Oqcharloq Jonatan Livingston (qissa) [Richard Bax]

Oqcharloq Jonatan Livingston (qissa) [Richard Bax]

«Qush Tili»ga Sirdoshlik Adabiy mavzular zamonlar osha koʻchib yuradi. Bir xalq adabiyotidagi majoziy obrazlar boshqa bir xalq badiiy tafakkurida butunlay oʻzgacha shaklda va janrda namoyon boʻladi. Bu — uzluksiz jarayon. Qolaversa, bu umuminsoniy madaniyatning mushtarakligini tasdiqlovchi hodisadir. Bundan besh asr muqaddam yaratilgan ulugʻ oʻzbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiyning «Lisonut-tayr» dostoni jahon adabiyotidagi badiiy kashfiyotning bir namunasi sifatida hanuz kishilarni hayratga solib keladi. «Chun «Lisonut-tayr» ilhovi bila tarannum tuzubmen, qush tili ishorasi bila haqiqat asrorin majoz suratida koʻrguzubmen», deb yozgan ulugʻ shoir. «Majoz suratida» inson orzu-umidlarini ifodalashga intilish bizning zamonimizda ham qalam ahlining tafakkurini band etib keldi. Sharq uygʻonish davrining ma’rifiy ta’siri Gʻarbning keyingi asrlar mobaynidagi taraqqiyotiga sezilarli ta’sir koʻrsatgani sir emas. Sayyor syujetlar, umuminsoniy qadriyatlarni mujassam etgan obrazlar har qaysi davrning oʻziga xos badiiy shaklu shamoyilida munosib ifodasini topdi. Xususan, XX asr Gʻarb adabiyotining e’tiborli namunalarida bizning mumtoz madaniyatimizga ohangdosh, mohiyatan juda yaqin asarlarni koʻplab uchratamiz. Shulardan biri amerikalik mashhur adib, buyuk kompozitor Iogann Sebastyan Baxning avlodi Richard Baxning «Oqcharloq Jonatan Livingston» nomli rivoyat-qissasidir. Juda koʻplab tillarga tarjima qilinib, millionlab nusxada chop etilgan bu asar adibga katta shuhrat olib keldi, oʻz vaqtida besellerga aylandi. Oʻtgan asrning 70-yillarida alohida kitob holida nashr etila boshlangan «Oqcharloq Jonatan Livingston» kattalar ham berilib oʻqiydigan oʻsmirlar adabiyotining mumtoz namunalaridan biridir. Richard Bax bu asarining yozilishi bilan bogʻliq sabablarni sirli voqea tarzida bayon etgan. Adibning e’tiroficha, u Kaliforniya shtatidagi Belmont Shor kanalining tumanli qirgʻogʻi boʻylab kezib yurgan paytda qulogʻiga qandaydir tovush chalinadi. Tovushda ifodalangan: «Oqcharloq Jonatan Livingston» degan sirli soʻz ijodkor xayolini band etadi va u shu «tashqi ta’sir» tufayli mazkur qissani yoza boshlaydi... Qissa nashr etilib, yozuvchiga shon-shuhrat olib kelgandan keyin ham muallif «Oqcharloq Jonatan» bilan bogʻliq sirli hodisani koʻp bor takrorlagan: oʻzi yozgan boshqa romanlardan farqli oʻlaroq, bu qissaga boshqa hech narsa qoʻsha olmasligini, Oqcharloq gʻoyasi oʻziga tegishli emasligini, gʻoyibdan eshitganini qogʻozga tushirganini ta’kidlagan. Xullas, nima boʻlganda ham, «Oqcharloq Jonatan» rivoyat sifatida ham, falsafiy ertak yoki nasrdagi doston sifatida ham, qanday ta’riflanishidan qat’i nazar — dunyoning millionlab kitobxonlari sevib oʻqiydigan kitobiga aylandi. Ayrim adabiyotshunoslar asar muvaffaqiyatini undagi voqealarning Injil syujetiga hamohangligi bilan bogʻlashsa, ba’zilar uni «iste’molchilar jamiyati»dagi ma’naviy inqirozlar davrining dolzarb muammosini koʻtarib chiqqan asar sifatida baholaydi. Kundalik mayda gʻam-tashvishlarda — baliq ichak-chavogʻiyu non ushoqlari uchun talashib-tortishib kun oʻtkazishdan koʻra, cheksiz mashaqqat chekib boʻlsa-da, yuksak parvoz san’atini puxta egallash ishtiyoqida yongan Oqcharloq Jonatan , ayniqsa, oʻtgan asr ikkinchi yarmidagi gʻarb yoshlariga ulkan bir ibrat namunasi, insoniy komillikka da’vatday ta’sir etgan edi. Yoshlar bu majoziy obrazda oʻz botinlaridagi Parvozga ehtiyojni his etgandilar, ular Jonatanda oʻzlarining amalga oshirilmagan, amalga oshirilishi lozim boʻlgan istak-xohishlarini koʻrgan edilar. Bu qissa ular uchun ermakka oʻqiladigan kitob emas, balki ruhni chiniqtirish, bardam qilish yoʻlidagi ma’rifiy mashgʻulotga aylangandi. «Ma’rifat» mushtariylariga Richard Baxning rivoyat-qissasi tarjimasini taqdim etarkanmiz, avvalo, tarjima matni ustidagi ijodiy ishimiz, hali davom etayotganini, bu asar qayta-qayta sayqal berishni talab etishini aytib oʻtish lozim, deb oʻylaymiz. Va ularga Oqcharloq Jonatanga xos parvoz ishtiyoqi, yuksala bilish zavqi hamroh boʻlishini tilaymiz. Ahmad Otaboyev Oqcharloq Jonatan Livingston Asl Jonatanga — har birimizda yashaydigan Oqcharloqqa bagʻishlanadi. Birinchi Qism Tong pallasi edi, boʻy koʻrsatgan quyosh jimirlab yotgan dengiz betini oltin tusga belagan. Baliqchi qayigʻi qirgʻoqdan bir mil narida. Suv uzra chaqiriq tovushi taraladi — bu nonushta xabari. Katta yigʻin. Chorlov tagʻin bot-bot yangraydi, nihoyat minglab oqcharloqlar uchib kelib oʻzini toʻdaga urmaguncha takrorlanadi. Har qaysi qush ayyorlik va abjirlik bilan tashlanib yogʻliroq luqmani yulib qochishga urinadi. Biroq Jonatan Livingston ismli Oqcharloq toʻdada yoʻq edi. U mashq qilardi — boshqalardan olisda, yolgʻiz oʻzi, qayiqdan va qirgʻoqdan juda balandda parvoz etardi. Osmonga yuz fut yuksalib, pardali panjalarini boʻsh qoʻydi, tumshugʻini koʻtardi va butun kuchini yigʻib qanotlarini egdi, juda qattiq ogʻriqqa chidab ularni yoy shakliga keltirdi. Qanotlarni bunday shaklga keltirish, uning fikricha, parvozni imkon qadar sekinlatishi lozim edi. Va Jonatan havoda tobora sekin va sekin sirgʻandi. Qulogʻiga urilayotgan shovullagan tovush eshitilar-eshitilmas shivirlashga aylandi va tubanda okean muallaq qotdi. Koʻzlarini qisib, zoʻr berib diqqatini jamlagancha Jonatan nafasini ichiga yutdi. Yana... birgina... bir... dyuym... birdan... bu... egri... Uning parlari titradi, chuvalashdi, u tezlikni butkul yoʻqotib qoʻydi, chalqanchasiga agʻdarilib ketdi va pastga quladi. Sizga ma’lum boʻlsa kerak — oqcharloqlar hech qachon bunday tang ahvolga tushmaydi. Oqcharloqning parvoz chogʻida tuyqusdan toʻxtagani, tezligini yoʻqotgani kechirilmas hol. Bu — uyat, bu — sharmandalik. Biroq, ayni damda Oqcharloq Jonatan Livingstonga uyat hissi begona edi. U tagʻin, juda qattiq ogʻrisa-da, qanotlarini egik shaklga keltirdi — sekinlik bilan, ohista sirgʻaldi va mashqi tagʻin muvaffaqiyatsiz chiqdi. U mashqni takrorlayverdi. Chunki, u oddiy qushlardan emas edi. Aksar oqcharloqlar uchishning joʻngina qoidalari bilan qanoatlanadi, jiddiyroq parvoz qilishni oʻrganishga oʻzlarini urintirib oʻtirmaydi. Qirgʻoqdan oziqqacha uchib borib uchib qaytilsa — shuning oʻzi kifoya ular uchun. Koʻpchilikka parvoz emas, faqat ozuqaning oʻzi zarur, xolos. Biroq, Jonatan Livingston otliq Oqcharloq uchun muhimi parvoz. Ozuqa esa — bu shunchaki... Chunki, dunyoda Jonatan barchasidan uchishni yaxshi koʻradi. Hayotga bunday munosabat, Jonatanning anglashicha, oqcharloqlar galasida unga obroʻ keltirmasdi. Hatto ota-onasi ham uning har kuni yolgʻiz oʻzi, yuz martalab sekin pastlab shoʻngʻib uchishni mashq qilishidan sarosimaga tushardi. U hali koʻp narsani, misol uchun, qanotlarini yarim qoqib ucharkan, havoda oʻzining uzoqroq va deyarli zoʻriqishsiz turishining sababini tushunmasdi. Jonatan hech qachon sekin pastlab qoʻnishni odatdagi tarzda yakunlamas — panjalarini kerib, qanotlarini keng yoygancha qorni bilan «tap» etib suvga oʻtirib olmasdi. Buning oʻrniga u havoda davomli bir tekis sirgʻalib, tanasi boʻylab oldinga uzalgan panjalari bilan suv betiga tegib-tegmay uchishni mashq qilardi. Qushloq sohilga sirgʻalib uchib qoʻnishni oʻrgana boshlagan paytda, har gal mahkam siqilgan panjalari bilan qumloqqa tepadan tushib kelarkan, uni koʻrgan ota-onasining oʻtakasi yorilguday boʻlardi. — Nega bunday qilasan, Jon, nega? — deb qaygʻurardi onasi. — Nahotki, hamma qatori uchib-qoʻnib yurish shuncha qiyin boʻlsa?! Soqqaqush shunday past uchadi. Albatroslar ham. Oʻshalar mashq qilaversin suv ustida pastlab uchishni! Axir, sen — oqcharloqsan! Nega hech ovqat yemaysan? Oʻzingga bir qara, oʻgʻlim — pating suyagingga yopishib ketibdi-ku! — Mayli, yopishsa yopishar. Biroq, men oʻzimni hecham yomon his etayotganim yoʻq, ona. Menga shunisi qiziq: osmonda nimaga qurbim yetadi, nimaga yetmaydi — men shuni bilishni xohlayman, xolos. — Gapimni eshit, Jonatan, — deya gʻazabdan xoli ohangda gapirdi unga otasi. — Hademay qish kiradi, dengizda kemalar siyraklashib qoladi. Suv betida yashaydigan baliqlar tubroqqa ketadi. Agar senga biror-bir narsani oʻrganish zarur boʻlsa, ozuqa topish yoʻllarini oʻrgangin. Sening bu uchish mashqlaring — ular, albatta, yaxshi, biroq, oʻzing tushunasan, sekin pastlab qoʻnishni mashq qilish bilan qorin toʻydirib boʻlmaydi. Sening uchishdan maqsading ovqat topish. Buni unutish yaramaydi. Jonatan itoatkorona bosh irgʻadi. Va bir necha kun mobaynida oʻzini tiyib, xatti-harakatlari boshqa barcha oqcharloqlarnikidan farq qilmasligiga urindi. Buni u baliq ovlaydigan kemalarda va ular toʻxtaydigan joyda oqcharloqlar galasi uyushtiradigan jangga — baliq ichak-chavogʻi, qotgan non boʻlaklari uchun kechadigan qiy-chuv va toʻpolonga qoʻshilib, oʻzicha halol va hafsala bilan talashib-tortishib koʻrsatishga harakat qildi. Biroq, yashash uchun bunday kurashishga nisbatan oʻzida jiddiy munosabat uygʻotish Jonatanga muyassar boʻlmadi. — Qandaydir bema’nilik, — oʻyladi u uchib borarkan va ming mashaqqat bilan talashib tortib olgan luqmani atay tushirib yubordi. Jonatanning ortidan quvib kelayotgan qari oqcharloq luqmani ilib oldi. Jonatan oʻyladi: — Shuncha vaqtni men parvoz sirlarini oʻrganishga sarflasam boʻlardi. Axir, hali qancha narsani bilishim kerak! Shunday qilib, hayal oʻtmay Oqcharloq Jonatan yana dengizda paydo boʻldi — u yolgʻiz oʻzi, och-nahor, biroq, xush kayfiyatda uchish ilmini oʻrgana boshladi. Bu safar tezlikni oʻrganish vazifasi qoʻyilgandi va bir hafta davom etgan mashqlardan Jonaton parvoz tezligi haqida shunchalik koʻp sirlarni bilib oldiki, eng chaqqon oqcharloq ham buning uchun butun umrini sarf etgan boʻlardi. Zoʻr berib qanotlari bilan harakatlanib, u ming futlar balandlikka koʻtarilib oldi va shu joydan tikkasiga tashlab, quyiga toʻlqinlarga peshvoz yeldek uchdi. Va shu lahza ichida oqcharloqlar nima sababdan hech qachon qanot qoqib pastga shoʻngʻib uchmasligini tushundi. Arzimagan besh-olti soniyada u soatiga yetmish mil tezlikni oldi — bu eng yuqori natija boʻlib, bunday tezlikda, odatda, qanotlar harakatlanayotgan daqiqada shiddatli havo oqimi ta’sirida muvozanat yoʻqoladi. U qayta-qayta urindi. Bor imkoniyatini ishga soldi. U hushyor va ehtiyotkor edi. Biroq, har gal katta tezlikka erishganida boshqaruvni eplay olmay qolardi. Ming futlar yuksakka koʻtarilishning oʻzi boʻlmaydi. Shitob bilan toʻgʻriga uchish, keyin — qanotlarni ishga solib quyiga — tik shoʻngʻish gʻoyatda mushkul. Shunda — bu har gal sodir boʻlardi — chap qanot dosh berolmasdi. Ayovsiz bostirib kelayotgan kuchli oqim Jonatanni zarb bilan chapga otdi, oʻngdan ham shunday shiddatli oqim nisbatan bardoshli oʻng qanotga kelib urildi va xuddi shamolda lopillagan alanga singari, Jonatan muvozanatni yoʻqotdi, qulab oʻngyoqlamasiga parmaday buralgancha quyiga shoʻngʻib ketdi. Qarshisidan bostirib kelgan oqimga basma-bas kurashishda unga aniqlik yetishmagani ochiq koʻrinib turardi. U oʻn martalab harakat qilib koʻrdi va har gal soatiga yetmish mil tezlikni oldim deganida boshqaruvni eplay olmay chuvalashib qolgan patlari yigʻilib, suvga qulab tushardi. Nihoyat, jiqqa hoʻl boʻlgan Jonatanning miyasidan shunday fikr kechdi: bu holatdan chiqishning birdan-bir yoʻli qanotlar harakatini vaqtida toʻxtata bilish — ellik milgacha yelday uchib keyin qanotlarni bir zaylda harakatsiz tutish. Jonatan yana bir marta, endi hatto ikki ming futlar yuqoriga koʻtarilib, mashqni olishga qaror qildi. U yeldek uchdi va nafasini ichiga yutib, kerilgan qanotlari bilan tik shoʻngʻidi. Ellik millik tezlik chegarasi arang bosib oʻtilgan, bu masofa undan haddan tashqari koʻp kuch sarflashni talab qilgan esa-da, ayni usul qoʻl kelayotgandi. Oʻn soniya oʻtib tagʻin tepaga koʻtarilib olganidan soʻng Jonatan toʻqson milli chegarani zabt etdi. Bu oqcharloqlar uchun jahon rekordi! Biroq, gʻalaba quvonchi, gʻalabaning oʻzi kabi, uzoqqa choʻzilmadi. Jonatan tepaga koʻtarilishni toʻxtatib, muvozanatni saqlash uchun qanotlarining holatini oʻzgartirishga uringani hamon uni kuchli havo oqimi halokatli tiyiqsiz kuch bilan uloqtirib yubordi. Soatiga toʻqson mil tezlikda parvoz qilayotgan qush uchun bu dinamit zaryadining portlashiga monand holat edi. Jonatan pastga qulab tushdi, okean sathi gʻisht yotqizilgan yoʻlakday qattiq edi. * * * Jonatan hushiga kelganida qosh qorayib qolgan, u oy shu’lasida yiltillab yotgan dengiz betida qalqib suzib yurardi. Jiqqa hoʻl qanotlar qoʻrgʻoshindan quyulganday edi. Biroq, shafqatsiz magʻlubiyat uni bundan-da ortiq ezardi. Jonatan umidlandi, boshiga tushgan shu koʻrgulikning oʻzi uni suv qa’riga tortib ketishi uchun yetarli boʻlar. Shu bilan barchasi barham topsa, koshkiydi. Jonatan suvga chuqurroq shoʻngʻidi va shu tobda ich-ichidan gʻalati bir ovoz jarangladi: «Barchasi bekor. Men — oqcharloqman. Qismatim — imkoniyatimning cheklanganidan. Tez uchishni va parvoz san’atini mukammal egallashim uchun, aslida, tugʻilganimdayoq tanam shunga mos sifatlarga ega boʻlishi lozim edi va oʻshanda aqlim ham shuni taqozo etadigan darajada ishlardi. Tez uchish uchun qirgʻiyning qanotlari zarur, menda esa, bunday qanotlar yoʻq. Men, qaynoq qumdagi kalamushlar bilan emas, suvdagi sovuq baliqlar bilan oziqlanaman. Otamning aytgan gaplari toʻgʻri. Bu befoyda mashgʻulotlarni bas qilish kerak. Uyga qaytay — Galaga — va tirik yurganimga, borligimga shukr qilib yuraveray. Axir, men — bir notavon oqcharloqman, imkoniyatlarim cheklangan va men bunga tan berishim lozim». Ovoz oʻchdi. Jonatan rozi boʻldi. Tunda oqcharloqning qoʻnalgʻasi — qirgʻoqda. U oʻziga va’da berdi: shu daqiqadan e’tiboran u oddiy oqcharloqday yashay boshlaydi. Shunday qilsa, bu barchaga ma’qul ish boʻladi. Jonatan holsiz suv betiga tayanib zoʻrgʻa koʻtarilib olib, qirgʻoq tomon ucharkan, kam kuch sarflab pastlab uchishni oʻrganib olgani uchun taqdiriga shukr qildi. «Ammo endi, — oʻyladi u, — baribir, mashqlarni butkul yigʻishtiraman. Nimaki bilgan, oʻrgangan boʻlsam barisi — tugadi, unutaman endi. Oqcharloqdan qirgʻiy chiqmaydi, men kimman — oddiy hamma qatori bir oqcharloqman. Va hamma qatori tinchgina uchib-qoʻnib yuraveraman endi.» Shunday oʻylar bilan Jonatan, ogʻriqqa bardosh berib, amallab yuz fut koʻtarildi. Qanotlarini ogʻir silkigancha qirgʻoqqa yoʻl oldi. Endi Toʻdaga — oqcharloqlar qatoriga qoʻshilib, ular kabi yashashga qaror qilganidan vujudida yengillikni his etdi. Bu qarori bilan u uchish ilmini egallashga oʻzini tobe qilib qoʻygan Kuchga bogʻlangan rishtalarni uzgan edi. Shu tariqa, kurashlardan ham, magʻlubiyat alamlaridan ham biryoʻla qutilgan edi. Oʻylamay, bosh qotirmay shunchaki yashash istagi, tun qoʻynida uzoq qirgʻoq ortida jilvalangan gulxanga talpinib jimgina uchish unga huzur bagʻishladi. — Zulmat! — tuyqusdan yangragan tashvishli ovoz sukunatni buzib yubordi. — Oqcharloqlar tunda uchmaydi! Hech qachon! Negadir Jonatan ovozga zarracha e’tibor ham qilmadi. Bunga uning holi yoʻq edi. — Biroq shunday boʻlgani yaxshi! — oʻyladi u. — Toʻlin oy, qirgʻoqdagi gulxanlar, jimirlagan suv betida yoʻl koʻrsatib—belgi berib turgan shu’lalar... Tinch-osuda, xotirjam... Juda yaxshi! — Darhol qirgʻoqqa tush! Hech qachon oqcharloqlar qorongʻu zulmatda uchgan emas! Bunga tugʻma qobiliyat kerak! Boyqushning koʻzlari, qirgʻiyning kalta qanotlari kerak! Tuyqusdan tunda, yuz fut tepada Jonatanga gʻoyibdan eshitildi bu ovoz. Va vujudidagi ogʻriqlar, haligina ont ichib kelgan qat’i qarori — barisi, goʻyo hech qachon boʻlmagandek, zumda yoʻqoldi. Mana, parvozning siri qayerda! «Qirgʻiyning kalta qanotlari! Jumboqqa javob — shu! Shu qadar ahmoq boʻlmasam men! Axir, qanotni kaltaroq qilolsam kifoya edi-ku! Buning uchun qanotlarni yigʻib olib, faqat dum qismini yoyiq holda tutib harakatlanish kerak edi, xolos. Kalta qanotlar — shu-da!» Borliqni unitib, na oʻlim va na magʻlubiyatni oʻylab, Jonatan shu zumdayoq tungi qoramtir dengiz uzra ikki ming fut osmonga koʻtarildi, qanotlarining keng-moʻl qismlarini badaniga mahkam yigʻib-bosib, faqat yoysimon uchqur dumini bostirib kelayotgan havo oqimiga qarshi yoydi va quyiga tik tashladi. Boshida shamolning vahimali guvillashi... Soatiga yetmish mil, toʻqson, bir yuz yigirma... Tezlik muntazam oshib borayotir! Soatiga bir yuz qirq milga yetdi, bosim esa, yoyilgan qanotlari bilan soatiga yetmish mil uchgandagiga qaraganda, behisob darajada sust; qanotlarining uchini bilinar-bilinmas harakatlantirgani shiddatli shoʻngʻishdan chiqib olishiga kifoya qildi va u oy yogʻdusida misoli zambarakning kulrang oʻqiday toʻlqinlar uzra uchib oʻtdi. Jonatan, shamoldan ayab, koʻzlarini qisdi. Koʻzlari bir chiziqday ensiz tirqishga aylandi. U mamnun edi. Soatiga bir yuz ellik mil! Va yana boshqaruvni yoʻqotmagan holda! Agar ikki ming emas, besh ming futga koʻtarilsa-chi... Qiziq, unda tezlik qanaqa boʻlarkan... Bundan atigi bir necha daqiqa oldingi ahdu qarori unut boʻlgan, shiddatli shamolda toʻzgʻib uchib ketgan edi. Jonatan oʻziga bergan va’dasini buzdi, biroq oʻzini aybdor his etmadi. Bunday va’dalar kundalik oddiy hayot tarziga koʻnikib ketganlar uchun qandaydir ahamiyat kasb etar, ehtimol. Biroq bilimi va uquvi bilan favqulodda hodisalarni anglab yetadiganlar uchun — ahamiyatsiz. Quyosh boʻy koʻrsatgan pallada Jonatan mashq qilardi. Besh ming fut balanddan baliqchi qayiq suvga tashlangan choʻpga oʻxshaydi, nonushtaga yigʻilgan Toʻda — koʻz ilgʻar-ilgʻamas gir aylanayotgan gʻuborday. Jonatan oʻzining tirik ekanini his qildi va qoniqish hissidan tuygan quvonchdan vujudi yengilgina titradi, botinidagi qoʻrquvni yenga olganidan gʻururlandi. Deyarli qiyinchiliksiz qanotlarining old qismini yigʻib, ularning oʻtkir uchini shamolga toʻgʻrilagancha dengiz sari — quyiga shoʻngʻidi. Toʻrt ming fut masofaga parvoz etib, Jonatan eng yuqori tezlikni oldi. Qarshisidan bostirib kelayotgan havo oqimi metinday qalin sershovqin toʻsiqqa aylandi, uni yorib oʻtishning hech iloji yoʻq edi. Bu oxirgi marra edi. Jonatan tez harakatlana olmasdi, u soatiga ikki yuz oʻn toʻrt mil tezlikda uchayotib oʻzini quyiga tik tashladi. Agar bunday tezlikda qanotlari yoyilguday boʻlsa — halokat muqarrarligini, ayovsiz oqim zarbasi oʻzini million boʻlaklarga titib yuborishini va okean betiga faqat shu boʻlaklargina yetib borishini bilib yutindi. Biroq bu shiddatli parvozda oʻzgacha Kuch bor edi, quvonch va shaffof bir goʻzallik mujassam edi. Ming fut balandlikda Jonatan shoʻngʻishdan chiqishga kirishdi. Quturib bostirib kelayotgan oqimda qanotlarining uchi gʻuvillab titradi, kema va oqcharloqlar Toʻdasi koʻz oʻngida bezovta toʻlgʻandi va uchar yulduz tezligida yiriklasha bordi, ular shundoq Jonatanga koʻndalang turardi. Jonatan oʻzini toʻxtata olmas, chetlab oʻtib ketishning ham iloji yoʻq edi. Bunday vaziyatda qanday amalni qoʻllash zarurligini u bilmasdi. Har qanday toʻqnashuv esa bir lahzada kechadigan oʻlim bilan yakun topishi aniq edi. Va u koʻzlarini chirt yumdi. Shunda, ayni tong mahali, quyosh endi boʻy koʻrsatgan pallada Oqcharloq Jonatan Livingston nonushtaga yigʻilib gir aylanib uchayotgan oqcharloqlar toʻdasining qoq oʻrtasiga yorib kirdi. Soatiga ikki yuz oʻn ikki mil tezlikda Toʻdaning oʻrtasidan shuvillab uchib oʻtdi — koʻzlari chirt yumilgan — bir siqim par va shamoldan iborat misoli zambarak oʻqiday. Faqat bu gal omad kulib boqdi — hech kim halok boʻlmadi. Shoʻngʻishdan chiqib olgach, uning tumshugʻi tagʻin tepaga koʻtarildi — Jonatan hanuz olgʻa uchar va uchish tezligi soatiga oltmish milni tashkil etardi. Tezlik yigirma milgacha kamayganda esa, toʻrt ming fut balandlikda kema suvga tashlangan xasday boʻlib koʻrindi. Bu chinakam zafar edi. U buni bilardi. Tezlikning eng yuksak nuqtasi — shu! Soatiga ikki yuz oʻn toʻrt mil! Oqcharloqlar Toʻdasi tarixida eng ulugʻvor yutuq — chinakam yuksalish. Oqcharloq Jonatan Livingston hayotida bu mutlaqo yangi davrning boshlanishi edi. U odatda uchish mashqlarini oʻtkazadigan joyga yoʻl oldi. Sakkiz ming fut balandlikdan tik shoʻngʻish uchun qanotlarini yigʻib oldi, endi tezlik oshganda burilishni oʻrganishni maqsad qilgan edi. U qanotining uchidagi birgina pat bir dyumga joyidan qoʻzgʻatilganda vujudi katta tezlikda havoda egri chiziqli yoʻl hosil qilib bir tekis uchishini bilib oldi. Biroq Jonatan buni tushunib olgunga qadar boshqa bir qaltis xavfni — agar shunday tezlikda uchayotib bittadan ortiq patni joyidan qoʻzgʻatsa, tanasi miltiqdan otilgan oʻqday buralib-aylanib chirpirak boʻlib ketishini anglab yetgan edi... Shunday qilib, Jonatan yuksak parvoz san’atining sir-asrorlarini egallagan Yerdagi birinchi oqcharloq boʻldi. Shu kuni boshqa oqcharloqlar bilan muomala qilishga uning boʻsh vaqti boʻlmadi. Kun botgunga qadar mashq qildi. Kumrovni yechib, yarim charxpalak, toʻla charxpalak yasab, tik koʻtarilib, doira yasab tik tashlab uchish sirlarini kashf etdi. Jonatan sohilda dam olayotgan Toʻdaga kelib qoʻshilganida tun yarmidan oqqan edi. U holdan toydi, boshi aylandi, biroq oʻzidan mamnun kayfiyatda qoʻnishdan oldin sohil ustidan keng doira hosil qilib, yerga tushguncha esa bir karra charxpalak yasab, keyin qoʻndi. «Ularga buning hammasini aytib bersam, ular bu Kashfiyotlarni eshitsa, boshlari osmonga yetguday xursand boʻlishadi, — deb oʻyladi Jonatan. — Endi hayot juda qiziqarli boʻladi! Avvallari zerikarli mayda tashvishlarda — qirgʻoqdan kemaga, kemadan qirgʻoqqa uchib-qoʻnib umr oʻtardi, endi parvozning mazmuni oʻzgacha boʻladi, endi uchishda katta maqsad boʻladi!» «Bizda gʻaflatni tark etishga imkonimiz bor, biz oʻzimizdagi kuch-qudratni, aql-idrokni ishga solishimiz kerak. Biz oʻz ozodligimizni qoʻlga kiritishga qodirmiz. Nihoyat biz chinakam parvozga oʻrgana olamiz!» Oldinda quvonchlarga toʻla, orzu-umidlarning ushalishini daraklayotgan baxtiyor damlar kutayotir, ochilayotgan beqiyos imkoniyatlarning ishtiyoqida yurak hapqiradi. Yerga qoʻnib, Jonatan Toʻdaning umumiy majlisi ustidan chiqqaniga guvoh boʻldi. Majlis allaqachon boshlangan, oqcharloqlar Jonatanni kutishayotgandi. — Oqcharloq Jonatan Livingston! — Jamoa oqsoqoli xuddi tantanali marosimdagiday dabdabali ohangda gapirdi. — Sen Oqcharloqlar Kengashi muhokamasiga chaqirilgansan! Kengashga chaqirish kimnidir muhokamaga tortib sharmandayu sharmsor qilmoqni yoki olqishlarga koʻmmoqni anglatardi. «Tushunarli, — oʻyladi Jonatan, — demak, gap ertalab nonushta mahali roʻy bergan voqea haqida. Ular mening Toʻdani yorib uchib oʻtganimni koʻrishgan! Biroq olqishu maqtovlarning menga keragi yoʻq. Sardor boʻlishga ham xohishim yoʻq. Men oʻzim kashf etgan usullarni oʻrgatishim, aslida har birimizda bor boʻlgan aql bovar etmaydigan imkoniyatlarni namoyish etishim mumkin, xolos.» U shu oʻylar bilan Kengash ahli davrasi tomon odimladi. — Oqcharloq Jonatan Livingston! — davom etdi oʻsha ohangda jamoa Raisi. — Oʻrtaga oʻt, qilmishlaring uchun ta’na-dashnomlarni eshit, Toʻdadagi birodarlaring guvoh boʻlishsin buning barisiga... Bu zardali gaplar xuddi tomdan tarasha tushganday qoʻqqisdan aytildi — Jonatan boshiga zarba yeganday gangib qoldi. Tizzalari qaltiradi, qanotlari shalvirab tushdi, quloqlari esa tushinarsiz shovqindan tom bitdi. Sharmandalik? Toʻdaning oʻrtasiga — ta’na-dashnom eshitish uchun?! Biroq bunday boʻlmasligi kerak! Axir, u kashfiyot qildi-ku! Ular buni tushunmabdi! Bu yerda qandaydir tushunmovchilik bor! Ha-ha, xato qilishayotir, ular nohaq! — ... zotan, sen yoʻl qoʻygan mislsiz beandishalik va mas’uliyatsizlik Oqcharloqlar Jamoasining yuksak axloqiy an’analarini oyoq osti qilish bilan barobarki, shu bois, sen sharmandayu sharmsor etilishga loyiqsan... Umumiy majlisda ta’na-dashnom olgan jamoa a’zosi, albatta, Oqcharloqlar Jamoasi safidan quvgʻin qilinadi. Toʻdadan haydalib, Olis Qoyalarga surgun etilgan quvgʻindi oqcharloqning qismati esa yolgʻizlikka mahkumdir. — ... va sen — Oqcharloq Jonatan Livingston — bir kun kelib mas’uliyatsizlik qanday oqibatlarga duchor etishini anglab yetasan. Bizga hayot mohiyatini anglashga urinish buyurilmagan. Faqat bir narsa ayon: bu dunyoga biz rizqimizni topib yeyish va shuning evaziga imkon boricha uzoqroq umr koʻrish uchun kelganmiz, xolos. Kimki Oqcharloqlar Kengashi muhokamasiga tortilgan boʻlsa, Toʻda ahli bilan majlisda bahslashishi taqiqlangan edi, biroq Jonatan oʻzini tutib turolmadi: — Beandishalik deysizmi?! — xitob qildi u. — Sizlarga nima boʻldi, birodarlar?! Hayotning mohiyatini tushunishga urinish, katta maqsadlarga olib boradigan yoʻllarni izlash — axir, buning nimasi beandishalik? Oʻzingni bu olijanob ishlarga bagʻishlash — mas’uliyatni toʻla his etish-ku! Axir, biz hozirgacha nimani tushunib yetdik — baliqning ichak-chavogʻini talashib minglab yillarni boy berdik... Endi bizda ibtidomizni — nima uchun yashayotganimizni anglash imkoniyati paydo boʻldi. Kashf etish, tushunish, ozod boʻlish imkoniyati! Menga bir martagina imkon bering, nima topganimni koʻrsatishga izn soʻrayman... Jonatanning qarshisidagi Toʻda tosh qotdi. — Biz senga birodar emasmiz, yoʻldan ozgan?! — bir ovozdan baqirdi oqcharloqlar va quloqlarini mahkam bekitishib unga orqa oʻgirib olishdi. Qolgan kunlarini Oqcharloq Jonatan Livingston yolgʻizlikda oʻtkazdi, u Olis Qoyalardan ham uzoqroqqa uchib ketgan edi. Uning bagʻrini ezayotgan alam yolgʻizlik azobi emas, balki oqcharloqlarning yuksak parvoz shavqini tuyushni istamagani edi. Ular koʻzlari ochilishini va olamni ochiq koʻz bilan koʻrishni rad etishdi. Kun osha Jonatanning bilimi ortib bordi. U katta tezlikda shoʻngʻishni oʻrganib olgach, oʻn futlar suv ostida toʻda-toʻda boʻlib suzadigan kamyob va juda xushta’m baliqlarni ovlay boshladi. Endi uning tirikchilik gʻamida baliqchi kemalarga uchib-qoʻnib yurishiga, mogʻorlagan, ivib ketgan non boʻlaklariga ehtiyoji qolmagan edi. U endi, yoʻlidan adashmay, uchayotib ham uxlab olishga oʻrgandi. Bunda unga tunda quruqlikdan esadigan yengil shabada qoʻl keladi, kun botgandan tong otgunga qadar yuzlab mil masofani shu zayl bosib oʻtadi. Jonatan quyuq dengiz tumani orasida uchishda ham oʻzining ichki nazorat tartibini saqlay bildi, muntazam yuqorilab parvoz etib tumandan tepaga — shaffof osmonga koʻtarila bildi... bu payt boshqa barcha oqcharloqlar yer bagʻirlab oʻtirar va ularning koʻrgan-bilgani faqat yomgʻiru rutubatli gʻira-shira qorongʻulik edi. Yuksak-yuksaklarda yelday uchgan Jonatan esa qirgʻoqdan uzoqlarga — quruqlikning ichkarisiga kirib borar, bu joylarda turli-tuman hasharotlar — mazali ozuqalar serob edi. U erishgan ne’matlaridan yolgʻiz oʻzi bahramand boʻlar, ularni Toʻdadagi barcha oqcharloqlar bilan baham koʻrishni niyat qilardi. U chuqur shamollarga basma-bas uzoq-uzoqlarga uchishni oʻrgandi va bu yoʻlda chekkan ranju alamlariga hecham oʻkinmadi. Yurakni siqadigan xunobgarchilik, qoʻrquv, kin-adovat — umrning zavoli. Shuni anglab yetib, Jonatan fikru xayolini diqqatbozlikdan, qoʻrquv va adovatdan xalos etdi va chinakam baxt-saodatga muyassar boʻldi. Keyin ular kelishdi — shom mahali — va uni topishdi. Bu payt u yolgʻiz oʻzi jonajon osmonida xotirjam uchib yurardi. Bir juft oqcharloq yonginasida paydo boʻldi va qanotlarini uning qanotlari bilan bir zayilda qoqib, ikki yonida ucha boshlashdi. Bu oqcharloqlar qorongʻu tun osmonida tiniqligi yulduz nuriga monand yogʻdu taratar va bu yogʻdu ezgulik bilan yoʻgʻrilgan edi. Biroq hammasidan ham ularning parvoz mahorati hayratlanarli edi — bu oqcharloqlarning qanotlari uchlari bilan Jonatanning qanotlari uchlari orasidagi bir dyumli oraliq har qanday harakatdan keyin ham hech oʻzgarishsiz qolardi. Jonatan bir soʻz demay, ularni sinovga oldi — bu sinovga biror-bir oqcharloqning bardosh berishi dargumon edi. U qanotlarini shunday bir holatga keltirgan edi, uchish tezligi keskin tushdi — yana bir milgina shunday uchsa, qulab tushishi tayin edi. Ikkala qush ham uning harakatini aynan takrorlashdi, biroq Jonatanning harakatiga nisbatan ularning holatida tirnoqcha oʻzgarish sezilmadi. Ular ohista uchish san’atini ipidan-ignasigacha egallashgan koʻrinardi. Jonatan qanotlarini yigʻib, oʻzini bir oʻngga, bir soʻlga tashlab oldi. Va soatiga bir yuz toʻqson mil tezlikda tuyqusdan quyiga shoʻngʻidi. Ular ham, safdagi harakat va holatni toʻla saqlagan koʻyi, Jonatan bilan bir zayl shoʻngʻishdi. Va nihoyat, Jonatan tezlikni tushirmay, tepadan tik tashlab «koʻr tugun» usulini amalga oshirdi. Ikkala qush begʻaraz kulishib, u bilan birday ayni usulni bajarishdi. — Juda zoʻr-ku! Xoʻsh, sizlar kim boʻlasizlar? — Biz — Sening Toʻdangdanmiz, Jonatan. Biz — Sening birodarlaring. Seni izlab keldik. Yuksaklarga koʻtarilish fursati keldi, endi uyga qaytish vaqti yetdi. — Mening uyim yoʻq. Toʻdam ham yoʻq. Axir, men — Quvgʻindiman. Boz ustiga, hozir biz Shamollarning Buyuk Choʻqqisida — eng yuqori nuqtada uchayapmiz. Chamamda, qartayib qolgan tanamni yana iki-uch yuz futlar tepaga koʻtarilishga majbur qilolmasam kerak. — Uddalaysan. Chunki Sen parvoz ilmini egallading. Bir maktabning sabogʻini olding, endi navbatdagisini boshlashing kerak. Bu madadkor dalda umr boʻyi uning yoʻlini yoʻlchi yulduzday yoritib keldi, ayni damda esa yana yaraqlab qalbiga shavq va ishtiyoq nurini soldi. Ular haq gapni aytishdi. U bundan-da yuksakroqqa koʻtarila oladi, uyiga ham qaytadi, axir, uyga qaytish fursati ham haqiqatdan yetgan koʻrinadi. U oxirgi marta yer osmoniga va yerning oʻziga bir qur nazar soldi — bepoyon bir diyor kumushday tovlanib yotardi. Oʻzi juda koʻp narsalarni oʻrgangan aziz makonga uzoq tikilib qaradi. Keyin dedi: — Men tayyorman. Va ular uchovlon — Oqcharloq Jonatan Livingston va yulduzsifat bir juft qush — shitob bilan yuqorilab, qorongʻu samo qa’riga singib ketishdi. Ikkinchi Qism — Ajabo, Osmonu Falak deganlari shunaqa ekan-da, — oʻyladi u va oʻzining hayratlanganidan kulgisi qistaganini yashira olmadi. Ehtimol, bepoyon Falakka baho beradigan nazar bilan qarash endigina uchib kelgan qush uchun odobdan sanalmas. Yerdan uzoqlashib, uchovlon bir ixcham boʻgʻin boʻlib bulutlarni quyida qoldirib tobora yuqorilab borarkan, Jonatan vujudi shaffoflanib oʻziga hamroh qushlarning vujudiday nur tarata boshlaganini koʻrdi. Shubhasiz, botinida u aslicha qolgan — oʻsha yovqur, koʻzlarida olov chaqnab turgan Jonatan, biroq tanasining shaklu shamoyili oʻzgargan edi. Garchi tani oqcharloqniki esa-da, Jonatanga hozirgiday parvoz hech qachon nasib etmagandi. «Gʻalati-ya, — oʻyladi u, — ikki baravar kam kuch sarflayapmanu, biroq ikki karra tez uchayapman, Yerda oʻtgan eng omadli damlardan koʻra ikki hissa koʻp ishlashga kuch topa olayapman!» Uning patlaridan haroratli nur taralar, qanotlari esa ishlov berilgan kumushday silliq edi. Jonatan harakatlarining muntazamligini oshira borib, yangi mukammal qanotlar xosiyatini izchil oʻrganishga kirishdi. Tezlikni soatiga ikki yuz ellik milgacha oshirib, Jonatan toʻgʻriga uchish tezligining soʻnggi nuqtasiga yeta boshlaganini his etdi. Ikki yuz yetmish uch mil tezlikni olganida esa, endi bundan ortiq tez ucholmasligini angladi. Bu uni biroz ranjitdi. Yangilangan vujudning imkoniyatlari, har jihatdan afzalligiga qaramay, cheklangan edi. Toʻgʻriga uchishda Jonatan olgan bu eng yuqori tezlik oldin oʻzi erishgan yutuqlardan ancha yuqori edi, biroq baribir oldda toʻsiq — devor koʻndalang turar, uni yorib oʻtish behad koʻp kuch sarflashni talab etardi. «Ha-ya, — oʻyladi u, — goʻyo osmonda hech qanday toʻsiq boʻlmasligi kerakday.» Biroq, mana, bulutlar joyidan jilib ora ochildi va uni kuzatib kelgan qushlar havoga singishib ketarkan, xayr-xoʻshlashib qichqirishdi: — Jonatan, eson-omon qoʻnish nasib etsin! U dengiz ustida uchardi, oldinda koʻrfazlar bilan tilingan qoyali qirgʻoq tasmalari elas-elas koʻzga tashlanardi. Oqcharloqlar — ular kamchil edi — qirgʻoqdagi qoyalarni bagʻirlab uchib yurardi. Uzoq shimol tarafda — naqd ufqda bir nechta qushning qorasi koʻrinardi. «Yangi ufqlar, yangi muammolar, — oʻyladi Jonatan. — Nega qushlar bu qadar oz? Axir, Osmonda gala-gala oqcharloqlar boʻlishi kerak-ku! Nimadan toliqdim — men negadir juda qattiq charchabman... Axir, oqcharloqlar Falakka chiqqanda toliqmasligi kerak-ku. Uyqulari ham kelmaydi, deyishardi.» Qiziq, bu haqda qayerda eshitgan edi? Yerdagi hayoti uning xotirasidan butkul faromush boʻlgan, oʻchib ketgan. Shubhasiz, Yer uning koʻp narsani oʻrganib bilgan makoni, bilib olganlari endi oʻziniki. Biroq oʻtgan voqealarning tafsilotlari yodida qolmagan — ular biror-bir ahamiyatga ega ham emas. Yodida uzuq-yuluq qolgani oqcharloqlarning ozuqa talashib tortqilashganlari-yu, oʻzining Quvgʻindiga aylangani... Qirgʻoqda mashq qilayotgan oqcharloqlar — ular oʻn choqli edi — unga yaqinlashishdi. Biror soʻz aytilmadi, shunga qaramay, Jonatan oʻz qalbida sohir tuygʻularni tuydi: ular uni xoʻshlashayotir, demak, u qabul qilindi, endi bu makon — uning uyi. Kun esa oyoqlayotir, bu kun Jonatan uchun juda barakali va uzundan-uzoq kun boʻldi — kunning avvali hatto xotirasidan koʻtarilayozdi. Jonatan qirgʻoq tarafga burildi, yerdan bir dyum yuqorilagancha toʻxtamoqchi boʻlib qanotlarini silkidi va qumga ohista qoʻndi. Boshqa oqcharloqlar ham qoʻnishdi — biroq qanot qoqmay, hatto biror pat-parini silkimay turib yerlashishdi. Ular yoyilgan qanotlari bilan qarshidan esgan shamolni tutishar va quyiga shoʻngʻishning yakunida bir tekis koʻtarilib olishar, keyin qandaydir sezilmas tarzda qanotlarining holatini oʻzgartirishib, yerga yetgan daqiqada — ayni nuqtaga aniq qoʻnishardi. — Mana buni uchishni nazorat qilish desa boʻladi! — dedi Jonatan ichida tan berib. — Chiroyli qoʻnish! Oʻzi ham bunga bir urinib koʻrardi-yu, biroq juda charchadi. Shuning uchun u qoʻngan joyidayoq uyquga ketdi. Hech kim uning oromini buzmadi. Keyingi kunlar mobaynida Jonatan bu yangi makonda parvoz san’ati borasida umri boʻyi oʻrganganlaridan koʻra koʻproq ilmni egallashi lozimligini angladi. Bu yerda xuddi oʻzi kabi fikrlaydigan oqcharloqlar bor edi. Ularning har birida dildan mehr qoʻygan mashgʻulotini mukammal egallashga ishtiyoq kuchli edi. Uchishni hamma narsadan ortiq koʻrishar, barisi birday — chindan matonatli qushlar edi. Ular kunning har bir soatini osmonda oʻtkazishar, tinimsiz mashq qilishardi. Jonatan oʻzi voyaga yetgan muhitni hecham eslamasdi. Oʻsha muhitda oqcharloqlar Toʻdasi — jonzotlar jamoasi istiqomat qilardi. Ular koʻzlari ochilishini va parvoz zavqini koʻrishni mutlaqo istashmas, shu bois, oʻz qanotlarini qorin toʻygʻizadigan va ozuqa uchun talashib-tortishadigan bir vositaga aylantirib olishgan edi... Biroq gohi-gohida ular bexosdan Jonatanning yodiga tushib qolardi. Shu zayl, bir kuni tong pallasi Jonatan — yoʻl-yoʻriq koʻrsatuvchi ustozi bilan qanotlarni yigʻib aylanib uchish mashqini bir necha marta takrorlashgach, qirgʻoqda dam olib oʻtirishganida — ular yodiga tushdi. — Menga qara, Salliven, qolganlar qayerda? — ovoz chiqarmay soʻradi Jonatan. U allaqachon bu joyda odat tusiga kirgan telepatik aloqa san’atini oʻzlashtirib ulgurgan, bu usul chirqillab yoki chugʻurlab dudmol va chalkash gapirishdan ming bor afzal edi. — Nega biz bu yerda kamchilikmiz? Axir, u yoqda — men kelgan yoqda... — ... behisob — ming-minglab oqcharloqlar bor edi, demoqchisan, tushundim. — Salliven boshini sermadi. — Mening javobim shunday: sen — kamyob qushlar sirasidansan, sendaylar, nari borganda, milliondan bitta. Biz qanday boʻlsak shundayligimizcha, qayerdan kelganimizni unutib va qayerga ketayotganimizning hech bir tashvishini tortmay bir olamdan boshqasiga uchib oʻtaveramiz. Biz shunchaki oʻtayotgan lahzalar bilan qanoat qilib yashaymiz. Sen tasavvur qilasanmi: yashashdan maqsad — qorin toʻygʻazish, ozuqa talashib janjallashish yoki Toʻdaga hokim boʻlaman deb kuyib-pishishdan iborat emasligini anglab yetish uchun har qaysimiz nechta umrni yashab koʻrishimiz lozim boʻlarkan?.. Minglab umrni, Jon, oʻn minglab umrni. Shundan keyin esa dunyoda komillik degan tushuncha ham borligini fahmlashimiz lozim boʻladi. Bunga yana necha yuzlab umrlar kerak. Yana yuzlab umrlar esa, hayot mazmuni — komillik yoʻlidagi izlanishlarga sarflanadi; bizning har birimizning vazifamiz — botinimizda komillikka xos fazilatlarni tarbiyalash va ayni paytda, turish-turmushimizni, xatti-harakatlarimizni ham shu maqsadga uygʻunlashtirib bormoqdan iborat. Tiriklikning barcha bosqichlarida bitta qonun ustuvor: keyingi olamga biz shu yerda — bu olamda orttirgan ilmimiz vositasidagina kirib bora olamiz. Agar biz avomligimizcha qolsak va bilimimizning sayozligiga befarq boʻlsak — keyingi olamimiz hozirgisidan hech qanday farq qilmaydi, jamiki toʻsiqlar yoʻlimiz ustida yana koʻndalang boʻlib turaveradi va oʻzimiz tagʻin qoʻrgʻoshinday ogʻir qanotlarimizni sudrab oʻsha toʻsiqlardan oʻtishga baribir majbur boʻlamiz. Salliven qanotlarini yoydi va yuzini shamol esayotgan tomonga burdi. — Biroq sen, Jon, bir umr mobaynidayoq juda koʻp ilmni egallay bilding, shu boisdan ham, toʻgʻri bu yoqqa kelib tushding, sen kamida mingta umr sarf boʻladigan mehnatni ado qilding. Bir lahza oʻtib ular yana osmonda paydo boʻlishdi. Mashgʻulot davom etdi. Charxpalak yasab uchish — juda murakkab mashq. Jonatan, parli panjalari yordamida tepaga uchdi, ayni damda, qanotlarini qanday bukish lozimligini miyasida oʻylab-chamalab olishiga toʻgʻri keldi. Buni u ustozining harakatlariga mutlaqo uygʻun tarzda amalga oshirishi shart edi. — Qani, yana bir marta, — qayta-qayta takrorladi Salliven. Yana bir marta... Yana... Va nihoyat: — Ana endi — yaxshi! Shundan soʻng ular sirtmoq shaklida uchish mashqiga oʻtishdi. Shom pallasi edi. Tungi parvozga chiqmagan oqcharloqlar toʻdalashib qumda oʻtirishar va churq etmay oʻy surishardi. Jonatan oʻzini qoʻlga olib, qat’iyat bilan Ulugʻ Ustoz qoshiga yoʻl oldi. Yaqin-orada u bu olamni tark etib, Koinot sari yoʻl oladi, degan gaplar yurardi. — Ustoz Chiang... — biroz hayajonli ohangda Jonatan Ulugʻ Ustozga murojaat qildi. — Nima gap, oʻgʻlim? — Ulugʻ Ustozning qarogʻida mehr nurlari balqidi. Yoshi bir joyga borganiga qaramay, u kuchdan qolmagan, aksincha — oʻtgan yillar mobaynida kuch-gʻayratda yanada yuksalgan edi. U tengsiz bir san’at bilan parvoz etardi va Toʻdada u bilan bellasha oladigan joʻmard topilmasdi. Chiang allaqachon zabt etgan mahorat choʻqqisiga boshqalar yaqinlashishga endigina urinib koʻrishayotgan edi. — Ustoz Chiang, bu olam... har qalay, Osmonu Falak emas-ku, toʻgʻrimi? Oy nur taratardi. Ulugʻ Ustozning tabassum qilayotgani koʻrinib turardi. — Oqcharloq Jonatan, sen tagʻin bilim olishga kirishayapsan, — javob qildi u. — Bu yaxshi, biroq bizni oldinda nimalar kutayotir? Biz qayoqqa yoʻl olganmiz? Aftidan, Falak deganlari aslida yoʻq joymikan? . — Sen haqsan, Jonatan, bunday joy chindan ham yoʻq. Zotan, Falak — na makon va na zamon — balki bizning oʻzimiz erishgan komilligimizdir. Biroz jim qolib, Ulugʻ Ustoz beixtiyor soʻradi: — Sen juda tez uchasan, toʻgʻrimi? — Men... ha, men tezlikni yaxshi koʻraman, — dedi Jonatan biroz iymanib, biroq Ulugʻ Ustoz oʻzining san’atiga e’tibor qaratganidan xiyla gʻururlandi. — Nima ham derdim, demak, sen Falakka chiqa olasan, Jonatan, sen mukammal tezlikni egallaganingda shunday boʻladi. Mukammal tezlik esa — bu soatiga minglab mil ucha olish emas. Million mil uchish ham emas. Bu yorugʻlik tezligi ham emas. Zotan, har qanday son mohiyatan chegarani, me’yorni anglatadi, chegara esa har doim cheklab qoʻyadi. Komillik chegara nimaligini bilmaydi. Demak, mukammal tezlik, oʻgʻlim, bu — borishga taraddudlangan joyingda hozir boʻlishingdir. Shunday deb Chiang gʻoyib boʻldi va shu lahzadayoq suv yoqasida — oldin turgan joyidan oʻn besh fut narida koʻrindi. Keyin yana koʻzdan yoʻqoldi va bir sekundning mingdan bir ulushicha fursatda Jonatanning yonida paydo boʻldi. — Bu shunchaki hazil, — dedi u. Jonatan hayratda qolgan edi. Osmonu Falakka taalluqli savollar bir zumda unut boʻldi. — Bu qanday qilinadi? Bu tarzda qancha masofagacha koʻchib oʻtish mumkin? — Xohlagan makonga borish va istalgan zamonga koʻchib oʻtish mumkin, — javob qildi Ulugʻ Ustoz. — Hammasi sening tanlovingga bogʻliq: qayerda hozir boʻlishni niyat qilgan boʻlsang, oʻsha joyda paydo boʻlasan. Shu tariqa, makon va zamonda sayohat qilib, men oʻzim istagan barcha joylarda xohlagan vaqtimda hozir boʻldim. Chiang dengizga qaradi. — Qiziq, — deya davom etdi u. — sayohatni afzal koʻrib komillikka intilishni rad etgan oqcharloqlar hech bir manzilga borolmaydi, chunki harakatlari juda sust ularning. Aksincha, makonda u yoqdan bu yoqqa uchib-qoʻnib yurishdan voz kechish evaziga komillikka erishish yoʻlini tanlaganlar koʻz ochib yumguncha fursatda oʻzlari xohlagan joyda boʻla olishadi. Demak, Jonatan, yodingda tut: Falak makon va zamonda mavjud allaqanday joy emas, zero, bunda joy va vaqt hech qanday ahamiyatga ega emas. Falak — bu... — Menga qara, sen meni shunday uchishga oʻrgata olasanmi? — Jonatan oʻziga noayon olamning yana bir koʻchasini zabt etish imkoniyati ochilayotganini his etib, sabrsizlikdan titrardi. — Agar sen oʻrganishni xohlasang, albatta. — Xohlayman. Qachon boshlaymiz? — Hoziroq boshlashimiz mumkin, sen e’tiroz bildirmasang. — Men shunaqa uchishni oʻrganishni xohlayman, — dedi Jonatan va uning koʻzlarida oʻt chaqnadi. — Ayt, nima qilishim kerak. Chiang vazmin ohangda, Jonatandan sinchkov nigohini uzmay gapira boshladi: — Fikr tezligida oʻzing xohlagan joyda hozir boʻlishing uchun sen dastlab oʻsha joyga allaqachon uchib borganingga oʻzingni ishontirishing zarur. Bu ustomonlikning, Chiangning uqtirishicha, mohiyati shundan iborat ediki, Jonatan oʻzining jonzotligini, uzunligi qirq ikki dyumli qanotlari bor tanasiga oʻzi asir ekanini va rejalashtirilgan chegarali harakat koʻlamidan chetga chiqolmasligini unutmogʻi lozim edi. Jonatandan, shuningdek, oʻzining tabiatan va mohiyatan kamolga yetganini, makon va zamonda — hamma vaqt va hamma joyda oʻzining mavjudligini anglamoq talab etilardi. Jonatan tong otgandan kun botguncha tinimsiz mashq qilar, bir zum qarab turmasdi. Biroq qanchalik ter toʻkib mashq qilmasin, turgan joyidan bir qarich ham jila olmadi. — E’tiqodning bunga aloqasi yoʻq, — deya takrorlashdan charchamasdi Chiang, — uni yodingdan chiqar. Shunchaki parvoz qilganingda ham birgina e’tiqodning oʻzi bilan uzoqqa borolmaysan... Bu amalda qanday qilinishini bilishing shart. Shuning uchun, kel, yana bir marta urinib koʻramiz... Bir kuni Jonatan qirgʻoqda koʻzlarini yumib, diqqatini bir nuqtaga jamlashni mashq qilardi. Shunda favqulodda hammasini lahzada anglab yetdi — bu yarq etib chaqnagan chaqmoqday roʻy berdi — Chiangning bergan saboqlarini tushundi. — Ha-ya, men allaqachon kamolga erishganman, men aslida komil edim! Hech qanday kuch meni cheklangan doirada majbur qilib ushlab turolmaydi, chunki tabiatimga koʻra mening imkoniyatlarim cheku chegarasiz. U vujudida ishonchdan tugʻilgan quvonchning qudratini his qildi. — Yasha! — dedi Chiang va uning ovozida gʻalabadan masrurlik ohangi ustuvor edi. Jonatan koʻzlarini ochdi. Ular ikkovlon — Ulugʻ Ustoz va Jonatan mutlaqo notanish qirgʻoqda turishardi. Yonlarida biror-bir jonzot yoʻq edi. Suvning kanorigacha tushib kelgan daraxtlarning uchida bir juft oltin tusli quyosh porlardi. — Xayriyat, nihoyat maqsadni anglab yetding, — dedi Chiang, — biroq ongingni boshqarish ustida yana biroz shugʻullansang yomon boʻlmasdi... Jonatan hayratga tushgandi: — Biz qayerdamiz? Ulugʻ Ustoz esa boshqa joyda hozir boʻlganidan, oʻzga shart-sharoitdan hecham ajablanmasdi. Shu bois, u odatdagiday bemalol javob qildi: — Aftidan, boshqa bir sayyoradamiz, Quyoshning oʻrnida — bir juft yulduz. Jonatan quvonchini ichiga sigʻdirolmay qichqirdi — bu uning Yerni tark etganidan beri birinchi xitobi edi: — Amalga oshdi!!! — Albatta, Jon, amalga oshishi tabiiy, — dedi Chiang. — Nima qilayotganingni bilib, tushunib qilsang, doimo amalga oshadi. Endi ongni boshqarish va nazoratni mashq qilamiz... Ular qaytib kelishganida qosh qoraygan edi. Oqcharloqlar qirgʻoqda tizilishib turishar va Jonatandan koʻzlarini uzolmasdi. Ularning havasdan chaqnab turgan koʻzlarida hayrat qotib qolgandi: oqcharloqlar uni uzoq vaqt toshday qotib turgan joyidan bir zumda gʻoyib boʻlganini koʻrishgan edi. Ular Jonatanni qutlay boshlashgandi, biroq u tabriklarni qabul qilishga iymandi. — Men bu joyda hali yangiman, men endi boshlayapman... Hali men sizlardan koʻp narsani oʻrganishim kerak. — Taqdirning hazilini qara, Jon, — dedi yonida turgan Chiang, — aftidan, sen yangilikdan umuman choʻchimaydigan koʻrinasan, biroz choʻchisang ham sezdirmaysan, men oʻn ming yil mobaynida senga oʻxshagan qushni juda kam uchratdim. Oqcharloqlar sukut saqlab turishardi, Jonatan esa oʻzini noqulay sezib chayqalib qoʻydi. — Ana endi, agar xohlasang, vaqt bilan ishlashga kirishishimiz mumkin, — dedi Chiang, — chunki sen oʻtmish va kelajakka erkin oʻta olishni oʻrganishing zarur. Shunda sen eng mashaqqatli, eng shijoatli va eng qiziqarli ishga kirishishga tayyor boʻlasan. Ya’ni sen yuksakka parvoz etishga chogʻlanasan hamda ezgulik va muhabbatning mohiyatini tushunib olasan. Oradan bir oy, aniqrogʻi, vaqtning bir oy sifatida qabul qilingan muddati oʻtdi. Jonatan favqulodda zoʻr gʻayrat bilan ilmini oshirdi. U oldinlari ham bir koʻrganini darhol ilgʻab olar, oddiy tajribaga tayanib, ustozsiz ham murakkab mashqlarni uddalardi. Endi esa Chiangday Ulugʻ Ustozning tanlagan shogirdi boʻlib, u yangidan-yangi tushunchalarni tez qabul qilar, goʻyo qush emas, balki bir siqim parga oʻralgan mukammal rejalashtirilgan moʻ’jaz qurilma edi. Biroq bir kun kelib Chiang gʻoyib boʻldi. Bungacha u oqcharloqlar bilan osoyishta suhbat qurdi, ularni ilm olishni har qanday holatda ham toʻxtatmaslikka da’vat etdi, umrning mazmunini ta’min etuvchi, koʻz bilan ilgʻab boʻlmaydigan ulugʻ maqsad — komillik sari izchil intilish zarurligini tayinladi. U gapirar, parlari esa tobora yorqin yogʻdu taratardi; nihoyat Chiangdan taralayotgan nur koʻzlarni qamashtiradigan darajada yaraqlay boshladiki, oqcharloqlar endi unga ortiq qarab turolmadilar. — Jonatan, — dedi Chiang, va bu uning soʻnggi kalomi edi, — Muhabbat nimaligini anglashga harakat qil. Oqcharloqlarning qamashib qolgan koʻzlari yana koʻra boshlaganda Chiang gʻoyib boʻlgan edi. Kunlarni quvib kunlar oʻtardi. Jonatan keyingi paytda Yer haqida, oʻzi uchirma boʻlgan oʻsha makon — Zaminni tez-tez oʻylayotganini payqadi. Bu joyda bilganlarining oʻndan bir, hatto yuzdan bir qismigina oʻsha paytda — Yerdaligida unga ma’lum boʻlganida edi — umrining yerda kechgan pallasi naqadar mazmunli va samarali oʻtgan boʻlardi! U qumloqda oʻtirib oʻy surardi: qiziq, hozir u yoqda, Yerda oʻzining cheklangan tugʻma imkoniyatlari doirasini yorib chiqishga, parvoz mohiyatini anglashga, oʻziga ato etilgan qanotlar dengizdagi kemaga uchib borish va undagi baliqning ichak-chavoqlariyu yugʻindiga qorishib yotgan non boʻlaklariga chang solishdan boshqa ishga ham yarashini tushunishga intilgan Oqcharloq bormikan. Ehtimol, u yoqda hatto Toʻdaga oʻzining haqiqat deb bilgan toʻgʻri soʻzini oshkora aytib, quvgʻinga uchragan birorta qush bordir. Jonatan ezgulik ilmini chuqur egallagani, mehr-muhabbat mohiyatini aniq-tiniq idrok eta boshlagani sayin Yerga qaytishga xohishi ortib borardi. Zero, umr yoʻli yolgʻizlikda oʻtganiga qaramay, Oqcharloq Jonatan murabbiy boʻlish uchun yaralgan edi. U qalbini toʻldirgan mehr-muhabbatni, oʻzi ming mashaqqatlar bilan anglab yetgan haqiqatlarni bilimga chanqoq va ularni egallashning imkonini qidirayotgan oqcharloqlarga berishni koʻzlardi. Bu paytga kelib fikr tezligida uchish san’atini toʻla-toʻkis egallagan va boshqalarga ham allaqachon koʻmaklashayotgan Salliven Jonatanning niyatlarini ma’qullamadi. U Jonatanga shunday dedi: — Jon, seni bir paytlar Quvgʻinga hukm qilgandilar. Endi sen nimaga ishonib oʻsha oqcharloqlar hozir gapimga quloq tutishadi, deb oʻylaysan? Sen shunday hikmat borligini bilasan va uning haqqoniyligiga ishonasan: oqcharloq qancha baland uchsa, shuncha uzoqni koʻradi. Sen tark etgan oʻsha oqcharloqlar yer bagʻirlab ivirsib, bir-biriga baqirib-chaqirib, tortishib-yulishib yurishibdi. Ular Falakdan minglab mil quyida yashashadi, sen esa ularga Falakni — oʻsha yoqdan, yerdan turib koʻrsataman, deb oʻylaysan! Axir ular qanotlarining uchidan narini koʻrolmaydilar-ku! Shu yerda qol, sen shu yerda keraksan. Bu yerga Yoshlar kelishadi — ular ancha yuqorilab ucha olishadi, shu bois, sening aytganlaringni tushunishga, koʻrsatganlaringni uqishga qobil. Salliven biroz jim qoldi, keyin qoʻshimcha qildi: — Tasavvur qilib koʻr, agar Chiang oʻz vaqtida bu yerdan ketib, oʻzining eski dunyosiga qaytganida nima boʻlardi? Unda sening oʻzing bugun qayerda boʻlarding? Sallivenning gapida jon bor, shubhasiz, u haq edi. Oqcharloq qancha baland uchsa, shuncha uzoqni koʻradi — buni tan olmay iloj yoʻq. Va Jonatan shu yerda qolib, Yoshlar bilan shugʻullandi. Ularning barisi gʻoyatda iqtidorli boʻlib, bir koʻrganini ilib-oʻzlashtirib olardi. Biroq unutilayozgan tuygʻu yana paydo boʻldi va hammasi qaytadan boshlandi: Jonatanni oʻsha yoqda, Yerda ham bilim olishga mushtoq ikkita yoki hech boʻlmaganda bitta oqcharloq bor, degan oʻy bezovta qilardi. Axir, agar oʻzi oʻsha quvgʻinga uchragan kunlarda Chiangga duch kelganida juda koʻp narsani bilib olgan boʻlardi! Oxir-oqibat Jonatan chiday olmadi: — Salli, men qaytishim zarurligini sezayapman. Yoshlarni boshqarishda senga shogirdlaring koʻmaklashar — endi ularning qoʻlidan keladi bu ish. Salliven xoʻrsindi, biroq e’tiroz bildirmadi. Faqat shunday dedi: — Menga sening qadring oʻtadi baribir, Jon. — Salli, uyalmaysanmi! — dedi yozgʻirib Jonatan. — Boʻlmagʻur gapni gapirma! Ayt-chi, marhamat qilib, bu yerda biz kun boʻyi nima bilan mashgʻulmiz oʻzi? Agar bizning birodarligimiz va oʻrtamizdagi ahil aloqa makon va zamon kabi shartlilikka bogʻliq boʻlsa, demak, biz oʻzimiz, makon va zamonni yenga olgan paytda — oʻsha daqiqadayoq doʻstligimiz ham barham toparkan-da! Biroq makondan ustun kelgach, bizning tark etadiganimiz yolgʻiz Shu yer. Zamondan ustun kelganimizda esa qoladigani — faqat Hozir. Nahotki bizga endi Shu yer va Hozirning orasidagi biror-bir joyda bir-ikki marta uchrashish boshqa nasib etmaydi, deb oʻylasang. Oqcharloq Sallivenga bu gaplar qattiq botdi, biroq u kulib turib javob qilishga oʻzida kuch topdi. — Sen gʻalatisan, — dedi u mehrli ohangda. — Oyni etak bilan yopib boʻlmaydi: agar kimdir Yerda birovni minglab mil masofadagi narsani koʻrishga oʻrgata olsa, oʻsha kimdir, shubhasiz — Oqcharloq Jonatan Livingston boʻladi. Shunday deb, Salliven qumga termuldi. — Xayr, omon boʻl Jon. — Xayr, Salli. Biz hali uchrashamiz. Shu soʻzlarni ayta turib Jonatan qalb koʻzi bilan oʻzga vaqt oʻlchamida okean qirgʻogʻida oqcharloqlarning juda katta toʻdasini koʻrdi. Va tajribalari bois, hech qanday zoʻriqishlarsiz shubhalarga oʻrin qoldirmaydigan bir haqiqatni teran his etdi: yoʻq, u — bir siqim par, suyak va badandan iborat emas, u — ozodlik va parvoz gʻoyasining mukammal mujassami, uning imkoniyatlari cheku chegarasiz. * * * Oqcharloq Fletcher Lind hali juda yosh edi, biroq shunga qaramay oʻzining Toʻdasi boshqa biror-bir Toʻda hech qachon qilmaydigan oʻta qoʻpol va adolatsiz qarorga qoʻl urganini bilardi. «Menga baribir, xohlagancha javrayverishsin, — deb oʻylardi u Uzoq Qoyalar tomon yoʻl olarkan; ichidan toshib kelgan gʻazabdan koʻzlari xira tortardi. — Parvoz — bu shunchaki qanotlarni qoqish degani emas-ku, u yoqdan-bu yoqqa uchib-qoʻnishmas axir, xuddi... xuddi... allaqanday pashshaga oʻxshab! Shu ham bahona boʻldiyu — Oqsoqolning tevaragidan charx urib aylanib uchganmishman! Men, axir, shunchaki bir hazil uchun... Mana, evaziga berishgan tuhfalari — Quvgʻin! Koʻzlari ochiq basirlar! Miyalarini mogʻor bosgan — hech nimaning fahmiga borishmaydi! Nahotki chinakam parvozni oʻrgansalar oldilarida naqadar keng imkoniyatlar ochilishini bir daqiqa oʻylab koʻrmaydilar. Ne boʻlsa boʻlar — menga endi baribir. Nima xayolga borishsa borishaversin. Men hali ularga koʻrsatib qoʻyaman! Hali ular koʻzlari moshday ochilib uchishimni, chinakam parvoz nimaligini koʻrishadi. Qonundan tashqari, deyishdimi?.. Yaxshi, tashqarida boʻlsak boʻla qolaylik, agar shu bilan koʻngillari joyiga tushsa... Biroq ular buning uchun afsuslanishadi, oʻ-hoʻ, hali juda qattiq afsuslanishadi!..» Shunda u qandaydir ovozni eshitdi, bu ovoz uning botinidan kelayotgan edi. Gʻoyatda sokin muloyim ovoz edi... Biroq baribir kutilmagan bu ovozdan Fletcher sarosimalanib havoda goʻyo koʻz ilgʻamaydigan toʻsiqqa urilganday titrab ketdi. «Ularni qoralama, Fletcher. Seni quvgʻinga duchor etib, ular faqat oʻzlariga ziyon yetkazdilar. Va vaqt-soati kelib buni ular anglab yetadilar. Faqat bugina emas — ular, bugun senga ayon boʻlgan narsalarni ham tushunadilar. Sen esa, ularni kechirmogʻing va ulardan oʻz yordamingni ayamasliging kerak.» Oqcharloq Fletcherning oʻng qanoti bilan yonma-yon bir qush uchib kelardi. Oʻzidan koʻzni qamashtiradigan oppoq nur taratayotgan bu oqcharloq dunyodagi eng shaffof qush edi. U Fletcherning qavatida kuch ishlatmay bir maromda suzar, birorta patini ham sermamas, uning uchish tezligi Fletcher oʻzi uchun eng yuksak tezlik hisoblagan darajada edi. — Nimalar boʻlayapti?! Men aqldan ozdimmi?! Oʻldimmikan, yo?! Bu kim?! Ayni damda oʻsha — muloyim va sokin ovoz yana uning behalovat botinidan taraldi. Bu gal savol talabchan ohangda eshitildi: — Oqcharloq Fletchir Lind, parvoz qilishni istaysanmi? — Albatta! Men parvoz qilishni istayman! — Oqcharloq Fletcher Lind, sening parvozga ishtiyoqing Toʻdani kechirish va soʻngra bir kun kelib ular oldiga qaytish hamda ular bilan birga boʻlib, parvoz ilmini egallashlar uchun ularga yordam berishing uchun yetarli darajada kuchlimi? Bu ustozning ovozi edi. Fletcher qanchalik magʻrur boʻlmasin va dili qanchalik ogʻrigan boʻlmasin, bu nurli mavjudotni aldashning hech qanday iloji yoʻqligini bildi. Va u itoatkorona javob qildi: — Ha. — Kelishdik, Fletch, — nurli mavjudotning ovozidan mehr-muhabbat yogʻilardi, — demak, mashgʻulotni toʻgʻriga parvoz qilish san’atini mashq qilishdan boshlaymiz... Uchinchi Qism Uzoq Qoyalar ustida aylanib parvoz etarkan, Jonatan yosh shogirdining uchishini zimdan kuzatardi. Bu yigit — Oqcharloq Fletcher Lind — favqulodda iqtidorli shogird chiqib qoldi. U tirishqoq, yengil va harakatchan, shu bilan birga, juda muhim xususiyatga ega — parvoz san’atini egallashga ishtiyoqi nihoyatda baland. Ayni damda Fletcher kulrang chaqmoqday shiddat bilan ustozining yonginasidan uchib oʻtdi. Bu lahzada u soatiga bir yuz ellik mil tezlikda amalga oshirgan tik shoʻngʻishdan chiqayotgan edi. Mana, u oʻn olti marta sekin charxpalak otib uchishni davom ettirdi, har aylanganida oʻzini oʻnglab, ovozi boricha qichqirib sanashga urinadi: — ... sakkiz... toʻqqiz... oʻn... Jonatan, qara, tezlikni yoʻqotayapman... oʻn bir... men xuddi senday... aniq aylanishga erish... oʻn ikki... afsus, qurbim faqat... oʻn uch... bu — soʻnggi uch aylanish... siz... oʻn toʻrt... a-a-a!!! Har gal muvaffaqiyatsizlikka uchraganda Fletcherning figʻoni falakka chiqardi. Uning nazarida yuqori nuqtadan qulab tushish, quyiga chirpirak boʻlib ketishdan ortiq fojea yoʻq edi. Bu safar, ustozidan yuz futlar quyida u sharmandali agʻnab ketishdan oʻzini zoʻrgʻa oʻnglab oldi. Havodan toʻyib simirdi va koʻtarilib ustoziga tenglashdi. — Jonatan sen men uchun vaqtingni behuda sarflayapsan! Men iste’dodsiz, kallavaramman! Urinaveraman, urinaveraman, biroq biror-bir natijaga erisholmayman! Oqcharloq Jonatan unga boshdan-oyoq razm soldi va bosh silkib dedi: — Sen haqsan. Agar shiddatli shoʻngʻishdan shunday keskin harakat bilan chiqadigan boʻlsang hech narsaga erisholmaysan. Fletcher, sen boshidayoq qirq mil tezlikni yoʻqotib qoʻyding! Shoʻngʻishdan bir tekis parvoz qilib chiqiladi. Sen uchmasliging, balki suvday oqishing kerak! Keskinlik bilan oquvchanlikni uygʻunlashtirishing zarur. Tushundingmi? U pastga, shogirdi yoniga shoʻngʻidi. — Kel-chi, birgalikda — bir boʻgʻin boʻlib mashq qilaylik. Shoʻngʻishdan chiqishga — bir tekis va yengil chiqishga diqqatingni qarat... Oradan uch oy oʻtdi. Jonatanning shogirdlari yana oltitaga koʻpaydi. Oltovi ham Quvgʻindilar edi va barchasi gʻaroyib yangi gʻoyaga — parvoz quvonchini his etish uchun uchishga behad intiyoqmand edi... Albatta, ular uchun oʻta murakkab amaliy usullarni oʻzlashtirish bu mashqlarning nimaga kerakligini tushunib yetishdan koʻra xiyla oson edi. Shom pallasida qumloq sohilda Jonatan ularga shunday derdi: — Har birimizda Buyuk Oqcharloq gʻoyasi mujassam — bu har qanday toʻsiqlardan xoli mutlaq ozodlik gʻoyasi. Shuning uchun ham parvozda aniqlik va mukammallikka erishish — botinimizdagi haqiqiy mohiyatni kashf etish va namoyon qilish yoʻlidagi ilk qadam. Bu yoʻlda toʻsiq boʻladigan narsalardan xalos boʻlish zarur. Katta tezlikda uchish, tezlikni me’yorida saqlash, yuksak parvoz sirlarini egallash — mashqlarning muhim jihati shunda... ... Kunduzgi mashqlardan toliqqan shogirdlari bu payt mizgʻiy boshlashardi. Ularga amaliy mashgʻulotlar xush kelar — tezlikning zavqi qiziqtirar, har bir navbatdagi mashgʻulot ilmga boʻlgan chanqoqlikni qondirardi. Biroq ulardan birortasi, hatto Oqcharloq Fletcher Lind ham, hali fikriy parvoz realliklarini anglab yetmagan edi. Ular hali fikr, gʻoya parvozi shamol va qanotlar parvozi kabi reallik ekanini tasavvur qila olishmasdi. — Vujudingiz — bir qanotingiz uchidan ikkinchisining uchigacha, — deya qayta-qayta takrorlardi Jonatan, — bu sizning muayyan shaklda mujassamlashgan, koʻzingizga yaqqol koʻrinadigan oʻz tafakkuringizdir. Fikringizga band soladigan zanjirlarni uzing va shunda siz vujudingizni band etgan zanjirlardan ham qutulasiz... Biroq bu soʻzlarga u qanchalik ma’no va quvvat jo etmasin, shogirdlariga sehrli ertakday tuyulardi. Ayni damlarda ular uxlashga va orom olishga mushtoq boʻlishardi... Oradan atigi bir oycha vaqt oʻtganiga qaramay, Jonatan ularga Toʻdaga qaytib borish fursati yetganini aytdi. — Biz hali tayyor emasmiz! — e’tiroz bildirdi Oqcharloq Genri Kevin. — Qolaversa, biz hech kimning koʻzidan uchib turganimiz yoʻq! Biz — Quvgʻindilarmiz! Chaqirilmagan joyga borishga or qilamiz. Toʻgʻrimasmi, axir? — Biz ozod qushlarmiz — qayerga borish xohish-irodamizga bogʻliq va qayerda boʻlmaylik oʻz aslimizcha qolishga haqlimiz. — Shunday deb Jonatan havoga koʻtarildi va sharqqa — Toʻda istiqomat qiladigan qadrdon qirgʻoqlar tomon burildi. Shogirdlari esa bir necha daqiqa nima qilishni bilmay sarosimalanib turishdi. Toʻda qonuni qat’iy edi: Quvgʻindi ortiga qaytmasligi shart. Va keyingi oʻn ming yil mobaynida bu Qonunni hech kim buzolgani yoʻq. Qonun taqiqlaydi: qaytishni xayolga ham keltirmaslik kerak. Jonatan esa oʻylab oʻtirmay qaytaveringlar, dedi. Suv ustida uchib borayotgan Jonatan ulardan ancha uzoqlashib ketdi. Agar ular yana oʻy oʻylab oʻtirishadigan boʻlishsa, gʻanim Toʻda bilan Jonatan yolgʻiz oʻzi yuzma-yuz kelishi tayin edi. — Bizni quvgʻin qilishdi. Biz Toʻdaga mansub emasmiz. Qaysi mezonga koʻra Toʻda Qonuniga boʻysunishimiz kerak ekan? — dedi Fletcher boshqalardan koʻra koʻproq oʻziga-oʻzi murojaat etayotgan ohangda. — Boz ustiga, agar Jonatanga tashlanib qolgudek boʻlishsa, u yoqda biz kerak boʻlamiz. Oʻsha kuni tong pallasi magʻribdan ular — sakkiz nafar oqcharloq qoʻshaloq romb shaklida qanotlarining uchlarini bir-biriga tekizgan holatda yaxlit saf — bir boʻgʻin boʻlib uchib kelishdi. Soatiga bir yuz oʻttiz mil tezlikda odatda Toʻdaning umumiy majlisi oʻtadigan qirgʻoq ustidan uchib oʻtishdi: Jonatan — oldda, Fletcher — uning oʻng tarafida bir tekis suzib, Genri Kevin esa shamolni mardona yengib va parvozning umumiy maromini buzmay chapda kelardi. Keyin bir tekis harakatlanib, oʻngga engashib uchishdi... yaxlit safga tizilishdi... panjalarini tepaga koʻtarishib agʻdarilishdi... yana ipga tizilgan munchoqday bir tekis saflanishdi, shamol esa ularning qanotlariga shafqatsiz urilardi. Qirgʻoqdagi odatdagi gʻala-gʻovur va tortishuvlar kutilmaganda suv sepganday tinchidi-qoldi — sakkiz ming koʻz kiprik qoqmay osmonga — Jonatan boshliq guruhga qadalgan, oqcharloqlar goʻyo boshlari uzra ulkan shamshir aylanayotgandek tosh qotishgandi. Sakkiz nafar qush birining ortidan biri tik koʻtarilishdi, «koʻr tugun» yasab uchishdi va tezlikni eng soʻnggi sarhadgacha kamaytirishib qumga qoʻnishdi. Shundan soʻng Jonatan, goʻyo hech qanday hodisa roʻy bermaganday, parvoz davomida yoʻl qoʻyilgan xatolarni tahlil eta boshladi. — Xoʻsh, — dedi u miyigʻida kulib, — tahlilni shundan boshlasak: hammalaringiz safdagi oʻz oʻrinlaringizni biroz kechikib egallayapsizlar. Shu lahzada ayni bir fikr yashin tezligida Toʻdadagilarning xayolidan kechdi: axir, bu qushlarning barisi — Quvgʻindilar-ku! Bu yetmaganday, qaytib kelishibdi-ya! Biroq bu... bunday boʻlishi mumkin emas! Fletcher janjal boʻlishidan behuda xavotirlangan ekan — Toʻda esankirab qolgan edi. — Xoʻsh, nima boʻpti Quvgʻindilar boʻlsa, albatta, Quvgʻindilar, biroq ular bunday uchishni qayerda oʻrganishgan ekan? Oqsoqolning Buyrugʻi Toʻdadagilarning qulogʻiga yetib borguncha bir soatcha vaqt oʻtdi: — Ularga e’tibor qaratishga jur’at etilmasin. Inkor etilsin. Quvgʻinlar bilan muloqotga kirishgan har qanday nokasning oʻzi ham quvgʻinga mahkum etilsin. Quvgʻindilar parvozini kuzatish Qonunga xilof deb hisoblansin. Shu daqiqadan e’tiboran Toʻdadagi oqcharloqlar Jonatanga ters oʻgirilib olishdi, biroq u, aftidan, bunga e’tibor qilmadi. U majlis oʻtadigan qirgʻoq ustida mashgʻulot oʻtkazar va birinchi marta oʻz shogirdlarining nimaga qodir ekanliklarini toʻla yuzaga chiqarishlari uchun urinardi. — Martin! — osmonda uning ovozi yangradi. — Sen kichik tezlikda ucha olaman deysan. Aytish boshqa, lekin buni amalda koʻrsatish kerak. Qani, uch! Kichkina Oqcharloq Martin Uilyam ustozining qahriga duchor boʻlishdan qattiq qoʻrqardi, shu boisdanmi, oʻzi ham hayron qoladigan darajada kichik tezlikda uchib, moʻ’jizali usullarni namoyish etdi. U parlarini shunday holatda tutdiki, kuchsiz shamol uni bulutlargacha olib chiqdi va u qanotlarini bir marta ham qoqmay yerga tushib oldi. Oqcharloq Charlz-Roland esa Buyuk Shamollar Qoyasigacha — yigirma toʻrt ming fut yuksakka koʻtarildi va sovuq shamoldan koʻkarib, biroq hayrat ichida, ertaga bundan-da yuqori marrani zabt etishga ishonch bilan yerga tushdi. Oqcharloq Fletcher — u yuksak parvoz san’ati bilan boshqalardan koʻra koʻproq mashgʻul boʻlardi — tik uchgan holatda biryoʻla oʻn olti marta charxpalak aylandi. Bu ham yetmaganday, kutilganidan ham a’lo darajada qanoti osha uch marta aylanib uchdi. Quyosh nurlari uning parlarida jilvalandi, qirgʻoqda esa son-sanoqsiz koʻzlar uni oʻgʻrincha kuzatardi. Jonatan bir daqiqaga ham shogirdlarini tark etmadi. U tushuntirar, yangi yechimlarni taklif etar, ba’zan yetakchi vazifasini bajarardi. Qorongʻu demay, yomgʻiru shamolga qaramay u shogirdlari bilan birga uchar — parvoz zavqidan shodlanar, boshqa oqcharloqlar esa bu payt zax tortgan rutubatli qirgʻoqda bir-birlarining pinjiga tiqilib mudrashardi. Har gal uchish mashgʻulotlari tugaganidan soʻng shogirdlar qirgʻoqda hordiq chiqarishardi. Bunday paytlarda ular Jonatanning saboqlarini tinglashga koʻnika boshlashgandi. Uning gʻoyalari yosh oqcharloqlarga bir qadar gʻalati tuyular, shogirdlari mohiyatni ilgʻab ololmas, biroq ayrim fikrlarini tushunishar edi. Asta-sekin Jonatanni qurshagan shogirdlari doirasi tegrasida yana bir doira hosil boʻldi. Bu Toʻdadagi qiziquvchan oqcharloqlar edi; ular yashirincha kelishar, soatlab Jonatanning gaplariga quloq tutishardi. Qorongʻulik quyuqlashganda kelishib, bir-biridan yuzlarini bekitib oʻtirishadigan bu oqcharloqlar tun pardasi koʻtarilmay gʻoyib boʻlishar — tanilib qolish yoki oʻzlari kimnidir tanib qolishdan oʻlgudek hayiqishardi. Jonatan shogirdlari bilan qaytib kelganidan soʻng oradan bir oy oʻtib shunday voqea roʻy berdi — taomilni buzgan birinchi oqcharloq Toʻdadan ajralib chiqdi va uchishni oʻrganish ishtiyoqi borligini izhor etdi. Bu Terrens Louyell ismli oqcharloq boʻlib, sarkashligi uchun oʻsha kuniyoq Quvgʻinga hukm etildi va... Jonatan uni sakkizinchi shogird sifatida safga qabul qildi. Ertasi tunda Kerk Meynard ismli oqcharloq ham Toʻdani tark etdi. U oqsoqlanib, qumda zoʻrgʻa sudralar, oʻng qanoti esa harakatsiz osilib qolgan edi. Shu alpozda kelib u Jonatanning oyoqlari ostiga yiqildi va jon taslim etayotganday hirqiroq tovushda: — Menga yordam ber. Bu dunyoda yagona orzuim — parvoz qilish, — dedi. — Parvozga shaylan, — dedi Jonatan. — Men bilan baravar oʻrningdan qoʻzgʻal, birga mashgʻulotlarni boshlaymiz. — Yoʻq, sen bilmaysan, mening qanotim... U menga boʻysunmaydi, uni men qimirlatolmayman. — Oqcharloq Meynard, bilib qoʻy: sening erking oʻzingda, sen oʻzligingni anglash ixtiyoriga egasan va shu yerda, ayni chogʻda bunga erisha olasan, buning uchun senga biror narsa toʻsiq boʻlolmaydi. Buyuk Oqcharloq Qonunida shunday deyilgan va bu — mavjud yagona xolis qonundir. — Sen meni ucha olasan, deb aytayapsanmi? — SYeN OZODSAN — men shuni aytayapman. Xuddi aytilganiday, Kerk Meynard qanotlarini osongina yoydi — hecham zoʻriqmadi — va tun osmoni uzra koʻtarildi. Uning tantanavor qiyqirigʻi uyqudagi Toʻdani uygʻotib yubordi. Yuz futlar balandda parvoz etarkan, Kerk ovozi boricha qichqirardi: — Men uchayapman! Eshitayapsizlarmi?! Men ucha olaman!!! Quyosh boʻy koʻrsatgan pallada Jonatan va uning shogirdlari yoniga mingtacha qush keldi, ular Meynardga hayrat bilan qarashardi. Endi oʻzlarini kimlardir kuzatib, ta’qib etib turganiga ular beparvo, Jonatanning gaplarini jon quloqlari bilan tinglab, biror narsani ilgʻab olishga urinishardi. Jonatan esa oddiy narsalar: oqcharloqning uchishga haqqi borligi, uni tabiat ozod yaratgani va hech narsa — na urf-odatlar, na shubha-gumonlar va taqiqlar uni tabiat ato etgan ozodligi uchun izza qilolmasligi haqida soʻzlardi. — Hatto Toʻda Qonuni hammi? — soʻradi oqcharloqlar toʻdasidan bir ovoz. — Yagona xolis qonun mavjud — bu ozodlik qonunidir, — javob qildi Jonatan. — Boshqacha qonun yoʻq. — Xuddi sen kabi parvoz qilishni qanday qilib oʻrganishimiz mumkin? — soʻradi yana bir ovoz toʻdadan. — Sen — Yaratganning inoyatiga musharraf boʻlgan xos qushsan, qolgan jamiki qushlardan a’losan... — Fletcherni koʻr! Louyellga qara! Charlz-Roland! Judi Li-chi? Ular ham seningcha Yaratganning inoyatiga musharraf boʻlgan xos qushlarmi? Sizlardan ortiq joyi yoʻq ularning. Men ham shular qatoriman. Faqat, sizdan farqli oʻlaroq, ular oʻzligini tanigan va oʻz bilimiga amal qilib yashayotgan qushlar. Bu gapdan keyin uning Fletcherdan boshqa shogirdlari bezovtalanib tebranishdi. Chunki amalga oshayotgan maqsadlar, Ustozi aytganchalik, oddiy ekaniga hali ular ishona olmasdilar. Jonatan va uning shogirdlari atrofida yigʻilayotgan oqcharloqlar soni kun sayin ortib borardi. Ular savollar berishar, tahsin aytishar, bazilari malomat qilardi. — Toʻdada seni yerga tushgan Buyuk Oqcharloqning Oʻgʻli boʻlsa kerak, deyishmoqda, — dedi Fletcher ertalabki yuqori tezlikda uchish mashqidan soʻng Jonatanga, — agar bunday boʻlmasa, u holda, demak, sen oʻz zamoningdan ming yil ilgarilab ketgan emishsan. Jonatan chuqur nafas oldi. «Tushunmovchilik oqibati bu, — oʻyladi u. — Seni osongina shaytonga yo rahmonga chiqarib qoʻyishadi». — Xoʻsh, sen nima deb oʻylaysan, Fletch! Biz oʻz zamonimizdan shunchalik oʻzib ketganmizmi? Uzoq jimlikdan soʻng Fletcher ishonchsiz ohangda dedi: — Albatta, umuman olganda, hamma davrlarda ham bunday uchishni oʻrgansa boʻladi. Balki, ehtimol, biz urfga aylanib qolgan uchish usulini ortda qoldirgandirmiz. Biz oqcharloqning uchishi haqidagi mavjud tasavvurni inkor etdik. — Bu, endi, nisbatan aniqroq javob, — dedi Jonatan qanoti osha agʻdarilib bir muddat chalqancha ucharkan. — Baribir bu zamondan oʻzib ketishdan koʻra tuzukroq. Oradan atigi bir hafta oʻtib, falokat roʻy berdi. Fletcher yoshlar guruhiga katta tezlikda uchish usulini oʻrgatayotgan edi. U yetti ming futlar balandlikdan boshlagan shoʻngʻishdan endi chiqayotgan — juda katta tezlikda uchib kelayotganda qirgʻoqdan endi qanot chiqargan bir palopon onasini yoʻqlab chirqillagancha yoʻliga koʻndalang boʻldi. Toʻqnashuvga sanoqli soniyalar qolgan bir vaziyatda Oqcharloq Fletcher Lind keskin burilib, oʻzini chapga oldi. Chap tarafda esa... rangdor tosh qoya devorday qad rostlab turardi. Uning koʻziga bu qoya oʻzga olamga kiriladigan kattakon metin darvozaga oʻxshab koʻrindi. Dahshat roʻy berdi, behushlik... va nafasni boʻgʻadigan darajadagi zulmat... Keyin esa notanish osmonda orombaxsh holat... xotiralar, behushlik... yana xotiralar va tagʻin—behushlik. Dahshatli qoʻrquv keyin gʻam va afsus-nadomatlar bilan almashdi. Afsus-nadomatlarning esa cheki yoʻq edi... Aynan oʻsha — Jonatan Livingston ismli oqcharloq bilan dastlab uchrashgan kundagi — ovozni eshitdi: — Gap shundaki, Fletch, biz oʻz imkoniyatlarimiz sarhadlarini asta-sekin, tartib bilan, shoshilmay yengib oʻtishga intilamiz. Toshni yorib oʻtish, bizning dasturimizga koʻra, keyinroq kirishiladigan mashgʻulot. — Jonatan! — Buyuk Oqcharloq Oʻgʻli nomi bilan ham ma’lum, — vazminlik bilan dedi murabbiy. — Sen bu yerda nima qilayapsan? Qoya qaydan paydo boʻldi? Nahotki men... axir, men... oʻldimmi? — Qoʻysang-chi, Fletch... Oʻzing oʻyla: agar sen hozir men bilan gaplashayotgan boʻlsang, demak, oʻlmagansan, shundaymi? Sening tafakkur miqyosing keskin oʻzgardi, shu xolos. Xohlasang — shu darajangda qolishing mumkin, darvoqe, bu sening oldingi darajangdan ancha yuqori. Ortga qaytishing va Toʻdada boshlagan ishingni davom ettirishing ham mumkin. Toʻda oqsoqollari birortamizning falokatga yoʻliqishimiz va barcha ishlarimiz oxir-oqibat fojea bilan yakun topishini kutishgan. Biroq ular buning hozir roʻy berishini kutishmagan, chogʻi. — Albatta, men Toʻdaga, boshlagan ishimga qaytaman. Axir, yangi guruh bilan mashgʻulotlarni endigina boshlagandim. — Juda yaxshi, Fletcher. Sen bilan: vujud — fikr-gʻoyadan boshqa narsa emas, deb gaplashganimizni eslaysanmi? Fletcher boshini qimirlatib qoʻydi, qanotlarini rostladi va koʻzlarini ochdi: u qoyaning etagida yotardi, atrofini esa Toʻda qurshab olgandi. Uning qimirlaganini koʻrgan oqcharloqlar bezovtalanishdi, har tarafdan malomatli baqirgan ovozlar eshitildi: — Tirildi! U oʻldi va yana — tirik!!! — Unga qanotini tekizdi! Uni tiriltirdi! Buyuk Oqcharloqning Oʻgʻli! — Yoʻq! Uning oʻzi aytdi — Oʻgʻli emas! U — iblis! IBLIS! Toʻdani mahv etish uchun kelgan! Moʻ’jizadan dahshatga tushgan toʻrt mingtacha oqcharloq baravariga: «Iblis!», deya qichqirar va bu shovqin-suron Toʻdaning ustida toʻfon mahalidagi quturgan shamolday yelib uchdi. Koʻzlari yongan, tumshuqlari qattiq siqilgan — qonsiragan oqcharloqlar toʻrt tomondan siqib kelar va ikkalasini ham qiymalab tashlashga tayyor turardi. — Nima deysan, Fletcher, hoziroq bu yerdan ketganimiz ma’qul emasmi? — qiziqsindi Jonatan. — Men, albatta, bu yerdan uzoqroqda boʻlishimizga qarshi emasmanu... Bir lahza ichida ular qoya etagidan yarim mil narida hozir boʻlishdi, jaholatga botgan oqcharloqlarning qahru gʻazab bilan ochilgan tumshuqlari boʻm-boʻsh havoni choʻqilardi. — Nega, — deya yozgʻirardi Jonatan, — nega ozod qushni uning ozod ekaniga ishontirish shunchalar mushkul. Axir, uning oʻzi bunga oʻzini ishontirishga qodir-ku! Faqat mashqlarga biroz vaqt sarflash kifoya, xolos. Nega bunday? Voqeaning bu tarzda kechganidan hanuz oʻziga kela olmayotgan Fletcher soʻradi: — Sen nima qilding? Biz qanday qilib bu yerda paydo boʻlib qoldik? — Axir, oʻzing aytding-ku, bu yerdan ketganimiz ma’qul deb... Aytmadingmi shunday deb? — Aytdim. Biroq qanday qilib sen... — Juda oddiy, Fletcher. Xuddi boshqalar qilgani singari. Bu tajriba, xolos. Ertalabga kelib Toʻda oʻzining johilligini unutgan, biroq Fletcher biror narsani yodidan chiqarmagan edi: — Jonatan, eslaysanmi, bir paytlar — bunga koʻp boʻldi — sen aytganding: qalbingda Toʻdaga muhabbat boʻlsa bas, ortga qaytish va ularga ta’lim berish uchun shuning oʻzi kifoya, deganding. — Eslayman, albatta. — Men tushunmayman, sen qanday qilib bu aqlidan ozgan qushlar toʻdasini yaxshi koʻra olasan, axir, haligina ular seni oʻldirmoqchi boʻlishdi-ku? — Oh, Fletch! Sen jaholatga botgan qushlar toʻdasini sevishing shart emas. Sen nafrat va gʻazabga mehr-muhabbat bilan javob qilishga ham majbur emassan. Sen uzluksiz mashq qilishing va mana shu qushlarning har birida haqiqiy olijanob oqcharloqni koʻra bilishing hamda botinlaridagi olijanoblikni yuzaga chiqarishlari uchun ularga yordam qilishing kerak. Men muhabbat haqida gapirganimda ana shuni nazarda tutib gapirganman. Bilasanmi, buning amalga oshishi qanchalik quvonarli! Darvoqe, men bir joʻmard yigitni eslayman — chamamda uning ismi Oqcharloq Fletcher Lind edi — ana shuni quvgʻin qilishganda, u butun bir Toʻda bilan yoqalashishga tayyor edi. Va Uzoq Qoyalarda u oʻzi uchun chinakam azob-uqubatlar maydonini — mislsiz ogʻir sinovlar joyini hozirladi. Oʻsha Fletcher hozir oʻzining osmonini yaratayotir va butun Toʻdani oʻsha yoqqa boshlab ketayotir. Fletcher Jonatanga qaradi, uning koʻzlarida qoʻrquv alomatlari aks etdi: — Men?! Men boshlab ketayapmanmi?! Jon, bu bilan nima demoqchisan? Bu yerda muallim - SYeNSAN. Sen bizni tashlab ketolmaysan. — Tashlab ketolmayman? Nahotki, sen boshqa toʻdalar ham, boshqa Fletcherlar borligini, ehtimol, ularga murabbiy sendan ham koʻra zarurroq ekanini oʻylamasang. Axir, sen endi nurli manzilga olib chiqadigan oʻz yoʻlingni topding... — Men-a?! Jon, men - oddiy oqcharloqman, sen esa... — ... xos va betakror Buyuk Oqcharloq Oʻgʻlisan demoqchimisan? - chuqur xoʻrsindi Jonatan. - Mening endi senga keragim yoʻq. Oʻzingni anglab yetish yoʻlidagi mashqlaringni davom ettir - sen uchun muhimi shu. Har kuni bir qadamdan boʻlsa-da olgʻa intilib, oʻzingning haqiqiy tabiatingni - asl Oqcharloq Fletcherni kashf etgin. U - sening mualliming. Sendan uni tushunish va unday boʻlish uchun tinimsiz mashq qilish talab etiladi. Bir lahzadan soʻng Jonatanning tani jimirlab koʻrindi, uning parlari nur taratdi va u havoda eriy boshladi. — Ularning men haqimda ahmoqona mish-mishlar tarqatishiga yoʻl qoʻyma, mendan xudo yasashlariga izn berma, xoʻpmi, Fletch? Men — oqcharloqman. Men uchishni yaxshi koʻraman, ehtimol... — Jonatan! — Shoʻrlik Fletch! Koʻzlaringga ishonmagin. Chunki koʻzlarga bizning ozodligimizni chegaralaydigan panjaralargina koʻrinadi. Eng muhim narsani koʻrmoq uchun tafakkurni ishga solmoq lozim. Sen hammasini bilasan, faqat buni tushunishing zarur. Va shunda barchasi oyday ravshan boʻladi, qanday uchish kerakligi-yu... Jimirlash tugadi. Jonatan havoda erib bitdi. Oqcharloq Fletcher oʻzini majbur qilib havoga koʻtarilguncha xiyla vaqt oʻtdi. Birinchi darsning boshlanishini sabrsizlik bilan kutayotgan oʻquvchilarning yangi guruhi uning yoʻliga koʻz tikib turishardi. — Sizlar avvalo, — deya gʻamgin ohangda gap boshladi u, — bir muhim narsani tushunib olishlaring lozim: oqcharloq — bu cheklanmagan ozodlik gʻoyasining mujassami, Buyuk Oqcharloq timsolining tajassumi va sizning tanangiz yaxlit — bir qanotingizning uchidan ikkinchi qanotingizning uchigacha — sizning fikringiz, gʻoyangizdan boshqa narsa emas. Yosh oqcharloqlar uning gaplariga tushunmay garangsib qarab turishardi. «E, muallim, — deya oʻylardi ular, — sening bu gaplaring «koʻr tugun» mashqini uddalashimizga yordam berishi dargumon». Fletcher chuqur nafas oldi va aytgan gaplari ularning ongiga yetib bormaganini payqab, dedi: — Xoʻ-sh... demak... Mayli, mashgʻulotlarni toʻgʻriga uchish mashqlarini oʻzlashtirishdan boshlaymiz. Shu soʻzlarni aytgan zahoti u favqulodda bir sirdan voqif boʻldi — Jonatanga xos boʻlgan gʻaroyib shuur oʻziga ham begona emasligini angladi. «Cheklovlar yoʻq, deysanmi Jonatan? — oʻyladi u. — Unday boʻlsa, mening osmon ostidan sening qirgʻogʻingga shoʻngʻib chiqadigan kunim uzoq emas ekan, oʻshanda senga qanday uchish kerakligi haqida ba’zi bir gaplarni aytaman!» U oʻquvchilari koʻziga qattiqqoʻl boʻlib koʻrinishga harakat qildi, biroq kutilmaganda... ularni aslida qanday boʻlishsa shundayligicha koʻrdi — ularning botiniga nazari tushdi. Bu uzoqqa choʻzilmadi — qandaydir lahzada kechdi, biroq koʻrganlari unga yoqdi, u juda shod boʻldi. Fletcher qalbida barcha shogirdlariga cheksiz mehr-muhabbat hissini tuydi. «Cheklovlar yoʻq, deysanmi, Jonatan?» — xayolidan oʻtkazdi u va mamnun jilmaydi. Endi komillik sari uning oʻzining yoʻli boshlandi. Soʻngsoʻz Oʻrnida Mashhur adib Rey Bredberi «Oqcharloq Jonatan Livingston» qissasining ta’rifini shunday keltiradi: «Richard Baxning bu kitobi biryoʻla ikki taraflama ta’sir koʻrsatadi. U menga Parvoz tuygʻusini daraklaydi va ayni damda meni yoshligimga qaytaradi.» Asarning janri, badiiy xususiyatlariga berilgan ta’riflarda esa «Oqcharloq Jonatan Livingston» — rivoyat, falsafiy ertak, nasrda yozilgan doston singari tavsiflarni oʻqiymiz. Shunday kitoblar bor — ularni qiziqib oʻqiymiz, berilib oʻqiymiz. «Juda qiziq»ligidan bosh koʻtarmaymiz. Yana shnday kitoblar ham bor — ular oʻziga tortadi, oʻziga ergashtiradi. «Oqcharloq Jonatan Livingston» keyingi ta’rifga mansub asarlar sirasidan. U oʻquvchini komillikka undaydi — oʻylab koʻrib, ongli ravishda qiyinchiliklarga oʻzini safarbar etishga ruhlantiradi. Ehtimol, hurmatli gazetxonlar Richard Baxning bu asarini tarjimamizda oʻqib, oʻzlari ham shunday xulosalarga kelishgandir. Modomiki, ular Jonatanning jasoratidan ragʻbat olib Parvoz tuygʻusini his etishgan, navqironlik sururini qayta boshdan kechirgan boʻlsalar — bu barchamizning yutugʻimiz. Richard Bax qissasining yutugʻini belgilagan omillar esa talay. Ularning ayrimlariga qisqacha izoh berib oʻtsak, bu asardan olingan taassurotlarni mustahkamlashga va uning «oʻziga ergashtirib» ketadigan jihatlarini chuqurroq tushunishga koʻmaklashadi, deb oʻylaymiz. Ma’rifatli kitobxon Jonatanning kechmishida — quvgʻin qilinishida, yolgʻiz oʻzi komillik yoʻlida ranju mashaqqatlar chekishida, va’z oʻqishida, moʻ’jizalar koʻrsatishida va asardagi boshqa ayrim voqealar tasvirida Injilning syujetiga xos jihatlarni, dzen-buddizm falsafasiga oid unsurlarni kuzatgan boʻlishi kerak. Asarni oʻqib, yozuvchi bularni yashirmaganiga, aksincha, koʻhna qadriyatlarga hozirgi zamon odamlarining ma’naviy ehtiyoji kuchli ekanini toʻgʻri ilgʻay olganiga guvoh boʻlamiz. Muallif maqsadiga xizmat qilgan bu tasvirlarning yana bir jihati bor. Gʻarbda «zamonaviy ommaviy madaniyat»ning avj olgani, pornografiyaning qonunlashtirilgani, zoʻravonlikni keng miqyosda targʻib etayotgan tomoshalarning yoshlar ongini band qilayotganini nazarda tutib, Jonatanning umid va intilishlarini tushunishga urinib koʻrsak, bu «gʻalati oqcharloq»ning sarkashligi boisi ayon boʻladi. Richard Bax nafaqat zamondoshlarining «har birida yashaydigan Oqcharloq»qa, balki azaldan insoniyat qalbida va ongida yashab kelgan Asl Jonatanga ham ishora qiladi. Bu ishora — Komillikka chorlov. Bu ishorada e’tiqod, ilm yoʻlida tinimsiz izlanishlar bilan bogʻlangan, qadimgi qadriyatlarga uygʻun an’analar mujassam. Ayni shu xususiyatlar rivoyat-qissa mazmuniga teranlik bagʻishlagan. «Oqcharloq Jonatan Livingston» oʻsmirlarning sevimli kitobiga aylanib ulgurdi, jahon bolalar adabiyoti majmualaridan joy oldi, koʻplab tillarga tarjimasi amalga oshdi. Oʻtgan yili rossiyalik noshirlar tomonidan bu asarning biryoʻla toʻrtta nashri chiqarildi. Bolalar uchun moʻl chiqarilgan bu kitoblar ham Jonatanning parvozi bardavomligini koʻrsatib turibdi. Sevimli «Ma’rifat» gazetamizning qadrli oʻquvchilari ushbu rivoyat-qissa va uning tarjimasi haqida fikr-mulohazalarini bildiradilar, degan umiddamiz. Ahmad Otaboyev

Muallif: Richard Bax