni oʻldirishlarini kutib turganini bilmoqchiman.
— Kim biladi? — dedi kimdir.
Spender esa ularning oldida yotardi, uning bir qoʻli toʻpponchani qisib olgan, ikkinchi qoʻlida esa quyoshda charaqlab turgan kumush kitob bor edi.
“Balki bularning barchasi men tufaylidir? — soʻradi kapitan. — Ularga qoʻshilishni rad etgani uchundir? Balki meni oʻldirishga Spenderning qoʻli bormagandir? Kim bilsin, men ulardan nimam bilandir farq qilaman. Balki, hamma gap shundadir. U, ehtimol, menga ishonsa boʻladi, deb oʻylagandir. Yoki boshqa javob ham bormi?”
Boshqa javob yoʻq edi. U jasad oldida choʻnqayib oʻtirib oldi.
“Men buni oʻzimning hayotim bilan oqlashim kerak. Endi men uni alday olmayman. Bordi-yu, u men nimam bilandir unga oʻxshaganim uchun meni oʻldirmagan boʻlsa, unda men juda koʻp ishlar qilishim kerak boʻladi! Ha, ha, albatta, shunday boʻladi. Men — oʻsha Spenderman, u mening vujudimda yashab qoladi, oʻq uzishdan oldin faqat men oʻylayman. Men umuman oʻq uzmayman, oʻldirmayman. Men odamlarni boshqaraman. U meni oʻzidan, faqat boshqa sharoitlarda koʻrgani uchungina meni oʻldira olmas edi.”
Kapitan boshining orqasini quyosh kuydirayotganini his qildi. Uning qulogʻiga oʻzining ovozi chalindi:
— Eh, oʻq uzishdan oldin men bilan gaplashganda edi, — biron-bir chorasini topgan boʻlarmidik.
— Qanaqa chora? — toʻngʻilladi Parkxill. — Uning bilan bizning zuvalamiz boshqa-boshqa joydan olingan-ku.
Pasttekislik, qoyalar, moviy osmon — barchasini azbaroyi jazirama issiq qoplab olganidan quloqlar shangʻillab ketar edi.
— Darvoqe, siz haqsiz, — dedi kapitan. Bizlarning hech qachon moshimiz ochilmasdi. Spender bilan meni esa gapirishga ham hojat yoʻq edi. Ammo Spender bilan siz va sizga oʻxshaganlar — ikki dunyoda ham murosa qilolmas edi. Aytadilar-ku: “ekkaningni oʻrasan” deb, shunday boʻldi ham. Flyagani oling, bir qultum yutay.
Spenderni boʻsh goʻrga dafn qilish taklifi kapitanning oʻzidan chiqdi. Goʻrni qadimgi mars qabristonidan topishdi. Ular Spenderning qoʻllarini koʻkragiga chalishtirib, kumush tobutga joylashtirishdi va oʻn ming yil avval tayyorlangan sham va musallaslarni ham uning ichiga qoʻyishdi. Goʻrni yopayotib, ular koʻrgan oxirgi narsa Spenderning jonsiz chehrasi boʻldi.
Ular qadimgi xilxonada turishardi.
— Vaqti-vaqti bilan Spenderni eslab tursangiz yomon boʻlmasdi, — dedi kapitan.
Ular xilxonadan chiqishdi va marmar eshikni zichlab yopib qoʻyishdi.
Ertasiga Parkxill oʻlik shaharlarning birida nishonga qarab oʻq uzish poygasini oʻtkazishga qaror qildi — u billur derazalarni nishonga olar va nafis minoralarning uchini choʻrt uchirar edi. Kapitan Parkxillni tutib oldi-da, tishini tutday toʻkdi.

Avgust 2001 - Oʻzga Yurtliklar
Yerliklar Marsga uchib kela boshladilar.
Uchib kelishlarining boisi, ular nimadandir qoʻrqar edilar va ayni zamonda hech nimadan qoʻrqmas edilar, chunki ular baxtli va baxtsiz edilar, oʻzlarini ziyoratchilar deb his qilar edilar va ziyoratchilar deb his qilmas edilar. Har birining oʻz sababi bor edi. Ular jonlariga tekkan xotinlarini yoki jonlariga tekkan ishlarini yoki jonlariga tekkan shaharlarini tashlab kelgan edilar; nimanidir topish yoki nimadandir qutulish yoki nimanidir qazib olish, nimanidir kavlab olish, yoki nimanidir yerning tagiga yashirib qoʻyish, yoki nimanidir abadiy unutish uchun uchib kelar edilar. Ular katta umidlar bilan, kichkina umidchalar bilan, butunlay umidsiz uchib kelar edilar. Biroq koʻplab shaharlarda toʻrt rangli shiorlarda hukmdor barmoq amrona koʻrsatib turar edi: sen uchun osmonda ish bor — Marsga bor! Shunday qilib, odamlar yoʻlga tushar edilar; toʻgʻri, avvaliga ular oz-oz edilar, nari borsa, oʻntadan — aksariyatlari raketa osmonga oʻqdek otilishidan burunroq oʻzlarini yomon his qila boshlagan edilar. Bu kasalning nomi yolgʻizlik edi, chunki u yerda, hov pastda jonajon shahring avval mushtumdek, keyin limon donasidek, keyin toʻgʻnagʻich boshchasidek, nihoyat kichraya borib, oxiri reaktivning olov oqimi ostida butunlay koʻrinmay ketganini tasavvur qilishing hamon senda shunday bir tuygʻu paydo boʻladiki, goʻyo sen yorugʻ olamda hech qachon tugʻilmagansan, hech qayerda hech qanaqa shahar boʻlmagan, sen ham hech qayerda boʻlmagansan, chor atrofing boʻm-boʻsh koinot, bironta ham tanish odam yoʻq, nuqul begona odamlar. Shtatingni — Illinoys yoki Ayovami, Missuri yoki Montanami, bulutlar qa’riga kirib koʻzdan yoʻqolganda, butun Qoʻshma Shtatlarni-ku, qoʻyaver, butun Yer sayyorasi zulmat qoʻynida qisilib-qisilib, xuddi noma’lum yoqqa uchib ketayotgan iflos kulrang koptokka aylanadi, — ana shunda oʻzingni koinot kengliklarida mutlaqo yolgʻiz, yakrang, yaknasaq musofir boʻlasan-qolasan va oldinda seni nelar kutayotganini tasavvuringga ham keltirolmaysan. Dastlabki kelganlar juda ozchilik boʻlganiga ajablanmasa ham boʻladi. Koʻchib kelganlarning holi Marsga koʻchib oʻtgan yerliklar miqdoriga mutanosib tarzda oʻsib borardi: bir kishiga qoʻrqinchli, koʻpchilik boʻlsa — unchalik emas, ammo Yolgʻizlarga oʻzidan boshqa ishonadigan hech kim boʻlmaydi.

Dekabr 2001 - Yashil Tong
Quyosh botganda u soʻqmoq yonida oʻtirdi-da, gʻaribgina ovqat tayyorladi; soʻng paydar-pay ogʻziga luqmalardan solgancha va oʻychan kavshagancha olovning charsillashiga quloq soldi. Boshqa oʻttiz kunga oʻxshagan yana bir kun oʻtdi; erta tongdan koʻplab shinam qazish, soʻng ularga urugʻ qadash, tip-tiniq kanallardan suv tashib keltirish kerak. Hozir, charchoqdan oʻzini qoʻrgʻoshindek ogʻir his qilgancha u osmonga qarab yotardi, osmon esa rangini oʻzgartirib, kech boʻlganidan darak bermoqda edi.
Uning ismi Benjamin Driskol edi, yoshi oʻttiz birda. Uning niyati bitta — qanday qilib boʻlmasin, Mars yam-yashil libosga burkansa, qalin bargli baland daraxtlarga qoplansa, iloji boricha koʻproq havo paydo boʻlsa, kerak boʻlsa yilning toʻrt faslida ham gurkirab tursa, diqqinafas yozda shaharlarning havosini yangilasa, qishning izgʻirinli shamollarini toʻsib tursa. Daraxt nimalarga qodir emas... U tabiatga rang beradi, soya tashlaydi, yerni mevalari bilan ma’mur qiladi. Yoki bolalar oʻyinlarining saltanatiga aylanadi — sirpanish, oʻyinlar oʻynash, qoʻlda osilib turish mumkin boʻlgan butun bir osmoniy olam desangiz-chi... U rizq va sevinch eltuvchi bahaybat inshoot; mana daraxtning qudrati! Ammo eng avvalo daraxt — bu oʻpka uchun hayotbaxsh muzdek havo va yoqimli shitirlash manbai, u tunda seni allalab, sehrli allalar aytadi, sen esa, qordek oppoq toza toʻshakda yotgancha miriqib tinglaysan.
U yotar va quyoshni, hali-hamon darak boʻlmagan yomgʻirlarni kutgancha bazoʻr bir joyga toʻplanayotgan qop-qora tuproqqa quloq solar edi... Qulogʻini yerga qoʻyib u kelajak yillar guldurosini eshitar va bugun qadalgan urugʻlar yashil kurtak chiqarib, nish urganini, osmonga oʻrlab borayotganini, qator shoxlar yoyayotganini va butun Mars quyoshli oʻrmonga, chappor urgan boqqa aylanayotganini yaqqol koʻrib turardi.
Erta tongda moʻ’jazgina boʻzargan quyosh qator qirlar ortidan endi-endi suzib chiqqanda u oʻrnidan turadi, bugʻi koʻtarilib turgan nonushtani tez-tez tushiradi, oʻchoqdagi qoʻrlarni tepib oʻchiradi, yuk xaltasini ortmoqlaydi va yana joy tanlash, kavlash, urugʻ yoki koʻchat qadash, avaylabgina yerni bosib-bosib qoʻyish, sugʻorish va hushtak chalib ochiq osmonga qaragancha yana odimlab ketish uchun yoʻlga tushadi, osmon esa... tush paytiga kelib osmon butunlay yorishib, tobora yorishib va qizib boradi...
— Senga havo kerak, — dedi u gulxanga. Gulxan — barmogʻini hazillashib tishlab oladigan yuzi qizil jonli oʻrtogʻing, salqin tunlarda esa, doʻstona iliqlik bilan uyquli pushti koʻzlarini qisib qaragancha yonginangda mudroq bosib yotadi... — hammamizga havo kerak. Bu yerda, Marsda havo tansiq. Sal narsaga charchaysan. Xuddi janubiy Amerikadagi And togʻlaridagidek. Havoni yutasan-u, hech nima sezmaysan, sira havoga toʻymaysan.
U koʻkrak qafasini turtib qoʻydi. Oʻttiz kunda rosa kengayib ketibdi-ku! Ha, bu yerda koʻproq havo yutish uchun oʻpkani chiniqtirish kerak. Yoki koʻproq daraxt ekish kerak.
— Nima uchun bu yerdaligimni anglagandirsan? — dedi u. Olov tilini choʻzib qoʻydi. — Maktabda bizga Jonni Olma Urugʻi haqida hikoya qilib bergandi. U Amerika boʻylab yurib, olma daraxti ekar ekan. Mening ishim esa undan koʻra muhimroq. Men dublar, qayragʻochlar va klyonlar ekaman, yana terak, kashtan va kedrlar ham. Men faqat oshqozon uchun meva qilmayman, balki oʻpka uchun havo yasayman. Oʻzing oʻylab koʻr-a, bu daraxtlar oxiri oʻsib-oʻsib, ularda qancha qislorod ishlab chiqarilmaydi deysan!
Marsga uchib kelgan kun esiga tushdi. Minglab boshqalar qatori u oʻshanda tinch Mars tongiga mahliyo boʻlgan va: “Bu yerni qanday oʻzlashtiraman? Nima qilaman? Menga yarasha ish topilarmikan?” — deb oʻylagan edi.
Soʻng hushidan ketgan edi.
Kimdir nashatir spirtli pufakchani uning burni tagiga tiqqan, u yoʻtalib oʻziga kelgandi.
— Hechqisi yoʻq, tuzalib ketasiz, — dedi vrach.
— Menga nima boʻlgan edi, oʻzi?
— Bu yerning havosi juda ham yomon. Koʻplar bunga chiday olmayapti. Siz harholda yerga qaytmasangiz boʻlmaydi.
— Yoʻq! — u oʻtirib oldi, biroq oʻsha zahoti koʻz oldi qorongʻilashib ketdi va nazarida, Mars kamida ikki marta aylangandek boʻldi. Burun kataklari kengaydi, u zoʻrlab havoni ichiga yutishga harakat qildi. — Jinni boʻlib qolaman. Men shu yerda qolaman.
Uni oʻz holiga qoʻyib qoʻyishdi; u xuddi qumdagi baliqdek yotar, ogʻzini kappa-kappa ochib nafas olar va oʻylardi: “Havo, havo. Ular bitta havo deb meni bu yerdan haydamoqchi boʻlayaptilar”. Shunday deya u Mars qirlari va tekisliklarini koʻrib olish uchun boshini burdi. Qarab turib u koʻrgan birinchi narsa shu boʻldi: uzoqda ham, yaqinda ham hech boʻlmasa bitta daraxt koʻrinmaydi. Bu oʻlka bamisoli xudoning qargʻishini olgandek, chor atrofda qora chirindi yastangan, unda esa loaqal bir dona maysa koʻzga tashlanmaydi. “Havo, — oʻylardi u rangsiz nimanidir ichiga yutib pishillab nafas olgancha. — Havo, havo, havo...” Qirlarning uchlarida ham, soyador yonbagʻirliklarda ham, hattoki daryo yoqasida ham na bir daraxt, na bir maysa koʻrinardi.
Boʻlmasam-chi! Javob uning miyasida emas, tomogʻida, oʻpkasida tugʻildi va bu sof kislorod qultumidek fikr birdan unga dalda bagʻishladi. Daraxtlar va maysalar. U qoʻllariga qaradi va kaftining orqasini oʻgirdi, u maysa va daraxt ekadi. Mana unga ish: uning bu yerda qolishiga xalaqit berayotgan narsaga qarshi kurashish. U Marsga qarshi urush e’lon qiladi — alohida, agrobiologik urush. Qadimiy Mars tuprogʻi... Uning oʻz koʻkatlari shuncha millionlab yillar oʻsib, nihoyat yoshini yashab, tugab-bitgan. Bordi-yu, yangi turlar ekilsa-chi? Qishki daraxtlar — shoxdor mimozalar, majnuntollar, magnoliyalar, ulugʻvor evkaliptlar. Unda-chi? Bu yerning tuproqlarida qanaqangi oʻgʻit boyliklari yashirinib yotganini tasavvur ham qilib boʻlmaydi. Bularga odam qoʻli tegmasin, chunki qadimgi paporotniklar, gullar, butoqlar, daraxtlar suvsizlikdan qurib bitgan.
— Men turishim kerak! — qichqirdi u. — Men Koordinatorni koʻrishim kerak!
Yarim kun u va Koordinator yashil libosdagi qanday oʻsimliklar oʻsishi haqida gaplashishdi.
Bir tekisda koʻchat ekishni boshlab yuborishdan oldin, yillar boʻlmasa ham, oylar oʻtar. Ungacha oziq-ovqatni yerdan muzlatilgan holda uchar sumalaklarda yetkazib turishadi; faqat bir necha havaskorlargina gidropon usulida bogʻ barpo etishgan.
— Shunday qilib, hozircha, — dedi Koordinator, — oʻzingiz harakat qiling. Urugʻni bir amallab toparmiz, asbob-uskunalarni ham, hozir raketada joy oz. Dastlabki koʻchib keluvchilar kon bilan bogʻliq boʻlgani uchun sizning yashil boylik oʻtqazish loyihangiz muvaffaqiyat qozonolmaydi, deb qoʻrqaman.
— Ammo siz menga ruxsat berasizmi?
Unga ruxsat berishdi. Mototsikl ajratishdi, u yukxonani urugʻ va koʻchatlar bilan toʻldirdi, choʻl vohaga qarab yoʻl oldi, mashinani qoldirdi-da, ishlagan koʻyi yayov olgʻa yurib ketdi.
Bu oʻttiz kun oldin boshlangan edi, oʻsha paytdan buyon biron marta ham orqasiga oʻgirilib qaramadi. Oʻgirilib qaradimi, — demakki, hafsalasi pir boʻlibdi: havo haddan tashqari quruq edi. Loaqal bitta urugʻning unib chiqishiga-da kishi koʻzi yetmasdi. Balki, jangda boy bergandirman? Toʻrt haftalik mehnat havoga uchib ketdimi? U oldinga, faqat oldinga qarardi. Ikki koʻzi quyoshli vodiyda, Birinchi Shahardan ham narida edi va yomgʻir, faqat yomgʻir yogʻishini kutar edi.
... U adyolni yelkasiga tortdi; qovjiragan qirlar uzra bulut toʻdalari paydo boʻldi. Xuddi vaqt kabi Mars ham beqaror. Oftobda kuygan qirlar tungi qirovlarni tutib qolgan edi, u esa boy qora tuproq haqida — shunday qora va yaltiroqki, hovuchingga olsang, yogʻdek oqadi, qudratli, bahaybat loviya poyalari unib chiqadigan va yerni titroqqa soluvchi aql bovar qilmas ulkan donalar poyalarni yergacha egadigan tuproq haqida oʻylardi.
Mudroq gulxan birdan toʻzgandek boʻldi. Havo titrab ketdi: uzoqdan arava yelib kelardi. Momaqaldiroq. Kutilmagan nam hidi. “Bugun tunda, — oʻyladi u va yomgʻir yogʻayotganligini tekshirib koʻrish uchun qoʻlini choʻzdi. — Bugun tunda”.
Uning qoshiga nimadir tegib oʻtdi va u uygʻonib ketdi. Burnidan labiga tomchi dumalab tushardi. Ikkinchi tomchi koʻziga kelib tushdi va bir lahza koʻzini tuman qopladi. Uchinchisi yuziga kelib urildi.
Yomgʻir.
Muzdek, yoqimli, mayin yomgʻir baland osmonda shivalab yogʻardi — muattar jozibalar, yulduzlar, havo bilan toʻliq sehrli suyuqlik; u oʻzi bilan garmdoridek qop-qora changni keltirar, tilda uzoq saqlangan eski sharob ta’mi qoldirar edi.
Yomgʻir.
U oʻtirdi. Adyol yelkasidan tushib ketdi va moviy koʻylagida qop-qora dogʻlar paydo boʻla boshladi; tomchilar tobora yiriklashib bormoqda edi. Gulxan xuddi ustidan olovni toptab, koʻrinmas ayvon oʻynayotganga oʻxshab koʻrinar edi; nihoyat jahldor tutungina qoldi. Yomgʻir yogʻa boshladi. Ulkan qora osmon gumbazi toʻsatdan olti moviy boʻlakka boʻlinib ketdi-da, pastga quladi. U oʻn milliardlab yomgʻir tomchilarini koʻrdi, tomchilar elektr fotograf chirq etib suratga olgulik vaqt davomida shu tushib kelishida qotib turdilar. Soʻng yana zulmat va suv, suv...
Uning a’zoi badani jiqqa hoʻl boʻldi, biroq oʻtirgan koʻyi yuzini koʻtarib kular va tomchilar qovoqlariga kelib urilar edi. U chapak chaldi-da, irgʻib oyoqqa turdi va oʻzining moʻ’jazgina qarorgohini bir aylanib chiqdi; tungi soat bir edi.
Yomgʻir toʻxtovsiz ikki soat quydi, soʻng tindi. Yomgʻirda yuvilgan yulduzlar shunday charaqlab nur socha boshladiki, hali hech qachon bunaqasi boʻlmagan edi.
Benjamen Driskoll plastik sumkasidan quruq kiyimini oldi-da, kiyimlarini almashtirdi, oʻrniga choʻzilib mamnun holda tinch uyquga ketdi.
Quyosh qirlar oʻrtasidan asta koʻtarila boshladi. Uning nurlari devorlar osha yerdan ohista suzib ketdi va Driskollni uygʻotib yubordi.
U oʻrnidan turishdan oldin xiyol taraddudlandi. Bir oy, uzoq davom etgan jazirama bir oy ishladi, ishladi va kutdi... Ammo bugun oʻrnidan turib, u birinchi marta kelgan tomoniga burilib qaradi.
Tong yam-yashil edi.
Daraxtlar koʻz ilgʻamas darajada osmonga boʻy choʻzib turardi. Bitta emas, ikkita emas, oʻnta emas, u qancha urugʻ va koʻchatlar qadalgan boʻlsa, oʻshancha — minglab daraxtlar qad rostlab turardi. Buning ustiga, allaqanday butoq-mutoqlar emas, yoʻq, nozik daraxtchalar ham emas, balki baquvvat tanali, balandligi uydek keladigan shovullagan daraxtlar, barglari koʻm-koʻk, barchasining ulkan tanalari quyoshning zarrin nurlariga koʻmilib, shamolda qattiq shitirlar, qir yonbagʻirlarida uzun-uzun saflanib koʻrinar edi, bular limon daraxtlari va lipalar, sakvoya va mimozalar, dublar va qayragʻochlar, teraklar, olchalar, klyonlar, olma daraxtlari, poʻrtahol daraxtlari, evkaliptlar — barcha-barchasi chelaklab quygan yomgʻirdan va begona sehrli tuproqdan birdaniga avj olib ketgan edi. Uning koʻz oʻngida yangi shoxlar tarvaqaylab oʻsib chiqmoqda, yangi kurtaklar nish urmoqda edi.
— Nahotki! — deb yubordi Benjamen Driskoll.
Ammo voha va tong yam-yashil edi.
Havo-chi!
Hamma tomondan xuddi jonli oqimdek, xuddi togʻ daryosidek toza havo, kislorod oqib kelmoqda va daraxtlar yashil libosga burkanmoqda edi. Qarab turib uning osmonda billur mavjlar ila quyilib kelayotganidan dod deb yuborging keladi. Kislorod — yap-yangi, top-toza, yam-yashil, muzdek kislorod vohani daryo oʻzaniga aylantirgan edi. Yana bir lahzadan keyin shaharda eshiklar lang ochiladi, odamlar moʻ’jizani qarshi olgani tashqariga yugurib chiqadilar, uni yuta boshlaydilar, koʻkraklarini toʻldirib ichlariga tortadilar, yonoqlari qip-qizil boʻladi, burunlari muzlaydi, oʻpkalari yangidan jonlanadi, yuraklari gurs-gurs tepa boshlaydi va charchoq tanalari raqsdan u yoqdan-bu yoqqa borib-kelib parvoz qila boshlaydi.
Benjamen Driskoll nam yashil havoni chuqur-chuqur ichiga tortdi va hushidan ketdi.
U oʻziga kelguncha qarshisida sariq quyosh nurlari ostida yana besh ming daraxt unib chiqqan edi.

Fevral 2002 - Moʻr-Malax
Raketalar quruq oʻtloqzorni kuydirar, toshni olovga, daraxtni koʻmirga, suvni bugʻga aylantirardi, qum va kvarsdan yashil shisha quyardi; goʻyo oʻzida raketa hujumini aks ettiruvchi oyna boʻlaklaridek, u hamma joyda yotar edi. Raketalar, raketalar, xuddi tunda chertilgan nogʻoradek. Raketalar chigirtkadek chirillab, pushti tutun poʻrtanasiga kelib qoʻnar edilar. Raketalardan bolgʻa tutgan odamlar toʻkilib tushar edilar: oʻzga olamni oʻzlari xohlagandek shaklga keltirib, koʻzlariga gʻalati koʻringan hamma narsani yoʻqotardilar, poʻlat tishli yirtqichday ogʻizlariga tishlab olgan mixlarni bitta-bitta qoʻllariga olib, uylarning sinchiga qoqar, tom yopar edilar. Nima qilib boʻlsa ham tezroq begona vahimali yulduzlardan yashirinish kerak-ku; tunda boshpana boʻlish uchun yashil pardalarni osar edilar. Keyin duradgorlar navbatdagi ishga shoshilardilar va gulli tuvaklar, guldor chit koʻylakli, kastryul koʻtargan ayollar paydo boʻlar edilar va eshiklar ortiga, parda tutilgan derazalar oraligʻiga yashiringan Mars sukunatini buzib, ayollar oshxonani boshlariga koʻtarar edilar.
Olti oy ichida yaydoq sayyorada minglab chirsillovchi, zingʻillovchi neon naychalari va sariq elektr lampochkalari boʻlgan oʻnlab shaharchalar qad koʻtargan edi. Marsga toʻqson mingdan ortiqroq odam kelib boʻlgandi. Yerda esa boshqalar ham jomadonlarini hozirlay boshlashgan edi...

Avgust 2002 - Tungi Uchrashuv
Moviy togʻlarga joʻnash oldidan Tomas Gomes yolgʻiz benzokolonka yonida toʻxtadi.
— Yolgʻiz zerikmayapsizmi, dadajon? — soʻradi Tomas.
Chol latta bilan uncha katta boʻlmagan yuk mashinasining oynasini artdi.
— Unchalik emas.
— Xoʻsh, Mars sizga yoqadimi, boboy?
— Zoʻr. Har doim bir yangi narsa boʻlib turadi. Bultur bu yerga kelganimda dastavval senga aytgan edim: oldinga qarama, hech narsa talab qilma, hech narsaga hayron boʻlma. Yerni unutish kerak, boʻlgan hamma gaplarni unutish kerak. Endi koʻzga qarab yurmasa, koʻnikib bormasa va bu yerda hamma narsa unaqa emasligini, hamma narsa boshqacha ekanini tushunib bormasa boʻlmaydi. Bu yerda ob-havo bir xil — bundan ortiq masxaravozlik boʻladimi, bu Mars iqlimi emish. Kunduzi doʻzaxi alim, tunda jahannam. Gullari ham gʻalati, yomgʻiri undan gʻalati — har qadamda koʻz koʻrib quloq eshitmagan narsalar! Men bu yerga orom olgani kelgan edim, hamma narsa boshqacha boʻlgan joyda qolgan umrimni oʻtkazaman, deb oʻylagandim. Keksa odamga bu juda ham muhim — muhitni almashtirish. Yoshlarga gapirishning hojati yoʻq, boshqa chollarni esa xudo urib qoʻygan. Bitta men tavakkal qildim. Tomosha qilib toʻymaydigan, chor atrofda oʻyin-kulgi avj olgan koʻnglimdagidek shunday bir gʻalati joyni topishga jazm qildim. Mana, mana bu benzokolonkaga kelib joylashib oldim. Agar gʻala-gʻovur jonimga tegsa, shartta qoramni oʻchiraman-da, bironta eski, tinchroq yoʻlga koʻchib olaman; kundalik rizqimga pul topsam boʻldi-da, undan keyin u yerda hamma narsa Marsda nega bunchalik oyogʻi osmondan ekanini tushunib olishimga vaqtim boʻladi.
— Chakki oʻylamagansiz, dadajon, — dedi Tomas; uning qoracha qoʻllari dam olgancha rul chambari ustida yotardi. Uning kayfiyati a’lo edi. Ketma-ket oʻn kun bir yangi qishloqda ishladi, endi ikki kun ta’til olib, bayramga ketmoqchi boʻlib turibdi.
— Endi boshqa hech narsaga hayratlanmay ham qoʻyganman, — davom etdi chol, — tomosha qilaman, vassalom. Taassurot toʻplayapman desam ham boʻladi. Agar senga mana shu Mars yoqmayotgan boʻlsa, yaxshisi, Yerga qaytib keta qol. Bu yerda hammasi oyogʻi osmondan: tuproq, havo, kanallar, tub odamlar, (toʻgʻri, men hali ulardan bittasini ham koʻrganim yoʻq, lekin aytishlaricha, ular allaqayerlarda kezib yurar emishlar), soatlar; mening soatim ham firib bera boshlagan. Bu yerda hatto vaqt ham oyogʻi osmondan. Goho turib-turib bu la’nati sayyorada mendan boshqa bitta ham tirik jon yoʻq, bitta oʻzimman, deb oʻylab qolaman. Boʻm-boʻsh. Gohida esa goʻyo men sakkiz yashar bolakayman. Chillashirman, atrofdagilar esa barchasi otday sogʻlom! Xudo haqqi, bu yer keksa odam uchun bopta joy ekan. Bu yerda mudrash yoʻq ekan, qandaydir baxtli boʻlib qoldim. Bilasanmi, Mars nima degani? U menga yetmish yil oldin rojdestvoda sovgʻa qilishgan narsani bir chaqaga olmaydi. Bilmadim, bunday narsani sen qoʻlingga olib koʻrganmikansan: ularning kaleydoskopi emish, ichida billur parchalari, laxtaklar, munchoqlar, har turli mayda-chuyda taqinchoqlar... Ularning orasidan quyoshga qarasang — ogʻzing lang ochilib qoladi! Boshdan-oyoq kashta! Ana shunaqa! Mars degani shu boʻladi. Agar uni oʻzingdan begona qilishni istamasang, tomosha qilib lazzatlan-u, biron narsa soʻrama. Ey, xudo, bilasanmi, yoʻqmi, mana bu koʻrib turganing katta yoʻlni marsliklar oʻn olti asr muqaddam yotqizishgan, lekin haligacha shunday turibdi! Bir dollar va ellik sentni choʻzib qoʻy-da, oq yoʻl, marhamat, ketaver!
Tomas soʻzsiz jilmaygancha mashinasini eski shossedan uchirib ketdi.
Togʻlar oralab uzoq yurishdi, qorongʻiliklardan oʻtishdi, u rulni ushlab ketar ekan, ora-sira bir qoʻlini savatga suqib, u yerdan dirildoq olar edi. Toʻxtovsiz bir soatdan koʻproq yelib kelishayotgan boʻlsa-da, roʻparadan bitta ham mashina, bitta ham chiroq uchramadi, faqat tasmadek choʻzilgan yoʻl, motorning tarillashi-yu, gʻuvillashi va atrofni qamrab olgan sokin, unsiz Mars koʻzga tashlanadi, xolos. Mars — har doim tinch, bu tun esa har doimgidan ham tinchroq edi. Tomasning koʻz oldidan choʻllar, qurib qolgan dengizlar, yulduzlar oraligʻidagi choʻqqilar lip-lip oʻtar edi.
Bugungi tunda havoda Vaqt hidi anqirdi. Miyasiga kelgan bu fikrdan u xayolan jilmayib qoʻydi. Yomon fikr emas. Aslida-chi? Vaqtning hidi qanaqa boʻladi? Changmi, soatmi, odammi? Bundoq oʻylab koʻrganda bu vaqt degani oʻzi qanaqa boʻladi? Eshitsa boʻladimi? U bir qarasang zim-ziyo magʻorada shildirab tushayotgan suv, bir qarasang chorlayotgan tovush, bir qarasang boʻsh quti qopqogʻiga toʻkilayotgan tuproqning shuvullashi, bir qarasang yomgʻir. Qani, yuraveraylik-chi, vaqtning qanday koʻrinishini soʻrab olarmiz. U qop-qorongʻi quduqqa tovushsiz uchib tushayotgan qorning oʻzginasi yoki xuddi pastga, hech narsaning ichiga tushayotgan, yangi yil sharlariga oʻxshagan yuz milliardlab chehralar suvratga olingan qadimiy tovushsiz fil'm. Vaqtning hidi ana shunaqa boʻladi va uning koʻrinishi hamda quloqqa eshitilishi ham xuddi shunaqa boʻladi. Bugungi tunda — Tomas bir qoʻlini yon darchadan chiqardi, — bugungi tunda uni hatto qoʻl bilan paypaslab koʻrsa ham boʻladigandek tuyulayapti.
U mashinani Vaqt togʻlari ichidan haydab borardi. Nimadir boʻyniga qadaldi va Tomas diqqat bilan oldinga qaragancha, gavdasini tikladi.
U bir moʻ’jazgina oʻlik mars shaharchasiga kirib keldi, motorni oʻchirdi va uni qurshab turgan sukunat qoʻyniga koʻzlarini tikdi. Nafasini ichiga yutgancha u kabina ichidan oy nuriga choʻmilgan, necha asrlarki, hech kim yashamayotgan oppoq binolarga razm soldi. Hashamatli, toʻkis binolar, vayron boʻlgan esa-da, baribir muhtasham edi.
Motorni oʻt oldirib, Tomas yana bir-ikki mil yurdi, soʻng yana toʻxtadi, mashinadan chiqdi, qoʻlida korzinkasi bilan chang bosgan shaharga nazar solish mumkin boʻlgan tepalik ustiga koʻtarildi. Termosni ochdi va oʻziga bir finjon qahva quydi. Shundoq yonginasidan tun qushi uchib oʻtdi. Uning yuragi hayratomuz darajada tinch, xotirjam edi.
Besh daqiqacha oʻtgach, Tomasning qulogʻiga qandaydir tovush chalindi. Qadimgi tosh yoʻl muyulishida koʻzdan yoʻqolgan huv tepalikda u allaqanday harakatni payqadi, xiragina yogʻdu koʻrindi, soʻng zaif tarillagan ovoz eshitildi. Tomas finjonni qoʻlida ushlagancha orqasiga oʻgirildi. Togʻdan gʻalati bir narsa tushib kelardi. Bu sargʻish-yashil hasharotga, xonqiziga oʻxshagan mashina edi, u sonsiz yashil billurdek jimirlagancha, yoqut koʻzlarini chaqnatib muzdek havoda ravon yurib kelar edi. Mashinaning oltita oyogʻi qadimgi tosh yoʻlda shivalayotgan yomgʻirdek mayin aylanardi. Mashina orqasidan esa Tomasga eritilgan oltin tusli koʻzlari bilan bir marslik qarab turardi.
Tomas qoʻlini koʻtardi va xayolan: “Salom!” deb qichqirdi, biroq lablari qimirlamadi. Chunki bu marslik edi. Biroq Tomas qirgʻoqlarida notanish odamlar yurgan moviy daryolarda, Yerda suzar, yot uylarda yot odamlar bilan ovqatlanar va har doim uning eng yaxshi koʻrgan quroli tabassum boʻlar edi. U yonida toʻpponcha olib yurmasdi. Hozir ham Tomas garchand yuragining bir chetida vahima yashirinib turgan boʻlsa-da, bunga hojat sezmayotgan edi.
Marslikning ham qoʻlida hech narsa yoʻq edi. Muzdek havo orasidan ular bir-biriga bir soniyacha qarab turishdi.
Birinchi boʻlib Tomas soʻz qotdi.
— Salom! — dedi u.
— Salom! — dedi marslik oʻzining tilida.
Ular bir-birini tushunishmadi.
— Siz “Salom” dedingizmi? — ikkalasi baravariga soʻradi.
— Nima dedingiz? — davom etishdi ular har qaysi oʻzining tilida.
Ikkalasi ham qovogʻini uyib oldi.
— Siz kimsiz? — soʻradi Tomas inglizchalab.
— Siz bu yerda nima qilayapsiz? — anovining lablari marslikcha qimirlab dedi.
— Qayoqqa ketayapsiz? — soʻradi har ikkalasi jiddiy tarzda.
— Mening ismim Tomas Gomes.
— Mening ismim M'yu Ka.
Ulardan birontasi ham narigisini tushungani yoʻq, biroq har biri barmogʻi bilan oʻzining koʻksiga nuqidi va ikkalasining ham gapi bir-biriga tushunarli boʻldi.
Birdan marslik kulib yubordi.
— Shoshmang!
Tomas, garchand unga hech kim tegmagan boʻlsa-da, boshiga nimadir tekkandek boʻldi.
— Mana shunaqa! — dedi marslik inglizchalab. — Endi ishlar joʻnashib ketadi.
— Siz mening tilimni shuncha tez oʻrganib oldingizmi?
— Sizni qarang-u!
Ikkalasi ham nima deyishini bilmay, Tomasning qoʻlidagi qaynoq qahvali finjonga qarashdi.
— Biron yangi gap bormi? — soʻradi marslik unga va finjonga qaragancha, aftidan, u uni ham, buni ham oʻzicha tasavvur qilib.
— Bir finjon qahva ichasizmi? — taklif qildi Tomas.
— Katta rahmat.
Marslik oʻz mashinasidan sirgʻalib chiqdi.
Ikkinchi finjonga toʻldirib qaynoq qahva quyildi. Tomas uni marslikka uzatdi.
Ularning qoʻllari toʻqnashdi va xuddi tuman orasidan oʻtgandek birining qoʻli ikkinchisining ichiga kirdi.
— Yo Iso Masih! — deb yubordi Tomas va finjon qoʻlidan tushib ketdi.
— Osmon kuchlari! — dedi marslik oʻzining tilida.
— Nimalar boʻlganini koʻrgandirsiz? — shivirlab deyishdi ular.
Ikkalasining ham qoʻrquvdan badanidan muzdek ter chiqib ketdi.
Marslik finjonga egildi, biroq uni hech ololmasdi.
— Yo tavba! — oh tortib yubordi Tomas.
— Qani, qani! — marslik finjonni tutish uchun qayta-qayta urindi, biroq hech uddalay olmadi. U qaddini rostladi, birpas oʻylab turdi, keyin kamaridan pichoqni sugʻurib oldi.
— Hoy! — qichqirdi Tomas.
— Siz tushunmadingiz, ushlab oling! — dedi marslik va pichogʻini otdi.
Tomas bir-biriga juftlashgan kaftlarini tutib berdi. Pichoq qoʻllarining orasidan yerga tushdi. Tomas uni yerdan olmoqchi boʻldi, biroq uni tuta olmadi va titrab-qaqshagancha orqaga tisarildi.
U gavdasini osmonga tutib turgan marslikka qaradi.
— Yulduzlar! — dedi Tomas.
— Yulduzlar! — takrorladi marslik Tomasga qarab.
Marslikning gavdasi orqasidan yorqin, oppoq yulduzlar charaqlab turardi, uning vujudi bamisoli uchqunlar sachrab turgan qirovli nafis meduza qobigʻidek yulduzlar bilan bezatilgandi. Marslikning koʻkragi va qorni ustida siyohrang koʻzlardek yulduzlar jimirlar, bilaklarida javohirot yalt-yalt qilardi.
— Men sizning gavdangizdan naryoqni koʻrib turibman! — dedi Tomas.
— Men ham sizning gavdangizdan naryoqni koʻrayapman! — javob berdi marslik bir qadam ortga chekinib.
Tomas oʻzini paypaslab koʻrdi, oʻz tanasining haqiqiy issiqligini his qildi va koʻngli xotirjam boʻldi. “Hammasi joyida, — oʻyladi u, — men yashayapman”.
Marslik qoʻli bilan oʻzining burni, labini turtib koʻrdi.
— Men ham jismsiz emasman, — past ovozda dedi u. — Jonim bor!
Tomas unga ma’nodor qaradi.
— Ammo agar men yashayotgan boʻlsam, demak siz — oʻliksiz.
— Yoʻq, siz oʻliksiz!
— Roʻyo!
— Arvoh!
Ular barmoqlari bilan bir-birlarini koʻrsatishar va yulduz nuri xuddi xanjar damidek, xuddi muz sumalakdek, xuddi tillaqoʻngʻizdek ularning qoʻllari uchida chaqnar va toʻkilardi. Ular yana oʻz tuygʻularini tekshirib koʻrishdi va har biri oʻzining toʻrt muchasi soppa-sogʻligiga va hayajon, joʻshqinlik, ehtiros, hayrat bilan chulgʻanganiga amin boʻldi, har biri narigisini olisdagi olamlar yogʻdusini tutib oluvchi va oʻzidan taratuvchi shaffof prizma, bor boʻlmagan narsa deb bilar edi...
“Men mastman, — dedi oʻzicha Tomas. — Ertaga men bu haqda hech kimga churq etmayman!”
Ular qadimgi tosh yoʻl ustida turishardi va har ikkalasi ham joyidan jilmasdi.
— Qayerdan kelgansiz? — soʻradi nihoyat marslik.
— Yerdan.
— U nima degani?
— U yoqdan. — Tomas bosh irgʻab osmonga ishora qildi.
— Qachondan beri?
— Biz bir yil avval uchib kelgan edik, nahotki esingizda boʻlmasa?
— Yoʻq.
— Sizlar esa bu vaqtga kelib tugab-bitgandingiz. Qariyb bitta qolmay. Sizlardan juda kam qolgan — nahotki shuni ham bilmasangiz?
— Bu toʻgʻri emas.
— Men sizga aytayapman-ku, tugab-bitgansizlar, deb. Jasadlarni oʻz koʻzim bilan koʻrdim. Xonalarda, barcha uylarda qoraygan jasadlar yotibdi va hammasi oʻlik. Minglab jasad.
— Nimalar deyapsiz, bizlar tirikmiz!
— Mister, barchangizni yuqumli kasallik qirib yuborgan. Qiziq, nahotki bundan bexabarsiz? Siz bir balo qilib jon saqlab qolgansiz.
— Men jon saqlab qolganim yoʻq, qanday qilib ham jon saqlab qolar edim? Nimalar deyayotganingizni bilasizmi oʻzi? Men Enial togʻlari yonidagi kanal yoqalab bayramga ketayotgan edim, oʻtgan kungi tunda oʻsha yerda boʻlgan edim. Siz shaharni koʻrmayapsizmi? — Marslik qoʻlini choʻzib koʻrsatdi.
Tomas oʻsha yoqqa qaradi va xarobalarni koʻrdi.
— Axir bu shahar koʻp ming yillardan buyon oʻlik-ku!
Marslik qah-qah urib kulib yubordi.
— Oʻlik? Men u yerda kecha tunadim-ku!
— Men esa oʻtgan hafta oʻsha yerdan oʻtdim, undan oldingi haftada ham, koʻrgan narsam esa xarobalardan boshqa narsa emas! Vayron boʻlgan ustunlarni koʻrayapsizmi?
— Vayron boʻlgan? Men ularni oy nurida yaqqol koʻrib turibman. Toʻgʻri, tippa-tik ustunlar.
— Koʻchalarda changdan boshqa hech narsa yoʻq, — dedi Tomas.
— Koʻchalar top-toza!
— Kanallar allaqachon qurib qolgan, ular boʻm-boʻsh.
— Musallasga limmo-lim kanallar!
— Shahar oʻlik.
— Shahar tirik! — e’tiroz bildirdi marslik yana ham qattiqroq kulib. — Siz qattiq yanglishayapsiz. U yerda qancha karnaval chiroqlari borligini koʻrayapsizmi? U yerda ayollardek nafis, chiroyli qayiqchalar, qayiqchalardek chiroyli, nafis ayollar, badani qum rangiga oʻxshagan ayollar, qoʻllarida yal-yal gullar tutgan ayollar bor. Men ularni hov anavi yerda koʻchalar boʻylab, bu yerdan ipdek ingichka boʻlib koʻrinuvchi koʻchalar boʻylab chopishayotganini koʻrib turibman, ha, koʻrib turibman. Men xuddi oʻsha yerga borayapman, bayramga, biz tun boʻyi kanalda suzamiz, qoʻshiq aytamiz, ichamiz, sevishamiz. Nahotki siz hech narsani koʻrmayapsiz?
— Mister, bu oftobda qoqlangan kaltakesakka oʻxshash oʻlik shahar. Odamlarimizning istagan biridan soʻrab koʻring. Menga kelsak, Grin-Sitiga — Illinoys tosh yoʻlidagi manzilgohga ketayapman, biz uni yaqinginada barpo etdik. Siz nimadadir yanglishayapsiz. Biz bu yerga Origon oʻrmonlaridan eng a’lo sifatli taxtalardan million kvadrat fut, eng yaxshi poʻlat mixlardan bir necha oʻnlab tonna keltirdik va shunday ajoyib manzilgoh barpo etdikki, qarab toʻymaysan, kishi. Ayni bugun shulardan birini yuvayapmiz. Yerdan xotinlarimiz va qayliqlarimizni olib, ikkita raketa uchib kelayapti. Xalq oʻyinlari oʻynaladi, viskilar ichiladi...
Marslik hushyor tortdi.
— Anovi tomonda deyapsizmi?
— Ha, raketalar turgan joyda! — Tomas uni tepalik chekkasiga olib keldi-da, pastga ishora qildi; — Koʻrayapsizmi?
— Yoʻq.
— Hov ana-ku, hov ana, jin ursin! Uzun-uzun, kumush rang narsalar.
— Koʻrmayapman.
Endi Tomas kulib yubordi.
— Koʻzingiz qamashayapti!
— Mening koʻzim zoʻr koʻradi. Siz koʻrmayapsiz.
— Boʻpti, boʻpti, yangi manzilgohni-chi, koʻrayapsizmi? Yoki buni ham koʻrmayapsizmi?
— Okeandan boshqa hech narsani koʻrmayapman — buni ustiga, hozir ayni suv qaytishi payti.
— Hurmatli janob, bu okean qirq asr muqaddam bugʻlanib ketgan.
— E, juda oshirib yubordingiz.
— Lekin bu haqiqat, xudo haqqi!
Marslikning yuzi juda ham jiddiy tus oldi.
— Shoshmang. Siz rostdan ham shaharni koʻrmayapsizmi? Men aytgan shaharni-ya? Oppoq ustunlar, silliq qayiqlar, bayram chiroqlari — men ularni aniq koʻrib turibman-ku! Quloq soling-a! Men hatto u yerda qanaqa qoʻshiqlar aytishayotganini ham eshitayapman. Axir oradagi masofa uzoq emas-ku!
Tomas quloq soldi-da, boshini chayqadi.
— Yoʻq!
— Men esa, — davom etdi marslik, — siz tasvirlayotgan narsani koʻrmayapman. Nega bundoq ekan-a?..
Ular yana sovqotgandek asta junjikib qoʻyishdi, xuddi ularning badanlariga muzdek ninalar kelib sanchilgandek boʻldi.
— Balki?...
— Nima?
— Siz “osmondan” dedingizmi?
— Yerdan.
— Yer — nom, quruq tovush... — dedi marslik. — Ammo... bir soat burun men dovondan oʻtib kelayotganimda... — U ensasiga qoʻlini tekkazdi. — Bir narsani sezdim.
— Sovuqnimi?
— Ha.
— Hozir hammi?
— Ha, yana sovuq. Chiroqqa, togʻlarga, yoʻlga bir narsa boʻlgandek edi, qandaydir gʻalati narsa. Chiroq ham, yoʻl ham goʻyo undek emasdek, shunda vujudimda bir lahza shunday tuygʻu paydo boʻldiki, goʻyo men koinotdagi eng soʻnggi tirik jonman...
— Menda ham shunday boʻlgan edi! — dedi Tomas hayajon ichida; u goʻyo yuragidagi sirni ishonib, qiyomatlik doʻsti bilan suhbatlashayotgandek edi.
Marslik koʻzlarini yumdi va yana ochdi.
— Buni faqat bir narsa bilan izohlash mumkin. Hamma gap Vaqtda. Ha, ha. Siz Oʻtmishning xilqatisiz!
— Yoʻq, siz Oʻtmishning xilqatisiz, — dedi yerlik biroz oʻylanib turib.
— Juda dangal gapirasiz-a! Hali kim Oʻtmishdan-u, kim Kelajakdan ekanligini isbotlab ham berarsiz? Hozir qaysi yil?
— Ikki ming ikkinchi yil!
— Buni qanday tushunsam boʻladi? — Tomas oʻylanib turdi-da, yelka uchirib qoʻydi.
— Hech qanday.
— Baribir, men sizga aytsam, bizning yilnomamizga koʻra hozir 4 462 853 yil. Soʻzlar choʻt emas, choʻt emasga ham arzimaydigan darajada! Bizlar yulduzlar holatini aniqlaydigan soat qani?
— Xarobalarning oʻzi tayyor isbot-ku! Ular mening Kelajak ekanimni aytib turibdi. Men tirikman. Siz esa oʻliksiz!
— Mening butun borligʻim bunday imkoniyatni rad etadi. Mening yuragim urib turibdi, oshqozonim ovqat ber deyapti, chanqoqdan tilim qaqrab ketayapti. Yoʻq, bizlardan hech birimiz na oʻlikmiz, na tirik. Darvoqe, oʻlikdan koʻra koʻproq tirikmiz. Yana ham toʻgʻrirogʻi, biz oʻrtada qolgandekmiz. Mana: tunda yoʻlda bir-biriga duch kelib qolgan ikkita musofir, har biri oʻz yoʻlidan ketayotgan ikki notanish odam. Siz xarobalar dedingizmi?
— Ha. Qoʻrqib ketdingizmi? Mayli.
— Kelajakni kim koʻrishni istaydi? Uni qachondir, kimdir koʻradimi? Odam Oʻtmishni koʻra olishi mumkin, biroq agar... Siz ustunlar qulab tushdi dedingizmi? Dengiz qurib qolgan, kanallar boʻm-boʻsh, qizlar oʻlgan, gullar soʻlgan dedingizmi? — Marslik jim boʻlib qoldi, biroq keyin yana shahar tomonga qaradi. — Lekin ana ular! Men ularni koʻrayapman. Menga shuning oʻzi yetarli. Siz nima desangiz deng-u, ular meni kutishayapti.
Xuddi shundayin uzoqda Tomasni raketalar, manzilgohlar, Yerdan kelgan ayollar — barchalari kutar edilar.
— Biz ikkimizning hech qachon moshimiz ochilmaydi, — dedi u.
— Moshimiz ochilmasligiga kelishdik boʻlmasa, — taklif qildi marslik. — Oʻtmish, Kelajak — baribir emasmi, faqat biz yashab qolsak boʻldi, bizdan keyin boʻladigan narsalar, baribir boʻladi. — Ertagami, yoki oʻn ming yil keyinmi. Mana bu ehromlar — yuz asrdan keyingi sizning tamadduningiz qoldiqlari emasligini siz qayerdan bilib oʻtiribsiz? Bilmaymiz. Shuning uchun surishtirmay qoʻya qoling. Ammo tun qisqa. Ana, osmonda bayram mushaklari porladi, qushlar parvoz qildi.
Tomas qoʻlini choʻzdi. Marslik ham shunday qildi.
Ularning qoʻllari bir-biriga toʻqnashmadi — qoʻllar bir-biriga singib ketdi.
— Biz hali uchrashamiz-a?
— Kim bilsin! Nasib qilsa uchrashib qolarmiz.
— Siz bilan bayramingizda birga boʻlgim kelayapti.
— Men esa sizning manzilgohingizga borgim, siz aytgan kemani, odamlarni koʻrgim, nimalar boʻlganini bir boshdan eshitgim kelayapti.
— Xayr, — dedi Tomas.
— Xayrli tun.
Marslik oʻzining yashil temir ekipajida togʻ tomon tovushsiz yelib ketdi, yerlik yuk mashinasini burdi-da, teskari tomonga indamay haydab ketdi.
— E xudo, bu qanaqa tush boʻldi, — uh tortdi Tomas qoʻlini rul ustiga qoʻygancha, raketalar, ayollar, oʻtkir viski, Virjiniya raqslari, oldindagi xursandchilik haqida oʻylarkan...
Tun zim-ziyo edi. Oylar botdi. Faqat boʻm-boʻsh tosh yoʻl uzra yulduzlar miltillar edi. Na tiq etgan tovush, na bir mashina, na bir tirik jon, hech nima yoʻq edi. Muzdek zim-ziyo tun boʻyi shunday hol hukm surdi.

Oktabr 2002 - Sohil
Mars bamisoli okeanning uzoq qirgʻogʻi edi, odamlar toʻlqinlar kabi uning sathi boʻylab har tomonga yoyilib ketdi. Har bir toʻlqin undan oldingisiga oʻxshamas, biri ikkinchisidan kuchliroq edi. Birinchi toʻlqin kengliklarga, sovuqlarga, yolgʻizlikka oʻrgangan odamlarni, qurib qoqshol boʻlgan chiranchoq choʻponlarni keltirdi, yillar va noqulay ob-havolar ularning yuzlarini quritib yuborgan, koʻzlari xuddi mix qalpoqchasiga oʻxshar, eski qoʻlqopga oʻxshagan qavariqli toshdek qoʻllar toʻgʻri kelgan narsani changallashga tayyor edi. Ular Marsni nazar-pisand qilmas, ular pasttekisliklarda va xuddi mana shu poyonsiz, Mars dalalaridek oxiri yoʻq dashtu biyobonlarda oʻsgan edilar. Ular kimsasiz joyni obod qilganlar, shu bois boshqalarga ancha oson boʻlar edi. Ular oynasiz romlarga oyna solar, uylarda oʻtin qalab, oʻt yoqar edilar.
Ular Marsdagi dastlabki erkaklar edilar.
Birinchi ayollar qanaqa boʻlishini hamma bilardi.
Ikkinchi toʻlqin bilan boshqa mamlakatlardan, oʻzlarining tili, oʻzlarining gʻoyalari bilan odamlarni olib kelish kerak boʻlardi. Biroq, raketalar Amerikaniki boʻlib, ularda faqat amerikaliklar uchib kelar edilar. Yevropa va Osiyo, Janubiy Amerika, Avstraliya va Okeaniyalar osmonga otilgan rim shamchalari qanday gʻoyib boʻlishini tomosha qilar edilar, xolos. Dunyo urush yoki urush haqidagi fikrlar girdobida qolib ketgan edi.
Shunday qilib, ikkinchilari ham amerikaliklar boʻldi. Yerosti yoʻlidagi koʻp qavatli vagonlar olamini tashlab kelib, ular jonu tanlari bilan sukunat qadrini biluvchi choʻl shtatlardan kelgan toʻpori erkaklar soʻkishlariga toʻlib-toshgan xasislar jamiyatida dam olar edilar: bu sukunat N'yu-York kulbalaridagi, kapalaridagi, tunellaridagi uzoq yillar davom etgan urho-ur, surho-surlardan keyin ruhiy hordiq olishga yordam berar edi.
Ikkinchilar orasida koʻzlariga qarab aytadigan boʻlsak, bamisoli arshi a’loga noil boʻlgan xudo yarlaqagan banda ekanliklari shundoq koʻrinib turgan odamlar bor edi...

Fevral 2003 - Intermediya
Ular oʻzlari bilan Oʻninchi shahar qurilishi uchun oʻn besh ming futlik Oregon qaragʻayidan va yetmish toʻqqiz ming futlik kaliforniya sakvoyasidan keltirdilar va tosh kanallar yonidan top-tozagina, shinamgina shaharcha barpo etdilar. Yakshanba oqshomlari cherkovning qizgʻish-yashil-koʻk-xira oynalari nur berib charaqlar va raqamlangan cherkov oyatlarini kuylayotgan tovushlar eshitilar edi. “Endi esa 79 ni kuylaymiz. Endi 94 ni kuylaymiz”. Ba’zi uylarda yozuv mashinkalari tinimsiz chiqillaydi — yozuvchilar ish ustida; yoki perolar qitirlaydi — u yerda shoirlar she’r ijod qilmoqdalar; yoki sukunat hukm surardi — u yerda sobiq daydilar yashar edilar. Ular barchasi va yana koʻplab boshqalari goʻyo kuchli zilzila poydevorini va provinsial amerika shaharchasi tagxonalarini har tomonga qattiq chayqatib yuborgandek, soʻngra koʻz koʻrib quloq eshitmagan dovul butun shaharni zumda Marsga keltirib tashlagandek, uni shu yerga, hatto biron joyiga shikast yetkazmasdan avaylab qoʻyib ketgandek tuyular edi...

Aprel 2003 - Mashshoqlar
Bolakaylar Marsning qaysi puchmoqlariga yetib kelishmagan edi, deysiz. Ular uydan oʻzlari bilan xushboʻy hidli paketchalarni olib olgan edilar va yoʻlda dam-badam unga burunlarini tiqar edilar — choʻchqa goʻshtining va mayonezli pishiriqlarning yoqimli hididan toʻyib-toʻyib hidlar, iliq shishalardagi poʻrtahol sharbatining yoqimli qulqullashlariga quloq solar edilar. Yam-yashil barra piyozli, xushboʻy hidli jigar solingan qizil ketchup va oq noni bor sumkalarini har tomonga silkitgancha ular bir-birilarini turtib-surtib, qattiqqoʻl onalarining ta’qibidan uzoqroq qochishga harakat qilar edilar. Ular kimoʻzarga chopib borishar ekan, qichqirishardi:
— Kim birinchi yetib borsa, boshqalarga bir chertkidan chertib chiqadi!
Ular yozda, kuzda, qishda uzoq-uzoq sayllarga chiqishardi. Kuzda — hammadan zoʻri boʻlardi: shunday tasavvur qilasanki, goʻyo Yerda toʻkilgan barglar ustidan chopib ketayotgandeksan.
Bolakaylar bir bogʻ quruq qamishdek shovullab marmar qirgʻoqli kanal boʻyiga yopirilib tushishdi — ularning yuzlari choʻgʻdek qizargan, koʻzlari munchoq donalaridek yiltillar va hansiragancha bir-birlariga qichqirar edilar, kirish taqiqlangan oʻlik shahar devorlari yonida endi hech kim: “Oxirgisi qizaloq boʻladi!” yoki “Birinchisi mashshoq boʻladi!” deb chuvvos solmas edi. Mana u, hayotsiz shahar, ammo barcha eshiklar ochiq... Goʻyo uylarda bamisoli kuzgi yaproqlar kabi nimadir shitirlayotgandek edi. Ular hammalari bir boʻlib yelkama-elka huv toʻrga yashirinib olishadi, qoʻllarida esa tayoq tutamlab olishgan, miyalarida ota-onalarining qattiq tayinlagan soʻzlari aylangani-aylangan; “U yoqqa izingni bosma! Eski shaharlarga qadam izini qilma! Agar gapga kirmasang, otang shunaqangi adabingni beradiki, umr boʻyi esingdan chiqmaydi!.. Bizlar botinkalaringdan bilamiz!” Nihoyat ular, bir gala bolakaylar, oʻlik shaharda, yoʻlga olgan oziqlarining yarmini allaqachon tushirib boʻlishgan va ular bir-birlariga hushtakli shivirlash bilan qutqu soladi:
— Qani, boʻl!
Toʻsatdan bittasi joyidan irgʻib turadi, eng yaqindagi uyga yugurib boradi, oshxona orqali yotoqxonaga uchib kiradi. Orqasiga qaramay, oʻynab sakraydi va havoga yupqa, nozik, xuddi yarim tungi osmon jismidek tim-qora yaproqlar havoda charx urib ucha boshlaydi. Birinchisidan keyin yana ikkitasi, uchtasi, barcha oltovloni yugurib ketadi. Mashshoq birinchi boʻladi, faqat ugina qora mato tortilgan suyak ksilofonini chaladi. Kattakon kalla suyagi yumaloqlangan qordek otiladi, bolakaylar chuvvos solib qichqirishadi! Qobirgʻalari oʻrgimchak oyogʻidek ingichka arfaning tingʻirlovchi torlari, qora yaproqlari jazavaga tushib charx uradi, bolakaylar esa yangi tomosha boshlaydilar, ular sakrar, bir-birini turtar, mana shu yaproqlar uzra gursillab yiqilar edilar. Yiqilganda hozirgina yutib olgan poʻrtahol sharbati ovoz berib qulqillar edi.
Bu yerdan navbatdagi uyga oʻtishadi va keyin yana oʻn yettita uyga kirib chiqishadi; shoshmasa boʻlmasdi — zero, shahardan-shaharga barcha dahshatlarni kuydirib kul qilgancha Oʻt oʻchiruvchilar, belkurak va savat koʻtargan dezinfek¬torlar keladilar, ular qoʻrqinchli narsani odatdagi narsalardan obdon ajratgancha qattiq daraxt poʻstloqlari va shoxlarini qirib-qirtishlab, yulib-yulqab bir joyga toʻplaydilar... Oʻynanglar, bolakaylar, parvo qilmanglar, hali zamon Oʻt oʻchiruvchilar kelib qolishadi!
Mana, nihoyat reza-reza terga botgancha ular soʻnggi buterbrodni ogʻizlariga soladilar. Soʻng ketar jafosiga yana bitta tepki, yana bitta shapaloq tortishadi-da, kuz yaproqlari orasiga shoʻngʻishadi — ana endi uyga yoʻl olsa ham boʻlaveradi.
Onalar qora dogʻlar bor-yoʻqligini bilish uchun botinkalarini koʻzdan kechiradilar. Bitta-yarimta dogʻ topilsa bormi, undan keyin koʻring: otasining kamari ishga tushib, boshidan vannaning qaynoq suvi quyiladi.
Yilning oxiriga kelib, Oʻt oʻchiruvchilar kuzgi yaproqlarni va oq ksilofon¬larni bitta qoʻymay terib olishadi va shu bilan ermak ham tugaydi.

Iyun 2003 - ... Osmoni Falak Sari
Daryo tinchgina qoq tush oftobi ostida oqib borardi.
— Xoʻsh, Sem! — miyigʻida kuldi Kvortermeyn bobo, — endi qora ishni oʻzing qilishingga toʻgʻri keladiganga oʻxshaydi.
— Oqi ham oʻzimdan ortmaydi. — Tis bobosiga qaramasdan dedi.
Bobosi oʻgirildi-da, jim boʻldi.
— Hoy, menga qara, shoshma! — Semyuel' Tis ayvondan sakrab tushdi-da, oldinga intilib barvasta negr oʻtirgan otning yuganidan tutdi. — Boʻldi, Belter, tush, yetib keldik!
— Yetib keldik, ha, ser, — Belter sirgʻalib yerga tushdi.
Tis uni nigohi bilan kuzatdi.
— Xoʻsh, bu nima deb ataladi?
— Bilasizmi, mister Tis...
— Yoʻlga otlandingmi-a? Haligi qoʻshiq bor-ku... Hozir eslayman... “Osmoni falak sari” — shunaqaroqmidi-ey?
— Ha, ser.
Keyin nima boʻlishini kutib negr sukut saqladi.
— Mendan ellik dollar qarz ekanliging esingdan chiqmadimi?
— Yoʻq, ser.
— Toʻlamay quyonni surib qolmoqchimiding? Yelka-pelkang qichimayaptimi, mabodo?
— Ser, bu yerda shunday toʻs-toʻpolonki, miyam ham achib ketdi.
— Miyasi achiganmish... — Tis ayvondagi oʻz tomoshabinlariga gʻazab bilan im qoqib qoʻydi. — Jin ursin, mister, nima qilishingni oʻzing bilasanmi?
— Yoʻq, ser.
— Sen shu yerda qolasan-da, menga oʻsha elliktalik koʻkni ishlab berasan, boʻlmasa Semyuel' degan otimni boshqa qoʻyaman.
U orqasiga qayrildi-da, bostirma tagidagi erkaklarga tantanavor jilmayib qoʻydi.
Belter koʻchani limmo-lim toʻldirgan oqimga, doʻkonlar oraligʻida tinimsiz oqayotgan qora oqimga, aravalarda, otlarda, changli boshmoqlarda ketayotgan qora oqimga, uni toʻsatdan sugʻurib olgan qora oqimga qarab turardi. U titrab ketdi.
— Meni qoʻyib yuboring, mister Tis. Men u yoqdan pulingizni yuboraman, chin vijdon soʻzim.
— Menga qara, Belter. — Tis negrning shim tasmalaridan ushlab oldi, arfa torlari kabi goh unisini, goh bunisini tortar ekan, osmonga qaradi va ijirgʻanib pishqirdi-da, qoq suyak barmogʻi bilan falakdagi xudoga ishora qildi. — U yoqda seni nima kutayotganini bilasanmi, Belter?
— Menga nimalar aytishgan boʻlsa, shuni bilaman.
— Unga aytishganmish! Iso Masih haqida! Yoʻq, eshitdilaringmi, unga aytishganmish! — U xuddi qoʻgʻirchoq oʻynagandek Belterning shim tasmasidan tutgancha naridan-beri chayqar va barmogʻini uning yuziga nuqir edi. — Gaplarim esingda boʻlsin, Belter. Toʻrtinchi iyuldagi masxarabozlikka oʻxshab tepaga chiqdilaringmi — tamom! Sizlardan bir hovuch kul qoladi. U ham butun koinotga sochilib ketadi. Bu mahmadona olimlar baloni ham bilishmaydi, ular hammangizni asfalasofilinga joʻnatadi.
— Menga baribir.
— Yana yaxshi! Chunki u yerda, sizning oʻsha Marsingizda, bilasanmi, sizlarni nima kutayapti? Qonxoʻr darranda, koʻzlari — mana bunaqa! Kosasidan chiqqan! Bir gal jurnallarda kelajak haqidagi bir suratni koʻrib qoluvdim, tamaddixonamizda donasini oʻn sentdan sotishardi, xuddi oʻshanga oʻxshab, shartta sizlarga tashlanadi-da, bor iligingizni soʻrib olishadi!
— Menga baribir, baribir, baribir. — Belter oʻrmalab borayotgan oqimdan koʻz uzmagan holda dedi. Qop-qora manglayda ter paydo boʻldi. U hozir hushdan ketadigandek koʻrinardi.
— U yerdagi sovuqni aytmaysanmi? Havo ham yoʻq, gupp etib yiqilasan-da, baliqdek tipirchilaysan. Ogʻzingni kappa-kappa ochasan-da, jon berasan! Gʻujanak boʻlasan, boʻgʻilasan va oʻlasan! Qalay, shu senga yoqadimi?
— Menga yoqadimi, yoqmaydimi, baribir... Iltimos, ser, meni qoʻyib yuboring. Kechikayapman.
— Qachon xohlasam shunda qoʻyib yuboraman. To sen shu yerda ekansan, ikkalamiz miriqib gaplashib olamiz, buni oʻzing ham juda yaxshi bilasan. Shunday qilib, safarga ketayapman, de? Xoʻsh, gap bunday; mister “Osmoni falak sari”, uyga qaytgin-da, tinchgina anovi elliktalik koʻkni toʻlashni oʻyla! Senga muddat — ikki oy.
— Axir, ser, qarz toʻlagani qolsam, raketaga kech qolaman-ku!
— Obbo, baloi azim-ey! — Tis oʻzini bechorahol qilib koʻrsatishga harakat qildi.
— Mening otimni olaqoling, ser.
— Ot qonuniy toʻlov vositasi deb e’tirof etila olmaydi. Sendan pul undirmagunimcha hech qayoqqa ketmaysan.
Tis xursand edi. Kayfiyati a’lo darajada edi.
Doʻkon oldida bir toʻp qora tanli odamlar toʻplanishgandi. Ular nimagadir quloq solib turardilar. Belter boshini egib turar, butun vujudi dagʻ-dagʻ titrardi. Bir vaqt xaloyiq ichidan bir chol chiqib keldi.
— Mister!
Tis unga qaradi.
— Xoʻsh?
— Bu odam sizdan qancha qarzdor?
— Burningni suqma, itvachcha!
Chol Belterga oʻgirildi.
— Qancha, oʻgʻlim?
— Ellik dollar.
Chol uni qurshab turgan odamlarga qop-qora qoʻlini choʻzdi.
— Bizlar 25 nafarmiz. Har birimiz ikki dollardan beraylik, tezroq boʻlinglar, hozir pachakilashib oʻtiradigan vaqt emas.
— Bu tagʻin nimasi? — qichqirdi Tis gavdasini gʻoz tutib. Hammaning qoʻlida pul paydo boʻldi. Chol pullarni shlyapasiga toʻpladi-da, uni Belterga topshirdi.
— Oʻgʻlim, — dedi u, — sen raketaga kechikmaysan.
Belter shlyapaga qaradi-da, jilmaydi.
— Kechikmayman, ser, endi kechikmayman!
Tis oʻkirdi:
— Hoziroq pullarni egalariga qaytar!
Belter tavoze bilan egildi-da, unga pulni uzatdi, biroq Tis pulni olmadi; shunda negr pullarni uning oyogʻi tagiga — qoq yerga qoʻydi.
— Mana sizning pulingiz, ser, — dedi u, — katta rahmat.
Belter jilmaygancha egarga sakrab oʻtirdi-da, otga qamchi bosdi. U cholga tashakkur bildirdi: ular yonma-yon ketib borar edilar va koʻp oʻtmay koʻzdan gʻoyib boʻlishdi.
— Itdan tarqagan! — dedi koʻzlarini qisib quyoshga qaragancha shivirlab Tis, — itdan tarqagan...
— Pulni yerdan ol, Semyuel' — dedi kimdir ayvondan.
Butun yoʻl boʻylab shu narsa sodir boʻlmoqda edi. Oyoqyalang bolakaylar yugurib kelishardi-da quloqni qomatga keltirib qichqirar edilar:
— Bisotida borlar yoʻqlarga yordam beradilar! Hamma ozod boʻladi! Bir boyvachcha qarzidan qutulsin, deb bir kambagʻalga ikki yuztalik “koʻk”idan berdi! Yana bittasi boshqa kambagʻalga oʻntalik, beshtalik, oʻn oltitalik “koʻk”idan berdi — hamma joyda shunday qilishayapti, hamma shunday qilayapti!
Oq tanlilar aftlarini bujmaytirib oʻtirishardi. Ular koʻzlarini qisib olgan, xuddi oʻtdek kuydiruvchi shamol va chang yuzlariga savalayotgandek aftlarini burishtirib olishgandi.
Semyuel' Tis gʻazabdan boʻgʻilardi. Ayvonga yugurib chiqdi-da, oʻtib ketayotgan olomonga yeb qoʻygudek tikildi. U toʻpponchasini havoda oʻynatardi. Azbaroyi nafratdan oʻzini qoʻygani joy topolmas edi va hammaga, unga koʻz tashlagan har bir negrga yuzlangancha ovozining boricha boʻkira boshladi:
— Gum! Yana raketa uchdi! — Ogʻzini toʻldirib vahima bilan dedi. — Gum! Yopiray!
Qop-qora boshlar oldinga qaragan, hech kim oʻzini eshitayotgandek qilib koʻrsatmayotgandi, faqat koʻzlarining oqi birrov koʻrinardi-da, suzilgancha gʻoyib boʻlardi.
— Ta-ta-tax! Hamma raketalar tariqday sochilib ketdi! Qichqiriqlar, dahshat, oʻlim! Gumm! Ey xudovandi karim! Menga nima, men shu yerda qolaman, ona-Yerimda! Kampirsho uyaltirib qoʻymaydi! Ha, ha!
Changni toʻzitgancha tuyoqlar taq-tuq qiladi. Siniq ressorli furgonlar titraydi.
— Gumm! — Tisning ovozi qoʻrquvni chang va charaqlagan osmon sari quvishga harakat qilib, issiq havoda tanho jaranglardi. — Qars! Qorayaloqlarni butun koinot boʻylab tirqiratib yuborishdi! Iloyo meteoritlar balosiga uchrab, raketalaring chil-chil boʻlsin! Koinotda nima koʻp, meteorit koʻp! Sizlar bilmas edilaringmi? Shunday! Moʻr-malaxday bosib yotibdi koinotni, hatto undan ham koʻp! Raketalaringiz esa yuzdagi xoldek, sopol naychaday har tomonga sochilib ketadi! Qora treska toʻldirilgan zang bankadan nima farqi bor! Paqildoqdek paq-paq-paq yoriladi, tamom. Oʻn mingta nobud boʻlgan, yana oʻng mingta. Yer atrofida abadiy aylanib uchib yuraveradi, muzdekkina, qoqsholgina, baland-balandlarda, arshi a’lolarda! Eshitayapsizmi, hoy, odamlar! Eshitayapsizmi?!
Jimlik. Daryo keng oʻzan bilan tinimsiz oqadi. Barcha kulbalarni obdon yalab oʻtadi. Undagi bor bud-shudni yuvib ketadi, u soatlarni, kir yuvish taxtalarini, shoyi qiyqimlarini va parda karnizlarini olib ketadi, allaqayerlardagi uzoq qora dengizga oqizib ketadi.
Kunduz soat ikki. Toshqin sal oʻziga keladi, oqim sayozlashadi. Keyin daryo butunlay qurib qoladi. Shaharda sukunat hukmronlik qiladi. Uylarga, oʻtirib olgan erkaklarga, baland, issiqdan mungʻaygan daraxtlarga yengil gilamdek qoʻnadi.
Jimlik.
Ayvondagi erkaklar quloq soladilar.
Hechqisi yoʻq. Shunda ularning tasavvuri, ularning fikrlari oldinga, shahar chekkasidagi oʻtloqzorga uchadi. Kallai sahardan butun atrofni tovushlarning odatdagi uygʻun sadosi qoplaydi. Joriy qilingan tartibga sodiqlar unda-bunda qoʻshiq xirgoyi qilishadi; butalar tagida oshiq-ma’shuqlar qiqirlashadi; allaqayerda daryoda suvni chapillatib choʻmilayotgan negr bolalarining kulgilari quloqqa chalinadi. Dalalarda yelka va qoʻllar koʻzga tashlanadi; koʻm-koʻk maysalardan toʻqilgan kulbalar ichidan hazil-mutoyibalar va quvnoq suhbatlar eshitiladi.
Hozir oʻlka uzra goʻyo boʻron boʻlib oʻtgandek va hamma tovushlarni uchirib ketgandek edi, hechqisi yoʻq. Goʻriston sukunati. Charm ilmoqlarda besoʻnaqay eshiklar osilib qolgan. Jimjit havoda eski pokrishkalardan qilingan tashlandiq argʻimchoqlar qotib qolgan. Kirchilarning yaxshi koʻrgan joyi — sohildagi yassi toshlar huvillab qolgan. Tashlandiq polizlarda yakkam-dukkam tarvuzlar qalin poʻstlogʻi tagida muzdek sharbatni yashirgancha dumalab yotibdi. Oʻrgimchaklar tashlandiq chaylalarda yangi inlarini toʻqiydilar; ilma-teshik tomdan quyoshning zarrin nurlari oʻrniga chang sizib kiradi. Allaqayerda shoshma-shosharlikda esdan chiqqan gulxan hali ham oʻchib ulgurmagan va birdan avj olgan alanga poxol chaylaning quruq sinchini yamlashga tushadi. Shunda ochofat olovning mamnun gurillashi sukunatni buzadi.
Tosh qotgan erkaklar doʻkon ayvonchasida oʻtirishibdi.
Sira aqlim yetmaydi, kelib-kelib ular toʻsatdan nega hozir ketgilari kelib qoldi! Bir qarashda hammasi joyidagidek edi. Kunda-kunda yangi imtiyozlar olishardi. Ularga tagʻin nima kerak ekan-a?! Saylov soligʻini bekor qildik, dangasalik boʻlmasligi uchun qonunlar qabul qilinyapti, qayoqqa qaramang — tenglik! Shuyam kammi ularga? Har qanday oqtanlidan yomon topishmaydi — he yoʻq, be yoʻq koinotga joʻnab yuborishdi-ya!
Boʻm-boʻsh koʻchaning narigi uchida bir velosipedchi koʻrindi.
— Oʻlay agar, Tis, bu kelayotgan sening Silliying boʻladi.
Velosiped ayvon yoniga kelib toʻxtadi, unda qizgʻish tanli 17 yoshlardagi, suyagi buzuqqina bir oʻsmir oʻtirardi. Oyoq-qoʻllari uzun-uzun, boshi tarvuzdek yumaloq. U Semyuel' Tisga qarab qoʻydi-da, jilmaydi.
— Ha, vijdoning yoʻl qoʻymay qaytib kelibsan-da? — dedi Tis.
— Yoʻq, xoʻjayin, velosipedni olib keldim, xolos.
— Nega? Raketaga sigʻmadimi?
— Yoʻq, xoʻjayin, gap unda emas.
— Nima gapligini aytmasang ham boʻlaveradi! Tush, mulkimni senga oʻgʻirlatib qoʻymayman! — U oʻsmirni turtib yubordi. Velosiped agʻdarildi. — Bor, doʻkonga kirib idishlarni yuv.
— Nima dedingiz, xoʻjayin? — Oʻsmirning koʻzlari katta-katta ochildi.
— Nima eshitgan boʻlsang shuni dedim! Miltiqlarni idishdan olish va qutini ochish kerak — Natchezdan mixlar kelgan...
— Mister Tis...
— Doʻkonni bolgʻalarga tayyorlab qoʻyish kerak.
— Mister Tis, xoʻjayin!
— Hali ham shu yerdamisan?! — Tisning koʻzlari shiddatkor chaqnab ketdi.
— Mister Tis, bugun dam olsam boʻladimi? — soʻradi oʻsmir uzrli ohangda.
— Ertaga ham, indinga ham, undan keyingi kun hammi? — dedi Tis.
— Shunaqamikan deyman-da, xoʻjayin.
— Sendan qoʻrqish kerak, bu aniq. Beri kel-chi. — U oʻsmirni doʻkonga yetaklab ketdi va stoldan qogʻoz oldi.
— Mana bu narsani bilasanmi?
— Bu nima, xoʻjayin?
— Sening mehnat shartnomang. Sen unga imzo chekkansan, mana sening yulduzchang, koʻrdingmi? Javob ber.
— Men imzo chekmaganman, mister Tis. — Oʻsmirning vujudi titrab ketdi. — Yulduzchani har qanday odam ham qoʻyaveradi.
— Menga qara, Silli. Shartnomang: “Men mister Semyuel' Tisga 2001 yil 15 iyuldan boshlab ikki yil ishlab berish majburiyatini olaman, bordi-yu, ishdan boʻshamoqchi boʻlsam, bu haqda toʻrt hafta oldin ma’lum qilaman va oʻrnimga odam topilmaguncha ishlayveraman”. Mana, — Tis kafti bilan qogʻozga urib qoʻydi, uning koʻzlari chaqnardi. — Tonadigan boʻlsang, sudga beramiz.
— Ilojim yoʻq! — qichqirdi oʻsmir. Uning yuzlaridan yosh donalari dumalay ketdi. — Agar bugun ketmasam, hech qachon ketolmayman.
— Men seni yaxshi tushunaman, ha, ha, senga rahmim keladi. Lekin hechqisi yoʻq, biz senga yaxshi muomala qilamiz, yigitcha, yaxshi ovqatlantiramiz. Endi esa, bor, ishga tush, miyangdagi mana bu boʻlmagʻur fikrlarni chiqarib tashla, tushundingmi? Shunaqa, Silli. — Tis gʻamgin jilmaydi va oʻsmirning yelkasidan qoqib qoʻydi.
Oʻsmir ayvonda oʻtirgan chollarga oʻgirildi. Uning koʻzlarida yosh qotib qolgan edi.
— Balki... balki... mana bu jentl'menlardan birontasi...
Bostirma tagidagi issiqdan sillasi qurigan erkaklar boshlarini koʻtarishdi, Silliga qarashdi, soʻng Tisga qarashdi.
— Buni qanday tushunish kerak: oʻrningga oq tanlini olib kelishsinmi? — sovuqqina soʻradi Tis.
Kvortermeyn bobo tizzalaridan qizil qoʻllarini koʻtardi. U uzoqlarga oʻychan qaragancha dedi:
— Menga qara, Tis. Menga nima boʻladi?
— Nima?
— Men Silli bilan birga ishlamoqchiman.
Boshqalar jim boʻlib qoldi.
Tis oyoq uchida chayqalardi.
— Bobo... — dedi u ogohlantiruvchi ohangda.
— Bolakayni qoʻyib yubor, nimani kerak boʻlsa oʻzim tozalayman.
— Siz...
— Siz rostdan aytayapsizmi, toʻgʻrisimi? — Silli boboning oldiga yugurib keldi. U ham kular, ham yigʻlar, quloqlariga ishonmasdi.
— Albatta.
— Bobo, — dedi Tis. — Oʻsha mishiqi burningizni bu ishga suqmang.
— Bolakayni ushlab turma, Tis.
Tis Sillining oldiga keldi-da, uning qoʻlidan tutdi.
— U meniki. Men uni tungacha orqa xonaga qamab qoʻyaman.
— Kerak emas, mister Tis!
Oʻsmir yigʻladi. Uning yigʻlagan ovozi bostirma ostida jaranglab eshitilardi. Sillining qop-qora qovoqlari shishib ketdi. Yoʻlda uzoqdan eski, shalogʻi chiqqan ford koʻrindi, u soʻnggi qora tanlilarni olib ketgan edi.
— Bular meniki, mister Tis. O, iltimos, xudo haqqi, sizdan iltimos qilaman!
— Tis, — dedi erkaklardan biri oʻrnidan turarkan, — qoʻying, ketaversin.
Ikkinchi erkak oʻrnidan turdi.
— Men ham shunday oʻylayman.
— Men ham, — dedi uchinchi erkak.
— Rost-da, — endi barchalari baravar gapirishdi. — Bas qil, Tis.
— Bolakayni qoʻyib yubor.
Tis choʻntagidagi toʻpponchani paypasladi. Uning koʻzi erkaklarning yuziga tushdi. U qoʻlini choʻntagidan oldi-da, dedi:
— Hali shunaqami?
— Ha, shunaqa, — javob berdi kimdir.
Tis bolani qoʻyib yubordi.
— Boʻpti, bora qol. — U qoʻli bilan doʻkon tomonni koʻrsatdi. — Sen oʻzingning iflos ashqol-dashqolingni qoldirib ketmassan, harholda?
— Yoʻq, xoʻjayin!
— Tuguningdagi eng soʻnggi lattani ham yigʻishtirib ol-da, yoqib yubor.
Silli boshini chayqadi.
— Oʻzim bilib olib olaman.
— Ular sening raketaga allaqanday lash-lushlaringni olaveradi deb oʻylaysanmi?
— Men oʻzim bilan olib olaman, — muloyim ohangda takrorladi oʻsmir.
U doʻkondan uycha tomonga chopib ketdi. Uning supurayotgani va sarishta qilayotgani eshitilib turardi. Hayal oʻtmay Silli yana paydo boʻldi. Pirildoqlar, zoʻldirlar, eski varraklar va bir necha yil davomida toʻplanib qolgan turli ashqol-dashqollarni koʻtarib olgan. Shu zahoti ford yetib keldi. Silli mashinaga oʻtirib eshikni yopdi.
Tis ayvonda zaharxanda jilmaygancha tik turardi.
— Xoʻsh, u yerda nima qilmoqchisan?
— Doʻkonimni ochmoqchiman, — javob berdi Silli. — Shunaqa doʻkon qurmoqchiman.
— Obbo muttaham-ey, shuning uchun menga yollangan ekansan-da, ishni oʻrganib olib, keyin bu hunardan foydalanish uchun juftakni rostlab qolmoqchi boʻlgan ekansan-da!
— Yoʻq, xoʻjayin, men hech ham unday oʻylaganim yoʻq, bunday boʻlishini bilganim ham yoʻq, lekin shunday boʻlib qoldi. Hunar oʻrganib gunoh ish qilibmanmi, mister Tis?
— Hali raketalaringga nom ham qoʻyib olgandirsan?
Qoratanlilar oʻzlarining yagona soatlari — fordning uskunalar taxtasidagi soatiga qarashdi.
— Ha, xoʻjayin?
— Hoynahoy, “Ilya”, “Jang aravasi”, “Katta gʻildirak” yoki “Kichik gʻildirak”, “Sadoqat”, “Umid”, “Muruvvat” boʻlsa kerakdir?
— Biz kemalarga nomlar oʻylab topganmiz, mister Tis.
— “Farzand-Xudo” va “Avliyo-arvoh”mi? Ayt-chi, bolakay, bitta raketani Baptistlar cherkovi sharafiga nomlasalaring nima qilibdi?
— Endi boraylik, mister Tis.
Tis qah-qah urib kuldi.
— Nahotki birontasini “Pastroq uch”, yoki “Sharofatli arafa” deb nomlamagansizlar?
Mashina oʻrnidan jildi.
— Xayr, missis Tis.
— Sizlarda “Sochilinglar, mening suyakchalarim” degan raketa bormi?
— Xayr, mister!
— “Iordan orqali” degani-chi? Vah! Boʻpti, yigitcha, joʻna, raketangda gumdon boʻl, parvoz qil, portlasa ham bir tomchi koʻz yosh toʻkmayman!
Mashina chang buluti ichida yelib ketdi. Silli xiyol oʻrnidan turdi-da, kaftini ogʻziga karnay qilib, soʻnggi bor Tisga qichqirdi:
— Mister Tis, mister Tis, endi tunlari nima ish qilasiz? Tunlari nima ish qilasiz?
Sukunat. Mashina uzoqlarda koʻzdan gʻoyib boʻladi. Yoʻl huvillab qoldi.
— U nima demoqchi boʻldi, shaytondan tarqagan? — dedi hayron boʻlib Tis. — Tunlari nima qilar ekanman?
U changning oʻtirishiga qarab turdi va birdan gap nimadaligini anglab qoldi.
U tunlari uyi yonida avtomashinalar kelib toʻxtaganini, ularda esa qop-qora qiyofalar boʻlishini, tizzalar osilib turishini, undan yuqoriroqda miltiq millari koʻrinib turishini goʻyo mudroq daraxtlarning qop-qora shoxlari ostida bir mashina toʻla turnalar turgandek boʻlishini eslab qoldi. Yana dargʻazab koʻzlar... Gudok, yana gudok, miltiqni qoʻlida siqib ushlagan, oʻzicha hiringlab kulgancha eshiklarni qarsillatib yopadi, yuragi boladek oʻynab ketadi. Yoz tuni qoʻynida yoʻldagi ola-tasir poyga boshlanadi, mashina poli ustida yoʻgʻon arqon oʻrami koʻrinadi, yangi patronlar qutichalaridan pal'toning choʻntaklari qappayib turadi. Oʻtgan yillar ichida bunday kunlardan nechtasi oʻtgan ekan — qahrli koʻzlar ustiga tushib turgan soch tutamlarini silab oʻynayotgan qarshi shamol, yaxshi, baquvvat, mahkam daraxtni koʻrgandagi tantanavor hayqiriqlar va kulba eshigini chertish!
— Shunga shama qilgan ekan-da, itdan tarqagan! — Tis qorongʻidan yoʻl ustiga sakrab chiqdi. — Qayt, itvachcha! Tunlari nima qilar ekanman?! Obbo gazanda-ey, pastkash...
Sillining savoli ayni nishonga urgan edi. Tis oʻzini bemor, yuragini boʻm-boʻsh his etdi. “Darvoqe, tunlari biz nima qilamiz-a? — oʻyladi u. — Endi hamma ketib boʻlganda-chi?” Uning yuragi gʻash, miyasi karaxt boʻlib qolgan edi.
U choʻntagidan toʻpponchani oldi-da, patronlarni qayta sanab chiqdi.
— Nima qilmoqchisan, Sem? — soʻradi kimdir.
— Bu padar la’natini otaman!
— Sal oʻzingni bossang-chi, — dedi bobo.
Ammo Semyuel' Tis doʻkon ortida gʻoyib boʻlgan edi. Bir zumdan soʻng u oʻzining usti ochiq mashinasida paydo boʻldi.
— Kim boradi men bilan?
— Ha, bir aylanib kela qolay, — dedi bobo oʻrnidan turar ekan.
— Yana kim?
Jimlik.
Bobo mashinaga oʻtirdi-da, eshikni yopdi. Changni toʻzitgancha Semyuel' Tis mashinani yoʻlga olib chiqdi va ular charaqlagan osmon ostida shamoldek yelib ketishdi. Ikkalasi ham jim edi. Bulutsiz osmon uzra quyosh oʻzining olovini ayamay purkaydi.
Yoʻl ikkiga ayrilgan joy. Ular toʻxtaydilar.
— Ular qayerga ketishdi, boboy?
Kvortermeyn bobo qoshini chimirdi.
— Menimcha, toʻgʻriga qarab ketishgan.
Ular yoʻlda davom etdilar. Daraxtlar ostida yolgʻiz motor ovozi gurillaydi. Yoʻlda zogʻ uchmas edi, biroq toʻsatdan ular gʻalati bir narsani payqab qolishdi. Nihoyat Tis yurishni tezlatdi-da, sariq koʻzlarini gʻazab bilan charaqlatgancha eshikdan gavdasini chiqarib egildi.
— Jin ursin, bobo! Bu itvachchalar nimani oʻylab topishganini koʻr¬dingizmi?
— Nimani? — soʻradi bobo tikilib qaragancha.
Yoʻl yoqalab tartib bilan terilgan eski rolikli kon'kilar, turli mayda-chuydalarga toʻla tugunchalar, yirtiq boshmoqlar, arava gʻildiraklari, eski shim va pal'tolar, ilma-teshik shlyapalar, bir vaqtlar shamolda mayin jiringlagan billur idishchalar, qizil naqshli jez bankalar, mumdan yasalgan mevalar, konfederatsiya zamonidagi pullar solingan qutichalar, togʻoralar, kir yuvish taxtachalari, kir dorlar, sovun, kimningdir uch oyoqli velosipedi, kimningdir tok qaychilari, qoʻgʻirchoq aravachasi, xunuk qoʻgʻirchoqli quticha, negrlar baptist cherkovining ola-bula oynasi, tormoz prokladkalari toʻplami, avtomobil kameralari, matraslar, kushetkalar, tebranma stullar, kremli bankachalar, koʻzgular yotar edi. Ammo ular barchasi shoshma-shosharlikda apil-tapil tashlab ketilgan narsalar emas, balki avaylab, hafsala bilan, did bilan, goʻyo bu yerdan butun shahar ahli yurib oʻtgandek, changli yoʻl yoqasi boʻylab terib qoʻyilgan edi. Toʻsatdan ulugʻvor karnay ovozi yangradi, odamlar oʻz qoʻr-qutlarini shundoq tuproq ustiga qoʻydilar-da, shartta moviy falak sari koʻtarilib ketishdi.
— Nima boʻlganda ham “Yoqishni istamaymiz” ekan-da! — Alam bilan qichqirdi Tis. — Men ularga yoqib yuboringlar degan edim, he yoʻq, be yoʻq shuncha masofadan koʻtarib kelishibdi-da, shu yerga terib qoʻyishibdi — qaqir-ququrlarga oxirgi marta qarab toʻyib olishibdi, mana, mana ular, qarab tomosha qiling! Bu qorayaloqlar, xudo bilsin, oʻzlarini kim deb bilishadi.
U mashinani yeldirib ketdi. Gʻaramlarni ezib yanchgancha, quticha va oynalarni chil-chil qilgancha, stul-pstullarni majaqlagancha, qogʻozlarni har tomonga toʻzitgancha kilometrma-kilometr olgʻa ketib borardi.
— Mana senga! Jin ursin... Yana! Mana senga!
Oldingi gʻildiraklar ayanchli vishilladi, mashina qayrildi-da, yoʻl chetidagi ariqqa tushib ketdi. Tis peshonasini oynaga urib oldi.
— Obbo, itdan tarqaganlar-ey, — Semyuel' Tis changlarini qoqa-qoqa gʻazabdan yigʻlab yuborgudek boʻlib, mashinadan tushdi. U kimsasiz va unsiz yoʻlga qaradi.
— Endi biz ularni hech qachon quvib yetolmaymiz, hech qachon!
Roʻparada yoʻl chekkasiga terib qoʻyilgan tugunlar va uyumlar qatorining oxiri koʻrinmasdi, goʻyo, botib borayotgan quyoshning zarrin nurlari ostida, garmselda qolib ketgan qadimiy qadamjolardek.
Bir soatdan soʻng holdan toygan Tis va bobo doʻkonga qaytishdi. Erkaklar osmonga tikilgan va quloq solgancha hamon oʻsha yerda oʻtirishardi. Tis oʻtirib, oyogʻini qisgan botinkalarini yecha boshlagan edi hamki, kimdir:
— Qaranglar! — deb yubordi.
— Padariga la’nat oʻshani! — boʻkirdi Tis.
Ammo boshqalar oʻrinlaridan turib, oʻsha yoqqa qarashdi. Ular tubsiz osmon sari koʻtarilib ketayotgan oltin urchiqlarni koʻrishdi. Ortidan olov dumlar qoldirgancha urchiqlar koʻzdan gʻoyib boʻldi.
Paxtazorlarda shamol oppoq chanoqlarini erinib silaydi. Bogʻchalarda oftobda isingancha targʻil yoʻlbars bolasiga oʻxshagan tarvuzlar dumalab yotadi.
Ayvondagi erkaklar oʻtirishdi. Bir-biriga qarashdi. Tokchalarda tartib bilan terib qoʻyilgan sariq arqonlarga, qutilardagi yaltiroq patron-gilzalariga, kumushrang toʻpponchalarga va shift ostida soyada jimgina osilib turgan choʻzinchoq miltiqlarga qaradilar. Kimdir ogʻziga maysa tiqdi. Kimdir changda odam suratini chizdi.
Semyuel' Tis tantanavor botinkasini aylantirib ichiga qaradi-da, dedi:
— Payqadilaringmi? U oxirgi damgacha meni “xoʻjayin” dedi, xudo haqqi!

2004-2005 - Yangi Nomlar
Ular yetib keldilar-da, hayratomuz moviy yerlarni egalladilar va ularga oʻz nomlarini qoʻydilar. Xinkston-Krik daryosi va Lyustig-Korners dalasi, Blek-River daryosi va Driskoll-Forest oʻrmoni, Peregrin-Mauntin togʻi va Uayldertaun shahri paydo boʻldi — hammasi odamlar sharafiga va odamlar sodir etgan voqealar sharafiga qoʻyilgan nomlar edi. Marsliklar dastlabki yerliklarni oʻldirgan joyda Rettaun shahri paydo boʻldi — bu nom qon bilan bogʻliq. Mana bu yerda esa ikkinchi ekspeditsiya halok boʻlgan — nomi ham shundan kelib chiqqan. Ikkinchi urinish; fazogirlar qoʻnayotganda olovli snaryadlari bilan yerni toʻzitgan hamma joyda bir gʻaram shagʻaldek otlar, nomlar qolgan; oʻz-oʻzidan ma’lumki, Spender-Xill togʻi va uzun Nataniyel-York shahri nomini tashlab oʻtishning iloji boʻlmagan...
Koʻhna Mars nomlari suv, havo, togʻlarning nomlari boʻlgan. Janubda erigan qorlarning nomlari qurigan dengizga borib quyuluvchi kanallarning tosh oʻzanlariga qarab oqqan. Xoki dahmalarda yotgan koʻzboyloqchilarning nomlari, minora va yodgorliklarning nomlari. Raketalar marmarlarni tariqday tirqiratgan, koʻhna shaharlar nomlari yozilgan chinni idishlarni chil-chil qilgan koʻyi xuddi bolgʻalarga oʻxshab mana shu nomlar ustiga yopirilib tushgan va singan buyumlar gʻarami uzra yangi nom koʻrsatkich taxtachalari qad koʻtardi: Ayron-Taun, Stiltaun, Alyuminium-Siti, Elektr-Rik-Villedj, Korntaun, Greyn-Villa, Detroyt II — Yerdan kelgan tanish mexanik, ma’dan nomlari.
Shaharlar qad koʻtarganda esa, qabristonlar paydo boʻldi. Ularga ham nomlar qoʻyildi: Yashil Burchak, Oq Toʻslar, Tinch, Adr, Biroz Dam Ol — dastlabki marhumlar oʻz qabrlariga kelib yotdilar...
Hamma narsa ipga tizilgandek orasta boʻlgach, hamma narsa risoladagidek oʻz joyiga tushgach, shaharlar mustahkam oʻrnashib oldi va xilvat joyni topishning endi iloji boʻlmay qoldi — shundagina Yerdan tajribali va bilagʻon odamlar kela boshladilar. Ular mehmonga va ta’tilga kelar edilar, sovgʻalar sotib olgani va rasmga tushgani kelar edilar — “Mars havosidan nafas olgani”, — ular tadqiqot ishlari olib borgani va ijtimoiy qonunlarni hayotga tatbiq etgani kelar edilar; ular oʻzlari bilan yulduzlarini, unvonlarini, qoida va nizomlarini olib kelar edilar, Yerni chirindi axlatdek qoplab olgan toʻrachilik urugʻlarini olib kelishni ham unutmagan edilar va ularni Marsda unishi mumkin boʻlgan har qanday joyga eka boshladilar. Ular turmush va axloq qonunchilari boʻldilar; pand-nasihat va oʻgitlardan qulogʻi tinchishi uchun Marsga koʻchib kelgan odamlarni iymon yoʻliga boshqarishga, undashga va turtishga tirishdilar. Shunisi qiziqki, bu narsa ushbu odamlardan birontasiga zarracha malol kelmayotgandi.

Aprel 2005 - Esher Ii
“Bugungi xira, qorongʻi, sas-sadosiz kuz kunida men otda tanho oʻzim gʻalati choʻl joyda ketar edim, osmonda bulutlar qoʻrgʻoshinday ogʻir osilib turar edi va nihoyat yerga oqshom qorongʻiligi choʻkib kela boshlaganda Esherning mungli qoʻrgʻoni oldida paydo boʻldim...”
Mister Uil'yam Stendal' kitob oʻqishdan toʻxtadi, ana uning qarshisida, uncha baland boʻlmagan qora qir ustida — Qoʻrgʻon va uchli toshga 2005 yil deb oʻyib yozilgan.
Me’mor mister Bigelou dedi:
— Uy tayyor. Kalitni qabul qiling, mister Stendal'.
Jim-jit kuzgi quyosh ostida yonma-yon turgancha ular sukut saqlar edilar.
Qargʻa qanotidek qop-qora maysa uzra ularning oyoqlari ostida chizmalar shitirlar edi.
— Esherlar uyi, — mamnun holda dedi mister Stendal'. —Loyiha¬lashtirilgan, qurilgan, sotib olingan, puli toʻlangan. Menimcha, mister Po rosa quvongan boʻlar edi.
Mister Bigelou qoshini chimirdi.
— Hamma narsa koʻnglingizdagidekmi, ser?
— Ha!
— Naqshi oʻzidagidekmi? Koʻrinishi zerikarli va dahshatlimi?
— Haddan tashqari dahshatli, haddan tashqari zerikarli!
— Devorlari tundmi?
— Ajoyib!
— Hovuz yetarli darajada “Qora va ma’yus”mi?
— Aql bovar qilmas darajada qora va ma’yus.
— Terak-chi? U oʻzingiz bilgandek, qurib-qaqshagan va barglari toʻkilgan qilib boʻyalganmi?
— Nafrat qilar darajada!
Mister Bigelou me’moriy loyiha bilan solishtirib koʻrdi. U navbatdagi topshiriqni birma-bir aytib chiqdi:
— Butun ansambl' “yurakning muzlatuvchi, loʻqillatuvchi, simillatuvchi ogʻrigʻini, fikrlardagi noxush boʻshliqni” bera oladimi? Uy, hovuz, qoʻrgʻon?..
— Mehnatingizga gap yoʻq, mister Bigelou, qasam ichamanki, qoyil qilgansiz.
— Minnatdorman. Mendan nima talab etilishini mutlaqo bilmas edim. Xudoga shukurki, sizning oʻz raketalaringiz bor, aks holda zarur jihozlarni bu yerga eltib kelishga hech qachon yoʻl qoʻymas edilar. E’tibor qiling-a, bu yerda har doim nimqorongʻulik, bu puchmoqda har doim oktabr, qachon qaramang dashtu biyobon, hayotdan nom-nishon yoʻq, oʻlik. Bu bizdan ozmuncha mehnat talab qilmadi. DDT dan oʻn ming tonna ketdi. Biz hamma narsani oʻldirdik, na bir ilon, na bir baqa, na bir Mars pashshasi qoldi! Abadiy nimqorongʻulik, mister Stendal', bu mening gʻururimdir. Pinhoniy mashinalar quyosh nurini yutadi. Bu yerda har doim “noxushlik”.
Stendal' ana shunday san’at bilan yaratilgan noxushlik, qoʻrgʻoshin ogʻirligi, nafas boʻgʻuvchi bugʻlanishlar, butun “muhit”dan bahra ola boshladi. Uyning oʻzini aytmaysizmi? Sharti ketib, parti qolgan maskan, dahshatli hovuz, mogʻor, qiyomat-qoyim alomatlari! Sintetik ashyolarmi, yoki shunga oʻxshagan yana allambalolarmi-ey. Bu yogʻini oʻzingiz topib olaverasiz.
U kuz osmoniga qarab qoʻydi. Allaqayerda baland-balandlarda, olis-olislarda quyosh turibdi. Allaqayerda sayyorada Mars apreli, oltin aprel hukmron, koʻm-koʻk osmon. Allaqayerda yuksakliklarda hayotsiz ajoyib sayyoraga tamaddun keltirishi kerak boʻlgan raketalar oʻzlariga yoʻl ochadilar. Ularning shiddatli parvozlaridan paydo boʻlgan chiyillash va gurillash bu tussiz ovoz oʻtmas olamda, mudroq kuz olamida quloqni teshib yuborgudek edi.
— Endi, topshiriq bajarilgach, — iymanibgina gap qotdi mister Bigelou, — sizdan bir narsani soʻramoqchiman, bularning hammasini siz nima qilmoqchisiz?
— Esher qoʻrgʻoninimi? Bilmadingizmi?
— Yoʻq.
— “Esher” nomidan hech narsani anglamadingizmi?
— Anglaganim yoʻq.
— Mana bu ism: Edgar Allan Podan-chi?
Mister Bigelou yoʻq degandek boshini chayqadi.
— Darvoqe, — Stendal' xafa va nafratini ifoda qilgancha bosiqlik bilan “hm” deb qoʻydi. — Mister Poning muborak xotirasini siz qayoqdan ham bilardingiz? U ancha ilgari, Lin'kolndan ham oldin oʻlib ketgan. Uning barcha kitoblari Buyuk Gulxanda yoqib yuborilgan edi. Oʻttiz yil muqaddam, 1975 yilda.
— E-e, — bir narsani tushungandek bosh irgʻadi. — Shulardan biri deng!
— Xuddi shunday, Bigelou shulardan bittasi. Uning va Lau Kraftning, Xotorn va Ambroz Birskning kitoblarini yoqishdi, hammasi dahshat va qoʻrquvlar haqidagi qissalar edi. Barcha fantaziyalarni, xullas, kelajak haqidagi barcha qissalarni yoqib yuborishdi. Ayovsiz yoqishdi, qonun chiqarishdi. Hammasi arzimagan narsadan, zarradagi narsadan, elliginchi va oltmishinchi yillardan boshlandi. Avvaliga karikaturali kitobchalar chiqarishni cheklab qoʻyishdi, soʻng detektiv romanlar, fil'mlarni ham taqiqlashdi. Goh u tomonga, goh bu tomonga irgʻitishdi, turli guruhlar, turli laqablar, siyosiy e’tiqodlar, diniy xurofotlar avj olgandan-olib ketdi. Har doim ozchilik tomon qoʻrqib qolaverdi va koʻpchilik tomon tushunib boʻlmaydigan narsadan, kelajakdan, oʻtmishdan, hozirdan qoʻrqar edi, oʻzidan va oʻz soyasidan qoʻrqar edi.
— Tushunarli.
— “Siyosat” soʻzidan (oxir-oqibatda eng teskarichi doiralarda “kommunizm” soʻzining sinonimi boʻlib qolgan, ha, ha, bu soʻzni tilga olishingiz bilanoq, kallangiz ketishi hech gap emas edi!) siyosat soʻzidan qoʻrqadigan, har tomondan turtki yeydigan — bir joyda gaykani burasalar, yana bir joyda boltni aylantiradilar, bir yoqdan tiqadilar, ikkinchi yoqdan sugʻurib oladilar, — san’at va adabiyot koʻp oʻtmay shunday bir ulkan tortmachoqqa aylandiki, shoʻrlikni buradilar, chaqdilar, chaynadilar, tugun qilib tugdilar, to oʻzining qiyishqoqligi va har qanday ta’mini yoʻqotmaguncha u yoqdan-bu yoqqa koptokdek irgʻitaverdilar. Soʻng esa kinokameralar tinib qoldi, teatr zulmatiga gʻarq boʻldi va bosma nashrlarning qudratli Niagarasi “Sof” maqolasining zaif bir jilgʻachasiga aylanib qoldi. Ishoning menga, “voqelikdan uzoqlashish” tushunchasi ham shubhali soʻzlar sirasiga kirib qoldi!
— Nahotki?
— Ha, ha! Har bir odam, der edi ular, haqqoniylikning yuziga tik qarashi shart. Faqat hozirnigina koʻrib turishlari kerak. Bu toifaga kirmagan hamma narsa — bir pul. Ajoyib adabiy toʻqimalar, xayolot osmonida parvoz qilishlar — gullab-yashnayversin. Bir kuni yakshanba tongida, oʻttiz yil muqaddam, 1975 yilda ularni kutubxona devoriga tikka qilishdi: Santa Klaus va Boshsiz chavandoz, Qorqiz va uy Devi, Onagʻoz — barchalari hoʻngrab yigʻlar edilar! — va ularni otib tashlashdi, soʻng qogʻoz qal’a va malika qurbaqalarni, keksa qirollar va “oʻsha zamondan buyon baxtli yashab kelayotgan” hammani yoqib yuborishdi (aslida u oʻsha zamondan buyon baxtli yashayapti, deb kim haqida aytish mumkin edi!). Bir vaqtlar Hech qachonga aylandi-qoʻydi! Ular Oʻz mamlakati bosh suyaklari bilan birgalikda Sehrlangan Riksh xokini shamolda sovurdilar, Glinda mehribon va Oʻzmani chopib tashladilar, Toʻpgulni spektroskopda bitta-bitta yulib yoyishdi, Jek Qovoqboshni esa Biologlar Ziyofatida dasturxonga tortib yuborishdi! Noʻxot qobiqchasi toʻrachilik chakalakzorida qurib-qovjirab boʻldi! Uyqudagi Goʻzal ilmiy xodim boʻsasidan uygʻonib ketgan va u oʻzining tibbiy ninasini suqqanda joni hiq etib chiqib ketgan edi. Alisani ular shishadan shunday bir narsani ichishga majbur qilishdiki, natijada qizgina ortiq: “Oldinga borgan sari yana ham qiziqroq boʻlaveradi!” — deb qichqira olmaydigan darajada mitti boʻlib qoldi. Sehrli koʻzguni ular bolgʻa bilan bir urib, chil-chil qilishdi va barcha Qizil Qirollar va Ustritsalar gumdon boʻldi!
U mushtumini qisdi. Ey xudo, hammasi xuddi hozir sodir boʻlgandek yaqin tuyuladi-ya! Uning yuzi qizarib boʻgʻildi. Azbaroyi qattiq junbushga kelganidan mister Bigelou hang-mang boʻlib qoldi. U bir-ikki kiprik qoqdi-da, oxiri uyga kirib dedi:
— Kechirasiz. Nima deyayotganingizni tushunolmayapman. Bu ismlardan hech nima anglayolmadim. Siz aytgan gaplarga qaraganda Gulxan faqat foyda bergan.
— Yoʻqoling koʻzimdan! — qichqirib yubordi Stendal'. — Ishingiz tugadi, endi qorangizni oʻchiring, toʻnka!
Mister Bigelou duradgorlarni chaqirdi-da, ketdi.
Mister Stendal' Uy oldida bitta oʻzi qoldi.
— Quloq solinglar, hoy! — Murojaat qildi u koʻzga koʻrinmas raketalarga. — Sizlardan jon saqlayman deb,Sof Jonlar Marsga borib qolgan edi, sizlar boʻlsangiz xudoning bermish kuni bu yerda koʻpaygandan-koʻpayib ketayapsiz, xuddi axlatga intilgan pashshalardek uchib kelganingiz-uchib kelgan. Men sizlarga hozir bir narsa koʻrsataman. Yerda mister Poga qilgan qiliqlaringiz uchun ta’ziringizni beraman. Shu ondan ehtiyot boʻling! Esherning uyi oʻz ishini boshlaydi.
U osmonga qarab mushtumini doʻlaytirib qoʻydi.
Raketa qoʻndi. Undan devday bir odam chiqib keldi. U uyga qaradi va uning kulrang koʻzlarida norozilik va hayrat ifodasi koʻrindi. Narigi tomonda uni ozgʻingina bir odam kutib turgan xandaqdan sakrab oʻtdi.
— Ismi sharifingiz Stendalmi?
— Ha.
— Garret, Axloq Iqlimi boshqarmasi inspektori.
— E-ha, baribir Marsgacha yetib kelibsiz-da, Axloq Iqlimining nozirlari? Men boʻlsam sizlarni qachon kelar ekan, deb oʻzimcha tusmollab turgan edim...
— Biz oʻtgan haftada kelgan edik. Tezda bu yerda xuddi yerdagidek tartib oʻrnatiladi. — U asabiy ravishda guvohnomasini Uy tomonga siltab qoʻydi. — Qani, ayting-chi menga, mana bu nima, Stendal'?
— Bu arvohli qal’a, xoʻp desangiz.
— Xoʻp demayman, Stendal', hech ham xoʻp demayman. “Arvohli” — yaramaydi.
— Juda joʻn. Bu yil, 2005 yilda Haq taolomizga men bir mexanik ziyoratgoh qurdim. Unda mis koʻrshapalaklar elektron nurlar boʻylab uchadilar, quyma kalamushlar plastmassa tagxonalarda izgʻiydilar, avtomat skeletlar raqs tushadilar, bu yerda avtomat qonsoʻrarlar, hazilkashlar, boʻrilar va oq arvohlar istiqomat qiladilar, kimyo va kashfiyotchilik barq uradi.
— Men xuddi shu narsadan qoʻrqqan edim, — dedi Garret jilmayib. — Sizning uyingizni surib yuborishga toʻgʻri kelmasa deb qoʻrqaman.
— Kelishingiz bilanoq yoʻqlashingizni bilardim.
— Men ilgariroq uchib kelgan boʻlardim, lekin biz aralashishimizdan oldin sizning niyatlaringizni bilib olmoqchi edik. Buzuvchilar va oʻt ochuvchilar komandasi oqshomga yaqin yetib kelishlari mumkin. Yarim tunga borib, hamma narsa tag-tugi bilan vayron qilinadi, mister Stendal'. Mening aqli noqisimcha, ser, siz, aytishim mumkinki, aynib qolibsiz. Qattiq mehnat bilan ishlab topilgan pullarni shamolga sovurish, axir sizda naqd uch million boʻlgan edi-ya...
— Toʻrt million! Ammo shuni hisobga olingki, mister Garret, meros olganimda men yoshgina yigitcha edim — yigirma besh million. Istagancha shamolga sovurishim mumkin. Umuman olganda bu yaxshi ish emas: u yoqdan qurilish tugadi-yu, bu yoqdan siz oʻz Buzuvchilaringiz bilan yetib kelibsiz. Balki, Oʻyinchogʻim bilan jinday koʻngil ochishimga izn berarsiz, aytaylik loaqal yigirma toʻrt soatga?!
— Siz qonunni bilasiz. Unda aytilgan: hech qanaqangi kitoblar, hech qanaqangi uylar, arvohlar bilan bogʻliq boʻlgan hech qanaqangi qonsoʻrarlar, farishtalar yoki xayolotning boshqa kashfiyotlari ketmaydi.
— Siz yaqinda mister Bebbitlarni yoqa boshlaysiz!
— Siz bizga ancha-muncha tashvish keltirdingiz, mister Stendal'. Protokollar saqlanib qolgan. 20 yil avvalgi. Yerda. Siz va sizning kutub¬xonangiz.
— E-ha, men va mening kutubxonam. Menga oʻxshagan yana bir qanchalari. Albatta, Po oʻshanda allaqachon unutilib ketgandi. Oʻz va boshqa xilqatlar ham unut boʻlib ketgandi, lekin men bir kichikkina yashirin joy qurib olgandim. Oʻzimizning kutubxonamiz boʻlardi — menda va yana bir qancha xususiy shaxslarda, — siz mash’al va axlatyoqarlaringizni hali yubormagan paytingizda. Mening 50 000 dona kitobimni parcha-burish qilib, yoqib yuborgandingiz. Siz barcha moʻ’jizakorlarning ham onasini uchqoʻrgʻondan koʻrsatgan edingiz; siz yana kinoprodyuserlaringizga, agar biron nima qilmoqchi boʻlsangiz, Ernest Xemingueyni qayta-qayta suratga oling, deb buyruq bergan edingiz. Yo parvardigor, axir men “Qoʻngʻiroq kimni chaqiradi” fil'mini necha marta koʻrmadim! 30 ta turli sahna asari. Hammasi bor voqelik. Oh, realizm! Oh, bu realizm! Ey, oʻshani!..
— Tilingizga erk berishdan tiyilsangiz yaxshi boʻlarmidi!
— Mister Garret, axir siz toʻla hisobot berishga majbur edingiz-ku?
— Ha.
— Unday holda qiziq uchun ham bir kirib koʻrsangiz, kirib u yoq-bu yoqqa qarasangiz yaxshi boʻlardi. Bor-yoʻgʻi bir daqiqaga.
— Yaxshi. Koʻrsating. Hech qanday nayrang boʻlmasin. Menda toʻpponcha bor.
Esherlar Uyining eshigi gʻiyillab ochildi. Rutubat hidi dimoqqa urdi. Xuddi tashlandiq magʻoralarda koʻzga koʻrinmas jonivorlar nafas olayotgandek guvillagan oh-vohlar quloqqa chalindi. Tosh yerdan kalamush yugurib oʻtdi. Garret “heh” dedi-da, oyogʻi bilan tepib yubordi. Kalamush oʻmbaloq oshib tushdi va uning neylon terisi ichidan son-sanoqsiz temir burgalar toʻkildi.
— Qoyil! — Garret yaxshiroq koʻrish uchun egildi.
Qizgʻish-moviy xarita uzra mum qoʻllarini silkitgancha tokchada qari jodugar oʻtirardi. U boshini silkitdi-da, tishsiz ogʻzi bilan Garretga vishillab qoʻydi va moy yuqi xaritaga barmoqlari bilan chertdi.
— Oʻlim! — qichqirdi kampir.
— Men xuddi mana shunday narsalarni oʻylagan edim... — dedi Garret. — Xuddi oʻylaganimdek boʻlib chiqdi-ya!
— Men shaxsan sizning yoqib yuborishingizga ruxsat beraman.
— Rostdanmi? — Garretning yuzi yorishdi. Biroq shu zahoti yana lunjini osiltirdi. — Siz buni juda oson aytdingiz-qoʻydingiz.
— Men mana shularni yuzaga keltirsam boʻlgani. Maqsadimga erishdim, deb ayta olsam, bas. Hozirgi shubhalar olamida oʻrta asr muhitini qayta yaratdim.
— Mening oʻzim ham, ser, aytish mumkinki, sizning dahoingizdan beixtiyor hayratga tushdim.
Garret qarab turardi — uning yonidan havoda shitirlagan va shivirlagancha goʻzal shaffof ayol qiyofasiga kirgan yengil bulut parchasi suzib oʻta boshladi. Rutubatli yoʻlakning narigi uchida qandaydir mashina guvillardi. Xuddi sentrifugadan chiqqan paxtaqandga oʻxshab u yerdan jim-jit zal boʻylab bosiriqli zulmat oʻrmalab va yoyilib kelar edi.
Allaqayoqdan maymun paydo boʻlib qoldi.
— Pisht! — qichqirdi Garret.
— Qoʻrqmang. — Stendal' jonivorning qornini silab qoʻydi. — Bu robot. Xuddi jodugar singari bu ham boshdan-oyoq misdan yasalgan. Mana!
U maymunning yungini hurpaytirgan edi, tagidan temir yaraqlab ketdi.
— Koʻrayapman. — Garret jur’atsizgina qoʻlini uzatdi, robotni silab qoʻydi. — Ammo bu nimaga kerak, mister Stendal', bunda qanday ma’no bor?! Sizni nima majbur qildi?..
— Toʻrachilik, mister Garret. Lekin mening tushuntirishga sira vaqtim yoʻq. Hukumat odamlari esa busiz ham tezda hamma narsani bilib olishadi. — U maymunga bosh irgʻab qoʻydi. — Boʻldi, qani.
— Maymun mister Garretni oʻldirdi.
— Tayyordir, Payks?
Payks nigohini stoldan oldi.
— Ha, ser.
— A’lo ish.
— Tekin nonni yemaymiz, mister Stendal', — past ovozda javob berdi Payks; robotning qayishqoq qovogʻini koʻtardi-da, unga shisha koʻz olmasini solib qoʻydi va unga kauchuk mushaklarini chaqqonlik bilan yopishtirdi. — Shunday...
— Quyma, mister Garret.
— Qiziq, siz uni nima qilasiz, ser? — Payks boshini irgʻab chinakam oʻlik Garret yotgan tosh plita tomonni koʻrsatdi.
— Yaxshisi kuydirish-da, Payks. Bizga ikkita mister Garretning nima keragi bor.
Payks Garretni gʻishtin axlat kuydirgich oldiga sudrab bordi.
— Yaxshi qoling.
U mister Garretni ichkariga itarib yubordi-da, eshikni yopdi.
Stendal' robot Garretga yuzlandi.
— Vazifangiz sizga aniqmi, Garret?
— Ha, ser. — Robot gavdasini koʻtarib oʻtirib qoldi, — men Axloq Iqlimi Boshqarmasiga qaytib borishim kerak. Qoʻshimcha ma’ruzani taqdim etishim kerak. Operatsiyani kam deganda 48 soatga choʻzishim kerak. Men yanada batafsilroq tadqiq oʻtkazishim kerakligini aytishim kerak.
— Toʻgʻri, Garret. Muvaffaqiyat tilayman.
Robot shoshilib Garretning raketasi oldiga oʻtdi, unga chiqda-da, parvoz qilib ketdi.
Stendal' burilib qaradi.
— Xoʻsh, Payks endi bugungi oqshomga qolgan taklifnomalarni tarqatamiz. Oʻylaymanki, yaxshi boʻladi. Siz nima deysiz?
— Agar 20 yil kutganimizni hisobga olsak, hattoki juda yaxshi boʻladi.
Ular bir-biriga koʻz qisib qoʻydi.
Soat rosa 7. Stendal' soatiga qaradi. Endi koʻp qolgani yoʻq. U oʻrindiqda oʻtirgancha qoʻlidagi xeresli qadahni aylantirar edi. Ularning ustida, dub toʻsinlar oraligʻida koʻzlarini yiltillatib nozikkina mis suyakli rezina terili koʻrshapalaklar chiyillardi. U koʻrshapalaklarni olqishlagancha qadahni koʻtardi.
— Muvaffaqiyatimiz uchun!
U oʻzini orqaga tashladi, koʻzlarini yumdi va hammasini xayolan bir boshdan tekshirib chiqdi. Qariganida bir koʻnglini boʻshatib oladi... Adabiyotni qatagʻon qilgani uchun, gulxan uchun bu antiseptik hukumatdan qasos oladi. Yillar gʻazab toʻplanib keldi, nafrat toʻplanib keldi... va karaxt boʻlgan qalbi tubida zimdan, asta-sekin fikr pishib yetila boshladi. U Payksni uchratgan oʻsha uch yil oldingi vaqtgacha shunday boʻlgan edi.
Ha, aynan Payksni. Shafqatsiz yuragi achchiq ishqorga toʻldirilgan qingʻir qora quduqdek boʻlib qolgan Payksni. Payks kim oʻzi? Ularning ichidan eng ulugʻi, tamom-vassalom! Payks — minglab murtaklar, tutun, moviy tuman, oq yomgʻir, koʻrshapalak, darrandani oʻzida mujassam qilgan odam, mana Payks kim! “Lon Chenidan yaxshiroq patriarxmi?” — oʻzidan soʻradi Stendal'. Qadimgi fil'mlarda koʻrgan Cheni, qatorasiga bir necha oqshom tomosha qilgan edi... Ha, Chenidan yaxshiroq. Boshqa keksa aktyordan koʻra yaxshiroq — anovi Karloff degani bor-u, oʻshandan ancha-muncha yaxshi! Lyugosi-chi? Unga qiyoslab boʻlmaydi! Payks — yagona, qiyosi yoʻq. Nima boʻpti: uni talon-toroj qilishdi, toʻqimalar huquqini olib qoʻyishdi, hech yoqqa borolmaydi, birovga dardini aytib sololmaydi. Hatto oʻzi uchun koʻzgu oldida oʻynashni ham taqiqlab qoʻyishdi!
Shoʻrlik Payks — aql bovar qilmas, qurolsizlantirilgan Payks! Sening fil'mlaringni musodara qilgan, xuddi kinokameradan tasma halqasini sugʻurgandek qorningdan ichak-chavoqlaringni sugʻurib olgan, gʻijimlagan, pechkaga tashlagan, yoqib yuborgan oʻsha oqshomda sen nimalarni his qilgan eding! Ellik ming kitobni boy berib, evaziga hech narsa olmaganing senga ogʻir botgan edimi? Ha, ha. Stendal' azbaroyi gʻazabdan qoʻllari muzlab ketayotganini his qildi. Bir kuni — bundan ham tabiiyroq boʻlishi mumkinmi — ular toʻqnash kelib qolishdi va suhbatga berilib ketishdi. Ularning suhbati xuddi ichgan qahvalari kabi hisobsiz tunlarga choʻzilib ketdi va soʻzlarning oqimi, achchiq ichimlik asnosida Esher Uyi dunyoga keldi.
Cherkov qoʻngʻirogʻining boʻgʻiq sadosi eshitildi. Mehmonlar tashrif buyurmoqda edilar.
Jilmaygancha u mehmonlarni qarshi olgani tashqariga yoʻnaldi.
Robotlar kutar edilar — bolalik xotiralarisiz katta yoshdagi odamlar. Oʻrmon koʻllari rangidagi yashil shoyi libosdagi, baqa va paporotnik tusli shoyi libosdagi robotlar kutar edilar. Qum va quyosh rangli, sariq sochli robotlar kutar edilar. Ustidan jelatin quyilgan naychasimon bronza suyakli robotlar yotar edilar. Tirik boʻlmagan va oʻlik boʻlmaganlar tobutlarida, taxta qutilarda turtib yuborishlarini kutib mayatniklar yotar edilar. Surtma va quyma ma’dan hidi anqir edi. Goʻriston jimligi hukm surardi. Har ikki jinsdagi, ammo jinssiz robotlar. Yuzlari bor-u, ammo yuzsiz, odamzotdan odamlikdan boshqa hamma narsani yuqtirib olgan robotlar ustiga “Frankoborot” deb yozilgan qutilarning qator mixlar qoqilgan qopqogʻiga tik qarab turgan robotlar, ular oʻlim deb atab boʻlmaydigan yoʻqlikda turar edilar, chunki bu yoʻqlik ortidan hayot asari sezilmas edi... Birdan mixlar qattiq vizillaydi. Birin-ketin qopqoqlar koʻtariladi. Qutilar uzra soyalar oʻynaydi, qoʻlda siqilgan moy idish mashina moyini tizillatib otadi. Ishga tushirilgan bir murvat asta chiqillaydi. Yana bir murvat, yana bir, nihoyat xuddi ulkan soat doʻkonidagidek, chor atrofni chaq-chuq ovozi bosib ketadi. Tosh koʻzlari yogʻoch qovoqlarini keng ochadilar. Burun kataklari pirpiraydi. Maymun yunglari va oq quyon terisi qoplangan robotlar oyoqqa turadilar. Egizaklar Tvidldam va Tvidldi, Buzoqboshi, Sonya, Oppoq choʻkkanlar, — tana oʻrniga tuz va mayin suv yoʻsinlari, ustritsa rangidagi koʻzlari irgʻib chiqqan koʻkishtob dorga osilganlar, muz xilqatlar va yaltiroq pistonchalar, sopol pakanalar va jigarrang elflar, Chiq-chiq, Olaboʻjilar, sun’iy boʻron buluti ichidagi Santa Klaus, Koʻk Soqol — jagʻ soqollari xuddi atsitelen olovidek gurillab turibdi. Yashil tillarini oʻynatib, kulrang pagʻa-pagʻa tutunlar suza boshladi. Goʻyo Olachipor chirmovuqdek bilanglayotgan ajdahoni esga soluvchi bu tutun qursogʻida bozillagan laxcha choʻgʻ bilan devorga taqalib kelar edi: guv-guv, taq-tuq, oʻkirik, sukunat, sapchish, burilish... Minglab qopqoqlar yana yopildi. Soat doʻkoni Esher Uyi tomon yoʻl oldi. Afsungarlik tuni boshlandi.
Qoʻrgʻonda iliq shabada yeldi. Osmonni kuydirgan, kuzini bahorga aylantirgan koʻyi mehmonlarning raketalari uchib kela boshladi. Raketalardan oqshom liboslarida erkaklar chiqib, ularning ortidan koʻz koʻrib, quloq eshitmagan turmakli ayollar ergashib kelardi.
— Bu Esher juda balo ekan-ku!
— Eshik qani?
Shu tob Stendal' paydo boʻldi. Ayollar kular va gap sotar edilar. Mister Stendal' jim boʻlinglar degandek qoʻlini koʻtardi. Soʻng oʻgirildi, nigohini qal’aning baland devoridagi derazaga oldi-da, qichqirdi:

Rapunsel, Rapunsel, koʻz och uyqudan.
Sochlaringni parishon aylagil tuban.
Goʻzal qiz tungi shabadani qarshi olib, derazadan qaradi va oltin sochlarini pastga tushirdi. Undan mamnun mehmonlar Uyga koʻtarilishlari uchun sochlar eshilib, buralib narvonga aylandi.
Eng koʻzga koʻringan jamiyatshunoslar! Eng zukko ruhshunoslar! Dunyoda eng tengi yoʻq siyosatdonlar, bakteriologlar, psixonevrologlar! Ana, ularning hammasi kulrang devor oraligʻida turibdi.
— Xush kelibsizlar!
Mister Trayon, mister Ouen, mister Dan, mister Leng, mister Steffens, mister Fletcher va yana yigirma-oʻttiztacha mashhur shaxslar.
— Kiraveringlar! Kiraveringlar!
Miss Gibbs, miss Paup, miss Cherchill, miss Blant, miss Drammond va yana yigirmatacha ofatijon ayol. Barchalari hech bir istisnosiz koʻzga koʻringan, eng koʻzga koʻringan shaxslar, xayolotlar bilan Kurash Jamiyatining a’zolari, eski bayramlar — “barcha muqaddas bayramlar” va “Gay Foksni man qiluvchilar” bilan kurashuvchilar, koʻrshapalaklarning qotillari, kitoblarga qiron keltiruvchilar, mash’albozlar; barchalari hech bir istisnosiz odamlarga Marsga birinchi boʻlib oddiy, dagʻal yoʻllar bilan uchib kelish, marsliklarni goʻrga tiqish, manzilgohlarni ifloslardan tozalash, shaharlar qurish, yoʻllarni ta’mirlash va umuman turli-tuman tartibsizliklarni bartaraf etish imkonini taqdim etgan odobli va axloqli, vijdoni pok fuqarolar. Keyin esa, Xavfsizlik mustahkam qaror topgandan soʻng bu Quvonch Gʻoratgarlari, bu qon oʻrniga formalinli va yodli nastoyka rangli koʻzi bor nusxalar oʻzlarining Axloq Iqlimini koʻchat qilib oʻtqazish va barchaga muruvvat ila saxovat ulashish uchun paydo boʻldilar. Ularning barchasi esa — uning doʻstlari! Ha, ha, oʻtgan yili Yerda u ehtiyotkorlik va oʻta tavoze bilan ularning har biri bilan tanishgan, har biriga oʻz mavqeini koʻz-koʻz qilgan edi.
— Bepoyon Oʻlim ma’vosiga xush kelibsizlar! — qichqirdi u.
— Menga qarang, Stendal'! Bu nima degan gap?
— Hali koʻrasizlar, hammangiz yechiningiz! Anavi yerda hujralar bor. U yerda tayyorlab qoʻyilgan liboslarni kiyinglar, erkaklar bu tarafga, ayollar u tarafga.
Mehmonlar bir oz taraddudlangancha turib qoldilar.
— Bilmadim, bu yerda qolsak qalay boʻlarkin, — dedi miss Paup. — Bu yer menga yoqmayapti. Bu yerda kufrning hidi kelayapti.
— Hech narsa qilmaydi, bor-yoʻgʻi libos bayrami!
— Bular bari qonunga qarshi emasmikan deb qoʻrqaman. — Mister Steffens ehtiyotkorlik bilan burnini tortib qoʻydi.
— Bas! — kulib yubordi Stendal'. — Bir gal quvnasangiz quvnabsiz-da. Ertaga hammasi ostin-ustin boʻladi. Hujralarga tarqalinglar!
Uyda hayot qaynab, borliq yashnab ketdi, burro-burro hazil soʻzlari yangradi, oq sichqonlar mittigina choʻplari bilan mittigina gʻijjaklarini ishqalayotgan pakanalarning navosi ostida mitti kadrilga raqs tushar, qurum bosgan toʻsinlar ostida bayroqchalar hilpirar va koʻrshapalak galalari muzdek, serkayf, koʻpikli Sharob purkayotgan jagʻlari keng ochiq oʻlaksaxoʻrlar yonida charx urib uchar edilar. Libosli ayyomning barcha yetti zalidan oʻtib, ariqcha jildirardi. Mehmonlar oʻzlarini shunga tashlashdi va qarasalarki, bu Xeres arigʻi ekan! Maskarad dominosiga yashiringan yelkalaridan yillarni itqitib tashlab, mehmonlar kabinalardan otilib chiqdilar va ular kiyib olgan niqoblar ularning xayolot va dahshatlarni muhokama qilish huquqidan mahrum etdi. Qip-qizil libosli ayollar charx urib aylanar va xandon tashlab kular edilar. Erkaklar ularning ortidan yaltoqlanib ergashardilar. Devorlarda allakimlarning soyalari suzardi, unda-bunda hech nimani aks ettirmaydigan koʻzgular osigʻliq edi.
— Bizlar barimiz qonxoʻrlarmiz! — kuldi mister Fletcher. — Oʻliklarmiz.
Har biri boshqa rangdagi yettita zal: biri moviy, biri qirmiziy, biri yashil, biri pushti, yana biri oq, oltinchisi binafsharang, yettinchisiga qora baxmal qoplangan. Qora zalda ebent qirgʻoqlari boʻgʻiq zang chaldi. Zaldan-zalga, xayoliy robotlar oʻrtasida, Sonyalar va tentak lyapniklar, Troyalyalar va Ulkanlar, Qora Mushuklar va Oq Qirolichalar oʻrtasida shirakayf mehmonlar gandiraklar edilar va ularning chalkash oyoqlari ostida pol ogʻir va boʻgʻiq gʻichirlar edi, goʻyo ular ostiga yashiringan yurak oʻz hayajonini tutib turolmayotgandek.
— Mister Stendal'!
Shivirlab...
— Mister Stendal'!
Ularning yonginasida Oʻlim niqobidagi dahshatli darranda turardi. Bu Payks edi.
— Biz xilvatda gaplashib olishimiz kerak.
— Nima gap?
— Mana. — Payks unga qoq suyak qoʻlini uzatdi. Uning qoʻlida bir hovuch eritilgan, qoraygan halqachalar, gaykalar, murvatlar, bol'tlar bor edi.
Stendal' ularga uzoq qarab qoldi, soʻng Payksni yoʻlakka boshlab ketdi.
— Garretmi? — soʻradi u shivirlab.
Payks bosh irgʻadi.
— U oʻzining oʻrniga robotni yuboribdi. Men uni axlatkuydirgichni tozalayotganimda topib oldim.
Ikkalasi shubhali murvatlarga qaradi.
— Bu har daqiqada politsiya bostirib kelishi mumkin deganini bildiradimi? — dedi Payks. — Rejalarimiz barbod boʻldi.
— Bu ma’lum emas, — Stendal' aylanib yurgan sariq, koʻk, qizgʻish odamlarga qaradi. Musiqa keng va gʻuborli zallardan uzoq-uzoqlarga taralardi. — Garret shaxsan oʻzi kelishiga ishonadigan darajada ahmoq boʻlmasam kerak, lekin shoshmang-chi!
— Nima boʻldi?
— Hech narsa, aytarli hech narsa yoʻq. Garret bizga robotni yuboribdi, ammo biz ham shunday qaytardikki, agar u juda ham sinchkovlik bilan qaramaydigan boʻlsa, bizning firibimizni payqamasligi hech gap emas.
— Boʻlmasa-chi!
— Yanagi safar u oʻzi keladi. Endi u unga hech narsa xavf solmasligiga ishonadi. Oʻz odamingiz bilan uni har daqiqada kutib turing! Sharobdan yana oling, Payks!
Katta qoʻngʻiroq bong urdi.
— Oʻlay agar, bu oʻsha. Boring, mister Garretni ichkariga olib kiring.
Rapunsel' oltin sochlarini pastga tushirdi.
— Mister Stendalmisiz?
— Mister Garret, haqiqiy Garretmisiz?
— Oʻziman. — Garret namiqqan devorlar va chir aylanayotgan odamlarga sinchkovlik bilan nazar soldi; — oʻzim koʻray degan boʻlsa kerak. Robotlarga ishonib boʻlmaydi. Boz ustiga, begona robotlarga. Bir yoʻla men ehtiyotkorlik yuzasidan Buzuvchilarni chaqirdim. Bu maraz maskan devorlarini buzish uchun ular bir soatdan keyin yetib kelishadi.
Stendal' ta’zim qildi.
— Ogohlantirganingiz uchun rahmat. — U qoʻli bilan ishora qilib qoʻydi: — Hozircha sizni koʻngil ochishga taklif qilaman. Ozgina sharob ketadimi?
— Yoʻq, yoʻq, tashakkur. Nimalar boʻlayapti u yerda? Inson tanazzulining chegarasi qayerda?
— Oʻzingiz amin boʻlasiz, mister Garret.
— Tubanlik, — dedi Garret.
— Eng jirkanch tubanlik, — tasdiqladi Stendal'.
Qayerdadir ayol chiyilladi. Pishloqdek oppoq miss Paup yugurib kelardi.
— Shunday narsa yuz berdiki, aytishga tilim bormaydi! Koʻz oldimda maymun miss Blantni boʻgʻdi va moʻriga itarib yubordi.
Ular quvurga qarashdi va pastda osilib turgan uzun sariq sochlarni koʻrishdi. Garret qichqirib yubordi.
— Dahshat! — choʻqinib dedi miss Paup. U birdaniga tildan qoldi, koʻzlarini pirpiratdi-da, oʻgirildi: — Miss Blant!
— Ha, — miss Blant uning yonida turardi.
— Axir men sizni hozirgina pechka quvuri ichida koʻrgan edim-ku!
— Yoʻq, — kuldi miss Blant. — Bu robot edi, mening nusxam. Mohirona koʻchirma!
— Lekin, lekin...
— Yoshlaringizni arting, jonginam. Men soppa-sogʻman. Oʻzimga qarashimga ruxsat bering. Mana, men qayerda ekanman! Ha, moʻrida xuddi siz aytgandek. Gʻaroyib-a, toʻgʻrimi?
Miss Blant kulgancha u yerdan ketdi.
— Ichasizmi, Garret?
— Ichganim boʻlsin. Sal asabiylashdim. Ey xudo, bu qanaqa joy boʻldi-a. Faqat buzib tashlashga yaraydi, xolos. Menga qolsa bir lahzada... — Garret Sharobni sipqordi.
Yangi qichqiriq. Mister Steffensning yelkasida zinadan pastga qarab toʻrtta oq quyonni olib kelar edilar, zina toʻsatdan hayratomuz ravishda polda paydo boʻlgan edi. Mister Steffensni xandaqqa sudrab ketishdi va oyoq-qoʻllari bogʻliq holda, uning shilingan badaniga tigʻdek oʻtkir bahaybat mayatnik chayqalgancha tobora yaqinlashib va pastga tushib kelayotganini koʻrish uchun qoldirdilar.
— Oʻsha pastdagi menmi? — soʻradi mister Steffens Garretning yonida paydo boʻlib. U quduq ustiga engashdi — oʻzingning oʻlimingni tomosha qilish juda va juda qiziq boʻlar ekan.
Mayatnik oxirgi marta chayqaldi.
— Xuddi oʻzidek-a, — dedi mister Steffens orqasiga burilarkan.
— Sharobdan yana quyaymi, mister Garret?
— Ha, malol kelmasa.
— Buyogʻi koʻpi ketib, ozi qoldi. Hademay, Buzuvchilar kelishadi.
— Xudoga shukur!
Shu payt yana, uchinchi marta qichqiriq eshitildi.
— Tagʻin nima gap? — asabiy soʻradi Garret.
— Endi mening navbatim, — dedi mister Drammond. — Qarang.
Ming qichqirmasin, ikkinchi mister Drammondni tobutga dumalatib yotqizishdi va pol ostidagi nam yerga irgʻitishdi.
— Toʻxtang, axir bu esimda! — Oh tortib dedi Axloq Iqlimining inspektori. — Axir bu koʻhna, taqiqlangan kitoblardan-ku... “Barvaqt koʻmilgan odam”. Qolganlari ham: quduq, mayatnik, maymun, moʻri... “Morg koʻchasidagi qotillik”. Bu kitobni men oʻzim yoqqan edim, boʻlmasa-chi!
— Sharobdan quying, Garret. Bundoq, qadahni mahkamroq ushlang.
— Xudo haqqi, tasavvuringizga gap yoʻq!
Ularning koʻz oldida yana besh odam oʻldi: bittasi ajdahoning ogʻzi ichida, qolganlari qora hovuzga tashlab yuborildi, suv tubiga tushib ketdi-da, oʻsha yoqda chiridi.
— Sizga nima tayyorlaganimizni koʻrmoqchimisiz? — soʻradi Stendal'.
— Oʻz-oʻzidan ma’lum, — javob berdi Garret. — Nima farqi bor? Baribir biz bu marazni portlatib yuboramiz. Siz jirkanchsiz.
— Unda ketdik. Bu yoqqa.
Shunday deya u Garretni pastga, koʻplab eshiklardan oʻtib, maxfiy joyga olib ketdi, undan murvatli zinadan yurib, yer tagiga, magʻoralarga tushishdi.
— Bu yerda siz menga nimani koʻrsatmoqchisiz? — soʻradi Garret.
— Sizning oʻligingizni.
— Mening nusxamnimi?
— Ha, yana bir narsani.
— Nima ekan?
— Amontil'yadoni, — dedi Stendal' qoʻlida fonarni koʻtarib oldinda yurib borar ekan.
Chor atrofda tobutlar ichidan beligacha sugʻurilib chiqqan skeletlar harakatsiz osilib turar edi. Garret kafti bilan burnini berkitdi, nafratdan yuzi bujmaydi.
— Nima, nima?
— Siz amontil'yado haqida hech eshitganmisiz?
— Yoʻq!
— Mana buni ham bilmaysizmi? — Stendal' tokchani koʻrsatdi.
— Qayoqdan bilay?
— Buni hammi? — Stendal' jilmaygancha chakmonining qatidan ustaning andavasini oldi.
— Bu nima?
— Ketdik, — dedi Stendal'.
Ular mehrobga chiqishdi. Qorongʻilikda Stendal' shirakayf inspektorning qoʻllariga kishan soldi.
— Yo alhazar, bu nima qilganingiz? — qichqirib dedi Garret zanjirni shaqillatib.
— Men, ta’bir joiz boʻlsa, temirni qizigʻida bosayapman. Temirni qizigʻida bosayotgan odamning ishiga xalaqit bermang, bu odobdan emas. Mana shunaqa!
— Siz meni zanjirband qilib qoʻydingiz!
— Mutlaqo toʻgʻri.
— Nima qilmoqchisiz oʻzi?
— Sizni shu yerda qoldirmoqchiman.
— Hazillashmang.
— Gʻoyat muvaffaqiyatli hazil.
— Mening ikkinchi qiyofam qani? Nahotki biz uning qanday oʻldirilishini koʻrmasak?
— Hech qanaqa ikkinchi qiyofa yoʻq.
— Axir qolganlar-chi?!
— Qolganlar oʻlgan. Tirik odamlarni qanday oʻldirishganini koʻrdingiz-ku. Ikkinchi qiyofa robotlar esa yoningizda turib tomosha qilgan edilar.
Garret indamadi.
— Endi siz: “Butun muqaddas narsalar uchun, Montrezor!” — deb gapirishga majbursiz, — dedi Stendal'. — Men esa: “Ha, butun muqaddas narsa haqqi” deb javob beraman. Xoʻsh, chogʻingiz qalay? Boʻling. Gapiring.
— Toʻnka!
— Nima, men sizga yalinishim kerakmi? Gapiring! Gapiring: “Butun muqaddas narsa haqqi, Montrezor!”
— Aytmayman, padariga la’nat. Meni bu yerdan chiqarib yuboring. — U endi hushyor tortgan edi.
— Mana. Kiyib oling. — Stendal' qoʻngʻiroqchalari jiringlab turgan nimanidir unga tutdi.
— Nima bu?
— Qoʻngʻiroqchali qalpoq. Shuni kiyib oling, balki men sizni keyin qoʻyib yuborarman.
— Stendal'!
— Kiyib oling, dedim sizga!
Garret itoat qildi. Qoʻngʻiroqchalar jiringlab ketdi.
— Siz bular barchasi qachonlardir boʻlib oʻtgandek his qilyapsizmi? — gapga tutindi Stendal' belkurak, loy, gʻishtlar bilan andarmon boʻlar ekan.
— Nima qilayapsiz?
— Sizni moʻmiyolayapman. Bir qator toʻlib boʻldi. Mana bu ikkinchi qator.
— Aqlingizni yebsiz!
— Siz haqsiz.
— Buning uchun sizni javobgarlikka tortishadi!
— Qoʻyib yuboring, qoʻyib yuboring meni!
Soʻnggi gʻishtni qalash qolgan edi. Baqiriq-chaqiriq hamon davom etardi.
— Garret? — sekin chaqirdi Stendal'.
Garret jimib qoldi.
— Garret, — davom etdi Stendal', — bilasizmi, sizni nima uchun bunday qilganimni? Chunki siz hatto tuzukli oʻqimasdan ham mister Poning kitoblarini yoqib yuborgansiz. Kitoblarni yoqib yuborish kerak degan odamlarning gapiga laqqa tushgansiz. Aks holda siz, biz bu yerga kelishimiz bilanoq, mening koʻnglimdagini darrov bilib olgan boʻlardingiz. Jaholat ham evi bilan-da, mister Garret.
Garret sukut saqlardi.
— Hamma narsa aniq boʻlishi kerak, — dedi Stendal' yorugʻ mehrobga oʻtib, egilgan qiyofaga tushishi uchun fonarni koʻtarib; — Qoʻngʻiroqchalarni sekin jiringlating-chi.
Qoʻngʻiroqchalar jiringladi.
— Endi malol kelmasa; “Butun muqaddas narsa haqqi, Montrezor!” deb ayting, ehtimol men sizni ozod etarman.
Fonar' yorugʻida inspektorning chehrasi koʻrindi. Bir oz taraddudlanib turdi-da, u poyintar-soyintar qilib, takrorladi:
— Butun muqaddas narsa haqqi, Montrezor.
Stendal' mamnun holda xoʻrsinib qoʻydi va koʻzlarini yumdi. Soʻnggi gʻishtni qaladi-da, bosib, zichlab qoʻydi.
— Reguiescat in pace, aziz doʻstim!
U tezgina magʻoradan chiqib ketdi.
Yarim tunda soatlar dastlab bong urganda, uyning yettita zalida hamma narsa sukunat qoʻyniga gʻarq boʻlgandi.
Qizil Oʻlim paydo boʻldi.
Stendal' bir lahza eshik tagida toʻxtab qoldi, yana bir karra hamma narsaga koʻz yugurtirib chiqdi. Uydan yugurib chiqdi-da, handaq orqali vertolet kutib turgan joyga shoshildi.
— Tayyormi, Pays?
— Tayyor.
Ular jilmaygancha ulugʻvor binoga qarashdi. Xuddi zilzilada boʻlganidek, uy oʻrtasidan eriy boshladi va bu ajoyib manzaradan zavqlangan Stendal' orqa tomonda turgan Payksning past ovozda xirgoyi qilib aytgan soʻzlarini eshitdi:
— “... koʻz oldimda qudratli devorlar nurab tushdi va agʻanadi. Bamisoli minglab sharsharalar kabi anchagacha guvillagan ovoz chalinib turdi va chuqur qora qoʻltiq Esherlar Uyi xarobalari uzra unsiz va tund bir holda koʻzdan yoʻqoldi”.
Vertolet gʻarb tomonga yoʻl olgancha biqirlab qaynayotgan koʻl uzra uchib borardi.

Avgust 2005 - Keksa Odamlar
Va nihoyat, — xuddi kutilganidek — Marsga keksa odamlar kelib qoʻna boshladi: ular hayqiroq kashshoflar, nozik didli shubhaparastlar, ustasi farang musofirlar, pok rizq qidirgan xayolparast voizlar solgan izdan yoʻlga tushgan edilar. Adoyi tamom boʻlgan va ojiz odamlar, qiladigan bor-yoʻq ishlari oʻz yuraklariga quloq solishu, oʻz tomirlarini paypaslab boʻlgan odamlar, tishsiz ogʻizlari bilan suyuq dorini tinimsiz yutadigan odamlar, ilgari noyabrda umumiy vagonda Kaliforniyaga, aprelda esa uchinchi toifa paroxodda Italiyaga yoʻl oladigan bu jonli xilqatlar, bu mushtdek-mushtdek xilqatlar ham nihoyat Marsda paydo boʻldi.

AvvalgiI- qism Keyingi

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Marsga hujum (II- qism) [Rey Bredberi] 821
2	Марсга ҳужум (I- қисм) [Rey Bredberi] 364
3	Марсга ҳужум (II- қисм) [Rey Bredberi] 423

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62387
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57617
3	Gʻazallar [Nodira] 40481
4	Guliston [Sa’diy] 36531
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23276
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23158
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21577
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19508
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18632
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14452