Sudxoʻrning oʻlimi (qissa) [Sadriddin Ayniy]

I
1895 yilda Buxoro madrasalaridan oʻzimga bir turar joy axtarar edim. Qancha yugursam-elsam ham tezlikda biron hujra qoʻlga kirmadi. Oʻsha paytlarda bir doʻstim menga maslahat yoʻli bilan:
— Qori «Ishkamba» degan bir odam bor, u bir necha zarxarid hujraga egadir. Agar undan soʻrasang, vaqtincha turmoq uchun oʻz hujralaridan birini senga berar, — dedi.
Doʻstimning bu maslahati mening diqqatimni u odamning menga hujra berishi yo bermasligidan koʻra koʻproq uning nomi tomoniga tortdi:
— Qori-Ishkamba?!
Haqiqatan, qiziq bir nom, hayvonlarning oshqozonini «ishkamba» deydilar. Qanday munosabat bilan, odamga «Ishkamba» nomi berganlar?
Bu taajjubimni u doʻstimga aytib, undan izoh soʻradim. Doʻstim tushuntirib berdi:
— U odamning nomi Qori Ismat. Ammo ba’zilar «Qori Ismati Ishkam», ba’zilar «Qori Ismati Ishkamba» va ba’zi birlar qisqartirib «Qori-Ishkamba» deydilar. Buning sababini bilmayman. Lekin ajab emaski, u odamning qorni juda katta boʻlganligidan shu laqabni uning nomiga qoʻshgan boʻlsalar-u, bora-bora, laqab nom oʻrniga oʻtib qolgan boʻlsa.
— Xalq «Ishkamba» laqabiga loyiq koʻrgan odamdan biror yaxshilik umid qilib boʻlmasa ham, — dedim doʻstimga, — siz meni u bilan tanishtiring, men undan «boʻlsa boʻlar, boʻlmasa gʻovlab ketar» qabilida bir hujra soʻrab koʻraman. Bersa-ku, juda yaxshi, bermasa ham zarari yoʻq, ammo «Ishkamba-odam»ning qanday maxluq ekanini bir koʻrib qolay.
— Oʻzim u bilan shaxsan tanish emasmanki, seni tanishtirsam, — dedi doʻstim, — faqat duch kelgan vaqtda koʻcha-koʻyda senga koʻrsata olaman, undan keyin oʻzing yoʻlini topib tanishib olasan. Men rozi boʻldim.

II
Kunlardan bir kuni doʻstim bilan Buxoroning Labi hovuzi Devonbegisida sayohat qilib yurib edik, doʻstim sartaroshxonaga kirayotgan bir odamni menga koʻrsatib:
— Ana shu odam «Qori-Ishkamba», — dedi.
Men uning faqat orqasidan koʻrib qoldim afti basharasiga koʻzim tushmadi.
— Unday boʻlsa men shu yerda qolaman, agar oʻnqovi kelsa tanishib, hujra soʻrayman, boʻlmasa aftini tanib olib, kelajak uchun yoʻl hozirlayman, — deb doʻstimdan ajraldim.
Men Qori-Ishkamba kirgan sartaroshxonaning oldiga borib, supachada oʻtirdim va oʻziga bildirmasdan uni koʻzdan kechira boshladim.
U oʻrta boʻyli, qorni katta, semiz, boʻyni kalta va yoʻgʻon, boshi ham katta va sergoʻsht bir odam edi, boʻynining yoʻgʻonligi va yuzining sergoʻshtligi shu darajada ediki, uning gavdasi suv toʻldiriltan meshday tekis koʻrinar edi. Agar uning qalin soqoli va sochi olinib, kiyimlari ham yechilib tashlansa, nortuyaning oshqozoniga oʻxshab qolar edi, faqat farqi shundaki, bu tuyanint oshqozonidan kattaroq va tusi ham qizgʻishroq boʻlib, oyu kuni toʻlgan semiz, tullagan keksa boʻgʻoz choʻchqaning xuddi oʻzi boʻlib qolar edi.
Bunday qiyofani koʻrgan hamon meiing koʻnglimga, «Ajab emaski, xalq bu odamning qorni kattaligi uchun emas, balki gavdasining yum-yumaloqligi uchun unga «Ishkamba» laqabini munosib koʻrgan boʻlsa», degan fikr keldi.
Durust, bu odamning qorni boshqa odamlarning qorinlaridan koʻra juda katta edi, lekin gavdasining boshqa joylari, hatto boʻyni va yuzlari ham shunday yoʻgʻon va semiz ediki, uning a’zoyi badani shu katta qorin bilan tep-tekis boʻlib ketgan edi. Soch oldirish navbati Qori-Ishkambaga yetdi. Sartarosh ustarasini qayrab turib:
— Qani, bu yerga marhamat qiling, — deb unga oynaning oldidagi kursini koʻrsatdi.
Qori-Ishkamba gavdasining ogʻirligidanmi yo biron kasalligi sababidanmi, zoʻrgʻa oʻrnidan turdi. Lekin yuzining yaltirab, qizarib turganidan, uning semizlikdan boshqa kasali yoʻqligi bilinar edi.
U oʻrnidan turib, uzoq esnagandan keyin ikki qoʻllab sallasini boshidan oldi va sartaroshxonaning devoridagi lungilar osilgan qoziqqa ilib qoʻymoqchi boʻldi.
Lekin sartarosh bunga yoʻl qoʻymadi va chaqqonlik bilan qoʻlidagi ustara va qayroqni oyna oldidagi javon ustiga qoʻydi-da;sallani ikki qoʻllab Qori-Ishkambaning qoʻlidan ola turib:
— Sallangiz shunday katta va ogʻirki, agar u yerga ilsangiz, qoziq sinib, lungilar yerga tushib, tuproqqa belangan boʻlur edi, — dedi va sallani supacha ustiga qoʻydi.
— Xayriyatki, — dedi Qori-Ishkamba, — lungilaringiz tufayli mening sallamni ham tuproqqa belanishdan qutqardingiz, boʻlmasa besh misqol sovunga kuygan boʻlar edim.
— Sizning sallangiz tuproqqa tushsa hech bir zararlanmas edi, — dedi sartarosh, — koʻpdan beri jomashov yuzini koʻrmagan boʻlsa kerakki, tuproqdan ham farqsizroq holga kelgan.
Xaqiqatan ham, Qori-Ishkambaning sallasi pechlariga qozon sochiq qistirib oʻragandek, parcha-parcha qora dogʻlar koʻrinar edi.
Men oʻylardim: «Bir salla qancha katta va qanday ogʻir boʻlsa ham, qoziqni sindirolmasligi aniq». Buni sartarosh ham yaxshi bilar edi; ammo uning sallani qoziqqa ildirmaslikdan maqsadi, uning kirini lungilarga yuqtirmaslik edi. .
— Bunday katta sallani haftada bir jomashovga solish mumkin emas,—dedi Qori-Ishkamba, — u holda sovunning uyi kuyadi.
— Nega boʻlmasa kichikroq qilmaysiz? Qichikroq boʻlsa-ku, doka ham ozroq ketadi, sovun ham koʻp sarf boʻlmaydi, — dedi sartarosh.
— Bu sallam — yirtish oluvchi salla, — dedi Qori-Ishkamba javobida, — buni boshimga oʻrab mozorboshida, oʻliklarni koʻmayotgan chogʻda hozir boʻlsam boshqa odamlarga bir gazdan yirtish berayotgan boʻlsalar, menga ikki gaz beradilar.
Sartarosh gapira-gapira ustarani qayrab oldi. Ustara bilan oʻz bilagidagi junlarii taroshlab, oʻtkirligini sinab koʻrgandan keyin, Qori-Ishkambaning boʻyniga lungini oʻrab yana gapira boshladi:
— Sizni tanimaganlar albatta janozalariga xabar qilmaydilar, taniydiganlar boʻlsa xoh sallangiz katta boʻlsin, xoh kichik boʻlsin, sizga munosib koʻrilgan oʻlchamda yirtish beradilar. Buning uchun sallani katta qilib, dokani nobud qilish nega kerak?
— Siz sodda ekansiz, — dedi Qori-Ishkamba, — agar, meni janozalariga xabar qiladigan oʻliklarning yirtishlariga qarab tursam, soch oldirish pulini qayerdan topaman? Men kunda peshin namozi vaqtida Devonbegi xonaqohining sahnida hozir boʻlaman.
Janoza oʻqish uchun u yerga keltirilgan har bir oʻlikning (tanish boʻlsin, boʻlmasin) «xudoyi» janozasini oʻqib, uning orqasidan qabristongacha boraman va nasibaga yarasha yirtish olib qaytaman. Agar oʻlik egalari meni tanimasalar yana ham yaxshiroq, u vaqtda sallamning kattaligiga qarab kattaroq yirtish beradilar.
— Siz soch oldirish uchun ortiqcha pul ham toʻlamaysiz-ku, uning tashvishini chekib nima qilasiz? — dedi sartarosh bir kaft suvni Qori-Ishkambaning boshiga quyib, sochlarini ishqalab turgani holda, — boshqa odamlar hafta-oʻn kunda soch oldirib tursalar, siz ikki oyda bir marta soch oldirasiz, ustara haqini ham boshqalar beradiganning yarmisicha berib qochasiz.
Qori-Ishkamba bir oz zarda qilib, boshini sartaroshning qoʻli ostidan tortdi va boʻyini choʻzib, boshini koʻtarib, koʻzini sartaroshning yuziga tikib, dedi:
— Men xoh haftada bir marta soch oldiray, xoh ikki oyda bir, buning sizga hech bir aloqasi yoʻq. Mening sochim xoh oʻsib ketgan boʻlsin, xoh oʻsmagan boʻlsin, siz bir marta ustara urasiz, uzun soch uchun ikki marta ustara ishlatmaysizki, mehnatingiz ortiq sarf boʻlsa, Agar men soch oldirish haqini boshqalardan koʻra kamroq bersam, bu toʻgʻrida shikoyat qylishga haqingiz yoʻq, chunki oʻzingiz koʻrib turibsizki, boshimning yarmisi sochsizdir va siz u yerga hech bir ustara urmaysiz..
Men Qori-Ishkambaning keyingi soʻzlaridan ogohlanib, uning boshiga qaradim, darhaqiqat boshining tepasi sochsiz va terisi burma-burma boʻlib, qotib qolgan ekan.
Sartarosh Qori-Ishkambaning buzilgan kayfini tarqatish uchun boʻlsa kerak uzr ohangi bilan:
— Men hazil qildim, Qori amaki, — dedi, — xoh koʻp haq bering, xoh oz, sizning pulingiz tabarruk. Ikki boshdan men boy boʻlmayman, qaysi sartarosh yo kosib boy boʻlganki, men boy boʻlar edim.
— Boylik, qashshoqlik xudodan, — dedi Qori-Ishkamba ishontiruvchi bir ohang bilan, lekin uning masxaralab, iljayib turishidan oʻzining haligi soʻziga ishonmaganligi bilinib turardi.
Sartarosh Qori-Ishkambaning sochini olib boʻldi, lungini uning boʻynidan olib, bir chekkada turgan quti ustiga olib borib qoqdi. Lungini sochlardan tozalab, qayta boshdan Qorining boʻyniga oʻrab, uning boshiga suv quymoqchi boʻlganida:
— Kerakmas, — dedi Qori-Ishkamba, — moʻylovimni qaychilasangiz bas, boshning kirini tozalattirishga fursatim yoʻq.
— Nega? Biron janozaning vaqti yaqinlashdimiki, muncha shoshilasiz?
— Janoza uchrasa soat oʻn ikkilarda xonaqoh sahnida uchraydi, — dedi Qori va sartaroshxonaning devorida osilgan soatga qarab, yana dedi:
— Hali soat oʻn, boshqa zarur ishim bor.
— Yana qanday zarur ish ekan u? — deb soʻradi sartarosh.
Shu vaqt banka xodimlarining choy ichish vaqtlari, agar bir oz kechiksam choydan qolaman.
— Xoʻp, unday boʻlsa... — dedi sartarosh salmoqlab va Qorining labini ikki barmogʻi bilan burib ushlab, moʻylovini qaychilashga kirishdi.
Men bu soʻz va bu hollarning hech biridan Qori-Ishkambaning qanday odam ekanligini aniqlay olmay qoldim. Men «Agar bu odam bir necha zarxarid hujraning egasi boʻlsa, nega oʻzining tirikchiligini, hatto soch oldirish pulini tanimagan oʻliklarning yirtishi ustiga qoʻygan, holbuki bunday ish, uysiz-joysiz, qoʻlidan hech bir ish kelmaydigan gadoylarning ishi. Agar haqiqatan bu odam uysiz-joysiz gadoyday boʻlsa, nega oʻzini bank xodimlari bilan oshna koʻrsatadi, hatto ularning tushlik payti ustiga yetib borishni zarur sanaydi? Har holda bu qiziq maxluq koʻrinadi. Buni ta’qib qilib yaxshigina tanishib olishim kerak. Hujra soʻrash masalasi bunga bir bahona boʻladi...» derdim oʻz-oʻzimga. Sartarosh Qori-Ishkambaning moʻylovini qaychilab boʻlgan hamon u oʻrnidan irgʻib turdi va sallasini supachadan olib, boshiga qoʻndirdi-da, sartaroshxonadan chiqdi.
— Qori amaki, soch oldirish puli nima boʻldi? — deb sartarosh uning orqasidan tovush berganda, u qayrilib qaramasdan va qadamini sekinlatmasdan:
— Maydam yoʻq, yana soch oldirganda ikkisini bir qoʻshib beraman, — deb tezroq yurib ketdi va bir nafasda koʻzdan gʻoyib boʻldi.

III
Ikkinchi kuni, men yana Qori-Ishkambani duch keltirib, iloji boʻlsa, u bilan tanishish niyatida koʻchaga chiqdim. Labi hovuzi Devonbegini aylanib xonaqohning janub tomonidan boshlanadigan bazzozlik rastasiga tushdim. Bazzozlik doʻkonlari oldida oʻtirgan odamlarni bir-bir koʻzdan kechirib, bu rastaning gʻarb tomondagi adogʻida boʻlgan Sesuvga[1] chiqdim-da, u yerdan shimol tomonga qarab boradigan rastaga burildim. Bu rasta chinni bozori boʻlib, oʻrta belida sandiq saroyi va sandiq sotiladigan doʻkonlar bor edi.
Rastada hali oʻn qadam ham bosmagan edim, koʻzim Qori-Ishkambaga tushdi. U bir chinnifurushning doʻkoni supachasida oyogʻini osiltirib oʻtirar edi. Men ham uning roʻparasiga yaqinroq borib, eshigi yopiq bir doʻkonning supachasiga oʻtirdim va sichqon poylagan mushukday ikki koʻzimni uning tomoniga tikdim. Chinnifurushning oldida bir choynak choy boʻlib, u choydan piyolaga quyib, navbat bilan bir daf’a oʻzi, bir daf’a Qori ichishar edilar. Shu vaqtda bir novvoy boshida bir savat, qoʻlida bir savat non bilan “suvi moy, uni shakar, issiq non. Ehtiyot boʻl, qoʻling kuyadi!” deb rastadan oʻta berdi...
Qori-Ishkamba novvoyni chaqirdi, novvoy uning oldiga borib, qoʻlidan savatni pastlatganda, u, ikki dona qip-qizil nonni tanlab oldi. Nonlarni sindirib chinnifurushning yelpigʻichi ustiga tashladi va bir burdani ogʻziga tiqqandan keyin qoʻlini yon choʻntagiga soldi.
Men uning bu ishidan juda taajjubda qoldim, uning bu ishi tunov kun sartaroshxonada koʻrganim odamning ishlariga oʻxshamas edi: tunov kun u oʻzini, tirikchiligi oʻliklarning yirtishi ustiga qolgan isqirt bir odam qilib koʻrsatgan edi, soch oldirish haqida boshining sochsiz joylariga hisoblab, oxiri haq bermasdan qochib ketgan edi: bugun boʻlsa savdolashmasdan ikki nonni oldi, uni boshqa bir odamning doʻkoni oldida sindirib, birgalashib yeyishi bilan bu kun, u, mening koʻzimda «Hotami Toyi» boʻlib koʻrindi.
Qori-Ishkamba choʻntagiga tiqqan qoʻlini olib boshqa choʻntagiga tiqdi. Bu orada tagʻin bir burda non olib lunjiga joyladi. Novvoy: «Tez boʻling, Qori amaki, meni uzating, nonim sovib, bozordan qolmasin», — deb qistar edi.
Qori-Ishkamba hamma choʻntaklarini axtarib boʻlgandan keyin, chinnifurushga qarab:
— Uka, shu nonlarning pulini siz berib turing, choʻntagimda pulim yoʻq ekan, agar pulim yoʻqligini boshdan bilsaydim, nonlarni sindirmas edim, — dedi va oʻzi xotirjam boʻlib, ikki qoʻllab non yeyishga kirishdi.
Chinnifurush manglayini burishtirib, bir nonga qaradi, bir Qoriga, oxiri novvoydan nonning narxini soʻragandan keyin gʻaladonidan pul chiqarib, toʻlab yubordi.
Ammo Qori-Ishkamba novvoyga ham, chinnifurushga ham qaramay ikki koʻzini yonga tikkanicha lunjiga non burdalarini tiqmoqda edi. Faqat chinnifurush novvoyni uzatib, oʻz oldiga qoʻyib qoʻyilgan choyni ichayotganida Qori-Ishkamba unga qaramagani holda qoʻli bilan uni non yeyishga taklif qildi.
Chinnifurush nondan bir burda olib yeb, qoʻlidagi piyolani boʻshatguncha, Qori-Ishkamba sindirilgan nonlarni yeb tugatayozgan va yelpigʻich ustidagi sindirilgan non kamaygan sari, Qori-Ishkambaning ishtahasi orta borardi. Oxiri shu darajaga yetdiki, chaynalmagan non bilan toʻlgan lunjini qimirlata olmaydigan, tomogʻidan non oʻtmaydigan va ogʻzi gapirishga imkon topolmaydigan boʻldi. Qoʻli bilan chinnifurushga choynakni koʻrsatib, ishorat bilan bir piyola choy quyib berishni suradi. Chinnifurush iljaygani holda piyolaga choy quyib, unga uzatdi. Qori-Ishkamba bir qoʻlini yelpigʻich ustida qolgan eng oxirgi bir burda non ustiga qoʻygani holda ikkinchi qoʻli bilan piyolani olib, bir hoʻplam choy ichdi. Shu bilan ogʻzidagi nonlar yumshab, lunji bir oz boʻshagan boʻlsa kerakki, eng oxirgi non burdasini ham ogʻziga tiqdi va piyoladagi choyni xoʻrillatib ichgandan keyin, ogʻzidagi nonlarni chaynay-chaynay oʻrnidan turib ketdi. Men ham uning orqasiga tushdim...
Qori-Ishkamba yoʻl yurishda uncha shoshilmas edi, asta-asta qadam tashlab, ikki tomondagi doʻkon va doʻkondorlarni bir-bir koʻzdan kechirar, koʻzi koʻziga tushgan odamlar bilan «salom-alik» ham qilar edi.
U bir necha qadam yurgandan keyin, sandiq saroyi, oldida bir sandiqfurush doʻkonining supachasiga oʻtirdi. Sandiqfurushning oʻzi doʻkonining ichkarirogʻida oʻtirardi, oldiga hisob choʻti tik qoʻyilgan boʻlib, labi pichirlar edi.
Qori-Ishkamba oʻtirgani hamon yonboshlab, qoʻlini choʻtning orqasiga uzatdi-da, u yerdan bir narsani olib ogʻziga tiqdi.
Men sandiqfurush doʻkonining yonida oʻtirarga joy topmadim, noiloj qolib, uzoqroqda bir boʻsh joy topib oʻtirdim. Lekin u yerdan turib Qori-Ishkambaning ishlarini payqay olmas edim. Faqat sandiqfurush doʻkonining oldidan oʻtayotganimda shuni sezdimki, u, bir narsani (oʻtgan-ketganlarning koʻzidan yashirmoqchi boʻlib) hisob choʻti panasiga qoʻyib yemoqda ekan, shunday boʻlsa ham, Qori-Ishkambaning «oʻtkir koʻzi» uni koʻrgan va ola solib u yerga oʻtirib, u narsani yeyishda sandiqfurushga yordamlasha boshlaganini payqadim, u narsaning nima ekanligini aniqlay olmadim.
Qori-Ishkamba sandiqfurush doʻkonida koʻp oʻtirdi, yeydigan narsani yeb boʻlganidan keyin, oʻrnidan turib doʻppi va shohi bozori boʻlgan «timcha»ga kirdi. Bu «timcha» deb atalgan bozor chinnifurushlik rastasi bilan attorlik rastasi orasida koʻndalang boʻlib, ikki rastani bir-biroviga tutashtiradigan usti yopiq torgina bir yoʻlakcha edi.
Men timchadan ancha uzoqlikda oʻtirgan joyimdan turib, Qori-Ishkambaning orqasidan yetishmoq uchun darrov yoʻlga tushdim va timchaga kirib, unga yetib oldim. U ham bu gal bir oz tez yurar, ikki tomondagi doʻkon va doʻkondorlarga koʻp qaramas edi. Faqat bora turib bir doʻppifurushning doʻkoni oldida toʻxtab qoldi.
Tevarakda munosib oʻtirar joy boʻlmaganidan, men ham oʻzimni xaridor koʻrsatib, doʻppifurush doʻkonining oldida turdim.
Qori-Ishkamba doʻppifurush bilan salomlashgandan keyin, undan:
— Mening doʻppilarimni sotdingizmi? — deb soʻradi.
— Yoʻq, hali sotganim yoʻq, — dedi doʻkondor.
— Sotgansizku-ya, lekin pulini bir necha kun ishlatmoqchisiz? — deb Qori-Ishkamba doʻkondorning gapiga ishonmaganligini bildirdi.
— Qori amaki, siz odamga ishonmaydigan bir kishisiz, shunday degani holda doʻkonlar orqasiga qayrilib qoʻlini rafchalarning biriga uzatdi va ustma-ust qoʻyilgan, bir dasta doʻppini olib, Qori-Ishkambaga koʻrsatdi:
— Shular sizning doʻppilaringiz emasmi?
— Shular mening doʻppilarim, — dedi va qoʻshimcha qildi, — boshda ham men sizning gapingizga ishongandim, faqat bir hazil qilgan edim-da, darrov achchigʻingiz kelmasin.
— Nega achchigʻim kelsin? Sizning munaqa «hazil»laringizni endi eshitayotganim yoʻq-ku.
— Xoʻp, hazilni bir yoqqa qoʻyaylik, — dedi Qori-Ishkamba, — men bu kun pulga juda muhtojman. Bir ish qilib shu doʻppilarning pulini, hech boʻlmaganda yarmisini berib tursangiz, meni juda minnatdor qilgan boʻlar edingiz. Shunday qiling, jon uka! Ilohi bolalaringizning toʻyini koʻring!
— Bu gapingiz hazil boʻlsa ham yaxshi emas, chin boʻlsa ham, — dedi doʻppifurush jiddiy bir ohang bilan.
— Nega?
— Shuning uchunki, — dedi doʻppifurush, — siz mendan oʻz doʻppilaringizni chakana narx bilan sotib berishni soʻragan edingiz, agar men oʻz dastmoyamdan sizga bularning pulini avvaldan berib qoʻyib, keyin bitta-bitta sotib, u pulning oʻrnini toʻldirsam, menga foyda boʻlmaydigina emas, balki zarar boʻladi. Chunki sizning oʻzingiz har yuz tangangiz uchun mening oʻzimdan har oyda ikki yarim tanga foyda olasiz. Shunday boʻla turib, «oʻz pulingdan menga berib tur», deysiz.
Qori-Ishkamba, doʻppifurushning bu gapiga javob topolmaganidan boʻlsa kerak, oʻylab qoldi va doʻppifurush yana soʻzga kirishdi:
— Boʻlmasa bir ish qilaylik — na six kuysin, na kabob.
— Qanday ish? — deb soʻradi Qori-Ishkamba.
— Siz oʻz doʻppilaringizni koʻtara narx bilan baholab menga soting, men ham bularning pulini sizga naqd toʻlay, undan keyin chakana narx bilan oʻz hisobimga bitta-bitta sotay, u holda menga ham bir narsa qoladi, siz ham pulingizni hozirdan olasiz, nima deysiz?
— Bunday savdo menga toʻgʻri kelmaydi, u vaqtda : doʻppilar pulining qariyb toʻrtdan biri qoʻlimdan ketadi, — dedi Qori-Ishkamba va ketmoqchi boʻldi.
— Oʻtiring! Doʻppilaringiz puli ustidan bitta choy damlay, — dedi doʻppifurush hazillashib.
—Rahmat, men hozir bankaga borib choy ichaman, — dedi Qori va kulib qoʻshimcha qildi, — mening doʻppilarim pulidan boʻladigan choyga na sizning tishingiz oʻtadi, na oʻzimniki.
Doʻppifurush Qori-Ishkambaning bu gapiga kularkan, mendan:
— Sizga nima kerak?— deb soʻradi.
— Doʻppi!
Qetarmon boʻlib qadamini olgʻa bosgan Qori-Ishkamba mening bu gapimni eshitib, yoʻldan qaytib toʻxtab qoldi va doʻppifurushga qarab:
— Bu kishiga mening doʻppilarimdan koʻrsating! — dedi. Doʻppifurush Qori-Ishkambaning doʻppilarini dastasi bilan mening qoʻlimga berib:
— Mana bulardan birortasini tanlang! — dedi. Men ham ularning orasidan bittasini ajratib;
— Mana shunisi qancha turadi? — deb soʻradim.
— Besh tanga, — dedi doʻppifurush.
— Ikki tanga! — dedim men doʻppilarni dastasi bilan uning qoʻliga qaytarib berib.
— Insof qiling, uka, — dedi Qori-Ishkamba menga qarab, — bularning har biriga toʻrt tangalik masallik sarf boʻlgan, aqalli oʻsha masalliqning pulini bering, tikish haqini sizga bagʻishlasinlar,
— Bu kishi doʻppi olmaydilar, — dedi doʻkondor doʻppilarni rafchaga qoʻya turib, — bekorga xomtama ooʻlmang.
Qori yoʻlga tushdi, men ham...
Qori-Ishkamba timchaning attorlik rastasiga oʻtiladigan tomondan chiqib, bir attorning doʻkoni oldida toʻxtadi. Men ham doʻppifurush doʻkoni yonidagi tajribamni ishlatib, oʻzimni xaridor koʻrsatib uning yoniga borib turdim.
Qori-Ishkamba attor bilan salomlashgandan keyin unga: — «avarasi» hisobidan bir tishlam gulqand bering, ishtahadan qolibman, — dedi.
Attor kulimsirab, oldidagi mis tosning qopqogʻini ochdi va uning ichidan temir belcha bilan yongʻoqday gulqand uzib, Qoriga uzata turib dedi:
— Xayriyatki, ishtahadan qolgan ekansiz Qori aka, boʻlmasa butun dunyoni yeb qoʻyar edingiz.
Qori-Ishkamba belchani attorning qoʻlidan olib, uning uchidagi gulqandni tishi bilan uzib oldi va belchani attorga uzatib:
— «Avarasi» juda ham kichik boʻlipti, tishlarimning kovagida yoʻqolib ketdi, — dedi.
— Doʻkonim kichkina, mollarimning bori bobo olib nabira sotadigan mollar, bu holda «avarasi» bundan katta boʻlmaydi.
— Xoʻp, «avarasi» uchun boʻlmasa xudo uchun yana bir tishlam bering, duo qilaman, — dedi Qori-Ishkamba.
Attor yana bir tishlam gulqand uzib, belcha bilan Qoriga uzatdi, Qori bu daf’a belchani attorning qoʻlidan ola turib, menga qarab:
— Uka, menda biron ishingiz bormi? —dedi toʻsatdan. Men uning bu savolidan shoshib qoldim, chunki bunday savolni undan kutmagan va javobiga hozirlanmagan edim. Men: «Ha, sizda ishim bor, oyloq yerda aytaman» deb, uni bir chekkaga tortib, hujra masalasini uning oldiga qoʻyish oʻrniga, boshqacha harakat qildim: attor agar: «Ha, uka, sizga nima kerak» desa, uning javobi uchun hozirlab qoʻygan soʻzimni telbalanib, Qori-Ishkambaga aytib yubordim:
— Ha, menga murch kerak! — dedim.
Albatta bu javob Qori-Ishkambaning: «uka, menda biron ishingiz bormi?» degan savoliga tamoman aloqasiz boʻlib tushdi. Buni darhol oʻzim ham sezdim, shuning uchun tezlik bilan qoʻlimni yon choʻntagimga tiqdim, darrov bir oz murch olib, u yerdan qochmoqchi. boʻldim. Baxtga qarshi, choʻntagimda biron pul ham yoʻq ekan,qizarib-boʻzarib attorga qarab:
— Hozir yonimda pulim yoʻq ekan, borib pul keltirib, soʻngra olaman, — dedim-da, tura solib u yerdan qochdim. Attorning doʻkoni oldidan uzoqlashayotganimda koʻzimning qiri tushdi: Qori-Ishkamba quyi labini! yuqori labi ustiga tortib, mening haqimda nimanidir ishorat bilan attorga anglatmoqda edi.

* * *
Bugun ham mening «ovim» yurmadi. Yurmadigina emas, tuzoq oldiga kelgan «ov» hurkib qochgan edi, bundan buyon uning orqasidan tushish yoʻli men uchun toʻsilgan edi; Qori-Ishkamba oldida sharmanda boʻlgan edim. «Murch olishim»ning yolgʻonligi uning oldida kun kabi oydin edi. Men murch olmasdan «murch yegan»[2] edim, hatto u «murch olishim»ga qiyos qilib «doʻppi olishim»ning ham yolgʻonligini bilib olgan edi.
Endi pushaymon qilish oʻrinsiz, «afsus» foyda bermas, ov tuzoqdan qochgan, qush qoʻldan uchgan edi.
Shuningdek, men u bilan tanishish va uning ahvolini oʻrganishdan umidimni uzmagan, faqat bu maqsadga yetishish uchun boshqa yoʻllar, boshqa tadbirlar izlamoqda edim. Oxir xayolimga maia shunday bir fikr keldi: uning uyining adresini topaman, toʻppa-toʻgʻri uyiga boraman, uning oldida «doʻppi olishim» va «murch olishim»ning yolgʻonligini inkor qilaman, «sizning orqangizga tushishdan maqsadim, siz bilan tanishib, sizdan hujra soʻramoq edi», deyman. Shu bilan ham sharmandalikdan qutulaman, ham u bilan tanishib olaman, Shundan keyin uning ahvolini oʻrganish uchun menga yoʻl ochiq boʻladi.

IV
Qori-Ishkamba uyining adresini izlab yurgan kunlarimdan birida Labi hovuzi Devonbegining shimolida boʻlgan choyfurushlik rastasidan oʻtar edim. Bu rastaning oʻrta belida, Koʻmir bozori koʻchasining roʻparasida «Jannatmakoniy» atalgan bir saroy bor. Bu saroyning darvozasining ikki yoniga ikki supacha qurilgan edi. Bu supachalarning birida Rahimi Qand degan bir kishi qand, konfet va boshqa shirinliklar solingan la’lisini[3] oldiga qoʻyib, sotib oʻtirardi. Men ham ba’zi vaqt u supachalarning boshqa birida oʻtirib, Rahimi Qandni gapga solardim. Bugun ham oʻsha supachaga borib oʻtirdim.
Rahimi Qand uzun boʻyli, oriq, chuvak yuzli, bugʻdoy tusli, soqoli toʻla darajada koʻsa boʻlib, oʻzi juda qiziq odam edi. Men uning gaplarini zavq bilan tinglar edim. Bu odamning tugʻilgan yeri Shofrikon rayonining «Istamziy» qishlogʻi boʻlib, Buxoroda tanburchilik qilar edi.
U juda kambagʻal, ayolmand va bechora bir kishi boʻlib, oʻz kasbi — tanbur chalishda ham uncha mahorati yoʻq edi. Buning ustiga, u, shoʻrpeshana, qaygʻuli va juda kamgap edi. Agar gapirsa ham, jiddiynamo soʻzlar gapirar, oʻz zamondoshi boʻlgan kasbdoshlariday hazilkashlik, shoʻxlik, qiziqchilik va xushomadgoʻylik, laganbardorlik kabi ishlarni bilmas yoki qilmas edi. Shuning uchun uni boylar oʻz toʻy va bazmlariga olib bormas, olib borsalar ham bunga uncha mablagʻ bermas edi. Xaridori oz boʻlganligi sababli, agar uni biron odam oʻz toʻyi va bazmiga olib borsa, oʻttiz tiyinga barasar keladigan Buxoroning ikki tangasiga rozi boʻlar edi.
Uning ish haqi boshqa xonanda va sozandalarga koʻra koʻp arzon boʻlgani uchun mullavachchalar oʻz «ijtimoana»lariga[4] koʻpincha uni olib borar edilar. Men u yilan shunaqa «ijtimoana»lardan birida tanishgan edim.
Ba’zi vaqt mullavachchalar oʻz bazm majlislarida unga koʻp azob berardilar. Bir kecha mana shunday bir voqea yuz bergan edi.
Bir yil, hamsaboqlarimiz har yildagiday domla mudarris oldida kelajak yilning darsini boshlab qoʻymoqchi boʻldilar. Yangi dars boshlash uchun albatta domlaga sulukat[5] qilish kerak edi. Buning uchun oʻzaro pul toʻpladilar. Yuz nafarcha boʻlgan bu madrasa ahlidan bir ming besh yuz tanga pul yigʻildi. Bu mablagʻning bir ming toʻrt yuz tangasini «xolvayiga» sarf qildilar. Non, mayiz, turli holvalar, domla uchun choy-non oldilar hamda domlaga naqd pul berdilar.
Darsni boshlab, domla oldidan oʻtgandan keyin, qolgan yuz tangani «ijtimoana»ga sarf qildilar yuz nafar mullavachcha va yigirma nafarcha mehmon uchun palov, nisholda, murabbo va non tayyorladilar.
Bu majlisning sozandasi shu Rahimi Qand edi. Uni ikki tangaga savdolab, olib kelgan edilar. U tanbur chalar va mullavachchalarning oʻz oralaridan yetishgan xushxonlari ashula aytar edi.
Xushxon mullavachchalar bir necha nafar edilaru ular navbat bilan ashula aytardilar, ammo Rahimi Qand yolgʻiz oʻzi dam olmasdan, tanbur chalishga majbur edi. Vaqt yarim kecha boʻlganda, u tamoman holdan toyib qoldi. Barmoqlari madorsizlanib, tanbur toriday titramoqqa boshladi. Lekin mullavachchalar uning holiga qaramasdan, «Yana chal!» deb qistardilar.
Oxiri, u ham oʻzining uzil-kesil gapini aytdi:
— Agar oʻldirsangizlar ham endi chalolmayman! — dedi.
— Hali gap shumi, — dedi xushxon mullavachchalardan Amini Mush[6] degan birovi doʻq urib.
— Gap shu! — dedi Rahimi Qand qat’iyat bilan.
— Sheriklar, turinglar, «xar murd»[7], — dedi Amini Mush majlis ahliga qarab va oʻzi hammadan buruv turib, Rahimi Qandni yerga yumalatib bosdi. Boshqa bir necha mullavachchalar turib, uni ura boshladilar.
Rahimi Qand avval «dod» dedi, «voy» dedi, soʻngra urayotganlarga yalindi, yigʻladi-siqtadi, ammo bu yalinish-yolvorishlarning hech biri foyda bermadi. Ular-uni kuchlari boricha urmoqda edilar.
Oxiri, Rahimi Qand boʻgʻilgan ovoz, qisilgan nafas bilan hiqillab:
— Xoʻp, qoʻyvoringlar «taqsirchalar», yana bir oz chalib beraman, dedi.
«Xar murdchi»lar undan qoʻl tortdilar. U zoʻrgʻa oʻrnidan turib, devorga suyanib oʻtirdi, titroq barmoqlari bilan tanbur torini bir oz titratdi...
Shu vaqtda osh tayyor boʻldi, palov suzilgan tovoqlarni keltirib, majlis ahllarining oldilariga qoʻya berdilar. Soʻzlar uzildi, qoʻllar tovoqqa choʻzildi, boshlar egildi, koʻzlar oshga tikildi. Rahimi Qand ham tanburini devorga suyab qoʻyib, butun gavdasi bilan tovoqqa tashlandi.
Birpasda tovoqlar boʻshalib, yalandi, dasturxonlar ham yigʻishtirildi. Endi tarqalish vaqti yetishgan edi, majlis ahli toʻrttalab, beshtalab uydan chiqa boshladilar.
Rahimi Qandga xizmat haqi uchun ikki tanga berdilar. Buning ustiga bitta non va bir kosa osh ham berib, «buni bolalaringga olib bor», dedilar.
Rahimi Qand sira kutmagani bu «in’om»dan benihoya quvondi.
— Ilohi hammalaringiz mudarris boʻlinglar, mufti boʻlinglar, oxund boʻlinglar, rais boʻlinglar, qozi boʻlinglar, qozi kalon boʻlinglar! — deb mullavachchalarni haqlariga duo ham qildi.
— Bizning hammamizning bu mansablarga yetishmogʻimiz uchun bu kungi bu mansablarda turganlarning oʻ-moqlari yoki bu mansablardan tushmoqlari kerak, — dedi bir mullavachcha va qoʻshimcha qildi, — sizning bu duoingiz haligi mansab egalari uchun bir qargʻishdir, agar ular eshitib qolsalar, sizni «xar murd» qilib oʻldiradilar.
— Mayli, — dedi Rahimi Qand bir oz iljayib,— agar «xar murd»dan keyin bitta non bilan bir kosa osh bersalar zarari yoʻq.
Men Rahimi Qandning umrimda ikki marta iljaygan holda koʻrganman. Biri oʻsha majlisda, yana birini quyiroqda hikoya qilaman.

* * *
Ikki tanga daromad bilan (u ham kunda muyassar boʻlmaydi), bitta non va bir kosa osh bilan (u ham oʻp besh kunda, bir oyda «xar murd» boʻlgandan keyin qoʻlga kiradi) albatta Rahimi Qand kabi ayolmand bir odamning kuni oʻtmas edi. Agar u boshqa biron kasbga kirishmoqchi boʻlsa, tanburchilikdan oʻzga hunari yoʻq agar qishloqqa chiqsa, yeri yoʻq, agar savdo-sotiqqa kirishmoqchi boʻlsa, sarmoyasi yoʻq edi.
Shuning uchun u yordamchi «kasb» yoʻsinida la’liga qand va boshqa shirinliklar solib, koʻchada sotib oʻtirar edi. Bu ishda uning sarmoyasi bir-ikki qadoq qand va konfetdan iborat edi. Qandni anburcha bilan ushatib, kattaroq boʻlaklarini ikki pul, kichikrogʻini bir puldan baholab, la’liga solar, la’lining bir burchagida arzonbaho konfet va obaki dandonlar turar edi.Rahimi Qand kunda mana shu «tijorat molini» koʻtarib, qoʻltigʻiga bir kigizcha qistirib, «Jannatmakoniy» saroyi oldiga kelar, kigizchasini saroyning darvozasi oldidagi supachalardan biriga yoyar, oʻzi uning ustida choʻkkalab oʻtirib, la’lisini oldiga qoʻyar edi.
Uning koʻpincha xaridori ,bosh yalang, oyoq yalang, boqimsiz qolgan koʻcha bolalari edi. Ular goho «xoʻjayin»ning koʻzini chalgʻitib, bu «mollar»ning bir qismini changallab olib qochar ham edilar.
Uning mana shu «kasbi» munosabati bilan Buxoro xalqi uning nomiga «qand soʻzini qoʻshib Rahimi Qand der edilar.

* * *
Men goho Rahimi Qandning qand yoki konfetidan bir donasini ikki pulga olib, saroyning boshqa supachasida shimib oʻtirar edim. Lekin menga qand va konfetdan koʻproq uning kam uchraydigan gaplari, hikoyalari huzur baxsh etar edi.
Rahimi Qandning menga aytib bergan hikoya va sarguzashtlaridan ikkitasi esimda qolgan.
Bir kun, u, zamona ahlining «betamizligidan, qadr bilmasyaigidan» shikoyat qilib dedi:
«Agar zamona ahlining tamizi boʻlsaydi, hunarmandni hunarsizdan farq qila olsaydi, hunarmandning qadrini bilsaydi, boshqa sozandalarga unday va menga bunday muomala qilmasdilar.
Bu tanburchilarning, bu dutorchilarning, bu hofizlarning koʻplari «usta koʻrmagan shogird»lardir. Lekin betamiz odamlarni ahmoq qilib, pul topish yoʻlini juda yaxshi biladilar. Men boʻlsam, bu ilmning bir necha mohir ustalarida necha yillar xizmat qilib, bu hunarni orttirganim holda yemoqqa non topolmayman.
Rahimi Qand bu soʻzdan keyin, oʻzining hunarmandligini va ustozlarining zabardastliklarining isboti uchun quyidagi «sarguzasht»ini hikoya qilib berdi:
— Men, qozonfurush Nasrulloboyga (odamlar uning nomini qisqartirib, «Nasrulloi Deg» der edilar) oʻn yil xizmat qildim.
Nasrulloi Deg shashmaqomda yagona edi. Tanbur va dutorlarni sayratib yuborar, childirmasining tovushi bilan osmon tabaqalarini yorar edi.
Shogirdligimning oxirlarida shashmaqomni suv qilib ichgan edim, u meni bazmlarga, oʻzi bilan birga olib boradigan boʻldi. Bir kuni u meni qozi kalon quyovining Xitoyon qishlogʻidagi chorbogʻiga olib bordi. U yerda shaharning manman degan sozanda va xonandalari toʻplangan edilar. To yarim kechagacha hammamiz joʻr boʻlib, bazm qildik, yaxshigina charchadik. Ovqatdan keyin sozandalar yotib uxladilar. Sahar yaqinlashgan edi. Shu vaqt ustozim Nasrulloi Deg bogʻ egasi — qozi kalonning kuyoviga:
— Agar ruxsat bersangiz shogirdim bilan birga bir maxsus bazm qilib beray, — dedi.
Albatta bogʻ egasi taklifni xursandlik bilan qarshi oldi. Nasrulloi Deg menga qarab:
— Tanburni «Navo»ga sozla! — dedi. Men tanburni sozladim, u childirmani olovda qizdirib, qoʻliga oldi. Men tanbur chalishga kirishdim, u childirma bilan navoning «usulini» saqlab ashula ayta boshladi....
Bir vaqt qayerdandir bulbullar uchib kelib, biz tagida bazm qilayotgan daraxtning shoxiga qoʻndilar...
— Bulbullar bizning chalish va xonishimizga quloq solib, bir oz jim turdilar, biz chalayotgan maqomning «usulini» bilib olganlaridan keyin ular ham bizga joʻrlab «chaxchaxlasha» boshladilar.
Bulbullarning bu ishlaridan ustozim shavqlanib, goʻyoki ular bilan musobaqaga kirishgandek «falak pech» nolalar qilar edi. Men ham tanbur torini har bir chertganimda, goʻyoki eshitguvchilarning jon tomirlariga tirnoq urgan kabi ularni dod-faryod qilishga majbur etardim...
Oxirida bulbullar «musobaqada» yutqizib, jim boʻlib qoldilar. Ular bir nafas jim turganlaridan keyin, hushu ixtiyorlarini qoʻldan berib, daraxt shoxidan ajralib, parvonalar kabi oʻzlarini biz tomonga tashladilar va parvona sham atrofidan qanday aylansa, ular ham bizning boshimiz ustida shunday aylanar edilar.
Biron minutdan keyin, bulbullar tamom holsizlanib, ulardan birisi mening tanburimning quloq choʻpiga va boshqa birisi ustozim childirmasining gardishiga qoʻndi...
Rahimi Qand naql qiladigan bunaqa sarguzashtlarning yolgʻonligi oʻz soʻzidan ravshan boʻlsa ham, men unga qarshi biron narsa demas edim. Chunki u oʻzi gapirib berayotgan hikoya va sarguzashtlariga qarshi eshitguvchidan oz boʻlsa-da, ishonmaslik sezsa, u odamga boshqa unaqa gaplarni gapirmas va undan oshnolik aloqasini uzar edi.
Holbuki, uning hikoyalarini eshitish menga zavq berar edi, ayniqsa men bundan koʻproq zavqlanardimki, u afsonaga oʻxshagan oʻz hikoyalarini jiddiylik bilan gapirar va mening «tamoman ishonib» eshitayotganimga imoni komil edi.

* * *
U bir kun menga oʻsha zamonning «qahramonlari»— amir navkarlari toʻgʻrisida gap ochdi. Gap Amir Muzaffarning hisorliklar bilan urushi ustida toʻxtadi. U Amir Muzaffarning Denov qoʻrgʻoni oldida hisorliklarning boshlaridan kalla minora yasaganini, bir soatda toʻrt yuz asirning boshini kestirganini hikoya qilgandan keyin, gapini Azizullo degan bir «qahramon» ustiga keltirdi:
— Azizullo, — dedi Rahimi Qand, — asli Balxdan boʻlib, Buxoroga tahsili ilm uchun kelgan, Amir Muzaffarning hisorliklarga qarshi urushiga koʻngilli boʻlib qatnashgan va bu ishiga mukofot yuzasidan Gʻijduvon tumaniga rais qilingan edi.
Azizullo Hisor urushida Amirning «galabotur»[8] navkarlari qatorida hisorliklar safiga ot minib hujum qilgan, har bir qilich urishida oʻn-oʻn ikki nafarni daraxt novdasiday qalam qilib chopib tashlagan bir qahramon edi. Urushning ayni qizib turgan chogʻida oti shoxlari bir-biroviga oʻralashib ketgan ikki tut daraxti orasidan shahd bilan oʻtayotganida Azizulloning kallasi shoxlarga ilinib, uzilgan. U ham tezlik bilan otning boshini orqaga qaytarib, hali qoni sovumagan oʻz kallasini shox orasidan ajratib olib, kiftiga oʻrnatganda, yana ot choptirib jangga kirib ketgan... Men hikoyaning bu yerini eshitganimda Rahimi Qandga dedim:
— Xayriyatki, Azizullo oʻz kallasini kiftiga oʻrnatganda teskari qoʻymapti, boʻlmasa, koʻzlari orqa tomonida boʻlib, hayotda qiynalib yurgan boʻlardi.
Rahimi Qand, mening bu soʻzimdan oʻz hikoyasiga ishonmaganligimni sezib, qizishib ketdi va zardalanib dedi:
— U, koʻr emas edi, aqlsiz ham emas ediki, kallani tanaga qanday va qaysi tartibda oʻrnatishni bilmasin.
Men unga uzr aytib, uning hikoyasiga tamoman ishonganimni isbot qilishga urindim. Shunday boʻlsa ham, u menga bir necha vaqtgacha sarguzasht va hikoyalardan gapirmadi.
Rahimi Qand umrining oxirlarida shayxga murid, eshonlarning jar va suhbatlariga yuradigan boʻldi. Shundan keyin hech yerda va hech bir kishiga munaqa hikoyalardan gapirmas edi. Lekin bularning oʻrniga shayxlarning «karomatlari»dan gapirar, Azizulloning qahramonligi»ni qanday bezatib, ishonib va ishontirib gapirsa, firibgar shayxlarning «karomatlari»ni ham oʻshanday bezatib, ishonib va ishontirib gapirar edi. Shayxlarga va ularning «karomatlari»ga ishonmaydigan odamlar bilan «shakkok», «kofir» deb oshnalik qilmas edi.

V
Men saroy darvozasi oldidagi supachada oʻtirib, Rahimi Qanddan ikki pulga olgan konfetni shimimoqda va «qanday qilib unga biron hikoya soʻzlataman», deb oʻnlamoqda edimki, uzoqdan Qori-Ishkamba koʻrindi. Men ikki koʻzimni unga tikdim. U ham nazari menga tushgandan keyin koʻzini mendan uzmadi. Uning oʻtkir na ma’nodor qarashlaridan «ana u kungi yolgʻonchi» degan tovushni eshitayotganday boʻlar edim. Shuning uchun uyalib undan koʻzimni uzdim...
U tikka Rahimi Qand oʻtirgan supacha oldiga keldi, u bilan salomlashgandan keyin, la’lidan bir-ikki dona qand-qursni olib, ogʻziga soldi va bir dona konfetdan ham olib, uning qogʻozini ochayotib oʻz yoʻliga keta berdi va ketayotganda mening tomonimga yana bir qaradi, men undan yuzimni oʻgirdim.
Rahimi Qand, uning qand-qurs va konfetni yeb, ularning pulini bermasdan ketayotganini koʻrib, orqasidan tovush berdi:
— Qori amaki, hazil qilmang, men kambagʻal va ayolmand bir odamman, yegan narsalaringizning pulini berib keting!
Qori-Ishkamba orqasiga qayrilib ham qaramay:
— Yuzsizlik qilma, koʻrnamak boʻlma, tunov kun yegan oshingni esingdan chiqarma! Yana biron vaqt senga manfaatim tegadi, men yegan narsalarning puli «bolasi, nabirasi va chevarasi» bilan senga qaytadi, — dedi va oʻz yoʻliga qarab ketdi.
Rahimi Qand oʻz-oʻzicha gʻudunglab:
— Isqirt, oʻlimsaxoʻr!.. — deb uni soʻkdi.
— Buning oʻzi kim? — deb soʻradim Rahimi Qanddan.
— Salla oʻragan hindi, oʻtaketgan sudxoʻr, isqirt, mumsik bir odam, — dedi.
— Siz uning tuzini qanday yegan edingizki, u sizga «...koʻrnamaklik qilma!» deydi.
— Uning tuzini men tugul, oʻzi ham totgan emas, — dedi Rahimi Qand va minnat qilgan «tuz» va «osh» toʻgʻrisida gapirib ketdi: — Tunov kun meni bir meshkobchi oʻz toʻyiga chaqirib edi, men hovli yuzida soʻri ustida oʻtirib, tanbur chalmoqda edim. Bu isqirt mehmonlar qatorida mehmonxonaga kirib, osh yeb chiqdi va boshqa mehmonlar kabi toʻyxonadan chiqib ketmay, mening yonimga kelib oʻtirdi. Shu orada yana bir necha dapqir mehmonlar kirib, osh yeb chiqdilar, u hali ham oʻrnidan qimirlamas edi. Oxiri, mehmonlarning keti uzildi, U, toʻy egasini chaqirib:
— Rahim aka uchun ham osh buyuring axir, qoʻli bilan birga «qorni ham tanbur chalayotir», — dedi va qoʻshimcha qildi,
— Rahim akaning oshi seryoqqina, sergoʻshtgina boʻlsin.
...Oshni keltirdilar, haqiqatan ham, sergoʻshtgina seryoqqina suzgan ekanlar. Lekin oshning toʻrtdan bir» ham menga nasib boʻlmadi. Mehmonlar qatorida mehmonxonada osh yeb chiqqan holda, men uchun keltirilgan oshdan ham har osham oshga ikki boʻlak goʻsht qoʻshib olar, chaynamasdan yutar-yutmas yana oshga qoʻl uzatar edi.
Oshdan keyin yana men tanbur chalmoqchi boʻlib, tanburning quloqlarini burab, sozlayotganimda u qulogʻimga pichirlab:
—Agar shu toʻydan senga bir tovoq osh olib bersam, yarmisini menga berasanmi? — deb soʻradi.
— Beraman! — dedim men.
Yana bir payt tanbur chalganimdan keyin, yana ogʻzini qulogʻim tubiga keltirib:
— Endi bas qilsang ham boʻladi, — dedi.
Men ham tanbur chalishni toʻxtatib, tanburni jildiga tiqa berdim va toʻy egasini chaqirib:
— Xayr endi, menga javob bering! — dedim.
Toʻy egasi ikki tangani qoʻlimga qistirib, oldimga bir non bilan bir hovuch qandolat keltirib qoʻydi.
Men pulni choʻntagimga solib, non bilan qandolatni roʻmolchamga tuga berdim. U toʻy egasiga qarab:
— Rahim aka ayolmand odam, unga sergoʻsht va seryoqqina qilib bir tovoq osh bering. Oshning ustiga bitta non ham qoʻysinlar, bu kishiga har narsa bersangiz kuymaydi, vaqti kelsa yana xizmat qiladi, — dedi.
Toʻy egasi uning soʻzini ikki qilmadi. Bir tovoq palovga bir dona chapati non qoʻyib keltirib, menga berdi va:
— Tovoqni qaytarib berishni unutmang! — dedi.
— Xoʻp! — deb men non, magʻiz tugilgan roʻmolchamni qoʻynimga soldim, tanbur va tovoqdagi oshni koʻtarib toʻyxonadan chiqdim. Bu odam mendan oldin yurmoqda edi.
Toʻyxonadan bir necha qadam uzoqlashganimdan keyin, u yonimga yondashib:
— Mening hovlim yoʻl ustida,—dedi,—avval u yerga yuramiz, men unda oshdan oʻz «haqim»ni olaman, soʻngra sen oʻz haqingni olib, uyingga ketasan.
Men rozi boʻldim. Biz koʻpgina koʻcha va tor koʻchalarni aylanib, uning hovlisiga yetdik. Ma’lum boʻldiki, uning hovlisi, mening hovlimga koʻra toʻyxonadan uzoqroqda ekan... .
Men bu fursatdan foydalanib uy adresini bilib olmoqchi boʻlib, Rahimi Qandning soʻzini boʻlib,undan soʻradim:
— Uning hovlisi qaysi mahallada ekan?
— Kemuxtgaron mahallasida, poyabzal saroyining*orqasidagi boshi berk tor koʻchaning eng oxirida ekan, — dedi Rahimi Qand va soʻzini davom ettirdi: ; Biz borib uning hovlisiga kirganimizda u menga:
— Tovoqni menga ber! Men ichkari hovliga kirgizib, boshqa bir tovoqqa oʻz «haqim»ni agʻdarib olaman. qolganini senga chiqarib beraman, - deb tovoqni mening qoʻlimdan olib, ichkari hovlisiga kirib ketdi.
Bir necha minutdan keyin, tovoqni chiqarib qoʻlimga berdi. Tovoq boʻshayozgan edi: undagi oshning sakkizdan biri ham qolmabdi, goʻshtini boʻlsa butunlay olibdi, yogʻini bir tomchi qoldirmay sirqitib olipti, nondan boʻlsa bir burda ham qoldirmabdi, — deb Rahimi Qand oʻz hikoyasini tugatdi va qoʻshimcha qildi:
— Uning menga minnat qilgan «tuzi» va «oshi» shu.
Menga u kun shunchalik hikoya yetarli edi. Men uchun hikoya eshitishga qaraganda zarurroq ish chiqqan edi —« men Qori-Ishkambaiipg uy adresini bilib olgan edim; Endi uning hovlisiga borib, uni topib, u bilan koʻrishish kerak edi. Men jadallik bilan oʻrnimdan turdim.

VI
Men koʻchalarda ancha mahalgacha kezib yurdim. Kun oqshomga yaqinlashdi, doʻkondorlar va savdogarlar oʻz doʻkonlarini berkitib uylariga joʻnay berdilar. Men Qori-Ishkamba ham bu vaqt oʻz uyiga qaytgan boʻlsa kerak, deb oʻyladim-da, uning hovlisiga bormoqchi boʻlib yoʻlga tushdim.
Qemuxtgaron guzaridagi poyabzal rastasi orqasi da boʻlgan tor koʻchaga kirdim. Koʻchaning oxirida bir eshikka duch qeldim, undan u yoqqa boshqa eshik yoʻq va tor koʻchaning boshi ham shu yerda tugalar edi.
Rahimi Qandning bergan daragiga koʻra, Qori-Ishkambaning hovlisi shu boʻlsa kerak, deb haligi eshikni taqillata boshladim.. Men bir oz kutgandan keyin eshikni yana taqillatdim. Ichkaridan xotin kishining
— Kimsiz? — degan tovushi eshitildi.
— Men bir mullavachcha, Qori amakimda ishim bor, uyda boʻlsalar aytib qoʻying.
— Qori amakingiz uyda yoʻqlar, qanday ishingiz bor edi? — deb takrorlandi haligi tovush.
— Ishimni oʻzlariga aytaman! Qachon keladilar? U kishi kech keladilar, oshnalarinikida boʻladi
Hech bir vaqt uyda boʻlmaydilar, erta bilan tongqorongʻisida chiqib ketadilar, ba’zi vaqtlarda yarim kechada uyga qaytadilar! kelsam u kishini uchrata olamanmi?
— Yoʻq! — degan tovush takror eshitildi. Bu boshqa bir xotinning TOVUShI edi, u xotin qoʻshimcha qildi:
— U kishi kechalari hovlilariga hech kimni kiritmaydilar. Bizga ham «Hech kimga darvozani ochmanglar!» deb tayinlab qoʻyganlar. Yana shu kun uydan chiqayotganlarida «Agar biron tanish kelib qolsa ham darchani ochmanglar!» dedilar. Behuda ovora boʻlmang!
— Sizlar u kishining kimlari boʻlasiz — deb soʻradim.
Xotinlari! — javob berdi birinchi xotin.
— Hoʻ, kunduzlari qaysi vaqtlarda uyda boʻladi
Men oʻz-oʻzimga, «Bu ham boʻlmadi», deb orqamga qaytdim va poyabzal saroyi oldi bilan rastaga chiqib, u yerdan Labi hovuzi Devonbegi tomoniga qarab yoʻnaldim...

* * *
Rastada deyarli hech kim qolmagan edi, eng kechgacha oʻtiradigan haris doʻkondorlar ham oʻz doʻkonlarini yigʻishtirmoqda edilar. Kun yangi botgan boʻlsa ham, usti yopiq chiroqsiz rasta butun qorongʻilashgan edi, shu vaqtda oldimdan bir odam chiqdi. Menga bir tikilib qaragandan keyin, tez oʻtib ketdi. Men uning Qori Ishkamba ekanligini zoʻrgʻa payqadim.
Men «Jannatmakoniy» saroyi oldiga yetganimda, Rahimi Qand ham kigizchasini qoʻltigʻiga qistirib, la’lisini qoʻliga olgan ekan. U meni koʻrgan hamon kulimsirab, imlab chaqirdi.
— Nima deysiz? — dedim unga yaqinlashib.
U erinibgina la’lisini supacha ustiga qoʻydi, qoʻltigʻidagi kigizchani supachaning labiga tashlab, unga yoni bilan suyangani holda mendan soʻradi.
— Siz Qori Ismat masalasini nima qildingiz?
— Sizga «tuz» va «osh» yegizgan isqirtnimi?
— Ha!
— Hech narsa qilganim yoʻq. Qani, gapiring, oʻzi nima gap? — Rahimi Qand hamon kulimsirab soʻzga kirishdi.
— Shu kun siz bu yerdan turib ketgandan keyin, qayerdandir u bu yerda paydo boʻlib, mendan: «U kim edi?», deb soʻradi. Men «gʻijduvonlik bir mullavachcha», deb javob berdim. U boshini qimirlata-qimirlata «Shubham toʻgʻri chiqdi!» dedi. «Qanday shubhangiz bor edi?» deb soʻradim. U bir oz oʻylab turgandan keyin: «Odamlar meni «puldor» deb gumon qiladilar, shuning uchun bundan bnr qancha vaqt burun ba’zi oʻgʻri va chayqovchilar mening orqamga tushgan edilar. Ular mening uyimda bir sariq chaqa ham topilmasligini bilganlaridan keyin, koʻngillari sovib mendan qoʻl yuvdilar. Sizning bu oshnangiz, yomon bir gʻaraz bilan boʻlsa kerak, mening orqamga tushipti», — dedi.
Men unga «Qani, u qanday qilib sizning orqangizga tushdi, va nimalar qildi?» — deb soʻradim. U menga javob berdi : «Necha kundan beri shu odam mening orqamdan yuradi bir kun ertadan kechgacha mendan ayrilmadi. Ma’lumki, u mening qayerlardam qancha pul olganimni va pullarni qayerga qoʻyganimni kuzatmoqda, agar bir miqdor pulni uyimga qoʻyganimni bilib qolsa, kechlab borib, mening ishimni bitkazib, u pulni olmoqchi», — dedi.
«Bu kishi unaqa odam emas, shubhangiz oʻrinsiz!» dedim. «Ehtimol oʻzi toʻgʻri odamdir, lek ajab emaski, uni tumandoshlari yoʻldan ozdirib, mening orqamga qoʻygan boʻlsalar. Har holda gʻijduvonliklardan qoʻrqqulik», dedi u va bir oz jim turgandan keyin yana davom qilib: «Sen u bilan oshna ekansan, unga anglatib qoʻy: avvali shuki, mening pulim yoʻq, agar bir oz pul topsam ham, uni uyimga olib borib qoʻymayman, uyimda hatto biron tuzukroq narsa ham yoʻq, eshakning toʻqimiga oʻxshagan bir-ikki koʻrpa-yostigʻim bor, xolos», — dedi.
Rahimi Qand oʻzining Qori-Ishkamba bilan mening toʻgʻrimda gapirgan gaplarini aytib boʻlgandan keyin, menga nasihat qilganday boʻlib:
— Bunday odamga yaqinlasha koʻrmangki, uning yuzidan tuhmat yogʻilib turadi! — dedi.
Endi men Rahimi Qandning nima sababdan kulimsiraganining sababini anglagan edim. Bu uni iljaygan, kulgan holda koʻrganimning ikkinchisi edi. Lekin oʻzim ich-ichimdan Qori-Ishkambaning bunday shubha va qoʻrqishiga Rahimi Qanddan ortiqroq kuldim va bunday odam bilan tanishmoq fikrini butunlay koʻnglimdan chiqardim...

VII
Oradan koʻp vaqt oʻtib, men Qori-Ishkamba bilan tanishishni xayolimdan chiqardim. Bu orada uni hech qayerda uchratmadim.
Kunlardan bir kun Buxorodagi Koʻkaldosh madrasasi sahnida tuzfurushlik doʻkonining tomida oʻtirib, allaqanday xayollarga choʻmib ketgan mahalimda, boshimda bir odamning soyasi paydo boʻldi. Men xayol yuki ostida qolganimdan soya egasi tomonga qayrilib ham qaramadim.
Boshim ustidan bir kishining:
— Assalomu alaykum, — deb qarilarga xos tovushda qiroat bilan salom bergani eshitildi.
Boshimni koʻtarib qarasam, Qori-Ishkamba ekan, u kulimsirab, tishini kovlamoqda edi.
Xech bir vajdan asossiz shubhalangani uchun undan qattiq ranjiganim sababli yoqtirmas bir ohang bilan salomiga javob qaytarib, yana oʻz xayolimga shoʻngʻib ketdim.
— Koʻkaldosh madrasasining sahni ajab xushhavo joy-da, — deya, mening yonimga oʻtirdi u.
Men uning bu soʻziga hech bir javob qaytarmadim.
— Uka, — dedi u yumshoqlik bilan,, — menda biron ishingiz bormidiki, bir- ikki kun mening orqamdan yurdingiz, hovlimga ham borgan ekansiz?
«Hovlisiga borganimni bu shayton qanday bilib olgan ekan?» deb ajabsindim. Lekin oʻzimning avvalgi vaziyatimni buzmayin javob berdim:
— Men, sizning qancha pulingiz borligini va u pullarni qayerga qoʻyganingizni bilib olmoqchi, undan keyin gʻijduvonlik qaroqchilar bilan borib, ularni oʻgʻirlamoqchi edim.
— Tanimaganim bir odamning, kutilmagan harakatlaridan shubhalanib, uning haqida badgumon boʻlishim ayb emas. Lekin men tekshirib koʻrdim, siz toʻgʻri odam ekansiz. Shuning uchun sizga uzr aytib koʻnglingizdan chiqaray deb, yoqtirmasangiz ham yoningizga oʻtirdim, — dedi, keyin yanada yumshoqroq ohang bilan qoʻshimcha qildi.
— Sizga anglatib qoʻysam zarar qilmas: men odamlar oʻylaganday puldor emasman. Agar«bola-chaqalarning nafaqasi uchun», deb toʻrt pul-besh pul topsam ham, uni oʻz uyimga olib bormayman, balki biron odamning qoʻliga «omonat» topshirib qoʻyib, kerak vaqtida undan olib xarajat qilaman.
Men uning bu keyingi soʻzidan mening haqimdagi avvalgi shubhasi hali ham borligini sezdim. Shuning uchun bu oʻjar odam bilan pachakilashib oʻtirishni munosib koʻrmay, uni shubhadan butunlay chiqarish yoʻliga tushdim. Undan hujra soʻrash fikridan qachonlar qaytgan boʻlsam ham, uii shubhadan chiqarish uchun yana, oʻsha hujra soʻrash masalasini oʻrtaga soldim:
— Men biror turar joy axtarmoqda edim, — deb gap boshladim, — eshitishimga koʻra, sizning bir necha zarxarid hujrangiz bor ekan. Shuning uchun sizni tanimasam ham, toʻgʻri keltirib, biron hujra soʻrab koʻray deb orqangizdan yurgan edim.
— Mening zarxarid hujram yoʻq, bir-ikkita hujram bor, ular otamdan meros qolgan, oʻzim pul berib, hujra sotib oladigan boylikka ega emasman, — degandan keyin mendan soʻradi:
— Hujra topdingizmi yoki hali ham turar joys izlab yuribsizmi?
— Hali ham hujra topganim yoʻq!
— Agar hujra topsangiz kunda qozon qaynatasizmi? — deb soʻradi u quvonch bilan.
Men uning bu savolidan «oʻchoqsiz, moʻrisiz biror hujrasi borga oʻxshaydi, agarda men qozon qaynatmaydigan boʻlsam, oʻshani menga bermoqchi», deb oʻyladim-da javob berdim:
— Men uchun oʻchoqsiz, moʻrisiz hujra boʻlsa ham boʻlaveradi: men qozon qaynatmasdan ham kun kechira beraman.
— Lekin menda shunday bir hujra borki, uning oʻchogʻi kunda ikki kishilik sergoʻsht va seryogʻ palov damlashni talab qiladi, — dedi hazillashgansimon va soʻngra jiddiy bir vaziyat olib izoh berdi. — Mening ikki hujram bor, ularning har birisini bir mullavachchaga berganman, shu shart bilanki, ularning har ikkalasi kunda ikki kishilik osh damlaydilar, biri tush vaqtida va birisi peshindan keyin. Men ma’lum vaqtlarda borib, ularning har qaysisi bilan palovlarini baham koʻraman.
U bir oz jim turib, tishlarini yana bir karra kovlagandan keyin, davom etdi:
— U mullavachchalardan biri qabul qilingan shartimizga muvofiq, kunda oʻz vaqtida palovni tayyorlaydi, ammo birisi goho gʻirromlik qiladi, hujrani qulflab qochadi. Ertasi kuni unga uchrab, bu «yaramas» qiliqning sababini soʻrasam, «kecha osh xarajatini topolmadim» yoki «kecha oʻzim bir yerda mehmonda edim», deb sariq chaqaga arzimaydigan uzrlarni oldimga qoʻyadi. Shu yil toʻrt bor shunday hodisa yuz berdi...
Qori-Ishkamba yana bir marta tishini kovlab, tishlarining orasidan chiqqan osh qoldiqlarini koʻcha tomonga tuflagandan keyin, soʻzini yana davom ettirdy:
— Men hozir shu va’dasiz mullavachchaning oshini yeb chiqdim. Tunov kun hujrani qulflab qochgan edi, bugun boʻlsa, oshni kamgoʻsht va kamyogʻ qilib pishiribdi. Shu bugun unga «bundan buyon shunday qilsang seni hujradan quvib chiqaraman», deb doʻq urdim. Agar siz kunda sermasalliq palov pishirib, meni «ziyofat» qilishni boʻyningizga olsangiz, mayli «qadrdon boʻlsa ham» uni quvib yuborib, hujrani sizga beraman.
Men bunday mumsik odamning oldida oʻz qashshoqligimnn izhor qilishni va «bu shartni ado etishga qurbim yetmaydi» deyishni or sanab, unga bunday javob bsrdim:
— Tunov kun menga bir odam oʻz hujrasini tekin bermoqchi boʻldi. Agar oʻsha hujrani olmasam sizning hujrangizni olsam boʻladi. Har kuni osh damlab, bir odamni ziyofat qilish uncha «qiyin emas», lekin tekin hujra topilsa yana ham yaxshiroq.
— Albatta har kim oʻz manfaatini koʻzlaydi. Lekin mening hujram juda yaxshi, derazasiga oyna solish oʻrniga qogʻoz yopishtirilgan boʻlsa ham, ustunlari tut yogʻochdan, oʻymakor qilib ishlangan, juda chiroyli dedi u va qoʻshimcha qildi: — Xoʻp, xoh oʻzingiz uchun, xoh biron oshnangiz uchun turar joy kerak boʻlib qolsa, mening hujram haligi shart bilan tayyor. Hujra berganim ustiga duo ham qilaman. Men bechora bir odamman, odamlar oʻylagancha puldor emasman...
Mening Qori-Ishkamba bilan tanishligim mana shundan boshlanib, birinchi oʻtirishimiz shu musohaba bilan tugadi. Undan keyin u ba’zi vaqt koʻchada menga duch kelar va har bir duch kelganida mendan:
— Turar joyingiz bormi? — deb soʻrardi u.
— Bor! — deb javob berardim men. — Hujrasiz biron oshnangiz yoʻqmi?
— Yoʻq.
Yoʻl ustidagi «suhbatimiz» shu bilan bitar edi...

VIII
Ilgarigi zamonlarda, Buxoroda har yili hamal oyi boshida «Navroʻz» sayiln boʻlib, bu shaharga yaqin «Shirbadan» degan qishloqda boʻlar edi. U sayilda osh damlab sotadigan oshxonalar qatorida qozon-tovoq va oʻchoq tayyorlab ijara qoʻyadigan «oshxonachilar» ham boʻlar edi. Bunday oshxonachilar usti ochiq bir yerda qator oʻchoq qazib, qozon qurib, oʻtin tayyorlab, xaridor kutib oʻtirardilar. Ba’zi odamlar masalliqni kelti rib, shunday oshxonalardan bir qozonni olib, oʻzlari osh pishirardilar. Oshxonachiga qozon-tovoq va oʻtin uchun haq toʻlardilar.
Sayilga borgan oshnalarimizdan bir nechasi shunday oshxonalarning birida osh qilmoqchi boʻldi, ular, orasida men ham bor edim. Bunday vaqtlarda oshpazlik vazifasi mening boʻynimga tushar edi, oʻrtoqlar bu xizmatim muqobilida meni «harifona» puli toʻlashdan ozod qilar edilar.
Urtoqlar osh masalligʻini sotib olib, men bilan birga haligi oshxonalarning birisiga bordilar, ular goʻsht, yogʻ, piyoz, sabzini toʻgʻrab bergandan keyin tomoshaga chiqib ketdilar. Men osh pishirish uchun u yerda qoldim.
Men yogʻni eritib, dogʻlab, piyoz, goʻshtni solib qovurdim, keyin sabzini bosib, bir oz suv quyib qaynatib: goʻshtining pishishini kutib oʻtirdim....
Hali oshga guruch solmasimdanoq, qayerdandir Qori- Ishkamba paydo boʻldi. U men bilan salomlashib, odati boʻyicha, «hujra kerakmi?» deb soʻrab, mendan «yoʻq!» javobini olgandan keyin, sheriklik osh qilayotgan yoʻldoshlarimning kimlar ekanligini soʻradi.
Men bir necha kishining nomini aytdim.
— Ha, hammalari «oʻzimizniki» ekanlar-ku, — deb, u mening oldimdan ketdi va qoʻshnidagi oshxonaga kirib, oshlarning tayyor boʻlishini kutib oʻtirgan bir toʻda odamlar davrasiga joylashdi. Men guruch solib, oshni damladim. Biznikilar ham yetib kelib, davra olib oʻtirdilar. Bu orada Qori-Ishkamba joylashgan davraning oshi suzildi. Ular yemoqqa kirishdilar.
Qori-Ishkamba har bir osham oshni lunjiga tiqqandan keyin boʻynini choʻzib, bizning qozonimiz tomon koʻz tashlar edi.
Men ham oshni suzib, oʻz davramizga keltirib qoʻydim. Qori-Ishkamba bizning davraga osh kelganini koʻrgani hamon oʻrnidan turdi. Lekin u davradagi tovoqning tagida bir oshamcha osh qolgan boʻlib, allakimiga hazillashib, «Qori amaki, shuni ham yeng, uvol boʻlmasin, degan boʻlsa kerakki, u egilib, tovoqdagi oshni sidirib oldi-da, yogʻini tomiza-tomiza oshni ogʻziga tiqqani holda bizning davraga yugurdi.,
Bizning davrada, otasi oʻrtacha boylardan boʻlgan bir kishi bor edi, shu kishi Qori-Ishkamba bilan oshna va hazilkash ekan. U kelib bizning davraga oʻtirgandan keyin, haligi boyvachcha unga:
— Qori amaki, sizning qoʻlingizdan qutulish kuni yoʻq ekan-da, — dedi.
— Mashaqda, boshingizdan aylanay boyvachcha, mashaq. Bechora odamning ishi mashaq terishdir.
— Hovliga borib-ku, «navirasi» deb oshni yeysiz, endi bu oshni nima deb yeysiz?
— Bu «avirasi», boshingizdan aylanay! — dedi Qori Ishkamba kulib. Suyaklar tozalanib boʻlganidan keyin, oshdan «oling-oling» boshlandi. Ammo Qori-Ishkamba hech bir kishining «oling» deyishini va oshdan olishini kutib turmay, tovoq ustiga engashdi. Undan keyin na biron kishiga gapirar va na biron kishining gapiga javob qaytarar edi, besh barmogʻini yozib oshni goʻsht va yogʻi bilan chaqaloqning kallasiday qilib olib ogʻziga tiqqani hamon yana oshga panjasini uzatar edi.
Qori-Ishkambaning choʻzilib tovoqning tagigacha suqilayotgan barmoqlarini koʻrib, biznikilardan biri uning qoʻliga ishorat qilib:
Qori amaki, bu panjami, panshaxa? —- deb soʻradi.
— Panshaxa-da, — dedi boshqa birisi. — Qori amakim mashaqchi boʻlganlaridan keyin toʻgʻri kelganda xirmonni sovura beradilar, shuning uchun oʻzlari bilan birga panja oʻrniga panshaxa olib yuradilar.
Ammo Qori-Ishkambaning oʻzi bu soʻzlarga kulimsirashdan boshqa javob bermas va boshini tovoq ustidan koʻtarmas edi. Yolgʻiz ora-sira oʻng qoʻlini tovoqqa bosib turgani holda chap qoʻli bilan kosani olib suv ichar edi.
Qori-Ishkamba ogʻziga oshni shu qadar koʻp joylardiki, chaynayotgan vaqtida guruch donalari ogʻzidan tovoq ustiga sochilar edi. Men bu holni koʻrib, osh yemoqdan qoʻl tortdim, boshqa oʻrtoqlar ham oshning tagidan uning ogʻzidan sochilgan guruchlar tushmagan joyida oz-oz olmoqda edilar...
Kosadagi suv tugadi, Qorp-Ishkambaning ustma-ust ogʻziga joylashgan oshi tomogʻiga tiqilib qoldi. Men oshxonachiga qarab:
— Sunba keltiring, sunba! — dedim. Oshxonach taajjublanib:
— Menda sunba yoʻq! Sunbani nima qilasiz? dedi.
— Axir, birovning tomogʻiga osh tiqilib qolsa, nima bilan qorniga joylash kerak?
Oshxonachi tovoq tevaragida oʻtirganlarga qarar ekan, ogʻzi toʻla osh boʻlib, uni yutolmay turgan Qori- Ishkambani koʻrib, birdan tushundi va kosani olib borib, suv toʻldirib keltirib, uning oldiga qoʻyib:
— Tomogʻiga osh tiqilganlarning sunbasi suv boʻlsa kerak, — dedi.
Qori-Ishkambaning yana biron joyda «iskab» qoʻshgan oshi boʻlsa kerakki, bizning tovoqni boʻshatganida keyin, tovoqni olishni va dasturxonni yigʻishtirishni xam kutmasdanoq, oʻrnidan irgʻib turdi-da, qoʻlini moyini mahsisiga artib, oshxonadan chiqib ketdi.
Bizning davradagilarning bu chaqirilmagan jirkanch «Mehmon»ning qiliqlaridan ta’blari tirriq boʻlgan va dimogʻlari kuygan, men boʻlsam tamom asabiylashib ketgan edim; oʻzim mehnat qilib pishirgan oshdan mahrum boʻlganim ustiga, uning osh yeyishidan koʻnglim shunday aynidiki, och boʻlsam-da, koʻnglim osh tusamay qoʻydi.
Men «Musoning alamini Isodan olmoqchi» boʻlib, boyvachchadan soʻradim:
— Bu itning sen bilan qanday aloqasi bor ediki, sening isingni iskab kelib, bizning davrani bulgʻatib ketdi?
— Bu odamning men bilan qanday aloqasi borligining hikoyasi uzun, uni boshqa vaqt aytib beraman! — dedi u.
— Men u bilan sening orangda gapirilgan «navirasi», «avirasi» degan soʻzlarning ma’nosini anglamadim. Agar sen shu ilmoqli soʻzlarni menga ochib bersang, hammasini bagʻishlayman! — dedim.
— Bu odam sudxoʻr, —- dedi boyvachcha, — pulni orttirib olish sharti bilan qarzga beradi, pulning tagidan orttirib olgan foydasini pulning «bolasi» deydi: pulning foydasining foydasini «navirasi», foydasining foydasining foydasini «avirasi» deydi.
Boyvachcha sudxoʻrlarga xos bu iboralarni aytib berganidan keyin, izohga kirishdi:
— Har kim bu odamdan qarzdor boʻlsa, albatta bu odamdan pulning tanini shart qilingan foydasi bilan birga biratoʻla oladi, bundan boshqa u odamning qarzdorlik muddati orasida kunda yoki kun ora oqshomda uning uyiga borib, ovqat qiladi. Mana shu ovqatini «navirasi» deb ataydi.
Boyvachcha u bilan oʻz aloqasining hikoyasini boshqa vaqtga qoldirgan boʻlsa ham, oʻzi sezmasdan, u hikoyaning bir qismini aytib yubordi:
— Mening ham undan bir mablagʻ qarzim bor, shu munosabat bilan u tunov kun oqshom bizning uyga kelib, «navirasi» deb osh yegan edi. Ammo bugungi oshni «avirasi» deb atadi, ya’ni menga qarz bergan pulining foydasining foydasi hisobladi.
Shirbadan sayili voqeasidan taxminan toʻqqiz oy oʻtgan edi. Bir kecha shomdan keyin, boyvachcha mening xujramga keldi. U salomlashib soʻrashgandan keyin, dedi:
— Bu kecha mening Qori-Ishkambada bir ishim bor. U menga soat oʻnlarda uyimga borsangiz, meni koʻra olasiz, deb va’da bergan edi.
— Eshitishimcha, u hech bir kishini kechqurun uyiga yoʻlatmas ekan-ku, — deb uning soʻzini boʻldim.
— Avvali shuki, bu ish mendan koʻra, unga foydaliroq, shuning uchun kechqurun ham meni uyiga qabul qilishga majbur; ikkinchidan, uning mendan koʻngli toʻq, mendan hayiqmaydi, — degandan keyin, boyvachcha oʻz soʻzini davom ettirdi:
— Kechqurun soat oʻnda, ayniqsa havo bulutli bu kechada, koʻchada yolgʻiz yurish qoʻrqinchli. Agar bemalol boʻlsa, siz menga hamroh boʻlsaydingiz!
— Men u odamning shum betidan bezorman va unga duch kelishni oʻlim bilan baravar bilaman! Lekin modomiki, sizga hamroh boʻlmoq uchun bir odam kerak ekan, mayli, boraman, «doʻstlar bilan birga oʻlmoq toʻy-tomoshadir», deganlar.
— Unga duch kelish, ayniqsa uning uyiga borish oʻlimdan battarroq boʻlsa ham, u yerda sizni qiziqtiradigan ishlar boʻlishi ham mumkin, tomosha qilasiz, — deb boyvachcha menda havas ham uygʻotib qoʻydi.

* * *
Biz ikkovlashib va’da vaqti yaqinlashgan choqda koʻchaga chiqdik. Havo bulut, oysiz bir kecha edi. Bunday kechada Buxoroning chiroqsiz, egri-bugri, tor koʻchalarida yurish juda qiyin boʻladi, xayriyatki, qor yogʻmoqda va hamma joyni oqartirib, koʻchaga koʻr oydin kabi gʻira-shira yorugʻlik bergan edi. Boʻlmasa bunday kechada yoʻlni koʻrolmay peshanamizni biron devorga urib, boshimizni yorib olishimiz ham hech gap emas edi.
Biz Koʻkaldosh madrasasi sahnining gʻarb tomonidagi zinasidan tushib, oʻng qoʻlga burildik, madrasa bilan Shayxshona machitining orasidagi koʻcha bilan shimol tomonga qarab yoʻnaldik.
Madrasaning gʻarbi-shimoliy burchagiga kelganimizda chap qoʻlga burilib, somon bozori bilan gʻarb tomonga qarab bora berdik.
Koʻchada hech bir jon asari, hech qanday tovush va harakat yoʻq, qorning shivirlashidan boʻlak ovoz eshitilmas edi. Faqat shu orada gʻarb tomondan kelayotgan mirshabning dovil sadosi eshitildi. Biz «u, usti yopiq rasta bilan oʻtib oʻz postiga borar» deb yoʻlimizda qaytmay bora berdik. Lekin biz Qemoʻxtgaron koʻliga yaqinlashganimizda mirshab ham oʻz dastasi bilan poyafzalfurushlik rastasidan chiqib bizga qarshi kela berdi. Mirshabning oʻzi otliq, odamlari piyoda edilar. Buxoro mirshablarining odati — oʻgʻridan qochmoq, oʻgʻrini tutmoq edi. Agar biz qochsak, bizning toʻgʻriligimizni bilib, albatta quvib tutarlar, agar qochmasak mirshab bilan yuzma-yuz kelib, oʻz-oʻzimizdan qoʻlga tushar edik.
Boyvachcha bu holdan juda qattiq qoʻrqdi, uning qoʻrqishi shu jihatdan ediki, mirshabning qoʻliga tushib qolsa, Qori-Ishkambaga toʻlash uchun tayyorlangan pulidan bir qismini unga berishi, shu bilan bu kecha uning hisobini baravar qilolmay qolishi, yoki mirshabxonaga borib, ertagacha yotishi, erta baribir yo oʻzi, otasi pul toʻlab qutulishi kerak edi. U yalingan tovush bilan:
— Endi nima qilamiz? — deb soʻradi mendan.
— Qoʻrqma, hech narsa boʻlmaydi, — deb men unga dadillik bergandan keyin, aytdim:
— Orqaga qaytamiz, siz mening orqamdan devorning osti bilan shoshmasdan ogʻir-ogʻir qadam bosib kelavering va orqangizga — mirshab kelayotgan tomonga sira qaramang!
Biz orqaga qaytib sekin-sekin yura bordik, mirshab ham bizning oʻgʻriligimiz yoki toʻgʻriligimizni aniqlay olmay, bizning orqamizdan qora olib kelmoqda edi. Biz Poyi ostona guzariga boradigan ranguborfurushlik rastasining burchagiga kelganimizda, mirshab bizga yaqinlashayozgan edi.
Biz, chap qoʻldagi timli rastaga burildik va rastaning boshidagi birinchi doʻkonning supachasiga chiqib, rastaning tomini koʻtarib turgan yoʻgʻon ustunning orqasiga yashirindik.
Bizning chap qoʻlga burilganimizni koʻrgan mirshab va uning odamlari bizning qanday odam ekanimizni bilmasdan, qoʻldan qochirmaslik uchun boʻlsa kerak. ularday birisi
— Kim u! — deb tovush berdi.
Men uning javobiga doʻkon supachasidan parcha gʻishtni qoʻporib olib, ustun orqasidan chiqdim-da, u gʻishtni ularga tomon otdim va yana oʻzimni ustun panasiga
oldim.
Shu bilan mirshab bizning «oʻgʻriligimizni» aniq-lagan boʻlsa kerak, biz turgan tomonga kelishni «xatarli» bilib, orqaga qaytdi va dovilini chalmasdan, kelgan yoʻli bilan keta berdi.
Mirshab borib poyafzalfurushlik rastasiga kirib ketgandan keyin, biz ustun orqasidan chiqib, tagʻin qaytgan tomonimizga qarab yoʻl soldik va bir necha minutda Qori-Ishkambaning hovlisiga borib yetdik.

IX
Boyvachcha Qori-Ishkambaning eshigini taqillatdi. Bir oz fursatdan keyin darvoza orqasidan:
— Qimdir u? — degan ovoz eshitildi bu Qori-Ishkambaning tovushi edi.
— Men, oshna, Qori amaki, eshikni oching! — dedi boyvachcha unga.
Qori-Ishkamba darvozani ochdi, ammo boyvachchaning yonida boshqa bir odamning qorasini koʻrgan hamon, qaytadan darvozani yopmoqchi boʻldi.
Ammo boyvachcha bunga yoʻl qoʻymadi: kifti bilan darvozaning bir tabaqasiga tiralib turib, bir oyogʻini boʻsagʻadan ichkari qoʻygan holda:
— Qoʻrqmang, Qori amaki, bu kishi oʻzimizniki, degandan keyin menga qarab
— Marhamat qiling, kiring! — dedi. Biz darvozadan ichkari kirishga muvaffaq boʻldik.
Yoʻlakcha qorongʻi va tor edi. Ichkari hovlining kirish yoʻli boʻlsa kerak, ochiq turgan bir eshikka oʻng tomoni bilan turtindim, Qori-Ishkamba roʻparamizdagi bir zinaga oyoq bosib:
— Kelinglar, yuqori chiqinglar — dedi. Biz uning orqasidan qoʻlimiz bilan devorni paypaslay-paypaslay yuqori chiqa boshladik, torgina bir sahncha va uning narigi boshida bir tabaqali eshik bor edi. Eshik oldida bir metrcha keladigan bir ayvoncha, ayvonchaning osti boloxonaning qor-yomgʻirdan saqlaniladigan yoʻlagi sanalardi.
Qori-Ishkamba oldin borib boloxonaning eshigini ochdi, biz ham uning orqasidan yetib bordik. U boloxonaga kira turib: «Marhamat qilinglar!» — dedi. Biz ham boloxonaga kirdik, ammo qorongʻilikda qayerga oʻtirishimizni bilmay, tikka turdik. U boʻlsa boloxonaning toʻrida «gʻivirlab» yurmoqda edi.
— Qori amaki, nima qilyapsiz? — deb soʻradi boyvachcha undan.
— Lampani axtarib topdim, qani, gugurtlaringiz bormi?
— Menda gugurt yoʻq ekan, — dedi boyvachcha choʻntaklarini axtarib koʻrgandan keyin.
— Menda ham gugurt yoʻq, — dedim men. Qori-Ishkamba oyoq oʻyini qilayotganday boloxonani gumburlatib tepa boshladi.
— Boloxonaning osti — ichkari hovlidagi uyim, ular «gum-gum»ni eshitib ichkaridan odam chiqadi, — dedi.
Haqiqatan ham koʻp vaqt oʻtmasdan zina tomonidai oyoq sharpasi eshitildi.
— Lampani chiqar, undan bu lampani yondiray! — dedi Qori-Ishkamba zina boshiga chiqqan kishiga.
— Lampani yondirish uchun gugurt soʻramay, nega lampa soʻradingiz? — dedi boyvachcha Qoriga.
— Hisob yuzasidan, — dedi Qori-Ishkamba, — har kecha uyimda bir dona gugurtdan ortiq sarf boʻlmasligi kerak, xoh oʻchoq boʻlsin, xoh chiroq, bir-birovlaridan yondirishlari lozim. Shu holda mening qoʻlimdagi besh-oʻn tanga pulni odamlar «foydaxoʻrlikdan topgan» deb oʻylaydilar. Holbuki, men har bir narsamni tejashdan, xarajatda isrof qilmaslikdan topganman.
— Toʻgʻrisi, «chiqim qilmaslikdan deng!» — dedi boyvachcha.
— Agar lampani chiqarib tushirishda uning shishasi sinsa, «mumsikning xarji ikki baravar» degan maqol toʻgʻri boʻlib qoladi, — dedim men.
— Singan shishaning zarari menga emas, u lampaning egasi boʻyniga tushadi, — dedi Qori-Ishkamba, — uning uchun bu lampani yondirishga ichkariga berib yurmay, u lampani bu yerga olib chiqishini buyurdim.
— -Ichkari hovlingizdagi lampa sizniki boʻlmay, kimniki boʻladi? — deb taajjub bilan soʻradim.
— Xotinlarimniki — dedi Qori-Ishkamba va izoh berishga kirishdi, — xotinlarim doʻppi tikadilar, bu ishdan tushgan foydalarning barisi oʻzlariniki. Bu ishga boʻladigan xarajat, shu jumladan, lampa, uning shishasi va kerosin ham oʻzlari hisobidan boʻladi men uchun boʻlsa, ichkari hovlida lampa ham kerakmas, uning yorugʻi ham.
— Unday boʻlsa, doʻppilarning narxi uchun shuncha tortishuvingiz xotinlaringiz manfaati uchun ekanda, — deb men doʻppi bozoridagi voqeani eslatdim. — Yoʻq, u tortishuvlarim oʻz manfaatim uchun edi, dedi-da, izoh berdi. — Xotinlarim tikkan doʻppilarni men ulardan koʻtarasiga baholab olaman. Soʻngra bozorga olib borib «oshnalarim» orqali chakana narx bilan sotaman, koʻtara narx bilan chakana narx orasida boʻlgan farq mening choʻntagimga kiradi.
Bu orada birov yongan bir lampani keltirib zina ustiga qoʻydi. Qori-Ishkamba men bilan boʻlayotgan gapini tugatgandan keyin, qoʻlidagi lampani olib borib eshik oldiga qoʻydi, soʻngra borib zina boshidagi lampani olib keldi. Yonayotgan lampaning piligini paslatib, yengi bilan shishasini olib, yerga qoʻydi.
Soʻngra boloxona palosi ostidagi boʻyradan bir choʻp sugʻurib olib uni boyagi lampadan yondirdi va lampasini yoqib olgandan keyin hovlidan chiqqan lampaning shishasini qoʻyib, uni eltib zina yoniga qoʻygach, qaytib kelib, boloxona lampasini olib keltirib sandal ustiga qoʻydi.
Bu lampa mozorlarda yoqiladigan piliklarday xiragina yorugʻlik beradigan «uchinchi» lampa edi; shunday boʻlsa ham, biz uning yorugʻida boloxonadagi «mebellar»ni koʻra oldik: u yerda terilarni oshlaganda chiqadigan jun qirindilaridan bosilgan va Buxoro istilohicha «ohoki» ataladigan bir kigiz toʻshalgan, sandalning ustiga, oʻzi aytgancha, eshak terisiga oʻxshagan isqirt bir koʻrpa yopilgan edi, ammo sandal tevaragidagi koʻrpachalar undan ham isqirt, ya’ni eshakning toʻqimiga yoki qoʻtir tuyaning juniga oʻxshar edi.
— Marhamat qilinglar, sandalga oʻtiringlar- dedi u.
Biz ust kiyimimizga yaxshilab oʻralganimizdan keyin, sandalning ikki tomoniga oʻtirdik va oyoqlarimni sandalga uzatgan hamon qaytib tortib olishga maj bur boʻldik.
— Bu sandalmi yoki muzxonami, Qori amaki? deb soʻradi boyvachcha undan.
— Hali, shu havoda ham oyogʻingiz sovqotdimi? dedi Qori-Ishkamba, — boyvachchalarning oyogʻi shunaqa nozik boʻlar ekan-da.
— Qishloqi mullavachchaning oyogʻi ham ishdan chiqadi, — dedim men, — bir qarich qor yogʻib, kavushga keladigan boʻlganda, fil ham koʻchaga chiqsa sovqotadi. Uzingiz shu vaqt koʻchaga chiqib, bir kezib kelsangiz-chi!
— Men hozir koʻchadan keldim, — dedi u, — necha mahalla-koʻylarni kezdim, necha joyda choy ichdim, bir necha hovlida osh yedim. Agar boyvachchaga va’dalik boʻlmasaydim tagʻin ikki soat koʻchalarda yurar, oshlari juda kech tayyor boʻladigan oshnalarimning ham ovqatlarini yeb kelardim.
— Siz oʻz uyingizda ham osh yeganmisiz? — deb soʻradim.
Qori-Ishkamba sira oʻylamasdan, hozirjavoblik bilan:
— Sira yemaganman. Modomiki, oshnalar uyida tayyor osh topilar ekan, nega oʻz uyimda qozon-tovoq qilib oʻtiray? Nega yuz ming mashaqqat bilan topgan pulimni bekorga isrof qilay, — deb bir oz jim turgandan keyin, yana davom etdi:
— Gapim yolgʻon boʻlmasin, yilda ikki marta oʻz uyimdan osh yeyman.
— Ishonmayman, — dedi boyvachcha, — sira aqlim ovar qilmaydiki, sizday odam pul xarjlab uyida osh pishirtirib yesin!
— Men pul xarjlab osh pishirtib yemayman-n-n, — dedi u choʻzib va izoh berdi, — xotinlarim yilda ikki marta — muharram va rajab oylarida osh qilib uchta qori chaqirtirib, otalarining arvohiga qur’on xatm qildiradilar. Oʻsha vaqtda oshni qorilarning oldiga men olib chiqaman va ular bilan birga oʻtirib yeyman.
—Oʻzingizku, qori, — dedim men unga, — nega xotinlaringizning pulini begona qilasiz, shuning oʻrniga oʻzingiz qur’on xatm qilib, pullarini olsangiz boʻlmaydimi?
— Xotinlar unamaydi, «siz xudoni ham aldaysiz, qur’on oʻqimasdan pulni olasiz», deyishadi, — dedi Qori-Ishkamba, — lekin men hisobini topdim: xotinlar har bir qori uchun yetti tangadan qogʻozga oʻrab, uch qoriga yigirma bir tangani menga topshirib, «qorilarga chiqarib bering», deydilar. Men yoʻlakda turib har bir qogʻozdan ikki tangasini olib, choʻntagimga uramanda, qolganini qorilarga chiqarib beraman. Natijada har bir qoriga besh tangadan tegib, menga boʻlsa, olti tanga oʻlja boʻladi.
— Ya’ni olti tangani oʻgʻirlayman, deng — dedi boyvachcha.
— Nega bu ish oʻgʻirlik boʻlsin? — dedi Qori-Ishkamba bir oz zardalanib, — men u chetdan chaqirilgan qorilardan koʻproq va yaxshiroq qur’on oʻqib qaynatalarim arvohiga bagʻishlayman. Buni ahmoq xotinlari bilmasalar ham xudo biladi.
— Qori amaki, — dedi boyvachcha, — agar puldan umidingiz boʻlsa, darrov bir xokandoz olov keltiringki, oyoqlarim muzlab ketdi, qoʻllarim ham tarasha boʻlib qoldi.
Qori-Ishkamba oʻrnidan turib, yana yerni gumburlatib tepdi. Bir minutdan keyin ichkari hovlidan uning oldiga bir odam chiqdi.
— Ichkaridagi sandaldan bir xokandoz olov olib chiq! — dedi Qori u odamga.
Bir minutdan keyin u odam «olov»ni chiqarib, zina boshiga qoʻydi. Qori-Ishkamba borib, xokandozni olib keldi. Xokandoz ichida ozgina qoʻr aralash kul bor edi. U oʻsha qoʻr aralash kulni xokandozi bilan sandal ichiga qoʻydi.
— Nega xokandozni, boʻshatmasdan, u bilan qoʻydigiz? — deb soʻradim.
— Buning hikmati bor! — dedi u.
— Qanday hikmati?
— Soʻngra anglaysiz!
Biz oyoqlarimizni qoʻr aralash kul ustiga uzatdik issiqligi juda oz boʻlsa ham, saldan keyin mahsilarmizga yopishib qolgan muzlarni erita boshladi.
— Sandalingiz burun «yaxdan» boʻlsa, endi «yaxodan» boʻldi, — dedim unga.
— Zarari yoʻq, mening uyimda koʻnglingizga sovuq suv oʻrniga «yaxob» urib ketasiz, — deb u hali ham mening haqimda shubhasi borligini anglatdi.
— Qani, boʻling, daftaringizni tezroq keltiring hisobingizni toʻgʻrilab, tezroq joʻnaylik, boʻlmasa bu yerda muzlab qolib, ajalimizdan besh kun burun oʻlamiz, — dedi boyvachcha.
Qori-Ishkamba oʻrnidan turib, boyvachchani buruti[9] bilan imlagani holda, eshikdan chiqdi. Boyvachcha ham bir koʻzini qisib menga qaragandan keyin, uning ketidan chiqdi. Ular boloxonaning sahnida bir-birovlari bilan bir oz pichirlashganlaridan keyin, Qori-Ishkamba zinadan tushib ketdi va boyvachcha iljayib mening oldimga kirdi.
—Qanday gap ekan? — deb soʻradim boyvachchadan.
— Hech bir gap yoʻq, sudxoʻrlarniig odati shu, — dedi. — U aytadiki, «men pulni sizning qoʻlingizdan kechasisi olib, bir begona odamning oldida uyimga kirgizib qoʻymayman. Men borib bir kishini oʻzim bilan birga boshlab kelaman. Undan keyin sizning qoʻlingizdan pulni olib, birgalashib koʻchaga chiqamiz. Siz yoʻldoshingiz bilan oʻz tomonlaringizga ketasizlar, men u odam bilan birga pulni olib borib, oʻzimga ma’lum bir joyga qoʻyaman. Toki sizning yoʻldoshingiz, «Qori pulni oʻz uyida saqlar ekan», deb gumon qilmasin.
Bir odamning koʻnglidagi shubha, ishonmovchilikning bu darajasi albatta jinnilikka oʻxshagan bir kasallikdir. Jinnidan hech kim ranjimagandek, men ham undan ranjimayman, uning mening haqimdagi shubhasining bu darajaga yetgani va uyalmasdan uni boyvachchaga izhor qilgani boshida menga qattiq ta’sir qilgan boʻlsa ham, tezda koʻnglimdan chiqardim.
Qori-Ishkamba ikki minutdan keyin qaytib keldi. Uning yolgʻiz kelganini koʻrib, boyvachcha undan:
— Aytgan odamingizni topmadingiz shekilli? — deb soʻradi.
— Hali u odamniig oldiga borganim yoʻq, bir zarur ishni eslab yoʻlimdan qaytdim, — dedi Qori-Ishkamba va izoh yoʻli bilan soʻzini davom zttirdi: — Siz, ikkovingiz-ku, bir-birovlaringizni yaxshi taniysizlar, qorongʻida boʻlsa ham bir-birovlaringizning tovushlaringizni eshitasizlar. Hozir gaplashib oʻtirishdan boshqa ishlaringiz ham yoʻq. Buning uchun chiroq kerak boʻlmasa kerak. Men lampani zina boshiga eltib qoʻyib, oʻchirib ketaman. Qelganimdan keyin uni yoqib hisob-kitobimizni qilamiz. Tuzukmi?
Biz kuldik. Ammo u bizning «tuzuk» yoki «tuzuk emas» deyishimizni kutmasdanoq, lampani koʻtarib chiqarib, zina boshiga qoʻydi va puflab oʻchirganidan keyin, zinadan tushib ketdi.
— Xoʻp! — dedim men boyvachchaga, bir oz jim turganimizdan keyin, — modomiki, biz ikkalamiz bir-birovlarimizni yaxshi tanir zkanmiz, qorongʻida boʻlsa ham bir-birovimizning tovushimizni eshitar ekanmiz va gapirishib oʻtirish uchun chiroq ham kerakmas ekan, bas, nega jim oʻtiramiz?
— Unday boʻlsa gapiring! — dedi u.
— Men shuni sizdan soʻramoqchi edimki, otangiz tirik chogʻda va hamma oldi-berdilaringiz uning nomidan boʻlib turgani holda, siz nega qarzdor boʻldingiz va: sudxoʻrlar bilan muomala qilishgacha borib yetdingiz?
— Sizga ma’lumki, men otam bilan bir doʻkonda oʻtiraman, otam xat-savodsiz boʻlgani sababli, uning butun hisob-kitobi mening qoʻlimda. Lekin men ba’zan otamdan yashirib doʻkon pulidan oʻz orzu-havasimga xarjlayman, bu xarj ba’zida besh yuz, hatto ba’zan ming tangaga borib yetadi. Ba’zan shunday xarjimdan keyin, bankka yoki boshqa biron kishiga kattaroq mablagʻ toʻlash kerak boʻlib qoladi. Shu vaqtda men qarz koʻtarib unday muomalani toʻgʻrilayman, boʻlmasa, otam oldida sir ochilib qoladi. Shundan saqlanish uchun yoʻl topib, pul olaman, buni esa doʻkondan kam-kam pul toʻplab kishi bilmas uzaman.
— Xoʻp, bunday ishlar boyvachchalar hayotida uchraydigan narsa. Ammo siz shunday vaqtlarda nega boshqa biron sudxoʻr, yoki sudxoʻr hindilardan pul koʻtarmay. Shu isqirtdan qarzdor boʻlasiz? Bu odam bilan bir nafas bir joyda oʻtirishnnpg oʻzi odamning bir yillik umrini qisqartiradi.
— Isqirtlikda va boshqa xususiyatlarda hamma sudxoʻrlar va sudxoʻr hindilar baravardirlar. Ammo bu odamning boshqa sudxoʻrlardap farqi shundaki, foyda uchun biror tanga ortiq bersam yoki biron yogʻliq palov damlab yegizsam sirimni oʻlguncha yashirin saqlaydi.
Boyvachcha bilan bizning gapimiz shu yerga yetganda Qori-Ishkamba e’timodli odamini boshlab keldi. U zina boshida turib, u odamdan gugurt soʻradi. Xayriyatki, u odamning gugurti bor ekan, oʻsha bilan lampani yoqib, boloxonaga olib chiqdi. U odam ham uning orqasidan kirib biz bilan salomlashdi. Biz lampaning yorugʻida u odamni tanidik: u «Qavkaz-Merkuriy» nomli naqliyot shirkati joylashgan «Kavkaz» saroyining saroyboni edi.
Qori-Ishkamba lampani sandal ustiga qoʻyganidan keyin, ichkari hovlisiga kirib daftarini olib chiqdi.
Boyvachcha ichki choʻntagidan Buxoroning ming tangasi bilan baravar boʻlgan bir yuz ellik soʻm qogʻoz aqchani chiqarib, Qori-Ishkambaning oldiga qoʻydi. Undan keyi ustki choʻntagidan tanga chiqarib undan yigirma besh va oʻn besh tiyinlik tangani sanab:
— Bu «bolasi», — deb, uni ham Qori-Ishkambanin oldiga surdi.
Qori-Ishkamba pullarni ikki martaba sanadi va qogʻoz aqchalarni bitta-bittadan chiroqqa tutib, ichidagi nishonlarni koʻzidan kechirgandan keyin, pullarni yana bir martadan sanab, choʻntagiga soldi. Undan keyin daftarini ochib bu hisobni yozdi va daftarining jildidan boyvachchaning tilxatini chiqarib, uning qoʻliga berdi.
Biz joʻnamoqchi boʻldik.
— Bir oz tura turinglar, birga chiqamiz, — dedi Qori-Ishkamba, bir qoʻliga daftarni va ikkinchi qoʻliga sandaldagi xokandozni oldi.
— Bu kulni nima qilasiz? — deb soʻradim Qori-Ishkambadan.
— Bu hali butunlay oʻchgani yoʻq, oz boʻlsa-da, orasida qoʻri bor, ichkaridagi sandalga solaman. Agar xokandoz bilan qoʻymasdan, sandalning ichiga boʻshatsaydim, butunlay kul boʻlar edi. Endi xokandoz bilan qoʻyganimning hikmatini anglagan boʻlsangiz kerak.
— Angladim! — dedim kula-kula. Qori-Ishkamba daftar va xokandozni ichkari hovlisiga qoʻyib chiqqandan keyin, yoʻlakchada turib:
— Qani tushinglar! — deb bizga tovush berdi. Saroybon lampani koʻtarib zina boshida turdi, biz uning yorugʻida zinadan tushdik. Qori-Ishkamba saroybonga lampani oʻsha yerga qoʻyib oʻchirishni buyurdi.
Biz koʻchaga chiqdik. Qori-Ishkamba ham saroybonni ergashtirib, bizning orqamizdan chiqdi. Darvoza ichkaridan berklandi.
Biz hammamiz poyabzalfurushlik saroyigacha birga bordik. U yerdan Qori-Ishkamba bilan saroybon «Xoʻja Muhammadiy Parron» tagiga qarab yoʻnaldilar, biz Qemoʻxtgaron koʻli tomoniga qarab burildik. Hali ham yogʻmoqda boʻlgan qorning qalinligi toʻpiqqa yetgan edi.

* * *
Kunlardan bir kun Qori-Ishkamba Buxoroning Magʻoq machitida bomdod namozini oʻqidi, namozdan keyin boʻladigan masnaviyxonlikni eshitdi, soʻngra machitdan chiqib, eshik oldidagi supachaga oʻtirib, qandaydir duolarni oʻqib, tasbeh oʻgira boshladi.
Shu vaqtda oddiy dehqon kiyimida bir odam kelib, qoʻl qovushtirib, unga salom bergandan keyin, machit eshigining boshqa bir supachasiga oʻtirib, Qori-Ishkambaga qaray boshladi.
Qori-Ishkamba u odamni «Magʻoq machitga nazr atatan va oʻzini machitning nazrxoʻri, deb gumon qilgan bir dehqon», deb oʻyladi va undan koʻproq nazr undirish uchun bir necha minut yana ham balandroq ovoz bilan duo oʻqib, tasbeh donalarini hisob choʻtiday shaqirlatib oʻtirgandan keyin, qoʻlini yuziga surtib, uning salomiga javob qaytardi va unga:
— Xoʻsh, nazr-niyozingiz boʻlsa chiqaring, uka! — dedi.
— Mening nazr-pazirim-ku yoʻq, lekin sizdan qarz soʻramoqchiman, — dedi u dehqon.
— Qancha qarz olib, qancha foyda bermoqchisiz va zarkafilingiz kim? — soʻradi dehqondan.
Qori-Ishkamba bilan dehqon gaplashayotgan choqda Magʻoq machiti oldida doʻkonlari boʻlgan attorlar kela boshladilar, ular oʻz doʻkonlarini ochishdan burun bularning nimalar toʻgʻrisida gaplashayotganlariga qiziqib, gaplashuvchilarning oldilarida toʻplana berdilar.
Pul muomalasini va umuman pul toʻgʻrisidagi ishni hammadan yashirishni istagan Qori-Ishkamba odamlar oldida oʻzining boyagi soʻroqlariga javob olishni, oʻzicha «munosib» koʻrmay dehqonga:
— Turing, men bilan yuring, boshqa biron xilvatroq joyga borib gaplashamiz, — deb oʻrnidan turdi va dehqonni ergashtirib shonataroshlik tor koʻchasidagi tahoratxonaga kirdi.
Namoz vaqti boʻlmaganidan u yer tahorat oluvchilardan xoli va biron odamning kelib kirish ehtimoli ham yoʻq edi. Shunday boʻlsa ham, Qori-Ishkamba «ehtiyot yuzasidan» tahoratxona zshigini ichkaridan zanjirladi va dehqon bilan birga supachaga oʻtirib, unga haligi savollarni qayta boshdan berdi.
— Qancha pul qarz olib, qancha foyda bermoqchisiz va zarkafilingiz kim?
— Qori amaki! — dedi dehqon, — avval siz mening dardimni eshiting, u vaqtda mening qancha pulga muhtojligim oʻz-oʻzidan ma’lum boʻlib qoladi va qancha foyda berish kerakligim ham oʻshanda aniqlanadi,
— Xayr, gapiring!
— Men GalaOsiyoga qarashli Boʻlmaxoʻron qishloqlik, yer-suvli, uy-joyli dehqonman. Sangsabz qishlogʻining oqsoqoli Arbob Roʻzi oʻz yeri yonidagi yerlarimni koʻlga kirgizish uchun ustimdan bir janjal chiqardi. Qishlogʻimizning oqsoqoli Arbob Hamid ham unga yon bosdi. Oʻn besh kun qamalib chiqib, keyin qozixona eshigiga qatnay-qatnay bu janjal majjonan tugagan boʻlsa ham, shu oʻn besh kunda qozixonada boʻlgan besh yuz tanga xarajatni qozikalon mening boʻynimga yukladi. Janjal ustida turgan qozikalon odami bu pulni har kunda besh tanga foyda sharti bilan qozixona samovarchisidan qarz koʻtartirib, xarajatni toʻlattirdi. Mana shu kungi namozi bomdodda besh yuz tanga qarzim — besh yuz iigirma besh tanga boʻldi, agar peshin na-mozigacha topib bera olmasam, besh yuz oʻttiz tanga, xuftongacha bera olmasam, besh yuz qirq besh tanga, ertaga qolsa besh yuz ellik tanga boʻladi va shunday bora bersa oʻn besh kun oʻtmay men butun yer-suvim va uy-joyimdan ajralamai. Shuning uchun arzonroq foyda va uzoqroq muddat bilan hojatimni chiqararmikansiz deb, oldingizga boʻyin egib keldim.
Qori-Ishkamba «bunday yogʻliq oʻlja qanday boʻlib qishloq oʻlimsaxoʻrlari changaliga tushmay, menga kelibdi, bu orada biron tuzoq yoʻqmikin», deb shubhalanib dehqondan soʻradi:
— Qishlogʻingizda holingizni biladigan, halolligingizga koʻngli toʻladigan biron sudxoʻr boy yoʻqmidiki, siz ularga bormay, menga keldingiz?
— Bor! — dedi dehqon, — mening boshimda oʻsha janjalni qoʻzgʻagan Arbob Roʻzi va unga yon bosgan Arbob Hamid qishloqning sudxoʻr boylari, lekin ular, qarzga bergan pullarning foydasiga qanoat qilmaydilar, balki yer-suvni garovga olib, foyda ustiga foyda zamlab, oz vaqtda meni yerdan mahrum qiladilar. Boya sizga aytganimday, ularning bu janjaldan maqsadlari yerimni qoʻlimdan tortib olishdir.
— Men ham, — dedi Qori-Ishkamba, — yeringizni garovga olmasdan turib, sizga pul qarz bera olmayman.
— Tuzuk, — dedi dehqon, — siz ham yerimni garovga olib, qarz bersangiz, lekii mening eshitishimcha, siz qishloqqa chiqib yer-suv egallab, dehqonchilik qiladigan odam emas ekansiz. Shuning uchun qishlogʻimizdan bir kishi: «Agar shu kishidan qarz olsang, yering oʻz qoʻlingda qoladi», — deb meni sizga yubordi.
— Hoʻp, — dedi Qori-Ishkamba rozilik ohangi bilan, — har yuz tanga uchun oyda qancha foyda berasiz?
— Besh tanga!
Haligacha har yuz tanga uchun oyda ikki yarim tangadan ortiq foyda yuzini koʻrmagan Qori-Ishkamba «besh tanga»ni eshitib, yuragi yorilar darajada shodlangan boʻlsa ham, yana bir oz orttirish umidi bilan:
— Yoʻq — dedi, — har yuz tanga uchun oyda oʻn tanga bersangiz, bu ishni qilaman, boʻlmasa yeringizga koʻz tikkan oʻsha qishloq sudxoʻrlari oldiga bora bering!
— Qishloq sudxoʻrlari, — dedi dehqon, — jumladan, Arbob Roʻzining oʻzi ham, mening yerlarimni garovga olish sharti bilan har yuz tanga uchun oyda oʻn tanga taklif qildilar. Mep «erim qoʻldan ketadi», deb bu taklifni qabul qilmadim. Sizni menga insofli sudxoʻr, yuz tanga uchun oyida ikki yarim tangaga rozi boʻladigan sudxoʻr, deb darak berdilar. Shunday ham boʻlsa men insof qilib, qishloq boylari taklif qilgan bahosining yarmisini, ammo oʻzingiz shahar xalqidan olib turgan foydaning ikki baravarini takli qildim. Agar bunga unaman, oʻsha qishloq sudxoʻrlar talab qilganday oyda oʻn tanga talab qilsangiz, siz bilan ular orasida qanday farq qoladi? Natijada baribir mening yerim oz vaqtda qoʻlimdan ketadi. Chunki bunday ogʻir foydani toʻlay olmayman, siz darrov mening yerlarimni oʻsha boylarga sottirib olasiz, lekin oʻshanda ham shart qilingan hamma foyda unmaydi. Bir ish qilingki, «na six kuysin, na kabob», na mening yerlarim qoʻldan ketsin, na siz shahar xalqidan oladiganingiz foydaning ikki baravari boʻlgan foydadan mahrum qoling!
Qori-Ishkamba oʻzining manfaatiga muvofiq boʻlgaq bu soʻzga qarshi ayta oladigan biror javobi boʻlmasa ham, boshqa yoʻl bilan foydani yana bir oz orttirmoqchi boʻldi.
— Xayr mayli, boring, baraka toping, faqat mening namozxon pokiza odamligimni nazarga olib, duolarimdan umid qilib, yuz tanga uchun oyda olti tanga foyda bering, bir oyda bir tanga qayerga ketmaydi! Oʻshanda ham siz uchun besh yuz tanga, har oyda, qozixona samovarchisiga beradiganingizga koʻra yetti yuz yigirma tanga arzon tushadi.
— Xayr mayli, boring, siz ham baraka toping! — dedi peshin vaqti yaqinlashib qozixona samovarchisiga beriladigan pulning yana besh tanga orttirishidan qoʻrqqan dehqon, — unday boʻlsa, pulni darrov bering, men olib samovarchiga toʻlay.
— Ey, qiziq gapirasiz-ku, — dedi Qori-Ishkamba, — men sizni tanimasdan qanday qilib sizga pul beraman? Avval borib yer-suvingizni aniqlashim, uni xatlashim kerak, bundan boshqa siz biror inobatli, yerli-suvli zarkafil topishingiz kerak. Undan keyin men pul bera olaman.
— Xoʻp, — dedi dehqon, — boring, oʻz koʻzingiz bilan yerlarimni koʻring, qoʻshnilarimdan mening qanday odamligimni tekshiring. Lekin «zarkafil top» deb oʻtirmang, chunki, birinchidan zarkafil — qarzdor pul bera olmagan vaqtda naqd pul chiqarib berish uchun kerak. Mening doʻstlarim orasida unaqangi puldor odam topilmaydi, ularning hammalari kundalik mehnatlari bilan kun koʻrib yurgan odamlar, ikkinchidan, zarkafil pul egasining koʻnglini toʻldirish uchun kerak, mei oʻz yerlarimni sizga xat qilib berganimdan keyin agar men sizning pulingizni bera olmasam, siz darrov yerlarimni sottirasiz. Bu orada zarkafilning nima kerakligi bor?
— Xoʻp, — deb Qori-Ishkamba bu shartga ham rozi boʻldi.
— Endi yerlarimni tekshirish va vasiqa qilish uchun qachon borasiz?
— Shu ikki-uch kun orasida.
— Jon Qori aka, erta-indin boriig, samovarchining gardanimdagi qarzi ogʻirlashib ketmasin, — deb dehqon oʻrnidan qoʻzgʻaldi.
— Tez borish uchun harakat qilib koʻraman, — deb Qori-Ishkamba ham oʻrnidan turdi va tahoratxonadan chiqa turib, dehqondan soʻradi:
— Boʻlmaxoʻranga borsam sizni kim deb soʻrogʻlay?
— Hamrohrafiq, — dedi dehqon va Qori-Ishkambadan tezroq borishini yana bir marta yalinib soʻragandan keyin, taroqchilik koʻchasidan oʻtib, rastadan chiqib ketdi. Qori-Ishkamba boʻlsa, katta rastaga chiqib, kundalik ishlari orqasidan tushdi.

* * *
Qori-Ishkamba Hamrohrafiq bilan qilgan suhbatining ertasiga erta bilan shahardan chiqib, Gala Osiyo tomoniga qarab piyoda yoʻlga tushdi.
Piyoda yurishda semizligi, qornining kattaligya azob bersa ham, u iloji boricha tezroq yugurmoqda va tergag botib, nafasi qisilsa ham, yoʻrtib loʻkillamoqda edi. Uning bunday shoshilishidan maqsadi Gala Osiyodagi qozikalon noibi qishloqlarga chiqib ketmasidan burun borib noibxonada topmoq va uning vositasi bilan Hamrohrafiqning ahvolini tekshirmoq edi.
Qori-Ishkamba Gala Osiyoga yetishib, noibxonaga kirayotganida noibni ot ustida uchratdi. U Qori-Ishkamba kutganday qishloqlarga chiqayotir edi.
Qori-Ishkambaning kirib kelishini koʻrgan noib otdan tushdi-da, u bilan quchoqlashib koʻrishdi.
Qori-Ishkamba bilai noib koʻrishayotgan choqda noibxonadagi mulozimlar, sayislar va otboqarlar qiqirlashib kulishdan oʻzlarini tiya olmadilar, chunki bularning koʻrishishlari ikki odamning quchoqlashib koʻrishishidan koʻra, koʻproq yonma-yon qoʻyilgan ikki xumga oʻxshar edi — noib ham Qori Ishkambaday qorni katta va semiz bir odam edi. Noibning Qori-Ishkambada farqi faqat boshi va yuzining kichikligida, kamsoqolligida edi, boshi shu darajada kichkina ediki, uzoqroqdan uni koʻrganlar «gʻalla toʻldirib ogʻzi bogʻlanib qoʻyilgan qanor boʻlsa kerak», deb oʻylar edilar. Haqiqatan ham uning yoʻgʻon gavdasi ustidagi kichkina bosh tutamlab bogʻlangan toʻla qanorning ogʻziga oʻxshar edi. Bir-birovlariga yopishganlari holda qoʻllari bir-birovlarining qoʻltiqlariga yetmagan bu besoʻnaqay ikki doʻst oʻz ahvollaridan oʻzlarining ham kulgilari qistab, koʻrishib boʻlgach, qoʻl ushlashib kula-kula mehmonxonaga kirdilar.
Noib, ovqat yeyishda ham Qori-Ishkambaning oʻzginasi edi, bu toʻgʻrida uning farqi yolgʻiz shu ediki, Qori-Ishkamba qornini oʻz hujranishinlari va qarzdorlar dasturxonlaridan «toʻldirsa», noib oʻtiga ishi tushga qishloq boylarining yogʻliq ziyofatlarini yeyish bilan birga, kambagʻal dehqonlarni talab, toʻplagan qoʻy, qoʻz va soʻqimlarini soʻyib, oʻz uyida ham yer edi va kambagʻalroq odamlarni oʻz dasturxoni boshiga yoʻlatmas ham, oʻzi va Qori-Ishkambaga oʻxshagan qorni kattalardan ziyofatini ayamasdi.
Mehmonxonaga kirib oʻtirishlari bilanoq noib oʻz mahramini chaqirib, dasturxon buyurdi.
— Hozircha dasturxon bilan birga bir tovoq yaxna goʻsht keltir va darrov ikki tovuqni qovurishga buyur - dedi-da, Qori-Ishkambaga qarab soʻradi:
— Qanday sabab bilan shahardagi javob muomalalaringizni tashlab qishloqqa chiqdingiz?
— Choy buyuring, bir ikki piyola choy ichib, ham hordigʻimni chiqaray, ham qorinni siz dasturxonga qoʻyadigan taomlarni shipirish uchun tayyorlay, bir oz dam olganimdan keyin, qishloqqa chiqishimning sababini aytib beraman. Bir tosh yoʻlni piyoda bosib, jonim halqumimga kela yozdi.
— E, hali piyoda keldingizmi? Shunday vaqtlarda foydalanish uchun nega biron ulov saqlamaysiz?
— Men tishi bor arrani uyimga yoʻlatmaymanu, ot yoki eshak saqlaymanmi? — dedi Qori-Ishkamba va mahram olib kirgan choy bilan dasturxonga koʻzi tushgan hamon gapdan toʻxtadi.
Dasturxon yozildi, yaxna toʻgʻralib oʻrtaga qoʻyildi va choy quyildi.
Qori-Ishkamba ovqatdan burun chon ichmoqchi boʻlsa ham, yaxna goʻshtni koʻrdi-yu, choydan kechib yaxna solingan tovoqning ustiga butun gavdasi bilan egildi.
Uy egasi ham yogʻliq parchalarni olib ogʻziga tiqishga oʻz mehmonidan qolishmasdi.
Qori-Ishkamba ovqat vaqtida gapirishga odat qilgan boʻlmasa ham, uy egasining oʻziday ovqat yeyishdan kunlashib boʻlsa kerak:
— Siz ham haligacha ovqat yemaganmi edingiz? — deb soʻradi.
— Yegan edim, — dedi noib, lekin yolgʻiz yeyilgan ovatning mazasi boʻlmaydi va ishtaha ham yaxshi ochilmaydi.
— Ishtahangizni ochish uchun sizga hamtovoq kerak ekan, nega oʻz odamlaringizdan birortasini dasturxonga chaqirmadingiz.
— Doimiy hamtovogʻim bor — u mahramim, u har mahal dasturxon boshida men bilan birga oʻtiradi. Lekin u ovqatni juda oz yeydi, «chimxoʻr hoʻkiz ochlikdan oʻladi», deganlariday, uning «chilp chilp» qilib ovqatlanishi mening ishtahamni battarrok boʻgʻib qoʻyadi, — dedi noib va izoh berishga kirishdi. - Chunonchi shu bugun erta-bir dona qovurilgan tovuq bilan bir tovoq toʻgʻralgan yaxnani dasturxonga keltirib qoʻydilar, hamtovogʻim boʻlgan mahramim bir-ikki burda non bilan bir-ikki parcha yaxna goʻshtdan ortiq yeya olmadi. Buni koʻrib mening ham ishtaham boʻgʻildi. Koʻngil tilar-tilamas zoʻrgʻa tovuqni yeb tugatdim, ammo yaxnadan boʻls uch parchadan ortiq yeya olmadim.
Qori-Ishkamba oʻz odatining aksicha oʻlaroq, ovqat vaqtida bir-ikki ogʻiz gapirib, u vaqtda tovoqdan ovqat olishi birmuncha keyinga qolgan boʻlsa ham, bunda ziyon koʻrmadi, ovqat yeyishda dunyoda birdan-bir raqib boʻlgan hamtovogʻini gapga solib qoʻyib, oʻzi goʻshtlarn chaynamay yuta berdi, noib oʻz chimxoʻrligini gapirib boʻlguncha yaxna tovogʻi boʻshadi ham uning oʻrniga qip-qizil qilib qovurilgan ikkita tovuq keltirildi, bir oxurdan kunjara yeyayotgan bir juft hoʻkizday ikki doʻst tovuq goʻshti ustiga engashdilar. Endi uy egasi ham indamasdan ovqat yeyishga kirishdi, u «oling-oling» deydigan manziratga ham oʻrin qoldirmay, tovoqdan katta parchalarni koʻtarayotgan hamtovogʻini mehmondorli nazokati uchun ora-sira boshi va qoʻli bilan “oling” degan ma’noda imlab qoʻysa ham, biron ogʻiz gapirmasdi.
Tovuqlar ham yeyilib boʻlib, dasturxon yigʻishtirilib olingandan keyin, choy ichish iavbati keldi va choy vaqtida Qori-Ishkamba oʻzining kpshloqqa chiqish sababini aytib berib, noibdan uning qoʻl ostida boʻlgan Boʻlmaxoʻron qishlogʻidagi Hamrohrafiqning ahvolin soʻradi va
— U bilan oldi-berdi qilsam kuyib qolmasmikanman? — dedi.
— Yoʻq, kuymaysiz, — dedi noib, — birinchidan, oʻziga tinch bir dehqon, besh tanob milk yeri[10], bir toqa[11] hoʻkizi va bir sigiri bor ogʻa-inisi yoki qoʻlidan ish keladigan katta oʻgʻli boʻlmasa ham, oʻzi ishchan odam boʻlganidan yerlarini gulbogʻchaday obod qilgan va betanob yerdan oʻn tanob, balki undan ham koʻproq yerning hosilini oladi, ikkinchidan, u toʻgʻri va kishining haqidan qoʻrqadigan odam, uchinchidan, juda sodda, sofdil va ishonuvchan bir kishi, shuning uchun «yomgʻirdan qochib, qorga tutilgan» odamday, qishloq sudxoʻrlardan qochib sizning tuzogʻingizga ilinibdi.
Qori-Ishkamba noibning bu gapidan zavqlanib kuldi va noib oʻz soʻzini davom ettirib dedi:
— Mana shunday mulkli, asbob-uskunali, oʻziga tinch, toʻgʻri va soddadil dehqonda sizday odamning puli kuymaydigina emas, balki u sizga govmish sigirday bir necha yil sut, qaymoq bera oladi.
— Birov uni yoʻldan ozdirib, niyatidan qaytarsa nima qilaman?
— U vaqtda, — dedi noib, — qozi kalon muhri bilan muhrlatib sizga beriladigan bir parcha xat sizning qoʻlingizda «oʻtkir pichoq» vazifasini bajaradi va u pichoqni ishlatib, uning terisini shilib, sizga topshiradigan «qassob» men boʻlaman.
— Demak, Hamrohrafiqqa pul qarz berishim maslahat?
— Maslahat, — dedi noib, — lekin u qishloqqa borib, u yerning katta-kichiklari orasida gaplashib, vasiqa tayyorlashimiz kerak.
Unday boʻlsa oʻsha yerga boraylik. — Boramiz! — deb noib otlarni tayyorlashga buyurdi.

X
Noib bilan Qori-Ishkamba Boʻlmaxoʻron qishlogʻiga yetib bordilar. Umrida biror marta boʻlsin ot minmagan Qori-Ishkamba ot ustida qiziq koʻrinar edi: uning qavatma-qavat kiygan choponlarining barlari ot ustiga yoyilib ketgan, sallasi oldin tushib, qosh-koʻzini bosgan, pechlari ochilib har tomonga osilgan, oʻzi ikki qoʻllab egar qoshini mahkam tutgan edi va noibning mulozimlaridan boʻlgan bir otliq u mingan otning yuganidan yetaklab borardi.
Kulgi uchun boʻlsa kerak noib, uning umrida ot minmaganligini bila turib, joʻrttaga uii sovutilmagan, yosh, chars va asov bir otga mingizgan edi, u mingan ot oʻz yonida, oʻzini yetaklab borayotgan otliqning otini tishlamoqchi boʻlib, har zamonda bir unga ogʻiz solardi, boshqa biror otning kishnashini eshitganida — ikki-uch kishnab unga javob berardi yoki biror narsadan hurkkan boʻlib bir tomonga olib qochmoqchi boʻdardi yoki chiroqpoya[12] boʻlib oldingi oyoqlarini osmonga koʻtarardi...
Otning munaqa harakatlarining har birida shoʻring qurgʻur Qori-Ishkamba oʻn marta oʻlib, oʻn marta tirildi, «voy oʻlaman» deb dod dedi, ammo noib va UNING odamlaridan kulgidan boshqa «yordam» ola olmadi, oʻzini otdan tashlamoqchi boʻldi, ammo tashlay olmadi. Agar uning otini yetaklab borayotgan yigitning chaqqonligi ustaligi boʻlmasaydi, haqiqatan ham u otdan yiqilib oʻlar, hech boʻlmaganda boshi yorilib va qoʻl-oyogʻi singan boʻlardi.
Boʻlmaxoʻron qishlogʻining aholisi noibni hech vaqt shu kungiday kulgi va qiygʻos bilan qarshi olmagan edi, ular har vaqt noib qishloqlariga kirib kelganda «boshimizga yana qanday balo keltirdi ekan?»deb qaygʻuga tushardilar. Bu safar ham ularning yuraklari shunday qaygʻudan xoli boʻlmasa-da, Qori-Ishkambani otga mindirib kelish manzarasi ularni kuldirmay qoʻymadi. Kishloqning katta-kichigi, keksa chollarigacha koʻchaga chopib chiqdilar va qishloqqa kirib kelgan «maymunboz»ning tevaragiga yigʻilganday, uning atrofini oʻrab oldilar.
Bu tasodifiy qarshi oluvchilarning oldilarida, haqiqiy va haqiqatni shodlik bilan qarshi oluvchi boʻlib, qishloq oqsoqoli Arbob Hamid turar edi. Arbob Hamid otda kelayotgan noib bilan va uning ishorasi boʻyicha Qori-Ishkamba bilan koʻrishgandan keyin, oldinga tushib, ularni boshlab borib, oʻz hovlisiga tushirdi.
Noib va uning yoʻldoshlari shohsupa ustiga chiqib oʻtirishlari hamon, oqsoqolning odamlari bir semiz qoʻzini keltirib supa oldida — noibning koʻzi tushadigan joyda soʻydilar. Bu endi oqsoqolning noibini qanday shodlik bilan qarshi olganining amaliy alomati edi.

* * *
Dasturxon yozildi, meva-cheva tortildi, qishloq kattalari ham noib oʻtirgan supaga chiqib, dasturxon boshiga oʻtirdilar. Eski toʻn faqirlar boʻlsa, daraxtlarning tubiga, devorning tagiga oʻtirib, «noib boshimizga yana qanday baloni olib keldi ekan?» deb bir-birovlari bilan pichirlashmoqda edilar, Qori-Ishkambaning qoʻrinishidan paydo boʻlgan kulgi va shodlikdan endi asar qolmagan edi.
Xalq orasida Hamrohrafiqni koʻrmagan noib, uning qayerdaligini oqsoqoldan soʻradi.
— U yavonda[13] bugʻdoy oʻrayotgan boʻlsa kerak, — deb javob berdi oqsoqol.
— Biron odam yuborib, uni chaqirtirib keltiring! — dedi noib.
Oqsoqol pastda oʻtirgan bir bolani chaqirib, Hamrohrafiqni aytib kelishga buyurgandan keyin:
— Unda nima ishingiz bor? — deb soʻradi noibdan. Noib oqsoqolning javobiga Qori-Ishkamba bilan Hamrohrafiq oralaridagi boʻlajak oldi-berdining xomchoʻtini hikoya qilib bergandan keyin:
— Bugun sizlarning huzuringizda mana shu ishni uzil-kesil qilib, vasiqa tayerlash uchun keldik, — dedi.
— Koʻp yaxshi, xush kelibsizlar! — dedi oqsoqol noib va Qori-Ishkamba tomonga qarab, oʻng qoʻlini koʻkragiga qoʻydi-da, boshini hurmat bilan eggandan keyin, gapini davom ettirdi:
— Lekin biror yer, bogʻ, yo hovli sotiladigan yoki garovga qoʻyiladigan va qanday yoʻl bilan boʻlsa boʻlsin, boshqa biror odamning qoʻliga oʻtkaziladigan boʻlsa, shariat yuzasidan hammadan burun u mulkni qoʻshnisida boʻlgan mulklarning egalariga taklif qilish kerak, agar ular «bizga kerakmas» desalar, undan keyin chetdan kelgan odam mulkka qadam bosa oladi.
Ammo yer oluvchi Qori akam boʻlsalar, bu savdoning ustida oqsoqollik qilib, bizning vazifamizni yengillashtiradigan siz boʻlsangiz, biz hech bir soʻzsiz bunday ishni qutlaymiz.
— Qori akam boʻlsin, yo boshqa biroq shaharlik boy boʻlsin, shahardan uzoq boʻlgan bunday qishloqqa kelib dehqonchilik va mulkdorlik qila olmaydi. Oʻzining hamqishloqlarini, oʻz koʻzi oldida, oʻz yeriga ega qilib qoʻyish alamiga chidayolmasligini chamalagan Hamrohrafiqning oʻzi bu ishni topgan. Hozircha uning yerini Qori akamning nomlariga xatlaymiz, bu kishining beradigan qarzlari foyda tugʻib, yerning arziydigan narxiga yaqinlashgandan keyin, albatta, uni sottirib, oʻz pullarini undiradilar. U vaqtda bu yerni qoʻshni boʻlgan mulk egasiga oʻtkazasizlarmi, boshqa biron kishiga berasizlarmi, ixtiyor sizlarda. Har holda Qori akamning qadamlari oʻz qishlogʻingizga tegishidan siz va qishloqning boshqa kattalari ziyon koʻrmaysizlar. Bu kishi qoʻllari uzun, barakali odam, — dedi noib va
— Hamrohrafiq yerlarining yonidagi yerlarning egasi kim? — deb soʻradi oqsoqoldan:
— Sangsabz qishlogʻining oqsoqoli Arbob Roʻzi, — deb javob berdi oqsoqol, — ana oʻzlari ham kelib qoldilar!

* * *
Supaning oldiga kelgan Arbob Roʻzining hurmatiga supadagilar oʻrinlaridan turdilar, u supaga chiqib, noib, Qori-Ishkamba va noibniig odamlari bilan koʻrishgandan keyin, uy egasi Arbob Hamiddan yuqoriga oʻtirdi-da, Boʻlmaxoʻron qishlogʻining kattalariga qarab:
— Koʻrganimiz — koʻrishganimiz, — dedi.
Arbob Hamidning odamlari, Arbob Roʻzi noibga tortiq qilib keltirgan bir qop ertagi qovunni hovuzboʻyiga terib qoʻydilar, ustiga toʻrtta qovurilgan tovuq qoʻyilgan bir dasturxon, moyli issiq patirni boʻlsa, har joy-har joyga tashlab va ikkita patir bilan tovuqlarni noibning oldiga eltib qoʻydilar.
Noib tovuqlardan ikkitasini dasturxonning quyi tomoniga itarib, qolgan ikkitasini oʻzi bilan Qori-Ishkambaga yaqinroq joyga qoʻydi.
Noibning, tovuqlarning ikkitasini oʻz oldidan uzoqlashtirganidan jahli chiqqan Qori-Ishkamba achchigʻlangan bir vaziyatda unga qaradi va shu qarash bilan goʻyo undan bu «yaramas» ishning sababini soʻraganday boʻldi.
Qori-Ishkambaning bu qarashining ma’nosini tamoman tushungan noib yuzini burishtirgani holda, uning koʻziga bir tikilib oldi. Goʻyo shu tikilish bilan «shahar xalqiga koʻra toʻqroq boʻlgan qishloq aholisi oldida bunday ochkoʻzlik koʻrsatish yaramasligini» unga tushuntirmoqchi boʻldi.
Lekin Qori-Ishkamba, parchalab supadagilarning oldiga qoʻyilgan u ikki tovuqni qoʻlga kirgizishdan umidini uzgan boʻlsa ham, koʻzini undan uzmas va qoʻli oʻz oldidagi tovuqlar goʻshtini olib, ogʻziga solayotgani holda, nazarini boshqa odamlar ogʻziga kirayotgan u tovuqlariing goʻshtidan uzmasdi.
Noib va Qori-Ishkamba oldilaridagi tovuq qovurmasi yeyilib tugatilmasdanoq, dasturxonga qoʻzi qovurmasi keltirildi. Qoʻzi qovurmasi tovoqlari boʻshayotgan choqda tovoqdagi palovlarni keltirdilar.
Supadagilar qorinlari yorilar darajasiga yetguncha ovqatlanib turganda, supadan nariroqda — daraxt va devor tublarida oʻtirgan faqir-fuqaroni hech bir kishi esga olmas edi. Hatto noibning maxsus chaqirigʻi bilan kelgan va bu moyli ziyofatlar uning ustidan va uni talash munosabati bilan boʻlayotgan Hamrohrafiqqa ham hech kim qaramasdi. U ham eski toʻnlar qatorida bir daraxt tubida pisib oʻtirar edi.
Nihoyat boʻshagan tovoqlarni yigʻishtirdilar, sarqit ovqatlar haligi faqirlarga berildi, dasturxon tovuqlar oldiga qoqildi, chaynalgan suyaklar itga tashlandi, qovunlar bilan toʻlatilgan barkashlar qator qoʻyildi.
Qovun yoyilib boʻlgandan keyin, uning qirilgan, qirilmagan poʻchoqlari ham «sadaqa» qilindi.
Oxiri Qori-Ishkamba tomonidan oʻqilgan bir duo bilan dasturxonga fotiha berildi.

* * *
Noib, Qori-Ishkamba bilan Hamrohrafiq oralarida boʻlgan kelishuvni hikoya qilib, Hamrohrafiq yerlariga shafilik[14] da’vosida boʻlgan Arbob Roʻzining ruxsatini olgandan keyin, Arbob Hamidga qarab:
— Hamrohrafiqni bu yerga chaqiring, oqsoqol! — dedi.
Oqsoqolning imlab chaqirishi bilan Hamrohrafiq supaga chiqib, kattalarga salom bergandan keyin, bir burchakda pisib oʻtirdi. Noib unga qarab Qori-Ishkambaning muhtojlikka tushgan odamlarga «xayrixohligi»dan, lekin uni tanimagani uchun uiing haqida shubhada boʻlganidan, bu toʻgʻrida oʻzi uning koʻnglini toʻldirib «Hamrohrafiq yaxshi va toʻgʻri odam» deb ta’rif qilib oʻzi boshlab uni bu yerga olib kelganini gapirganidan keyin:
— Shu ishni bitkazsak menga yaxshigina xizmatona berasan-da, — dedi.
Hamrohrafiq uning bu «xizmatlari» muqobiliga «qulluq» deganday qilib, qoʻlini koʻksiga qoʻyib boshini egdi.
— Bular oʻzaro kelishganlari juda yaxshi, — dedi Arbob Hamid. — Bizku bu savdoning ustida yoʻq edik, siz aytib bering noib eshon, qishloqning katta-kichigi bularning oralarida qanday muomala boʻlayotganini eshitsinlar.
Noib Hamrohrafiq huzurida u bilan Qori-Ishkamba oralarida boʻlgan kelishuv shartlarini — foydaning miqdorini va besh tanob yerni xat qilib berishni yana bir marta hikoya qilgandan keyin:
— Biziing vazifamiz, mana shu shartlarga binoan, shar’iy vasiqa qilib, muhrona, kotibona, xizmatona va shirinkoma olishdir, — dedi va oʻz juzgiridan[15] qogʻoz va qalamdonidan qalam chiqarib, Hamrohrafiqqa qarab soʻradi:
— Qancha pul qarz olmoqchisan?
— Bilmasam? — dedi Hamrohrafiq, — samovarchidan besh yuz tanga qarzim bor, ikki kunlik foydasi bilan besh yuz ellik tanga boʻladi.
— Ya’ni besh yuz ellik tanga qarz olmoqchimisan? — deb soʻradi noib.
— Xa!
— Xatni muhrlatib, qori akaga berib, u kishidan pul olganinggacha samovarchining foydasi yana yigirma besh tanga ortib, undan qarzing besh yuz yetmish besh tanga boʻladi. Shu mablagʻni olsang boʻladimi?
— Boʻladi!
— Boshqa xarajatlar uchup paqd puling bormi? Hamrohrafiq «yana qanday xarajatlar bor ekan?» deb bir oz oʻylab turib:
— Yoʻq, biron qora pulim ham yoʻq! — degandai keyin: — Yana qanday xarajat boʻladi? — deb soʻradi.
— Ey, sen dunyodan butunlay xabarsiz ekansan-ku, — degandan keyin noib boshqa xarajatlarni sanay boshladi.
— Axir sening ishing ustiga qadam ranjida qilib, la’lida toʻqqiz non olib kelgan katta oqsoqol — Arbob Roʻziga yigirma besh tanga qadam haqi bermaysanmi? Bu bilan senga kerak boʻlgan pul — tappa-taxt olti yuz tanga boʻladi, shuncha ziyofatlar qilgan va oʻlik-tirigingni bajaradigan oʻz qishlogʻingning oqsoqoli Arbob Hamidga qirq tanga bermaysanmi? Janobi shariatpanoh qozi kalonga muhrona, menga kotibona va mulozimlariga xizmatona — hammasi ichida qilib ellik tanga bermaysanmi?
Arbob Hamid noibning soʻzini boʻlib:
— Bu oz, hech boʻlmaganda qozixona xarajati uchun yuz tanga berishi kerak, — dedi.
— Yuz tanga berish kerak, lekin biz shu ellik tangaga qanoat qilamiz, qolgani uchun duo qilsin, — dedi noib va oʻz gapini davom qildirdi:
— Mana shu oz-oz hisoblangan xarajatlarni, samovarchiga toʻlaydigan pulga zam qilsang, hammasi boʻlib senga yetti yuz tanga kerak boʻladi.
Noib Hamrohrafiqqa kerak boʻladigan pulning miqdorini aniqlagandan keyin, Qori-Ishkambaga qarab dedi:
— Siz mana shu yetti yuz tangani naqd berasiz, buning bir yillik foydasini hisoblab, ustiga zam qilib oʻsha mablagʻga Hamrohrafiqning besh tanob yerini sizning nomingizga shar’iy xat qilamiz, bir yil oʻtgandan keyin agar Hamrohrafiq foyda bilan tani pulini sizga toʻlasa, sizlarning oralaringiz ochiq boʻladi, agar yolgʻiz foydasini toʻlasa, shu xatning hukmi ikkinchi yilga ham choʻziladi va uchinchi yilida ham gap shunday: qachonki, Hamrohrafiq foydani oʻz vaqtida toʻlamasa yoki umuman toʻlovdan bosh tortsa, uni quvib yuborib yerni butunlay egallashga yoki yerni sotib, oʻz pulingizni undirishga haqqingiz bor.
— Xoʻp, — dedi Qori-Ishkamba, — yetti yuz tanganing bir yillik foydasi ustiga zamlangandan keyin kancha boʻladi?
— Qancha boʻlishini siz mendan yaxshiroq bilasiz, — degan holda noib yozish-chizishga kirishdi va hisoblab boʻlgandan xeyin:
— Yetti yuz tanga, har yuz tanga oyida olti tangadan, bir yilda besh yuz toʻrt tanga foyda tugʻar va agar buni tani pulga zam qilsak, bir ming ikki yuz toʻrt tanga boʻlar ekan, — dedi.
— Bu hisobingizda men koʻp zarar tortaman, — dedi Qori-Ishkamba.
— Qanday zarar? — deb soʻradi ajablanib noib va davom etdi: — Axir kelishuvlaringiz har yuz tangaga onda olti tangadan emasmi?
— Toʻgʻri, olti tangadan, — deb javob berdi Qori-Ishkamba.
— Shu hisob yuzasidan yetti yuz tanganing foydasi oyda qirq ikki tanga boʻlmaydimi?
— Shunday.
— Axir, oʻn ikki qirq ikki-besh yuz toʻrt tanga boʻl maydimi?
— Boʻladi!
— Unday boʻlsa, bu hisobda qanday zarar yoki aldov bor? — dedi noib gʻolibona bir ohang bilan.
— Bu yerda boshqa bir nozik nuqta borki, uni bu kabi kunda shunday hisoblar bilan bosh qotirib yurganlardan boshqa odamlarning tushunishlari qiyin, dedi Qori-Ishkamba kulimsirab.
— Unday boʻlsa bnzga ham oʻsha «nozik nuqta»ni tushuntiring! — dedi noib avvalgi jiddiy ohang va oʻz qilgan hisobga butunlay ishongan vaziyatda.
— Mana bunday, — deb izoh berishga qirishdi Qori-Ishkamba, — men shahar xalqiga pul qarz bersam foydasini oyma-oy olaman va har oy foydadan undirgan pullarimni yana birovning «hojatini chiqarish uchun qarzga berib, undan ham foyda olaman. Amm Hamrohrafik ukamga beradngan pulimning foydasin bir yil oʻtgandan keyin oladpgan boʻlsam, mening foydadan unadigan pullarim uning qoʻlida bekor yotgan boʻladi. Bu men uchun katta zarar.
— Xoʻp, foydalaringizning foydasi bir yilda qancha boʻladi? — deb soʻradi noib bir oz boʻshashib.
— Masalan, — dedi Qori-Ishkamba bir necha minut barmoqlarini bukib-ochib, jim turgandan keyiy kasrlarni hisobga olmay «dehqonlar tushunadiganday qilib aytsak, birinchi oyda unadigan qirq ikki tanga oʻn bir oyda yil oxirigacha (har yuz tanga oyda olti tanga yuzasidan) yigirma yetti yarim tanga foyda tugʻadi. Ikkinchi oydagi qirq ikki tanga oʻn oyda yigirma besh tanga foyda tugʻadi va hokazo; agar bularning hammasini yil oxirigacha hisoblasak bir etak pul boʻladi.
— Xoʻp, endi tushundim, — dedi noib tamoman qanoatlangan holda, — lekin buning umumiy xulosasini, men chiqara olmayman, oʻzingiz hisoblab bering!
— Jonim bilan, — degan holda Qori-Ishkamba noibning oldidagi qalam-qogʻozni olib, hisoblay boshladi va bir oz yozib-chizgandan keyin:
— Bir yilda yetti yuz tanga foydasining foydasi (oʻzimcha, aytganda «navirasi») bir yuz oltmish besh tanga boʻladi, — dedi.
— Demak bu mablagʻni avvalgi bir ming ikki yuz toʻrt tangaga zam qilsak, — dedi noib, — Hamrohrafiqning Qori akamdan bir ming uch yuz oltmish toʻqqiz tanga qarzdor boʻlishi kerak boʻladi. Shunday emasmi, Qori aka?
— Shundayku-ya, — dedi Qori-Ishkamba, — lekin bunaqa hisoblarda kasrlarni koʻp hisobga olib oʻtirdilar, shuning uchun «dehqonlar tushunadigan» qilib toʻppa-toʻgʻri bir ming toʻrt yuz tanga yozing qoʻying! Haligacha natijasini kutib jim turgan Hamrohrafiq, bu gapni eshitishi bilan, tutun chiqarib kuyib urgan oʻtning birdan alangalanganiday oʻrnidan irgʻib turib:
— Uyimni kuydirmoqchi boʻlsanglar, oʻt qoʻyib birdan yondiringlar, yerimni sotib boʻlib olinglar, oʻzimni qishloqdan quvib yuboringlar, bular bilan ham koʻngillaringiz tinchimasa, oʻzimni tutib olib borib, amir zindoniga qamatinglar yoki dorga ostiringlar, ammo aslo oʻz ixtiyorim bilan bunday savdoga rozi boʻla olmayman, — dedi.
Majlisdagilar Hamrohrafiqning bu qiligʻiga piqirlashib kulib boʻlgandan keyin, Arbob Hamid unga arab:
— Hamro uka, rozi boʻlmasang, mayling, — dedi, — yuking qoningni buzmasdan, joyingga oʻtir va mening gaplarimga javob ber!
Hamrohrafiq oʻtirdi, oqsoqol undan soʻradi:
— Shu balolarni sening boshingga men keltirdimmi?
Hamrohrafiq bu savolga javob bermagach, oqsoqol soʻzini davom ettirdi:
— Sen Arbob Roʻzi akamning yetimlari — Toʻramurod bilan Bahovuddingami, boshqa bir joygami bording, ikki kundan keyin sen sogʻ-salomat kelding, ammo undan darak boʻlmadi. Arbob sendan soʻraganlarida, sen «Men ishlmayman, unga nima boʻlgan, mendan ajralib allaqaysi tomonga ketdi», deb mujmal javob berding. Lekin doʻst-dushman orqa-oldingda Toʻramurodni Hamrohrafiq oʻldirgan deb gap tarqatdilar. Buni eshitgan hokimlar seni javobgarlikka tortdilar. Shukurki, tekshirishdan sen oqlanib chiqding, boʻlmasa seni yo oʻldirardilar yoki oʻn ming tanga xun pulni berarding. Lekin sening boshingga tushgan janjalga boʻlgan xarajatni men yoki Arbob Roʻzi akam, yo boʻlmasa boshqa biror kishi berarmidi? Mana oʻshanday katta balodan sen besh yuz tanga bilan qutulding. Bu yergacha meni yo boshqa biron kishini bu ishda gunohkor qila olmaysan. Bundan buyoni boʻlsa, oʻzing qilgan ish.
Hamrohrafiq bu gaplarni eshitmaganday boʻlib, yerga qarab oʻtirar edi. Arbob Hamiddan keyin noib gapgʻa kirishdi:
— Hamro, menga qara, Qori akani senga men topib berdimmi? — deb soʻradi.
Hamrohrafiq javob bermagach, noib doʻq urib:
— Menga qarab, gapimga javob ber deyman, — dedi.
— Yoʻq! — dedi koʻzipi yerdan uzmasdan Hamrohrafiq.
— Kim topib berdi?
— Oʻzim.
— Qori akaning oshnalari boʻlgan domla imomim darak bergan va buning oʻzi borib topgan, — dedi Arbob Hamid.
— Domla imom qayerda? — deb soʻradi Qori-Ishkamba oqsoqoldan.
— Bu ishga aralashgani uchun koyib edik, achchigʻlanibmi, uyalibmi machitni tashlab qayoqqadir ketgan.
— Domla imomingizning ham aqli yoʻq ekan-da, shunday tuhmatchining ishiga aralashipti, — degandan keyin noib yana Hamrohrafiqdan soʻradi.
— «Har yuz tangaga oyda olti tanga foyda ber», deb men senga dalolat qildimmi?
— Yoʻq.
— Bukungi majlisda boʻlsa, msn senga yon bosdim Qori aka bilan talashdim, shunday boʻlsa ham sen meni oʻzingga zulm qilganlar qatorida sanaysan.
Noibdan keyin Qori-Ishkamba gap boshladi:
— Hamro uka, — dedi u yumshoq ohang va kulimsirab turgan vaziyatda, — men seni qidirib topmadim, sen meni axtarib bording, boshqalar sendan talab qilgan oʻn tanga oʻrniga men olti tangaga rozi boʻldim, «tezroq borib ishni bitkazing», deb oʻzing yalinding-yolvording keyin men keldim. Xoʻsh, shu ishda mening qanday gunohim bor?
Hamrohrafiqdan hech bir sado chiqmagach, Qori-Ishkamba yana davom qildi:
— Ehtimol senga mening foydaga foyda zam qilganim yoqmagandir. Agar shunday boʻlsa, sen yetti yuz tanga uchun har oy boshida qirq ikki tanga naqd pul olib borib menga beraver. Shu bilan sen yilda yana bir yuz oltmish besh tanga toʻlashdan qutulasan.
— Mehnatkash dehqon har oy boshida naqd pul topolmaydi, — dedi Hamrohrafiq, — dehqonning qoʻliga pul har yil yigʻim-terimdan keyin kiradi.
—Unday boʻlsa, bu savdoning bahridan oʻt, mendan xafa boʻlma, men joʻnayman, — deb Qori-Ishkamba joyidan qoʻzgʻala boshladi.
Lekin Hamrohrafiq bu savdoning bahridan oʻtolmasdi, kunda yigirma besh tanga «tugʻayotgan» samovarchining besh yuz tangasi tegirmon toshiday uning boshida aylanmoqda shuning uchun u, Qori-Ishkamba bilan kelishuv fikriga tushib:
— Kechirasiz, Qori amaki, — deb yumshashib, soʻzga kirishdi. «Qetish uchun oʻrnidan qoʻzgʻalgan» Qori-Ishkamba goʻyo uning soʻzini zshitmoqchi boʻlib oʻrniga oʻtirdi. Hamrohrafiq davom qildi:
— Men boshimga tushgan bu ogʻir kunlarning hammasini taqdirimdan koʻraman, lekii shu qadar ogʻir yukning ustiga sizning tomondan hech bir sababsiz, bahonasiz, qoʻshilgan oʻttiz bir tangani, men «dard ustiga chipqon» deyman, hech boʻlmasa shu oʻttiz bir tanga siz uchun arzimas bir narsadir, ammo men kabi botqoqqa botgan odam uchun juda ogʻir bir yuk.
— U oʻttiz bir tanga ham sababsiz emas edi, — dedi Qori-Ishkamba bir oz jiddiyat bilan, — faqat uning sababini bu yerda aytishni munosib koʻrmagan edim.
— Qanday sababi bor ekan? — deb soʻradi Hamrohrafiq ajablanib.
— Men, — dedi Qori-Ishkamba, — shahar xalqining birisiga agar yetti yuz yoki ming tanga qarz bersam, qarzdor pulimning foydasini oyma-oy, oʻz vaqtida toʻlash bilan birga kunda yoki kun oralab meni ziyofat ham qilib turadi. Sen mendan bir ming yuz tanga qarzdor boʻla turib, hech boʻlmaganda, bir yilda oʻttiz bir tanga ziyofat puli bermaysanmi?
— Ammo siz bu gapni menga bir-birovimiz bilan kelishgan vaqtimizda aytmagan edingiz.
Hamrohrafiqning bu gapiga javob topolmay shoshib, qolgan Qori-Ishkambaning yordamiga Arbob Hamid yetib kelib, soʻzga kirishdi:
— Xayr, Qori aka, gap ziyofat ustida qolgan boʻlsa oson, dehqon odamning ziyofati qovun, tarvuz meva-cheva boʻladi. Siz Hamro ukamning hojatini chiqaring, u har safar shaharga borganida qovun, tarvuz yoki boshqa xil mevalardan olib borib sizni yoʻqlab turadi.
Oqsoqolning bu bitimiga Hamrohrafiq bosh qimirlatish bilan rozilik alomati koʻrsatganidek, Qori Ishkamba ham rozilik oʻrnida iljayib qoʻydi.
Bu holni koʻrgan noib qalam, qogʻozni qoʻlga olib:
— Aftidan, kelishdingizlar chogʻi, endi qarzdorlik mablagʻini bir ming uch yuz oltmish toʻqqiz tanga yozay-mi? — deb Qori-Ishkambaga qaradi.
— Mayliku-ya, — dedi Qori-Ishkamba, — lekin bir ming uch yuz oltmish toʻqqiz tanga» degan gapni aytish juda qiyin — odamning tiliga ogʻir keladi. «Bir ming uch yuz yetmish tanga» deb yozsangiz, aytishga bir oson boʻlardi, Hamro ukam ham bir tanganing sarbozoriga bormasin, agar koʻzi qiymasa, men uchun olib boradigan qovundan toʻrtta kamroq olib borsin.
Majlisdagilar Qori-Ishkambaning bu gapiga piqillashib kulib yubordilar, kutmagan vaqtda bunday ogʻir qarz ostida qolgan Hamrohrafiq qaygʻu togʻi ostida qolganday ezilayotgan boʻlsa-da, u ham Qori-Ishkambaning bu darajaga yetgan ochkoʻzligiga iljayishdan oʻzini toʻxtata olmadi.
Noib vasiqani yozib boʻlganidan keyin, Hamrohrafiqdan soʻradi:
— Besh tanob mulk yeringni Qori-Ismatulla janoblariga bir ming uch yuz yetmish tanga badaliga «shar’iy bay» bilan sotdingmi?
— Sotdim.
— Puli tegdimi?
— Hali pulini olganim yoʻq-ku!
— Hozir sen «oldim» deb iqror qil, shar’iy tomoni toʻgʻri boʻlsin. Vasiqani shariatpanoh janoblarig muhrlatib, Qori akaga topshirgan vaqtda, u kishi pulini oqsoqol huzurlarida senga beradilar.
— Xoʻp, oldim! — dedi Hamrohrafiq. Shu bilan Hamrohrafiq, qoʻliga biror pul kirmagani va bundan buyon ham kirmasligini aniq boʻlgan holda Qori-Ishkambadan bir ming uch yuz yetmish tanga qarzdor boʻlib, yerdan ajraldi va oʻzi shu kundan boshlab unga qul boʻlib qoldi.
Majlisdagilar tarqalishga hozirlandilar, supadagi kattalar joylaridan turib, koʻchaga chiqdilar va «mehmonlar»ni uzatish uchun yoʻlning bir tomonida qatorlandilar. Daraxt va devorlar ostida oʻtirganlar ham koʻchaning boshqa bir tomonida saf tortdilar.
Noib supadan tushib, otga mindi, uning koʻrsatishi, bilan Qori-Ishkambani ham kelishda mingani chars otga koʻtarib mindirdilar, bir otliq u otning yuganidan tutdi. Ot oʻynamoqda va Qori-Ishkamba «voy oʻldim» deb dodlamoqda edi.
Noib toʻdasi shunday «tantana» bilan darvozadan chiqayotganda omma orasidan bir yigit yugurib kelib noibga:
— Hamroh akamning shuncha xonavayron boʻlishiga sabab boʻlgan, yoʻqolgan Toʻramurod keldi, — dedi.
Noib bu gapga uncha e’tibor bermagan boʻlsa ham, hamma: «Keldi-keldi, Hamroh qutuldi...» deb vagʻirlashib shodlik koʻrsata boshladi. Oradan koʻp vaqt oʻtmay Toʻramurod hammaning koʻziga koʻrindi, u odamlar bilan bir-bir koʻrishib-soʻrashib kelmoqda edi.
Ammo Hamrohrafiq uning bunday sekin yurishiga choʻl bermadi:
— Tez boʻl, men bilan birga yur, noib eshonga oʻzingning oʻldirilmaganligingni, sening yoʻqolishingdan mening xabarsizligimni ayt! — deb uning qoʻlidan tutib, ot ustidagi noib oldiga olib keldi va unga qarab:
— Ana, bundan oʻzingiz gap soʻrab koʻring! — dedi. Noib istar-istamas Toʻramuroddan.
— Sen qayoqqa yoʻqolib ketgan eding? — deb soʻradi.
— Men, — dedi Toʻramurod, — amakim Arbob Roʻzining eshiklarida besh yil ishladim, eski kiyim va mogʻorlagan nondan boshqa narsani koʻrmadim. Bundan uch hafta burun Azizobod qishlogʻiga tushgan singlimning betob boʻlib yotganini eshitdim, unga issiqqina bir-ikki bozor noni olib borish va agar kerak boʻlib qolsa eshon, tabib va folbinga berish uchun oqsoqol amakimdan besh tanga soʻradim, bermadilar, u kishining bu ishlari nafsimga juda qattiq tegdi. «Bundan buyon u kishining eshigiga oyoq bosmayman», deb chiqib ketdim. Hamroq akam Bahovuddinga borayotgan ekanlar, u kishi bilan yoʻlga tushdim. Lekin Bahovuddinga borganimizdan keyin «oqsoqol eshitib qolib orqamdan odam yubormasinlar», deb qayoqqa borishimni Hamroh akamga ham aytmay, sekingina qochdim. Singlimning qishlogʻida Hamroh akamni «Toʻramurodni oʻldirgan» deb qamoqqa tiqqanlarini eshitgan boʻlsam ham, singlimnipg kasali ogʻirlashganidan oʻz vaqtida kelolmadim. Axir bechora singlim oʻldi.
Toʻramurod keyingi jumlani aytganida koʻzidan mildirab oqa boshlagan yosh tomchilarini yengi bilan artganidan keyin, yana oʻz gapini davom ettirdi.
— Uning oʻligini koʻmib, xudoyi-mudoyini oʻtkazganimdan keyin, bu tomonga qarab shoshildim.
Toʻramurod oʻz soʻzini tugatgani hamon, Arbob Roʻzi noibga yaqinlashib:
— Arzim bor, taqsir! — dedi.
— Gapiring.
— Bu bolaning (Toʻramurodni koʻrsatib) ota-okasini men koʻmdim, bunga ikki yuz tanga sarf boʻldi, oʻzini boqib, oʻstirdim, bunga ham taxminan ikki yuz tanga xarj boʻlgandir. Endi qoʻlidan ish keladigan boʻlib menga ishlab, oʻz qarzini toʻlaydigan vaqti kelganda mendan qochdi va bu gunohini sizning oldingizda oʻz tili bilan iqror qildi. Shariatpanoh janoblarini noiblari boʻlgan siz janobdan bu bolani qamoqqa olib, boshqa yetim-esirlarga ibrat boʻlarli darajada tanbeh berishingizni, boshi devorga tegib, yalinib-yolvorganidan keyin mening qoʻlimga topshirishingizni soʻrayman.
Noib Arbob Roʻzining gapiga:
— Durust, — deb javob berganidan keyin oʻz odamlaridan biriga qarab:
— Bu bolani bogʻla, — dedi.
Noibning odami qoʻlini orqasiga bogʻlayotganda, Toʻramurod pisand qilmay kular edi.
— Tanida joni bor har bir kishini yigʻlatadigan bu ahvolga nega kulasan? — deb Hamrohrafiq Toʻramuroddan soʻradi.
— Men bu kun oʻttiz yashar bir odam boʻlganimda Arbob Roʻzining eshigiga kelganimda yigirma yashar yigit edim. Lekin taqdir meni soqol-moʻylovsiz —koʻsa yaratgan — Arbob meni «bola» deganday, noib eshon ham «bola» deyayotirlar. Boylar, zoʻravonlar bechor odamning molini, yerini tortib olib, kuch-quvvati mehnatidan foydalanish bilan qanoatlanmaydilar, lozim koʻrsalar, uning yoshini ham oʻgʻirlab oladilar. Men ana shu ahvolga kulaman, — dedi Toʻramurod.
— Ona suting ogʻzingdan ketgan emas-ku, sen oʻzingni qanday «oʻttiz yashar» deyayotirsan? — dedi Qori-Ishkamba.
— «Ikki odam guvohlik bersa, shariat boʻyicha, bu odamni oʻldirtira oladi» deydilar. Hali sening «bolaligingga» ikki odamgina emas, uch «moʻ’tabar» zot guvohlik berdi. Sen ham jimgina oʻzingni «bola» deb keta ber, — dedi oyoq yalanglardan biri piching qilib, odamning gapiga xalq piqirlab kulib yubordi.
— Koʻp vaysama, ahmoq! — degach, noib haligi oyoqyalangga qarab otini sura boshladi.
Noibni kuzatish uni qarshi olishday shovqin-suron boʻlmadi. Bu gal Qori-Ishkambaning ot ustidagi vaziyati ham odamlarni kuldirmadi, xalq qoʻli orqasiga bogʻlanib noib toʻdasining oldida olib borilayotgan Toʻramurodning ahvolidan qattiq qaygʻuga tushgan edi va odamlar oʻzaro gurunglashib Arbob Roʻzini qargʻab, noibni soʻkmoqda edilar.

XI
Bir kuni Qori-Ishkamba Buxoroning choyfurushlik rastasidan oʻtib hovlisiga ketayotganda koʻmir bozorining tor koʻchasiga kirganda ot, eshak bogʻlanadigan sayisdan «Qori amaki, Qori amaki» degan tovush eshitdi. Avval «biron kishi, boshqa biron qorini chaqirayotgandir» deb e’tibor bermasdan oʻtib ketmoqchi boʻldi
sokin takrorlangan bu chaqiriq tovushi qulogʻiga tanish eshtilganidan yoʻlidan qaytib, saroy darvozasi oldiga, kelib saroyning ichiga qaradi.
Chaqiruvchi, otini saroybonga topshirayotgan sangibzlik Arbob Roʻzi edi.
Arbob Roʻzi saroybonga «otni boshqa otlardan uzoqroq bogʻla, urishib bir balo qilmasin», deb tayinlashdan keyin, kelib saroy darvozasi oldida turgan, Qori-Ishkamba bilan salomlashib koʻrishdi.
Arbob Roʻzi Qori-Ishkambadan hol-ahvol soʻragandan keyin:
— Mening sizga bir zarur ishim bor edi, shu kun qishloqdan siz bilan uchrashish uchun kelib edim, u kishini «qayerdan toparkanman» deb oʻylab turganimda, oʻzingizga koʻzim tushib qoldi. Xudo ishimni oʻng keltirdi -dedi.
Koʻp yaxshi, — dedi Qori-Ishkamba, — Xizrni yoʻqlagan, uni koʻrar, deganlar.
— «Ayiqni yoʻqlasang, tayoqni qoʻlingga ol!» ham deganlar,— dedi Arbob Roʻzi kulib, — har holda koʻp ovora boʻlib yurmasdan sizni uchratdim.
— Lekin mening hovlimda ot bogʻlarlik va mehmon tunarlik joy yoʻq, — dedi Qori-Ishkamba, Arbob Roʻzi aytgan maqoldan kulgisini toʻxtatgandan keyin.
— Mayli, — dedi Arbob Roʻzi, — agar kechga qolsam, otimga joy topib bergan saroybon oʻzimga ham joy topib berar.
— Xoʻp, ishingizni gapiring!
— Men sizdan besh-olti tanga qarz
— Jim, — dedi Qori-Ishkamba Arbobning ogʻzid «tanga qarz» degan gapni eshitgan hamon — bunday joyda bunaqa gapni gapirish munosib emas.
— Unday boʻlsa, biror samovarxonaga boraylik,
— Samovarxonada ham gapirib boʻlmaydi, unda doʻst bor dushman bor, odamlarni tanib va ularga ishonib boʻlmaydi.
— Xoʻp, qayerda oʻtirishib gaplashamiz?
— Men bilan birga yuring, biror xilvat joy topaman, — deb Qori-Ishkamba oldin tushdi va orqasidan ergashgan Arbob Roʻzini boshlab borib, yanada torroq bir koʻchaga kirdi.
Qori-Ishkamba borayotib oʻz koʻnglida «bu odam men koʻp katta boy deb oʻylagan edim, qanday boʻlib qarz olishga muhtoj boʻldi? Yoki meni biror tuzoqqa tushirmoqchimi?...» deb oʻylar edi.
Ikki yoʻldosh jim borayotib, bir dolon — usti yo yoʻlakka yetishdi. U yoʻlakning oxirida birgina hona boʻlib, uning ham eshigi tashqi tomonidan qulflangan edi. Undan naridagi tor koʻchaning boshi berk boʻlib biron oʻtkinchining kelish-ketish ehtimoli yoʻq edi.
— Ana shu yer juda soz, — deb Qori-Ishka yoʻlakning tag sinchiga oʻtirdi-da, Arbob Roʻzini ham yoniga oʻtqazib:
— Xoʻp, endi gapiring! — dedi.
— Men sizdan besh-olti tanga qarz soʻrab kelgan edim.
— Koʻp yaxshi, qancha kerak?
— Ming tanga.
— Bu pul kimga kerak?
— Oʻzimga.
— Siz Hamrohrafiqqa pul qarz berib, uning darini oʻz nomingizga xat qildirmoqchi edingiz choy anday voqea yuz berdiki, oʻzingiz pulga muhtoj lib qoldingiz?
— U yoqlarini tekshirib oʻtirmaig, Qori aka! Agar menga ishonsangiz, men soʻragan pulni berasiz, men olib borib, u pulni xoh oʻzimning biror dardimga darmon qilay, xoh biror hovuz, yoki koʻlga tashlay, u men ishim. Siz mendan oy boshida foyda olishni va va’da boshida tani pulingizni toʻlatishni biling! — dedi Arbob bir oz achchigʻi kelganday boʻlib.
— Durustku-ya, — dedi Qori-Ishkamba yumshoqlik bilan, — mening qishloqqa oyoq bosishimni yoqtirmagan bir odam, oʻzi kelib, meni qishloqqa qarab tortsa men shubhalanib tekshirishga haqliman.
— Bu gapingiz toʻgʻri, — dedi Arbob avvalgi shashtimdan tushib, — haqiqatan ham men sizning Hamrohrafiqqa qarz berganingizni yoqtirmagan edim. Chunki mening ogʻzimga tushayozgan yogʻliq luqmani tortib olgan edingiz, soʻngra bir voqea yuz berdiki, men siz bilan kelishmoqchi, birlashmoqchi boʻldim.
— Qanday voqea yuz berdi?
— Bir kun bozordan saroyda qoldirib kelganim haligi otni olib keldim. Uyda undan boshqa uloqchi yaxshi bir otim ham bor edi. Lekin, u chimxoʻr edi — yemni yaxshi yemas edi, bergan yemniig yarmisini qoldirardi. Men «bu ikki ot qiziqib yemni yaxshiroq yesin» deb ikkalasini bir-biroviga yaqin yerga bogʻladim. Lekin ular bir-biroviga qiziqib yemni yaxshiroq yeyish oʻrniga, bir-birovi bilan kukilashib, tepishib, tishlasha boshladi. Natijada har ikkalasining ham yemi yeyilmay qoldi yoki juda oz yeyildi.
— Bagʻishlang, Arbob, — dedi Qori-Ishkamba, — men sizning bu uzun hikoyangizning ma’nosini tushuna olmadim, boshim ogʻriy boshladi, qisqa qilib, biz ikkalamizning oramizdagi munosabatga daxldor joyni aytib bering!
— Hammasi ham bizga daxldor, shoshilmang, hozir tugataman, — degandan keyin Arbob oʻz hikoyasini davom ettirdi:
— Otlar ikki kunni mana shunaqa tepishish, urishish bilan oʻtkazdilar, yemdan har ikkovi ham goʻyoki butunlay mahrum boʻlib qoldilar. Lekin uchinchi kun kelishibdilar, oxurni yalaganday qilib yemni yebdilar, undan keyin har qancha koʻp yem bersam ham, toʻymaganday, yeb tugata berdilar.
— Xoʻp, bu hikoyaning bizga daxlli yeri qayda? — deb Qori-Ishkamba oʻz suhbatdoshining soʻzini yana boʻldi.
— Mana shunday, — deb Arbob yana gapira boshladi, — bizning qishloqlarda pulga muhtoj dehqonlar juda koʻp, mening oʻzim, yolgʻiz oʻz sarmoyam bilan ularni qanoatlantirib, ularning hammasidan foydalana olmayman! Ya’ni chimxoʻrlik qilaman, oldimdagi «taom» ortib qoladi. Siz kabi shahar kishisi ham qishloq bilan koʻp oldi-berdi qila olmaydi, chunki qishloqning past-balandini bilmaydi. Qishloqqa chiqib sudxoʻrlik havosiga tushib, oʻz pulini koʻmdirib qaytgan bir necha shaharlikni koʻrganman, qishloq xalqidan foydalanish uchun qishloqi boʻlish kerak, «tuya goʻshti uchun it tishi kerak» deydilar. Agar it tishiga boʻrining tishi ham qoʻshilsa, tuya goʻshti juda ham pokiza qilib osonlik bilan yeyiladi.
— Demak siz mendan pul qarz olib boshqalarga tarqatasiz, shundaymi?
— Albatta shunday.
— Xat sizning nomingizdan boʻladimi, yo oʻsha haqiqiy qarzdorning nomidai?
— Sizga beriladigap xat albatta mening nomimdan boʻladi va siz bergan pul uchun sizga men vaj aytaman.
— Xoʻp, har yuz tangaga oyda necha tanga foyda berasiz?
— Uch tanga!
— Yoʻq, — dedi Qori-Ishkamba, — men oʻzingizning koʻzingiz oldida Hamrohrafiqqa har yuz tangani oyda olti tangadan qoʻydim, siz undan ozroq bering, ha, yuz tanga uchun oyda besh tanga bering!
— Bunaqa gaplaringizni borib Hamrohrafiqday odamlarga ayting, mening ikki oyogʻim hali bir etikka tiqilgan emas, — dedi Arbob Roʻzi, — siz shahar xalqiga har yuz tangani oyda ikki yarim tangadan foydaga qoʻyayotirsiz, men buni juda yaxshi bilaman, shunday boʻlsa ham, men sizga har yuz tanga uchun oyda uch tanga bermoqchiman, — deb oʻrnidan turdi va oʻzini ketmoqchi, boʻlganday qilib koʻrsatib:
— Bu «qatiqli osh», tilasangiz ichasiz, tilamasangiz qaytarasiz, — dedi.
Bunday ishtahani keltiruvchi «qatiqli osh»dan mahrum qolish qoʻrqinchi bilan Qori-Ishkamba Arbobga:
— Qayoqqa ketyapsiz? Oʻtiring, axir, ishni bitkazaylik, — dedi.
— Bilmasam, siz unamaganday boʻlib koʻrindingiz. Qech boʻlmasdan qishloqqa qaytay deb turgan edim, — dedi Arbob va istamaganday boʻlib, qaytib oʻz oʻrniga oʻtirdi.
— Xoʻp, xatni qachon berasiz?
— Siz rozi boʻlsangiz, ertaning oʻzidayoq xatni tayyorlab muhrlatib olib kelaman.
— Qancha yerni xat qilasiz?
— Ikki tanob.
— Toʻrt tanob yerni xatga solsangiz yaxshiroq boʻlardi.
— Agar menga koʻnglingiz toʻlgan boʻlsa, shu ikki ta-nob yerni xat qilganim bilan pul bera bering, gapni koʻp choʻzib oʻtirmang, mening bir tanob yerimni ikki ming tangaga oladilar. Men Hamrohrafiq emasman, — deb Arbob arazlanib oʻrnidan turmoqchi boʻldi.
Qori-Ishkamba uning tizzasidan bosib oʻtqazdi:
— Xayr, mayli, boring, xatni tayyorlang, — dedi, lekin ziyofat toʻgʻrisida ham bir oʻylab koʻrishingiz kerak.
— Ziyofat men uchun juda yengil narsa, — dedi Arbob, — shahar xalqi sizni bir tovoq palov bilan ziyofat qilsa, men xar borganingizda qoʻy soʻyaman.
— Men bunday uzoq yoʻlga qanday qilib piyoda boraman.
— Ot yuboraman.
— Ot minishga qoʻrqaman.
— Arava yuboraman.
— Bu durust! dedi Qori-Ishkamba.
— Endi bir birimiz bilan butunlay kelishdik shekilli, xoʻp kech botmasdan men qishloqqa joʻnay, — deb Arbob oʻrnidan turdi.
Qori-Ishkamba ham oʻrnidan turdi, oʻz «doʻsti»ni saroy oldigacha kuzatib bormoqchi boʻldi. U bilan birga yoʻlga tushgach, tayinladi:
— Biz kelishdik, ish bitdi. Endi aytib bering-chi, bu pulni kimga berasiz?
— Bu toʻgʻrida sizning ishingiz boʻlmasin, boya aytganimday, siz har oy boshida ming tanga uchun oʻttiz tanga foyda olishingizni biling! «Uzumini yeginu, bogʻini surishtirma», deganlar.
— Xoʻp, kimga berishingizni soʻramayman, ammo oʻsha odamni har yuz tanga uchun oyda necha tangadan foyda berishga unatdingiz?
— Hali bu toʻgʻrida biror kishi bilan uzil-kesil bir qarorga kelgan emasman, har holda siz uchun quruq xizmat qilmayman, har yuz tanga uchun oyda toʻrt tanga berarlar, besh tanga berarlar.
— Oʻn tanga, xech boʻlmaganda, sakkiz tanga olarsiz, — dedi Qori-Ishkamba kunlashish ohangi bilan.
— Qori aka! — dedi Arbob jiddiy ohangda, — muomalada ot boʻling, it boʻlmang! Otlar oʻzaro kelishgandan — hingillashgandan keyin «u koʻp yedi, men oz yedim» deb qaygʻurib oʻtirmadi. Birisi yem yeya bersa, ikkinchisi uning boʻynini oʻpib, qashib turadi, ammo qancha itlar inoq boʻlsalar ham, koʻzlariga biror suyak koʻringan hamon, darrov doʻstlikni unutib, bir-birlari bilan olishadilar-talashadilar va urishadilar.
— Men shundaygina soʻrab edim-da, boʻlmasa, qancha foyda olganingiz bilan mening nima ishim bor, har qancha foyda olsangiz oʻzingizga nasib qilsin! — dedi vaziyatni nozik koʻrgan Qori-Ishkamba.
Ikki «doʻst» jim keta berdilar va saroy oldi yetganlarida xayr-xoʻshlashib ajraldilar.

* * *
Kuz fasli... Qishloqlarda yigʻim-terim ishi qizgʻin ketayotgan edi, har bir dehqon yomgʻir yogʻish va qirov tushishdan burun oʻz hosilini yigʻib-terib olishga harakat qilmoqda, hatto ba’zi qishloqlarda yigʻim-terim ishini tugatib tuyoqli mollarni dalaga haydamoq edilar.
Faqat Sangsabz bilan Boʻlmaxoʻron qishloqlari yavon dala toʻla hosil boʻlgani holda, yigʻim-terim ishida oz kishi ishlar edi, xalqning koʻpchiligi boʻlsa, Arbob Roʻzi darvozasi ostida birovning janozasiga kelganday qaygʻuli bir vaziyatda oʻtirar edi.
Ammo Arbob Roʻzi hovlisida biror kishi oʻlgan emas-u yerda yigʻi-sigʻi ovozi ham eshitilmas edi, aksincha u yerdan odatda toʻyxonalarda boʻladiganday shodlik, kulgi-ashula, qiziqchilik tovushlari eshitilar edi.
Haqiqatda Arbob Roʻzi hovlisida toʻy boʻlayotgan boʻlmasa xam, «toʻy» deyishga arziydigan bir katta ziyofat barpo boʻlgan edi, bu ziyofatdagi mehmonlarning ulugʻi Qori-Ishkamba bilan qozi kalonning Gala Osiyodagi noibi boʻlib, ularning atrofida toʻplanganlar ularning «sharofati» bilan ziyofatga chaqirilganlar va Sangsabz va Boʻlmaxoʻron qishloqlarining “kattalari edilar.”
Mehmonlar yeyishib-ichishib, oʻynashib-kulishib boʻlgandan keyin, noib uy egasiga qarab:
— Qech boʻlib qoldi, endi ishni boshlaymizmi? deb soʻradi.
— Ixtiyor sizda, boshlasangiz boshlang, — deb Arbob Roʻzi oʻrnidan turdi va mehmonxonaning tokchasida turgan sandiqchani ochib, undan bir kichkina tugunchani, olib, noibning oldiga qoʻydi. Noib tugunchadan bir qogʻoz olib, koʻzdan kechirdi-da:
— Bu vasiqalarga daxldor ishlarning hammasini shu kun koʻramizmi? — deb Arbobdan soʻradi.
— Hammasini shu kun bir yoqliq qilish kerak, boʻlmasa ertagacha bularning ham buzilib qolish ehtimoli bor, lekin Muhsin bilan Nazarning nomlaridan yozilgan vasiqalarni ajratib bir chekkaga qoʻying. Boshqalarning ishlarini bitkazgandan keyin, ularni chaqirib soʻraysiz, boʻlmasa ular murofaa[16] vaqtida past-baland gapirib, boshqalarning ham buzilishlariga sabab boʻladilar.
Noib vasiqalarni bir-bir koʻzdan kechirayotganda qishloq «kattalari»dan biri boʻlgan Arbob Hamidga qarab:
— Muhsin-ku koʻp vaqtdan beri «men Arbobning pulini foydasi bilan toʻlaganman», deb ochiqdan-ochiq muttahamlik qilib yuripti. Nazarni nima jin urdi? U-ku, yuvoshgina, bechoragina bir odam koʻrinadi, — deb soʻradi.
— Odamni odam buzadi, ariqni suv deganlar, uni ham shu Muhsin buzgan, — dedi Arbob Hamid va izoh berishga kirishdi, — Muhsin rivoyat-mahzar orqasidan yugurib, oʻzi uchun bir yoʻl topgan. Mana shu yoʻlni Nazarga ham oʻrgatgan. Ammo biz bu igʻvogarliklarni eshitib, ishni tezlatib yubordik. Nazar oʻz qoʻliga biror dastak kirgizish uchun fursat topolmaydi, shunday ham boʻlsa «men pul topaman, men Arbobga na pul toʻlayman «a na yer beraman», deb vaysab yuripti.
— Oʻta muttahamlik, — dedi ziyofatdan tishida qolgan goʻsht maydalarini kovlab chiqarayotgan haligi «katta» odam.
Noib Muhsin bilan Nazarning nomlaridan yozilgan vasiqalarni ajratib qoʻygandan keyin, boshha vasiqalarni qoʻlida tutib turib:
— Bulardan qaysilarining ishlarini avval koʻramiz? — deb soʻradi Arbob Roʻzidan.
— Avval Shodmonning ishini koʻring — dedi va Qori-Ishkambaga qarab, — sizdan pul olib qarz berganlarimning eng avvalgisi shu, — deb goʻyoki hammadan burun uning ishini koʻrdirishning sababini anglatdi.
Noib oʻz qoʻlidagi vasiqalardan birini ajratib noib oʻz odamiga: «Shodmonni olib kel!» — dedi va Arbob Roʻziga qarab:
— Keyingi uch yil orasida topgan davlat va hashamatingizning bosh bulogʻi boʻlgan Shodmonni hammada burun quritar ekansiz-da, — deb kuldi.
Noibning odami Arbobning xizmatchilaridan boʻyracha olib kelib, supaning ustiga, mehmonxonaning noib oʻtirgan yuqori eshikning roʻparasiga yoydi va Shodmonni chaqirish uchun supadan tushib ketdi.
U koʻchada — Arbob Roʻzining darvozasi oldida oʻtirgan odamlar orasida Shodmonni imlab chaqirib «shariat boʻyrasi» ustiga oʻtqazayotganida, noib oʻz oldida oʻtirgan Arbob Roʻziga qarab:
— Siz ham chiqing, shariat boʻyrasi ustida javobgaringiz bilan baqamti oʻtiring! — dedi.
— Hali shundaymi — men ham chiqaymi? — degani holda Arbob oʻrnidan turdi.
— Albatta, — dedi noib, — shariat yuzasidan, kim boʻlsa boʻlsin murofaa vaqtida da’vogar javobgar bilan baqamti oʻtirishi lozim.
Arbob shariatning bu qoidasini va uni ijro qilayotgan noibni masxara qilganday kulimsirab, mehmonxonadan chiqdi va Shodmonning yoniga borib oʻtirdi. Noib qoʻlidagi vasiqaga qarab:
— Shodmon Yusuf oʻgʻli kim? — deb soʻradi.
— Men, taqsir! — dedi Shodmon.
— Sen bundan uch yil burun Arbob Roʻzidan ming tanga qarz olib ekansan, toʻgʻrimi?
— Toʻgʻri.
— Shu ming tanga badaliga toʻrt tanob yeringni shar’iy bay bilan xat qilib bergan ekansan, toʻgʻrimi?
— Toʻgʻri.
— Shu toʻrt tanob yerni oʻzing Arbobdan har oyda sakson tangadan ijaraga olgan ekansan toʻgʻrimi?
— Toʻgʻri. Noibning keyingi savoli va Shodmonning javobini eshitgan Qori-Ishkamba ilonday bir toʻlgʻanib oldi va oʻz koʻnglida, «sen har bir yuz tanga uchun oyda uch tanga foyda olganim holda, bu noinsof Arbob mening pulimning ustidan har yuz tanga uchun besh tanga foyda olgan ekan» dedi va Arbobning oʻzining haqida «jar» qilganini uning yuziga darhol urmoqchi boʻlib, boʻynini eshik tomonga choʻzdi. Lekin Arbobning oʻzi bilan kelishganida «Qori aka, muomalada ot boʻling, it boʻlmang» degan gapi esiga kelib, oʻzini kuch bilan toʻxtatdi. Noib davom qildi.
— Yana shu vasiqada yozilganida sen, «agar Arbob oʻz pulini talab qilsa, darhol toʻlayman, agar talab vaqtida yerning ijara pulini yoki tani pulini toʻlay olmasam, shu toʻrt tanob yerni Arbobga topshirishga majburman», deb iqror qilgan ekansan. Toʻgʻrimi?
— Toʻgʻri.
— Hozir Arbob oʻz pulini yerning keyingi bir yillik ijara pulisi bilan birga sendan undirib berishni mendan soʻrab arz qildi. Oʻsha pullarni toʻlashing kerak.
— Taqsir, — dedi Shodmon, — men shu uch yillik qarzdorlik muddatimda Arbobning foyda pullarini oʻz vaqtida toʻlab keldim. Bundan boshqa Arbobning dehqonchilik ishlariga oʻz hoʻkizim, eshagim va ketmon hamda oʻrogʻim bilan yordam berib turdim. Oʻ zim ham shu yil qarzdan qutuladigan yilim deb oʻylagan edim. Lekin pullarny tayyorlab berish uchun Arbob amakimdan oʻn besh kun muhlat soʻrayman, hali aytib oʻtganim xolis xizmatlarimni nazarga olib, menga oʻn besh kun muhlat berarlar deb umid qilaman.
— Nima qilasiz, Arbob, oʻn besh kun muhlat berasizmi? — deb Arbob Roʻzidan soʻradi noib.
— Yoʻq, — dedi Arbob, — bir kun ham muhlat bermayman, hozir yo pulimni bersin yoki yerini menga topshirsin.
— Xoʻp, — deb noib Shodmonga qarab gapga kirishdi,
— Modomiki, oʻn besh kundan keyin pulini toʻlamoqchi zkansan, hozir toʻla qoʻy-da, janjalni choʻzib nima qilasan.
— Hozir naqd pulim yoʻq.
— Oʻ n besh kundan keyin qayerdan pul topasan?
— Bundan uch yil burun — Arbobdai qarzdor boʻlgan kunlarimda shu qarzni toʻlash niyati bilan oʻsha toʻrt tanob yerning bir tanobiga roʻyon[17] ekib edim. Mana shu roʻyonni qazib olaman, agar xudo bersa, undan bir ming yuz tangalik hosil chiqadi, bundan tashqari, bir tanob terilmagan paxtam bor.
— Sen birovning qarzini toʻlash niyatida boʻlsang, nega bu kungacha oʻsha paxtani terib sotib bermading? — deb noib Shodmonning soʻzini boʻldi.
— Men paxta ochila boshlashi bilanoq terib sotib Arbobga topshirmoqchi boʻlgan edim, ammo bu kishining oʻzlari «paxtani bebaraka qilma, qarab tur, hammasi ochilsa, birdan terib oʻlchab, baholab oʻzimga berasan, paxta koʻtarib bozorga borib ovora boʻlib yurishning keragi yoʻq» dedilar. Shuning uchun paxta shu kungacha terilmay qoldi..
Murofaachilar ustida tikka turgan Arbob Hamid Arbob Roʻziga xitob qilib, Shodmoiga eshittirib aytdi
— Qeling Arbob aka, oʻn besh kunlik gap ekan, muhlat bering, «yuziga chidagan, yuz biriga ham chidar», deganlar. Uch yil chidagan odam oʻn besh kunga chiday olmaydimi?
— Yoʻq, endi bir kun bir soat, hatto bir minutga ham chidamayman, hozir, shu vaqtning oʻzida, shu shariat boʻyrasi ustida, qozi kalon oʻrinlarida oʻtirgan noib eshonning huzurida pulimni bir yillik foydasi bilan toʻlasin.
— Nima deysan? — deb noib yana soʻradi Shodmondan.
— Hozir bera olmayman. Oʻn besh kundan keyin toʻlayman.
— Boʻlmasa oʻsha toʻrt tanob yerni Arbobga toshpirishing kerak.
— Yerlarni topshirish uchun ham oʻn besh kunlik muhlat kerak, — dedi Shodmon.
— Nega, yerni ham biron narsani sotib tayyorlaganingdan keyin topshirasanmi?.-dedi noib masxaralab
— Axir, yerni topshirish uchun uning ichidagi yetilgan hosillarini yigʻishtirib olishim kerak emasmi?
— Siz nima deysiz? — dedi noib Arbobga qarab. Arbob rad alomati bilan bosh chayqaganidan keyin
— Noib eshon, yana bir marta oʻsha qoʻlingizdagi xatga qarang, qani unda «er topshirilgan vaqtda uning ichidagi hosillar yigʻishtirilib olinadi» degan gap yozilganmi? — dedi.
Noib qoʻlidagi vasiqaga koʻz tashlab olib:
— Yoʻq, bunday gap yozilmagan... — dedi.
— Unday boʻla, shu soatning oʻzidayoq yerni menga ichdagi hosillari bilan topshirishing kerak, — ded Arbob Shodmonga qarab.
«Arbobning bu talabiga siz nima deysiz?» deganday qilib Shodmon noibga qaradi.
— Arbobning gaplari shariatga muvofiq, — ded noib, — agar yeriing ichida manqul asbobning, ya’ni yemoch, tish, ketmon va shular kabi u yoq-bu yoqqa koʻchiriladigan asboblaring boʻlsa, yigʻishtirib olasan ammo yerdan oʻsgan va haligacha yerdan ajratib olinmagan paxta, roʻyon va joʻxori kabi ekinlarni yer bilan Arbobga topshirasan.
— Topshirmayman, — dedi Shodmon jiddiylashib, — bunday haqsizlik, insofsizlik va talonchilikka men boʻysunmayman.
— Nima deding? — dedi noib oʻrnidan bir koʻtarilib oʻtirib, jahli chiqqan holatda, — «haqsizlik, insofsizlik va talonchilik» deb mening hukmimni aytasanmi, shariat hukmini aytasanmi yoki Arbobning talablarini aytasanmi?
— Qimning hukmi boʻlsa boʻlsin, haqsizlik, insofsizlik va talonchilik, — dedi Shodmon avvalgi gapini ta’kidlab.
— Toʻgʻri, haqsizlik, insofsizlik va talonchilik, — degan ovoz koʻchadan kirib, murofaa ustida tomoshabin boʻlib turgan dehqonlarning ogʻzilaridan ham chiqdi.
— Bular kim? — deb soʻradi noib oʻz odamlaridan Shodmonni yoqlab ovoz bergan odamlar toʻdasini koʻrsatib.
— Bular ham Arbobdan qarzdor boʻlib, bukun ishlari koʻriladigan odamlar.
— Urib chiqaringlar bularni, oʻz navbatlari yetgandan keyin kelib javob beradilar. «Boshqalarning ishi ustida oqsoqollik qilinglar», deb bularni hech kim chaqirgan emas,- dedi noib oʻz odamlariga.
Noib odamlari u dehqonlarning oʻzlariga hujum qilishlaridan qoʻrqdilar, shuning uchun ularni urmadilar, soʻkmadilar va turtmadilar, faqat yumshoq gaplar bilan supadan tushirib, darvozadan chiqarib yubordilar.
Tomoshabin dehqonlar supadan tushirilgandan keyin, noib Shodmonga qarab:
— Sen xoh boʻysun, xoh boʻysunma, yerdagi hosillari bilan birga Arbobniki boʻldi. Ammo sen shariatni, qozi kalon noibi boʻlgan meni va yurtning moʻ’tabar odamlaridan boʻlgan Arbobni soʻkkaning uchun, gunohkor sanalib, qamoqqa olinasan, — dedi va oʻz odamlariga qarab:
— Buni vaqtincha Arbobning otxonalariga qamab qoʻyinglar. Qechqurun qaytishda birga olib borib xat yozib shariatpanoh ixtiyoriga yuboraman, — dedi.
Noibning odamlari Shodmonii «shariat boʻyrasi» ustidan tushirib, Arbobning otxonasiga qamadilar va navbat boshqa javobgarlarga keldi.
Shodmonning boshiga kelgan balo va falokatdan «ibrat olgan» boshqa qarzdorlar Arbobning talayi va noibning hukmiga koʻp qarshi turmadilar va u bilan talashib-tortishib oʻtirishni foydasiz, balki oʻzlari uchun zararli bilib, Arbobning nomiga xatlgan yerlardagi terilmagan paxtalari, oʻrilmagan tarqoʻnoqlari, qayirilmagan joʻxorilari, qazib olinmagan sabzi, piyoz, sholgʻom, lavlagi va roʻyon kabi hosillari bilan birga topshirdilar.
Endi navbat Muhsin bilan Nazariing ishiga kelgan edi. Noib oʻz odamiga:
— Muhsin bilan Nazarni olib kel! — deb buyruq berdi.
Noibning odami Nazar bilan Muhsinni olib kelib Arbobning ishorati boʻyicha avval Muhsinni «shariat boʻyrasi» ustiga oʻtqazdi va uning yoniga Arbob Roʻzi ham joylashdi.
Noib vasiqaga qarab Muhsindan:
— Sen bundan ikki yil burun Arbob Roʻzidan bir ming besh yuz tanga olib, shu mablagʻning badaliga olti tanob yeringni shar’iy bay bilan sotib edingmi? deb soʻradi.
— Bir ming besh yuz tanga badaliga Arbobga olti tanob yerimni shar’iy bay bilan sotib edim va yerni oʻz ijaramga olib, ijara pulini toʻlab kelgan edi lekin bundan bir oy burun Arbobning tani pullarin ham berib, yerni butunlay bu kishining qoʻlidan qutqazdim, — deb javob berdn.
— Tani pulni toʻlagan boʻlsang, nega yerning vasiqasini Arbobning qoʻllaridan olmading? — deb yana savol berdi noib.
— Pulni kechalab berib edim, Arbob «erta kunduzi kuni vasiqangni topib beraman», deb meni ishontirgan dilar. Men ham bu kishiga ishonib ketdim, ertasiga kelib, bu kishidan vasiqani soʻraganimda pulni olganlaridan munkir boʻldilar[18] va «sen niyatingni buzding sendan koʻnglim choʻchidi, endi yo pulimni topib ber yoinki yerni topshir», deb meni qisa boshladilar.
Pulni berganingga guvohing bormi?
— Qorongʻi kechada pulni topshirdim, xudodan boshqa guvohim yoʻq, — degan holda Muhsin oʻz qoʻyin choʻntagidan bir xat chiqarib, murofaa ustida tikka turgan noibning odamiga uzatdi, u odam xatni Muhsinning qoʻlidan olib, noibga berdi.
Noib u xatni boshidan oxirigacha koʻzidan kechirganidan keyin, Arbob Roʻziga qarab:
— Bu rivoyat-mahzardaf’i mahzari. Bu mahzari bilan Muhsin sizga qarshi: «Men Arbobning pulini berib edim, ammo vasiqam uning qoʻlida qolgan, oʻsha vasiqam olib berilsin» deb qozidan talab qilgan va bu talabning shariatga muvofiqligi toʻgʻrisida mahrning bir chekkasiga rivoyat yozib, Buxoroning bir juda «moʻ’tabar» muftilari oʻz muhrlarini bosganlar, — dedi va oʻz gapini davom qildirib Arbobdan:
— Siz buning da’vosiga nima deysiz, darvoqe u sizning pulingizni berganmi, uning vasiqasi sizning qoʻlingizda qolganmi? — deb soʻradi.
Ulimdan xabarim bor, bunday ishdan xabarim yoʻq, — deb javob berdi Arbob. Noib Muhsinga qarab:
— Shu da’voingni isbot qilish uchun qasam ichasanmi? — deb soʻradi.
— Isbotdan ojizman, Arbob Roʻzi qasam ichsin, men uning pulini ikkinchi marta toʻlayman yoki yerni topshiraman, — dedi.
— Bu janjal kelajak jumagacha mavquf[19] tursin, Nazarni oʻtqaz, — dedi noib oʻz odamiga.
Muhsin boʻyra ustidan turdi va Nazar oʻtirdi. Noib uning vasiqasiga qarab:
— Sen Arbob Roʻzidan bir ming ikki yuz tanga qarz olib, besh tanob yeringni unga shar’iy bay bilan sotib, edingmi? — deb soʻradi.
— Ha, — deb iqror boʻldi Nazar.
— Xoʻp, — dedi noib, — hozir Arbob oʻz pullarini qaytarib berishingni yoki oʻsha besh tanob yerni topshirishingni talab qiladilar. Sen nima javob berasan?
— Men pul ham bermayman, yerimni ham bermayman, — dedi Nazar uzil-kesil qilib.
— Sababi? — noib soʻradi.
— Chunki men Arbobniig tani pulini butunlay va foydasini orttirib toʻlaganman.
— Murofaa ustida «pulning foydasi...» dema, chunki shariat yuzasidan durust boʻlmaydi, «erning ijara pulisini...» de! — deb noib Nazarga tanbeh qilgandan keyin, — xoʻsh, sen ham Muhsin kabi qorongʻi kechada yolgʻiz oʻzing guvohsiz berdingmi? — deb piching qily soʻradi.
— Yoʻq, men qorongʻi kechada emas, kunduz kuni, guvohsiz emas, balki Boʻlmaxoʻron qishlogʻining oqsoqoli — Arbob Hamidning oldida berdim, — dedi Nazar
— Siz nima deysiz? — deb soʻradi noib Arbob Hamiddan.
— Men, — dedi Arbob Hamid, — Nazarning Arbobga bir ming toʻrt yuz qirq tangani «besh tanob yerni bir yillik ijara pulisi» deb berganini bilaman boshqasidan xabarim yoʻq, — dedi.
— Oʻtgan qishda, — dedi Nazar boshi ustida tikka turgan Arbob Hamidga qarab, — bozorda bir bogʻ beda ikki tanga boʻlgan vaqtda mening ikki yuz bogʻ bedami Arbobga olib berib, «pulini kuzda hisoblaymiz» demaganmidingiz?..
— Xoʻp, bedang ham ikki yuz tanga, bu bilan sen Arbobga bir ming olti yuz qirq tanga toʻlagan boʻlsang Arbobning sening boʻyiningda yana ming tangalari qoladi, — dedi Arbob Hamid.
— Yoʻq, mening pulim ortadi, — dedi Nazar kulimsirab.
— Qanday qilib? — deb soʻradi noib.
— Mening eshitganimga qaraganda, Arbob menga bergan bir ming ikki yuz tangani shaharlik foydaxoʻr qorni katta Qoridan har yuziga oyda uch tanga foyda bermoqchi boʻlib olgan, bu hisobga bir ming ikki yu tanganing yillik foydasi uch yuz yetmish ikki tanga boʻladi. Bu pulni tani pulga qoʻshsak, bir ming besh yuz yetmish tanga boʻladi. Holbuki men Arbob Roʻziga Arbob Hamidning guvohligi boʻyicha, bir ming olti yuz qirq tanga toʻlaganman, demak, meniig oltmish sakkiz tangam Arbobga ortiq ketgan.
— Hamyoningni kengroq tiktirib qoʻy, mendan oltmish sakkiz tangani qaytarib olasan, — dedi Arbo Roʻzi piching qilib.
—Muttahamlik! — dedi noib oʻz-oʻziga va Nazarga qarab: — Gapni choʻzib oʻtirma! Hozir, shu shariat boʻyrasi ustida Arbob Roʻziga ming tanga berasanmi, yo besh tanob yerni unga topshirasanmi? — deb soʻradi.
— Arbob Roʻzidan qarzim yoʻq, yerimni ham hech bir kishiga bermayman.
— Olib borib qamab qoʻy, bu muttahamni! — dedi noib oʻz odamiga.
— Muttahamsizlar, oʻgʻrisizlar! — degani holda Nazar Arbob Roʻzining otxonasiga qarata sudraldi.
— Sizga ham, shariatingizga ham kishining koʻngli ishonmay qoldi, — dedi boʻyradan turib, mehmonxonaga kirgan Arbob Roʻzi noibga qarab.
— Qani, qani, nega? — deb soʻradi noib.
— Siz doim, — dedi Arbob Roʻzi, — menga «shariat bizning qoʻlimizda, uni har vaqt men sizning foidangizga ishlataman», der edingiz, bugun butunlay Muhsinning foydasiga ishlatib yubordingiz-ku.
— Durust, mei «shariat bizning qoʻlimizda» deb edim, ammo «mening qoʻlimda» degan emasman, — dedi noib, — mendan boshqa ham shariat peshvolari bor. Ular muftilar, ular Muhsinga yoʻl topib berganlar. Albatta ular bu «yoʻl»ni unga arzonga sotmaganlar, axir, ularga ham shariat ustidan non yeyish kerak. Agar men ular yozib bergan rivoyatni yirtib tashlasam, ular meni oʻldirmasdan qoʻymaydilar.
— Demak, juma kuni boʻladigan murofaada ham, men uchun biron yoʻl yoʻq-da, — dedi Arbob umidsizlik bilan.
— Bor, — dedi noib, — agar qasam ichsangiz ishni siz yutasiz.
— Men qasam ichmayman.
— Nega? Holbuki boshqa vaqtlarda kerak boʻlmagan joylarda kunda necha marta qasam ichasiz-ku.
— U boshqa gap, — dedi Arbob, — agar men «shariat boʻyrasi» ustida qasam ichsam, «qasam urgan» deb hamma mendan qochadi.
— Men bir yoʻl-yoʻriq bilamanki, — dedi Qori-Ishkamba, — u yoʻlga qarshi na muftilar rivoyat-mahzar qilib bera oladilar va na sizga qasam ichishga toʻgʻri keladi.
— Oʻsha yoʻlni menga koʻrsating! — dedi Arbob Roʻzi quvongan holda Qori-Ishkambaga qarab, — men bu yoʻl bilan borib, bu muttaham Muhsindan oʻchimni olay.
— Muhsinning ishini endi yutqazdingiz, lekin agar bundan buyon dehqonlar bilan qiladigan muomalalaringizda meni oʻzingizga teng sherik qilsangiz, u yoʻlni sizga oʻrgataman.
— Mayli, teng sherik qilaman, ayting-chi, u qanday yoʻl?
— Qozixona vasiqasi oʻrnida «вексель», — dedi Qori-Ishkamba va ketmoqchi boʻlib, oʻrnidan turdi. Bu kungi majlis shu bilan tugadi.

XII
Murofaa voqeasidan oʻn-oʻn ikki kun oʻtgandan keyin Buxoro koʻchalarining birida Qori-Ishkamba gangib yurgan Muhsinga duch kelib, biror qalin oshnasini koʻrganday u bilan quvonib koʻrishdi va undan Arbob Roʻzi bilan boʻlgan keyingi murofaasining natijasini soʻradi.
— Nima boʻlar edi, unga qasam ichishga toʻgʻri keldi, u bundan bosh tortdi, noib eshon uning pulini toʻlangan hisoblab, yerni mening foydamga hukm qildi, — dedi.
— Yaxshi boʻlibdi, — dedi Qori-Ishkamba quvongan ohang bilan va Arbob Roʻzidan shikoyat qila boshladi.
— U uying kuygur meni ham aldagan zkan, oʻzing ham eshitgandirsan, oʻsha senga qarz bergan ming besh yuz tangani har yuz tangasiga oyda uch tangadan mendan koʻtargan edi. Eshitishimcha, senga yetti tangadan foydaga qoʻygan.
— Yetti tangadan qoʻysa goʻrga edi, — dedi Muhsin, — menga har yuz tangann oyda toʻqqiz tangadan qoʻyib edi.
— Obbo xudo bexabarey-y-y! — dedi Qori-Ishqam-ba, — xoʻp boplading-da, necha tanga xarjlading? — deb soʻradi.
— Toʻrt muftiga ikki yuz tangadan sakkiz yuz tanga berdim.
— Noibga ham biron narsa...
— Albatta, «moylanmagan arava yurmaydi», deganlaridek, ikki yuz tanga bilan u kishining tomogʻini ham moyladim.
— Demak, ming tanga bilan ming besh yuz tangalik da’vodan qutulibsan-da, juda soz.
— Gap pulda emas, gap yerni Arbobning qoʻliga oʻtishdan saqlab qolishda edi. Boʻlmasa oʻsha ming tanganing oʻzi ham hozir ming besh yuz tangaga yetisha yozdi.
— Ey, qanday, qanday? — deb Qori-Ishkamba afsuslanganday boʻlib soʻradi.
— U ming tangani menga, meni muftilar bilan tanishtirib ishimni toʻgʻrilab bergan bir kishi, bir oyda toʻlashim sharti bilan kunda oʻn tangadan foydaga topib bergan edi. Tunov kun bir oy toʻldi, ming tanga ming uch yuz tanga boʻldi, lekin hali men pul topolmay ovora boʻlib yuribman.
— Voy noinsofey-y-y. Bu odam Arbob Roʻzidan ham battarroq chiqipti-ku. Toʻgʻri menga kelsang boʻlmasmidi, men arzon foyda bilan senga qarz berar edim?
— Qaydan bilay, siz Arbob Roʻzi bilan juda inoqlashib ketgan edingiz, «unga qarshi sarf boʻladigan pulni siz topib bermassiz?» deb oʻyladim.
— Avvali shuki, sudxoʻr sudxoʻr bilan inoqlashmaydi, bular bir-biriga itu mushukday dushman boʻladi. Ikkinchisi shuki, Arbobniig mendan har yuzi uch tangadan olgan pulni boshqalarga sakkiz tangadan, oʻn tangadan foydaga qoʻpganini bilib, undan juda ham ranjidim, u xudo bexabar ham mening haqimga, ham kambagʻal dehqonlar haqiga insofsizlik qilgan.
— Menga koʻnglingiz ishonib qarz bermoqchi boʻlsangiz, hali ham vaqti oʻtgan emas, agar siz otalik qilsangiz, men yaqin kunda oʻn tanga toʻlanadigan ogʻir foydadan qutular edim.
— Mayli, — dedi Qori-Ishkamba, — hozir senga necha tanga kerak?
— Shu kunning oʻzida qarzim haligi odamdan bir ming uch yuz oʻn tanga boʻldi, siz pulni necha kundan keyin bersangiz har kun oʻn tangadan pulga qoʻshiladi.
— Hisobga toʻgʻri boʻlsin «Bir ming toʻrt yuz tanga kerak!» de, ortganini yana biron dardingga davo qilarsan.
— Xoʻp, mayli. Foydasini qaichadan, qanaqa qilasiz?
— Har yuz tangasi sen uchun oyda besh tangadan, Arbobdan olgan narxingdan toʻrt tanga arzonroq.
— Oʻzingiz Arbobga bergan narxingiz bilan — oyda uch tangadan bermaysizmi?
— Yoʻq, — dedi Qori-Ishkamba, — hali ham shu ishni Arbobni hafa qilish uchun qilayotirman, boʻlmasa men Hamrohrafiqqa har yuzi olti tangadan qoʻyib edim.
Hamrohrafiqning nomini eshitgai Muhsin uning voqeasini eslab qaygʻuga choʻmib ketdi, chunki Qori-Ishkambaning necha yillab Hamrohrafnqdan foyda yeganini, u toʻlay olmaydigan boʻlgaidan keyin, uning yerini Arbob Roʻziga sottirib olganini bilar edi. Shunday boʻlsa ham, uning Qori-Ishkambadan qarz olishdan boshqa chorasi yoʻq edi. Shuning uchun bir oz oʻylab turgandan keyin:
— Xayr, mayli, qancha yerni qaicha muhlatga xat qilib keltiray? — deb soʻradi.
— Menga qozixonada yoziladigan vasiqang ham kerakmas, yering ham kerakmas.
Muhsin Qori-Ishkambaning bu gapidan, ayniqsa, «ering ham kerakmas» degan gapidan qancha quvongan boʻlsa, shuncha ajablanib soʻradi:
— Yerni xatlash kerak boʻlmasa, bu mening yer toʻgʻrisida qoʻrqib bezonglab turgan yuragimni tinchlantiradigan sizning unutilmas bir yaxshiligingiz boʻladi. Ammo xat kerakmas deganingiz nimada, menga pulingizni hech bir hujjatsiz berasizmi?
— Senga rahmim kelganidan, hujjatsiz ham beraveraman. Lekin hozir butunlay hujjatsiz emas, qozixona vasiqasi oʻrnida, «вексель» degan ruscha hujjat bilan beraman, — dedi Qori Ishkamba va Muhsinning «ruscha hujjat» nomini eshitib, shubhalanib, ikkilanib turganini sezganidan, soʻzini izohlashga kirishdi:
— Yering Arbob Roʻziday nuqul yerga koʻz tikkan kishiga kerak. Menga yer kerakmas, men qishloqqa chiqib dehqonchilik qila olmayman, ammo вексель mening uchun kerak.
— Nega? — deb soʻradi Muhsin, shubhali ohang bilan.
— Chunki, men boshqalar bilan oldi-berdi qilmoqdaman, agar yuz ming tangalik qozixona vasiqasini bankka olib borsam, bir pulga ham olmaydi. Ammo kim boʻlsa-boʻlsin biror kishi qoʻl qoʻygan vekselni olib borsam, uning ustidan menga qarz beradi, — dedi Qori-Ishkamba va Muhsin beradigan vekselni misolga olib, soʻzini davom qildi:
— Masalan, sen menga ikki miig tangalik вексель bersang, men uni olib borib bankka qoʻyib, uning ustidan ming tanga qarz olib yana biron dardimga davo qila olaman.
— Xoʻp, qachon kelay? — deb soʻradi Muhsin koʻngli bir oz tinchlangan vaziyatda.
— Ertaga, vaqtliroq kel, — dedi Qori-Ishkamba, — vekselga qoʻl qoʻyish uchun xat-savoding bormi? —-deb soʻradi.
— Yoʻq.
— Mayli, zarari yoʻq, notariusning oldiga boramiz, biror xat-savodli odam sening iltimosing bilan qoʻl qoʻyadi...

* * *
Qori-Ishkamba Muhsin bilan gaplashib kelishganining ertasiga uni oʻzi bilan birga Qogonga olib bordi. Qogonda undan:
— Sen mening pulimni qachon toʻlamoqchisan? — deb soʻradi.
— Yanagi yigʻim terimda.
— Bir yildan keyin, degin.
— Ha, bir yildan keyin bera olaman.
— Unday boʻlsa, bir ming toʻrt yuz tanganing bir yillik foydasini hisoblab, tani pulga qoʻshamiz, qanchaki boʻlsa, oʻshanga yarasha вексель berasan.
— Mayli, xisoblab qoʻshing.
Qori-Ishkamba bir ming toʻrt yuz tanganing foydasini har yuzi oyda besh tangadan hisoblab sakkiz yuz qirq tanga chiqardi va:
— Buni bir ming toʻrt yuz tangaga qoʻshsak, ikki ming ikki yuz qirq tanga boʻladi, — dedi.
— Demak, shu mablagʻga yarasha вексель berishim kerak boʻlarkan da.
— Bundan koʻproq mablagʻga вексель berishing kerak boʻladi.
— Nega?
— Chunki notariusning xarji bor, вексель qogʻozini sotib olish kerak, sening iltimosing bilan qoʻl qoʻyadigan odamga biror narsa — «choy puli» deb berish kerak.
— Bularga qancha xarj boʻladi?
— Taxminan bir yuz oltmish tanga.
— Hammasi qancha boʻladi? -
— Ikki ming toʻrt yuz tanga, — dedi Qori-Ishkamba va Buxoro tangasini Rusiya soʻmiga aylantirib, — uch yuz oltmish soʻmlik вексель olishimiz kerak boʻlar ekan, — deb bankka kirib ketdi.
Qori-Ishkamba vekselni olib chiqqandan keyin bir xat-savodli odamni topib, Muhsin bilan uchovlashib notariusning oldiga kirdilar. U yerda u odam «Muhsinning iltimosi boʻyicha» tarixsiz oq vekselga qoʻl qoʻyib berdi.
Qori-Ishkamba notariusxonadan chiqib Muhsinga pul berdi. Muhsinni qishlogʻiga kuzatayotib:
— Mana bu «вексель» degan narsa juda tashvishli hujjat, men bu hujjat orqali sizlarning qishlogʻingizdagi pulga muhtoj boʻlgan hamma dehqonlarni, ularning yeriga koʻz tikkan Arbob Roʻzi kabi odamlarni qoʻllaridan qutqazaman, kimki pulga muhtoj boʻlsa mening oldimga boshlab kela bering, — dedi.
— Xoʻp! — dedi Muhsin va oʻz qishlogʻiga joʻnadi.

* * *
Muhsinning Qori-Ishkambaga вексель berganida, ikki oy oʻtgandan keyin Sangsabz qishlogʻida, Arbob Roʻzining hovlisida uncha katta boʻlmagan bir yigʻin barpo boʻlgan edi. Bu yigʻinda koʻp vaqtdan beri bu hovliga kelib-ketib yurganlardan noib, uning odamlar va Qori-Ishkamba boʻlsa ham, Boʻlmaxoʻron va Sangsabz qishloqlarining kattalari yoʻq edi. Lekin ularni oʻrinlariga bundan burun bu hovlida koʻrinmagan bu yerga sira kelib-ketmagan ikki odam koʻrinar edi. Bu odamlardan birisining ust kiyimi va boshidagi sallasi Buxoro amaldorlarinikiday boʻlsa ham, kiyimi ruslarnikiday kostyum edi, u birisi boʻlsa tamoman yevropacha kiyingan edi.
Bu kungi ziyofatda dasturxon usti burungilarday turli ovqatlar — qovurilgan qoʻzi va tovuqlar, qaynatilgan qazilar, kobuliy palovlar bilan toʻla boʻlsa ham, bu ikki odamning oldida bu dasturxon ustida bundan burun koʻrilmagan ikki tovoq ovqat turar edi, bu tovoqlardan birida kartoshka bilan qovurilgan kotlet boʻlib, ikkinchisi jarkop bilan toʻla edi.
Bu ikki odam ovqatni boshqalarday bir tovoqda birgalashib qoʻl bilan yemay, oldilaridagi kichkina tovoqchaga katta tovoqdan suzib olib pichoq bilan kesib, vilka bilan yemoqda edilar.
Bu ikki odamning oldida ikki ryumka bilan ikk shisha ichkilik ham bor edi. U odamlardan salla-chopog kiygani u shishalardan birisini qoʻliga olib, shishaning qorniga yopishtirilgan qogʻozga qarab, oʻz-oʻzicha:
— «Коньяк», — dedi choʻzib.
— Коньяк nima? — deb soʻradi Qori-Ishkamba u odamdan.
— Коньякmi? Dori, — dedi u odam, — ayniqsa siz kabi keksaygan va koʻproq ovqat yoyishni sevgan odam uchun birdan-bir dori. — U odam shishani ochdi va oldidagi ikki ryumkaga quygandan keyin:
— Sizga ham bir piyola quyib beraymi, Qori aka? -— deb Qori-Ishkambadan soʻradi.
— Yoʻq, mening ishtaham uchun unaqa dorilar kerakmas, agar ruxsat bersangiz oldingizdagi gʻalati kaboblarga sherik boʻlayin, — dedi Qori-Ishkamba. Lekin u odamning «marhamat qiling» deb ruxsat berishini kutmasdan, ikki tovoqdagi jarkop va kotletlardan yarmisidan koʻprogʻini olib, oʻz oldidagi palov tovogʻi ustiga bosdi va undan ksyin hech kimga qaramasdan va xech kimning gapiga javob bermasdan pishillab yeya boshladi.
Ovqat va qovun-tarvuzlar yeyilgandan keyin, dasturxonni yigʻishtirib olib, choy keltirdilar va choy ichilayotganda noib yevropacha kiyingan odamga qarab:
— Ishga kirishmaymizmi? — deb soʻradi.
— Qirishamiz, javobgarlarni chaqiringlar! — dedi u odam. Noib oʻz odamiga:
— Muhsin, Safarali, Poʻlod va Temirlarni chaqirib kel! — deb buyurdi.
Ichdan yevropacha kiyinib, ustidan chopon kiyib, boshiga salla oʻragan odam portfelini ochib, uning ichidagi oʻnlarcha vekseldan bir nechasini ajratib tizzasiga qoʻydi.
Noibning odami chaqirilganlarni supaga olib chiqib noib oʻtirgan eshikka toʻgʻri qilganida, portfelli kishi noibning odamiga qarab:
— Bu yer qozixona emas, bularni mehmonxonaning nchkarisiga — bizning oldimizga olib kiring! — dedi.
Javobgarlar mehmonxonaga kirib oʻtirganlaridan keyin, portfelli odam bir vekselni qoʻliga olib:
— Muhsin kim? — deb soʻradi.
— Men!
— Sen Qori-Ismatullodan uch yuz oltmish soʻm qarz olib вексель bergan ekansan. Qori oʻz pullarini talab qilganlar. Mana, oʻsha pulni toʻlashing kerak.
— Men, — dedi Muhsin, — Qori amakidan bir ming toʻrt yuz Buxoro tangasiga baravar boʻlgan ikki yuz soʻm qogʻoz aqchani naqd olganman, qolgan bir yuz-ellik soʻmni boʻlsa, oʻsha pulning bir yillik foydasi va вексель berish xarajati hisoblangan edi.
— Gapni koʻp choʻzib oʻtirma, — dedi portfelli odam, bu yer qozixona emas. Uch yuz oltmish soʻm pulni hozir berasanmi, yoʻqmi? Bitta javob ber! Ha, yo yoʻq.
— Bir yil va’da bilan olib, ustiga-bir yillik foydasi zam qilingan qarzimni men qanday qilib ikki oy oʻtar-oʻtmas toʻlayman? — dedi Muhsin.
Vekselga qoʻl qoʻyib bergan vaqtingda, — dedi portfelli odam, — unga muddat yozilmagan ekan, qarz berib oq вексель olgan odam, вексель qoʻl qoʻyilgan kundayoq, oʻz pulini talab qilib, undirishga haqi bor, hali ham Qori aka senga rahmdillik qilib ikki oy kutganlar.
— Axir, men ikki oyda bir yillik foyda toʻlaymanmi? — dedi Muhsin.
— Uning bizga daxli yoʻq. Biz shu uch yuz oltmish soʻmni shu kundayoq undirishimizni bilamiz. Zakon shu
— Bu qanday bedodlik, qapday insofsizlik...
Noib Muhsinning soʻzini boʻlib:
— Ogʻzingni yum, sen oq podshoh hazratlarining zakonlarini insofsizlik dsmoqchi boʻlayotirsanmi?
— Bu qozixona emaski, pora berib muftilarda rivoyat olib qarz beruvchiga qasam bersang. Bu oq podshohning zakonlari, bu zakon muftilarning rivoyati yoqda tursin, toshni kesadi, — dedi Arbob Roʻzi.
— Xoʻp, uch yuz oltmish soʻm iulni hozir berasanmi yoʻqmi? — deb portfelli odam takror soʻradi.
— Men bunday tuhmat bilan boʻynimga yuklangan pulni bera olmayman.
— Vaqtni oʻtkazmay torgniCite error: Closing </ref> missing for <ref> tag chiqib, shishib ketdi, qishloqqa piyoda borolmaydigan boʻldim,.
Ammo ular menga qoldirib ketmasliklari va men uchun qayerdan boʻlsa boʻlsin, biror arava topajaklarini aytdilar, ham va’dalashgan kundan bir kun keyin yoʻlga chiqishga qaror berdilar.
Ammo ot-aravaning topilishi juda qiyin boʻldi.
Sheriklarim xoʻp haraqatdan keyin, zoʻrgʻa bir ot va bir eski arava topdilar, chorafzal topilmadi, shu sababdan tirkish va boʻyinchasiz otning gardaniga bir eski choponni oʻrab, aravaga qoʻshib, mening turar joyim Qoʻkaldosh madrasasining oldiga olib keldilar va mening hujramdan bir koʻrpa-yostiq chiqarib aravaga solgach, oʻzimni ham suyab olib chiqib aravaga mingizdilar. Men kasalxonaga olib borilayotgan bemorday koʻrpa ustiga choʻzilib, yostiqqa suyandim. Boshqalar ham aravaga oʻtirdilar.
Sheriklarimizdan biri aravakashlik qildi. Lekin uning koʻcha muyulishlarida va oldindan ot, eshaklar chiqqan vaqtlarda ot-aravani eplab boshqara olmaganidan bu ishda sira tajribasi yoʻqligi bilinib turardi. Sheriklar unga bu ishni eplay olmagani uchun gap otib tursalar ham, hech birisi uning oʻrniga oʻtib, «aravakashlikni» uning qoʻlidan tortib olishga botina olmas edi.
Biz yuz balo va uqubat bilan shaharning tor koʻchalaridan oʻtib, Samarqand darvozasi orqali shahardan chiqdik.
Bizning aravakashimiz shahardan chiqqandan keyin shahar qal’asi boʻylab oʻng qoʻlga burildi. Chap tomonimiz amir sarbozlari mashq qiladigan keng maydon edi.
Arava maydonning sharqi-janubiy burchagiga yetganda, aravakashimiz otni chap qoʻlga burib, Shoʻrkoʻlga boradigan yoʻlga tushdi. Endi oʻng tomonimizda amirning «Dilkusho» degan chorvogʻining devori choʻzilib borar va chap tomonimizda haligi maydon boʻlib, maydon va biz borayotgan yoʻl orasida keng va chuqur zovur boʻlib ichi suv bilan toʻla edi.
Bu bir necha minutlik yoʻlda tajribasi ancha oshgan aravakashimiz mutaxassis aravakashlarday ot ustida ashula aytishga kirishdi va ashula tovushini eshitib «Dilkusho» chorvogʻining devoridan qarayotgan bir bogʻbon qiziga koʻzi tushgach, ashulasini yana ham avjlantirdi, hatto u qizga xitoban «oh», «voy» ham deya bopladi.
Qiz bu yuzsizlarcha gap otishlardan achchigʻlanibmi yoki kayfi chogʻlanibmi, qoʻlidagi olmani aravakashni chogʻlab otdi va oʻzi devor ortiga yashirindi.
Aravakash otning yuganini egarning qoshiga tashlab oʻziga otilgan olmani ilib oldi-da, uni qiz oʻzini yashirgan tomonga qaytarib otib, yana ashula boshladi.
Olma raxishlab otdim, dodey, tegdimi sizga?
Olma tekkan joyingizni koʻrsating bizga!
Xoh koʻrsating, xoh koʻrsatmang, ixtiyor sizda.
Biz hammamiz qul boʻlganmiz olmaday yuzga.
Bizning aravakash ashulasiiing ikkinchi bandini hali boshlagancha yoʻq ediki, oʻz mayliga qoʻyilgan ot chap tomonga burilib, aravaning chap gʻildiragi zovur tomonga ogʻdi. Oyogʻimning ogʻriyotgani uchun men oʻzimga ehtiyot boʻlib turganimdan, gʻildirak siljigan hamon jon achchigʻida oʻrnimdan irgʻib turib, oʻzimni zovurning narigi tomoniga otdim: ammo boshqa yoʻldoshlarim — ot-arava hamda aravakash zovurga agʻanab ketdilar.
Aravaning chap gʻildiragi bir yoni bilan suvga botdi va gupchakning uchi zovurning tubiga tiralganidan tikka boʻlib qoldi: aravaning shotisi orasida boʻlgan ot chap yoni bilan suvga agʻanagani holda zovurning oʻng qirgʻogʻini tepib tirnamoqda, aravakash boʻlsa goh oʻzini, goh otni va goh bu ishga sabab boʻlgan qizni soʻkmoqda va boshqa yoʻldoshlar butun kiyimlari bilan suvga shoʻngʻib chiqib, nima qilishlarini bilmay hayron-hayron qarab turar edilar.
Shu vaqtda shahar tomonidan bir sarboz kelib qoldi. Bu sarboz bizga yaqin kelgach, birdaniga etigini yechdi, shim va boshqa sarbozlik kiyimlarini yecharkan: — Pichoqlaringiz bormi? — deb soʻradi.
Bizning aravakash magʻrurona ohang bilan: — Bor! — degan holda qishloqda qovun soʻyib yemoq uchun beliga taqib olgan pichogʻini qinidan sugʻurib, sarbozga uzagdi.
Sarboz zovurga tushib, aravakash qoʻlidan pichoqni oldi, u bilan otning boʻyniga boʻyincha oʻrnida oʻrab bogʻlangan eski choponni, otni arava qoʻshganda tirkish va qorinbogʻ oʻrniga ishlatilgan arqonni kesdi-da, aravaning shotisini koʻtarib turib, otning oʻrnidan turishi uchun yoʻl ochdi.
Aravadan chiqarilib, uning ostidan qutulgan ot bir-ikki talpingandan keyin oʻrnidan turdi va aravakash unn yuganidan yetaklab, zovurdan chiqardi.
Otni qutqazgan sarboz boshqalarning yordamlari bilan aravani sudrab, uni ham zovurdan chiqardi, kesilgan «boʻyincha» va arqonni bir-birlariga tugib va ulab otni aravaga qoʻshib berdi.
Yoʻldoshlar mening hoʻl boʻlgan koʻrpa-yostigʻimni siqib aravaga tashladilar. Aravakash otga mindi.Sarbozlik kiyimlarini kiyib yoʻlga, tushayotgan qutqazuvchimizga men:
— Qayoqqa borayotirsiz, uka? — dedim.
U mening bu gapimni masxaralaganday tirjayib:
— Shaiban qozi kalon qishlogʻiga! — dedi va tirjayishda davom etdi.
— Siz yuradigan joyning yoʻli biz borayotgan joyning ustidan oʻtar ekan — biz Shoʻrkoʻlga borayotirmiz: aravaga chiqib oling! — dedim.
U aravaga chiqib, joylashib oʻtirganidan keyin, menga qarab yana tirjaydi.
Men uning bunday «sababsiz» tirjayishidan shubhalanib:
— Nega menga qarab kulayotirsiz, uka? — deb soʻradim. U xaxolab kuldi-da:
— Men sizning ukangiz boʻlarlik yoshda boʻlmasam kerak, necha yoshdasiz? — deb soʻradi.
Men uning bu gapidan hushyorlanib, uning turqiga diqqat bilan qaradim. Unda soqol-moʻylovdan asar ham yoʻq edi, bu koʻrinishiga qarab unga juda koʻpi bilan oʻn toʻqqiz-yigirma yosh berish mumkin edi. Lekin yuzi burishgan, qovoqlari bir oz solqa boʻlgan va koʻzi ham yoshlarnikiday uncha charaqlab turmasdi.
— Men qaydan bilay, aftingizga qarab, sizni yosh gumon qildim. Oʻzim yigirma yetti yoshdaman, — dedim.
— Men qirq yoshimni toʻldirib, qirq birinchisiga qadam bosdim, — dedi sarboz va uzr aytish ohangi bilan davom qildi, — albatta, sizning aftimga qarab meni yosh gumon qilishingizdan ajablanishim durust emas edi. Lekin sizning, meni «uka» deganingizda bir vaqtlar — oʻttiz yasharlik vaqtlarimda xoʻjayinimning menga xizmat haqi bermaslik uchun «bola» degani va Qori-Ishkamba nomli shaharlik bir sudxoʻrning menga «hali ona suting ogʻzingdan kstmagan», deb uni yoqlagani esimga tushib kulgim qistadi.
Men Qori-Ishkamba haqida biron yangi ma’lumot olmoqchi boʻlib:
— Xoʻjayiningiz shaharlikmi yoki qishloqlikmi? — deb soʻradim.
— Qishloqdan — Sangsabz qishlogʻidan, Arbob Roʻzi degan sudxoʻr edi.
— Unday boʻlsa, shaharlik boʻlgan Qori-Ishkamba bilan uning qanday aloqasi bor edi?
— Oʻgʻri oʻgʻrini qorongʻida topadi, deganlariday, bu ikki sudxoʻr bir-birovi bilan topishgan va ikkovlashib Boʻlmaxoʻron va Sangsabz qishloqlaridagi mehnatkash dehqonlarning uylarini kuydirgan edilar, — deb u Qori-Ishkambaning haligi qishloqlar bilan qanday aloqa bogʻlaganini va Arbob Roʻzi bilan qanday topishganini birma-bir hikoya qilib berdi. Men undan:
— Qori-Ishkamba shu kunlarda ham oʻsha qishloqlarda oldi-berdi qiladimi? — deb soʻradim.
— Yoʻq, — dedi u, — bir voqea yuz berib, shu sababdan Qori-Ishkamba u qishloqlarda oldi-berdi qilish nari tursin, u tomonlarga qadam bosmaydigan boʻlib ketdi, hatto boshqa qishloqlarga bordi-keldi qilishdan ham qoʻrqib qoldi.
— Qanday voqea yuz berdi?
— Veksellar bilan odamlarni qarzdor qilib ularning yerlarini bosib olganlaridan biror oy oʻtgandan keyin, bir qorongʻi kechada Arbob Roʻzining hovlisini oʻgʻri bosdi, uning oʻzini oʻldirib, uyini taladilar va xotin-bolalarini koʻchaga haydab chiqarib, hovliga oʻt qoʻydilar. Mana shu voqeadan keyin odamlar «bu ishni muqarrariy oʻgʻrilar emas, balki nohaq yoʻl bilan yerlari bosib olingan dehqonlar oʻch olish uchun qilganlar», degan ovoza tarqatdilar. Shuning uchun Arbob Roʻzining sherigi boʻlgan Qori-Ishkamba ham choʻchib qoldi,
— Arbob Roʻzinint hovlisini oʻgʻri bosganda, siz uning xizmatida edingizmi? — deb soʻradim.
— Yoʻq, — dedi u va oʻzining Arbob Roʻzida besh yil ishlaganini, oxirida haq bermasdan ishlashga rozi qilish uchun Arbob uni qamatganini hikoya qilib berdi.
— Qamoqdan qanday qutuldingiz? — deb soʻradim men.
— Meni qozi kalonning qamoqxonasida qancha qiynagan boʻlsalar ham, Arbobga borib ishlashni qabul qilmadim, undan keyin meni mirshab qamoqxonasiga yubordilar, unda ham meni koʻp qiynadilar: unda ham men Arbobning xizmatini boʻynimga olmadim. «Xoʻp, agar pul bersang seni qoʻyib yuboramiz», dedilar mirshab odamlari. Lekin men pul topib bera olmadim. Oxiri meni, qarindoshi sarbozlikdai qochib, uning oʻrniga oʻzi sarboz boʻlishga yoki odam sotib olib berishga majbur boʻlgan bir kishiga sarbozlik uchun sotdilar va pulni olib yedilar. Men shu bilan sarboz boʻlib qoldim. Arbob oʻgʻrilar tomonidan oʻldirilgan vaqtda ham men sarboz edim.
Sarboz bilan suhbatim shu yerga kelganda, katta yoʻldan ajralib, Shoʻrkoʻl tomoniga boradigan yoʻlning boshiga yetishdik. Sarboz aravadan tushdi. Men undan:
— Otingiz nima, aka? Bilib qolsak zarar qilmas, — deb soʻradim.
— Toʻramurod! — dedi u va «xayr-xoʻshlab» Shanbai qozi kalon tomonga qarab ketdi. Bizning aravakash otning jilovini Shoʻrkoʻl tomoniga qarab burdi.

* * *
Men bora-bora Qori-Ishkambaning tarjimai holidan butunlay xabardor boʻldim.
U uncha atoqli boʻlmagan bnr mullaning oilasida tugʻilib otasi unga «Ismatullo» deb nom qoʻytan ekan;
Ismatullo besh yashar boʻlganda otasi uni avval maktabga bergan, keyin u chalasavod boʻlgach, qorixonaga bergan ekan.
Ismatullo necha yillar qorixonaga qatnab, qur’onni yodlaganidan keyin, otasi va qoʻni-qoʻshnilar uni «Qori Ismat» deya boshladilar....
Bu orada uning ota-onasi oʻlib, unga bir hovlicha va Buxoroning servaqf madrasalaridan ikki hujra meros qoldi. Qori Ismat hujralardan keladigan vaqf pulini ham xatmi qur’onlardan undirgan pullarni oʻz mahallasidagi kambagʻallarga va sarmoyaga muhtoj boʻlgan mayda doʻkondorlarga foydaga qoʻya boshladi.
Bundan boshqa yana bir daromad yoʻlini topdi: mahallasidagi yosh bolalarni toʻplab, ularni qimor oʻynashga oʻrgatdi, ularga oshiqlar, qartalar topib beradigan boʻldi. Bolalar bir necha vaqt pulsiz, keyin pul bilan oʻynaydigan boʻldilar, shu bilan qimorni oʻzlariga kasb qilib oldilar.
Qori Ismatning qimordan kirimi ham shu vaqtdan boshlandi: oshiqlarning chikkasini, pukkasini, olchisini boʻyab keltirib, qimorboz bolalarga sotdi, hali ochilmagan yangi qartalarni qoʻynida saqlab, oʻyin vaqtida qartalar dogʻlanib, toniladigan boʻlib qolsa, yangi qartalarni bolalarga tani xarididan toʻrt baravar ortiq pulladi.
Bulardan boshqa uning oʻzi qimor oʻyiniga qatnashmay, tomoshabin boʻlib oʻtirib, yutganlardan «choʻtal oldi. Choʻtaldan, oshiq va qarta sotishdan toʻplangan pullarini yutqizib, pulsiz qolgan bolalarga birga ikki sharti bilan bir-ikki kunga qarz berib, daromaddan tugʻdira boshladi.
Qori Ismat bu daromadlardan bir pulini ham yemay, kunduzlar hujrasida turadigan mullavachchalarning oshlaridan, kechalari odat boʻyicha «toʻqim» boʻladigan qimorboz bolalarning dasturxonlaridan qornini toʻygizib yurdi.
Qori Ismatning qimorboz bolalar bilan oshnaligi koʻpga choʻzilmay, tezdan oralari buzildi.
Bir kuni kechasi oʻyin juda qizib, avval oqshomdan boshlab, sahargacha davom etganda bolalar oralarida yutish, yutqizish koʻp boʻldi, koʻp bolalar bir necha bor yutib, bir necha bor yutqizdilar. Uyinning adogʻida bolalar bir-birovlari bilan «sen koʻp yutding, men koʻp yutqizdim», deb bahslashib, oxirida bu bahsni yechish uchun har qaysilarining pullarini hisoblab koʻrmoqchi boʻldilar:
— Sening avval oqshom qancha puling bor edi?
— Oʻn tanga!
— Hozir-chn?
— Besh tanga.
— Mening avval oqshom besh tangam bor edi, hozir uch tangam qolibdi.
— Mening uch tangam bor edi, uni yutqizdim, undan boshqa Qori akamdan besh tanga qarz olib, uni ham yutqizdim....
Bu umumiy hisobdan ma’lum boʻldiki, bolalar oʻyin oxirida qolgan pullarining hammasiii bir joyga toʻplaganda, avval oqshom hammalarining choʻntaklarida boʻlgan hamma pullarning yarmiga baravar keldi. Buning ustiga ba’zi bolalarning Qori Ismatdan qarzdor boʻlib qolganlari ortiqcha.
Bolalar «ajabo, bu pullar osmonga uchdimi, yerga kirdimi?» deb oʻylay boshladilar.
Bunday hisob va tekshirishning natijasidan qoʻrqqan Qori-Ishkamba (har kecha qimorxonadan hammadan keyin chiqish odatining aksicha) «xayr, boʻlmasa men ketay, sizlarnipg bahslashuvingiz choʻzildi», deb oʻrnidan turib, hammadan burun ketarmon boʻlganda, uning choʻntagidagi tangalar jiringlab, bundan bolalarning birisi «ilhom» olib:
— Ey!... Qori akam choʻtalga olgan pullarni hisobga olmabmiz-ku, — dedi.
— Toʻgʻri, — dedi boshqa bir bola, keyin Qori Ismatga qarab:
— Oʻtiring, Qori aka, choʻtalga olgan pullaringizni chiqarib sanang, qani u bilan birga bizning hozirgi pulimiz avval oqshomdagi pulimiz bilan baravar keladimi? — dedi.
Qori Ismat bu talabning javobiga chopon etagini mahkam oʻrab olib: — yoʻq! Men pulimni chiqarib sanamayman va biron kishiga koʻrsatmayman ham dedi.
— Biz sizning pulingizni olmaymiz, faqat pulimmizning choʻgʻini hisoblab koʻramiz, qoʻrqmang, chiqaring, sanang! — dedi haligi bola yumshoqlik bilan.
— Yoʻq, dedim, yoʻq! — dedi Qori zarda qilib ketmoqchi boʻlib oʻrnidan turdi.
— Hali shundaymi? — deb haligi bola oʻtirgan yerdan uning oyoqlarini tutib oʻz tomoniga tortdi.
Qori yiqilgan hamon choʻntagini buti orasiga tiqib hadiksiragan tipratikanday qoʻlini va boshini oyoq ichiga tortib, yum-yumaloq boʻlib yotib oldi.
Bolalar uiing ustiga yopirilib choʻntagidagi pullarini chiqarmoqchi boʻldilar, lekin u yosh bolalar oʻynayotgan katta toʻpday har tomonga yumalab, choʻntagini qoʻyib yubormadi.
— Uringlar! — dedi bolalardan biri va qoʻlini baland koʻtarib, uning yalangʻoch boshiga bir musht urgan edi, Qoriga ta’sir qilmadi-yu, lekin u bolaning voy-voylab alamidan: — Hali toʻxtab tur, seni nima qilaman, — deb yugurgancha borib qimor oʻynaganda kerak boʻladigan pishiq gʻishtni tokchadan koʻtarib olib, Qorining boshiga urdi.
Bu zarba bilan uning boshi yorilib, obdastani joʻmragidan oqayotgan suvdan qon oqa boshladi...
Bir fasldan keyin Qori sulayib qolgach, bolalar uning choʻntagidagi pullarni olib qochdilar.
Qori yarasining qoni toʻxtagandan keyin biron soat yotib hushiga kelgach, oʻrnidan turib, devorga suyana suyana uyiga ketdi...
Qori Ismat uchun soch oldirish haqini ozroq berishga bahona boʻlgan boshidagi tuksiz dogʻ, mana shu qimorboz bolalar, majlisidan uning umrining oxirigacha qolgan bir yodgorlik edi.
Lekin Qori-Ishkamba tarjimai holining shu nuqtasini oʻzidan soʻrab, tashih va tasdiq qildirganimdan keyin, unga:
— Sizning boshingizda u majlisdan shunday dogʻ qolganiday oʻsha kecha choʻtal pullari qoʻlingizdan ketgani sababli yuragingizda ham tuzalmas dogʻ qolgandir! — deb savol bergan edim, u mening savolimga:
— Yoʻq! Yuragimdagi dogʻ allaqachonlar tuzaldi, qoʻldan ketgan pullar, sartaroshdan boshimdagi dogʻ uchun saqlab qolganim soch oldirish pulidan «bolalari» bilan undi, — degan edi.

* * *
Qori Ismat choʻtal pulidan va qimor majlisining hissasidan mahrum boʻlganidan keyin, butun himmatini koʻcha sudxoʻrligiga, qur’on sotishga, qarzdorlarning va hujrasida turadiganlarning oshlarini yeyishga sarf qiladigan boʻldi.
U bir oz ulgʻayib, puli ham koʻpaygandan keyin, pulni ba’zan kuyadigan mayda sudxoʻrlikni tashlab, savdogarlar va katta doʻkondorlar bilan oldi-berdi qilishga kirishdi.
Qatta savdogarlarda uning puli goʻyoki sira kuymagan, unday odamlar sinadigan boʻlganlarida ham boshqa qarzdorlardan yashirin «yana biron kun Qori bizga kerak boʻladi», deb uning pulini batamom toʻlaganlar va undan keyin singanliklarini e’lon qilib, boshqalardan boʻlgan qarzlarini qoʻllaridagi narsalarning rasamadiga qarab, soʻmiga oʻn tiyindan yoki yigirma tiyindan berar edilar.
Qori Ismat yoshligida singan ikki katta boyda puli kuydi, lekin u biron narsa xarajat qilmay, toʻy bermay, ularning qizlarini xotin qilib oldi va u xotinlarni oʻsha kuygan pul badaliga kelgan, deb oʻzini yupatar edi. Uning «xush baxtligidan» u xotinlar chevar, hunarmand doʻzaida chiqib, Qori Ismat ularning oʻylariga bir pul xarj qilmaganidek, ularning kiyim va ovqatlariga ham biron pul xarj qilmasdi. Ular doʻppi tikib, oʻz tirikchiliklarini oʻzlari oʻtkazar edilar.

XIV
Men Qori-Ishkamba bilan endigina tanisha boshlaganimda «uning yetmish besh ming soʻm tillaga baravar keladigan besh yuz ming Buxoro tangasi bor», deb edilar.
U vaqtlarda qarzga pul oladigan savdogarlardan ortib qolgan pulnni banklarga qoʻyardi.
Bir hodisa yuz berib, shundan keyin uning banklarga ishonchi yoʻqola yozdi.
Buxoroda kontora ochgan banklardan biri Russko-Kitayskiy (Aziatskiy) bank edi. Qori-Ishkamba ham oʻz pulini oʻsha bankka qoʻyardi. Bu bankning binosi quyi bazzozlik atalib, Buxoro passajining[20] janub tomonidan oʻtadigan rastadan passajga chiqadigan zinaning roʻparasidagi tor koʻchada edi. Bu tor koʻcha yangligi rastadan boshlanib «Sarrofon» hammominin goʻlohi oldidan oʻtib, bir necha egri-bugri tor koʻchalarga boʻlinib, yahudiylar mahallasi orqali «Pushtizsigʻon» atalgan xilvat bir mahalla bilan shaharning «Salloxxona» nomli darvozasidan chiqib ketardi.
Bir kun bankning ichidagi butun muomalachilar chiqib, rasta tomonidan oʻn-oʻn ikki nafar yevropacha kiyimlar kiygan noma’lum odamlar kelib, devorga orqalarini berib bankning eshigi oldida qator turdilar.
Ulardan qator boshidagi odam bankning ichkarisiga kirmoqchi boʻldi. Soqchi bir necha bor «bank yopik deb xabar bersa ham, u oʻzini eshitmaganlikka solib yana eshikni itara boshladi.
Soqchi bu «kar» odamning qiligʻidan zerikib, eshikning bir tavaqasini yarim ochib, unga:
— Soat ikki boʻldi, bank allaqachon yopildi, dedi.
Noma’lum odam soqchi soʻzi tugashini kutmay, yana eshitmaganday boʻlib, yarim eshikni itarib kirib, bir qoʻli bilan soqchining miltigʻini tutdi, ikkinchi qoʻli bilan uning koʻkragiga toʻpponcha tirab:
— Jim tur, ovozingni chiqarma! — degan buyruq berdi.
Bu buyruq bilan soqchi jim boʻlib, noma’lum odamning kirishiga yoʻl berganidan, haligacha devorga soya berib turgan boshqa noma’lum odamlar ham birinchi noma’lum odamning orqasidan bosib kirdilar.
Noma’lum odamlar bapkning eshigini ichkaridan yopib, soqchini yerga yotqizib, uning qoʻl-oyogʻini mahkam bogʻlab, ogʻziga latta tiqdilar. Ulardan biri soqchining kiyimini kiyib, miltigʻini qoʻliga tutib, uning oʻrnida «qorovul» boʻlib turdi va boshqalari toʻpponchalarini yalangʻochlab bankning amaliyotxonasiga kirib, u yerdagi xodimlarga:
— Ovozingizni chiqarmay, qoʻllaringizni koʻtaringlar! — degan buyruq berdilar.
Xodimlar ixtiyorsiz qoʻllarini koʻtarib jim turdilar, ba’zi birlarida qoʻl koʻtarishiga ham mador qolmay, qotib qoldilar.
Noma’lum odamlar bank xodimlarini bir burchakka toʻplab, koʻz va ogʻizlarini, qoʻl va oyoqlarini bogʻlagandan keyin, yotqizib, ularning ustlariga oʻzlaridan bir nechta kishini qorovul qoʻyib, qolganlari ishga kirishdilar. Telefon simlarini uzdilar, kassirlardan poʻlat sandiqlarning kalitlarini olib, ular ichidagi naqd pul va boshqa qimmatli narsalarni oldilar va bankning pul soladigan qopchalariga joyladilar va bu qopchalarni boʻz qopchalarga tiqib koʻtardilar.
Noma’lum odamlar bank xodimlarining ustiga ikki qurolli kishining qorovul qoʻyganlaridan keyin qopchalarni koʻtarib eshik oldiga keldilar. U yerdagi soqchi oʻrnida qorovul turgan noma’lum kishi eshikni ochib, oʻz yoʻldoshlarini uzatdi, oʻtkinchilarni shubhaga solmaslik uchun «qorovul» qoʻlda yarogʻi bilan oʻgʻrilarni oldiga solib keta berdi.
Biron soatdan keyin yuqori va quyidagi «qorovullar» bankning eshigini oʻz qulfi bilan tashqaridan qulflab, tor koʻchalarga tushib ketdilar.
Bank xodimlari «qorovullar» bankdan chiqib ketadigan bir muddat yana jim yotgandan keyin, oʻzlarini yechishga urinib, avvad birovi tishi bilan oʻzi bogʻlangan ipni chaynab uzdi, soʻngra bir-birlarini yechib, derazadan turib: «Oʻgʻri bosdi, tutinglar!»... — deb baqira boshladilar....
Ikki minutda bank tevaragi odam bilan toʻldi, bu orada qozi kalon va qushbegining odamlari, mirshabning oʻzi butun dastasi bilan yetishib keldi. Mirshab chilangar usta chaqirib bank eshigining qulfini sindirib ichkariga kirgach, bank xodimlaridan oʻgʻrilarning nishonlarini soʻrab olgach, keyin ularni tutmoq uchun har tomonni qidirib koʻrgan boʻlsalar ham, oʻgʻrilardan biron darak topolmadilar, lekin ular oʻzlariga va mirshabga yangi bir dartmand manbai tayyor qilmoqchi boʻlib, koʻpgina bechora kishilarni «shubhali odam» deb tutib mirshabxonaga qamadilar.
Qushbegi shahar tashqarisini qidirib, oʻgʻrilarni tutmoq uchun amirning «Kavkaz» deb atalgan bir dasta otliq askarini yubordi. Bu askarlar toʻdachalarga boʻlinib, har tomonga qarab ot choptirib, miltiq ota berdilar.
Bulardan bir toʻdasi shaharning shimoli-sharqida; shahardan oʻn olti kilometr keladigan «Shoʻrkoʻl» degan koʻlning boʻyida bankning pul soladigan qopchalarini boʻsh holda topdilar, bu alomatdan oʻgʻrilarningʻ oʻsha tomonga ketganlarini gumon qilib, askarlarning asosiy qismi oʻsha tomonga yoʻnalgan boʻlsa ham, biron oʻgʻrini uchrata olmadi.
Faqat askarlarinng kichkina bir toʻdasi shaharning janubida «Murgʻak» stansiyasiga yaqin bir yerda shubhali notanish uch kishiga duch kelib, ularni tutmoqchi boʻlganda, ular askarlarga qarab miltiq va toʻpponchadan ota boshladilar, bir necha minutlik otishuv natijasida askarlardan biri oʻlib, qolganlari u shubhali odamlarni qoʻlga kirgizishdan voz kechib, qaytib ketdilar.
Qisqasi, ikki kunlik yelib-yugurish natijasida oʻgʻrilardan biron kishi ham tutilmadi, ularning kim ekanliklarini ham biron odam bilmadi.
Bu hodisadan keyin Buxoro shahridagi bank kontoralari markaziy va asosiy kassalarini Kogonga koʻchirdilar, kundalik muomalalari uchun kerak boʻladigan mablagʻni har kun erta bilan Kogondan Buxoroga kazaklar soqchiligi ostida keltiradigan va ish vaqti tugagandan keyin kontorada qolgan va toʻplangan pulni yana Kogonga olib boradigan boʻldilar.
Shu hodisadan keyin Qori-Ishkambani «endi pulini kuydi», deb qoʻrqitdilar va uning oʻzi ham pulining unishiga uncha umid qilmasdi, shuping uchun uning avzoyi buzilib, aqldan oza yozgan edi. Ammo oradan ikki-uch kun oʻtib, bank yangidan ochilib, ishga boshlaganida Qori-Ishkambaning talabi bilan darrov uning pulini' qaytardi va protsentlarini ham toʻladi. Shu bylan u yana bankka ishonib va oʻsha soatning oʻzidayoq pulini yana topshirdi. Undan keyin ham qoʻliga tushgan pullarini tezlik bilan eltib bankka topshiradigan boʻldi:
Ammo bankda ish tugagandan keyin yoki kechalar qoʻliga pul tushsa va pullarni qarzga oladigan xususiy talabgorlar boʻlmasa, u tashvishda qolar edi: bir tomondan, u pul ertaga, bankning kontorasi ochilguncha. bekor yotadi, ikkinchi tomondan, pulni oʻgʻirlatish xavfi bor. Oʻgrilardan qoʻrqib, u pulni oʻz oʻyiga eltib qoʻyolmasdi, uni shunday bir joyga qoʻyishi kerak edi-ki, uni oʻzidan boshqa biron kishi bilmasin.
Qori-Ishkambaning «fazilatlari»dan biri shu edi-ki, u harkimdan shubha qilardi, uning oʻylovicha, hamma odamlar uning orqasidan poylab yuradilar va fursat topib, goʻyo uning pullarini oʻmarib ketmoq fikrida, shuning uchun u hech kimdan xotirjam emas, hech kimga ishonmas edi.
Uning koʻngli, yolgʻiz hikoyamizda bir marta zikr etilib oʻtgan «Qavkaz» saroyining saroybonidangina xotirjam edi.
Bir kuni «Kavkaz»ning saroyboni darvoza ichkarisidagi supachada oʻtirar ekan, Qori-Ishkamba oldidan oʻtdi.
Uning ahvolidan yaxshigina xabardor boʻlgan saroybon qiziqchilik qilib choʻntagidan oʻn besh tiyinlik tanga chiqarib, yoʻlakka tashladi va oʻtib ketgan Qori-Ishkambani chaqirib: — Qori amaki, yoʻlakda bir tanga koʻrinadi, sizdan tushgan boʻlmasin, — dedi.
Qori-Ishkamba seskanib yoʻlidan qaytdi va qoʻlini yon choʻntagiga tiqib:
— Voy, shoʻrim qursin, choʻntagim teshilgan ekan, undan tangalar tushib ketibdi, — dedi va saroybonga yaqinlashdi-da, — qani, qani oʻsha sen koʻrgan tanga? — deb soʻradi undan.
Saroybon oʻzi tashlagan tangani koʻrsatdi. Qori-Ishkamba yoʻkolgap biron muhim narsasini topgan odamdek, yugurib borib saroybon koʻrsatgan tangani yerdan ola solib, shoshilganidan tangani «teshilgan» deb koʻrsatgan haligi choʻntagiga solib saroybonga minnatdorchilik bildira ketdi:
— Ilohi baraka topkaysan, uka! Sening sharofating bilan yoʻqolgan bir tangam topildi, agar sening oʻrningda boshqa biron kishi boʻlsaydi, menga xabar bermayin u tangani olib oʻz choʻntagiga solardi. Shu zamonda ham odamning haqidan parhez qiladigan kishi topilar ekan. Ilohi biring oʻn, oʻning yuz, yuzing ming boʻlgay!
Shu voqeadan keyin saroybonga Qori-Ishkambaning e’timodi oshib, kechqurunlar biron joydan pul olib keltirmoqchi boʻlganida u saroybonni oʻzi bilan birga olib boradigan boʻldi, saroybon ham uning pul yashirib qoʻyadigan joyini bilib oldi.

* * *
Qori-Ishkamba «Kavkaz» saroyboniga e’timodi oshganidan bir necha yil oʻtgandan keyin, bir hodisa yu berdiki, uning u saroybon haqidagi ishonchi kul boʻlib koʻkka sovurildi.
Bir kun men Buxoroning «Sesuv» degan, usti yopiq rastasidan oʻtib borardim. Rasta tomi orqali «Kavkaz» saroyi tomiga tutashib ketgan bir saroychaning darvozasi oldida bir talay odamlar toʻplanib turganini koʻrdim.
«Nima gap ekan» deb yigʻin orasidan oʻtib, saroycha darvozasiga yaqinlashdim: u saroyning saroyboni, qoʻlida bir tayoq tutib turib, odamlarni saroychaga kirgizmasdi. Saroychaning ichida mirshabning odamlari daha boshi, qozi kalon va qushbegining bozorlarda yuradigan tergovchilari koʻrinardilar. Ular bir-birlari bilan qizgʻin-qizgʻin gaplashmoqda edilar. Orada Qo ri-Ishkamba boʻlib, u erining oʻligi ustida yigʻlayotga xotinday har tomonga tashlanib, «uyim kuydi, uyim kuydi, voy uyginam kuydi-i-i!..» deb baqirib yigʻlamoqda edi.
Surishtirib koʻrsam, oʻsha kecha Qori-Ishkambanin oʻsha saroychadagi hujrasining tomini teshib, sandigʻini sindirib, yashirib qoʻygan pullarini olib ketganlar.
Qori-Ishkambaning aytishicha, u oʻsha kecha u yerda «har oʻn donasi yetti misqol keladigan sof kumushdan Buxoroyi sharifda zarb qilingan oʻn ming tangani yashirib qoʻygan ekan. Agar bu mablagʻ «Peterburgda zarb qilingan imperator oltini» bilan hisob qilinsa, bir ming besh yuz soʻm oltinga baravar kelar ekan.
Mirshab odamlari bilan tergovchilar teshilgan joydan iz olib borganlarida, iz «Kavkaz» saroyining tomigacha borib, u yerdagi saroy ichidan tomga chiqadigan zinapoya boshida yoʻqolgan, tekshirganlarida ma’lum boʻlganki, u zinapoyaning eshigi doimiy qulf boʻlib, kaliti saroybonda turar ekan.
Bu dalillar bilan mirshab odamlari, tergovchilar va tomoshabinlar «bu hodisadan «Kavkaz» saroybonining xabari bor, uning oʻzi bu ishni qilgan boʻlmasa ham, qiladiganlarni uyushtirib, boshchilik qilgan» deb hukm qildilar.
Qori-Ishkamba mirshab odamlari va tergovchilar topgan dalilga yana bir dalil qoʻshib aytar edi:
— Bu hujrada mening pul qoʻyishimni «Kavkaz» saroybonidan boshqa odam bilmas edi. Ayniqsa, shu kecha oʻn ming tangani men unga koʻtartirib, u bilan birga keltirib yashirgan edim.
Birinchi tekshirish bitgandan keyin, Qori-Ishkamba sochlarini yulib, yuzlarini tirnab, dod deb borib qozi kalon, qushbegi va mirshabdan mulozim, yasovul va navkarlar olib, «Qavkaz» saroybonining boshiga keltirdi va uni mahkamaga sudramoqchi boʻldi.
Saroybon hech bir qonunni buzmay kulimsirab turib, hukumat odamlarini saroyda yerlashgan «Kavkazskiy merkuriy» shirkatining direktori oldiga olib bordi.
Direktor hukumat odamlarining soʻzlarini eshitgandan keyin, ularga aytdi
— Birinchidan shuki, mening saroybonim oʻgʻri emas, shuning uchun men bu saroyni shu qadar mol bilan uning qoʻliga topshirib qoʻyganman, ikkinchidan, mening saroybonim Rusiya tabaasi, Buxoro hukumatining bir rus tabaasini mahkamaga tortishga haqi yoʻq. Sizlar borib qozi kalon va qushbegi janoblariga mendan salom aytib, u janoblarga men aytgan gaplarni tushuntiringlar....
Saroybon Buxoroning yerlik xalqidan edi. Bu hodisa ustida ma’lum boʻldiki, u ham Buxoroning ba’zi bir yerlik xalqidan shunday hodisalarda oʻzini himoya qildirish uchun Rusiya tabaasi boʻlib olgan ekan.
Qori-Ishkambaning oʻn ming tangasi «Kavkazskiy merkuriy» dprektorining bir «pufi» bilan koʻkka sovurilib ketgandap keyin, u, koʻchalarda «voy-voy»lab yurar, duch kelgan odamni yoʻldan toʻxtatib, yuzinchi marta boʻlsa ham, bu hodisani unga hikoya qilar va saroybon, qozi kalon, qushbegi va direktorni qargʻar, eng oxirida oʻzini «nega u saroybonga ishondim, nega uni oʻzimga sirdosh qildim», deb soʻkardi. «Odam degan pul toʻgʻrisida yotlargagina emas, oʻziga ham ishonmasligi kerak», der edi va «bundan buyon oʻzimga ham ishonmayman», deb oʻziga-oʻzi soʻz berardi.
Uning bunday soʻzlarini eshitib turgan ba’zi bir kishilar:
— Oʻgʻrini qaroqchi urgan ekan, zarari yoʻq! — deb oʻrtangan yuragiga tuz sepib ketardilar.
Oradan koʻp vaqt oʻtmay Qori-Ishkambaning boshiga yana bir «qora kun» tushdi, shu bilan u saroybon tomonidan yegan zarbaning alamini unutdi.
Buxoroning «Xoʻjayevlar» oilasidan boʻltan bir katta savdogarining oʻz xoʻjayinidan toʻla vakolat boʻlgan mirza Abdulla degan kassiri bor edi. Shu mirza Abdulla qorakoʻlchi savdogarlar pulga juda muhtoj boʻlgan bir paytda, ya’ni qorakoʻl terisi mavsumida Qori-Ishkambani chaqirib, xoʻjayinining nomidan oʻn besh ming soʻm soʻradi. Bu mablagʻni ikki oy ishlatib, oyda ikki ming tangadan — ikki oy uchun toʻrt ming tanga foyda va’da qildi, bu mablagʻning oʻzi va foydasi uchun ikki oylik muddatli вексель bermoqchi boʻldi.
Qori-Ishkamba bu taklifni eshitib, quvonganidan terisiga sigʻmaydigan darajada shishib ketdi. Tezroq pulni keltirib, bu muomalani amalga oshirmoq uchun bankka qarab yugurdi, yoʻlda duch kelgan odamlarga qaramadi, ularning salomlariga javob ham qaytarmadi, hatto doʻkondorlar oldidagi tayyor non-choylarga ham koʻz tashlamadi. Quvonchining oshganidan koʻkragi torayib, nafasi qisilgan boʻlsa ham, yugurganicha bankka bordi, u yerdan pulni olib, yana avvalgi tezligi bilan qaytib, mirzaning oldiga keldi va unga nafas qisila-qisila:
— Pu-pu-pulni, sa-sa-sanab o-o-oling, ve-ve-veksselni, yo-yo-yozib bering! — dedi.
Qori-Ishkamba bu daraja quvonch va shoshilishga haqli edi. Chunki, u bu mablagʻ uchun boydan ikki oyda oladigan protsentini bankdan bir yilda olardi, Mirza Abdulla u pulni sanab koʻrsa, toʻqson olti ming tanga ekan.
— Bu kam-ku, — dedi. I
— Nega? Ikki oylik foydasi bilan yuz ming tanga boʻdadi-da, siz raso yuz ming tanga — oʻn besh ming soʻmlik вексель bersangiz ish tamom.
— Yoʻ-oʻ-oʻ-q!— dedi mirza Abdulla choʻzib, — siz meni alday olmaysiz. Men sizga yuz ming tanga uchun oyda ikki ming tanga foyda va’da qildim, shuning uchun ikki oylik protsentini koʻshib, bir yuz toʻrt ming tangalmk muddatli вексель tayyorlab qoʻydim. —Mirza oʻz soʻzini isbot qilmoq uchun tayyorlangan veksellarni koʻrsatib, yana davom qildi:
— Ammo siz toʻqson olti ming tanga uchun oyda ikki ming tanga foyda olmoqchi boʻlsangiz, bu oʻyiningiz menga oʻtmaydi siz bunday oʻyinni pulga muhtoj boʻlgan biron kambagʻalga qiling. Agar men qilgan taklifga rozi boʻlmasangiz pulingizni olib boring, agar tolib boʻlsangiz yana toʻrt ming tanga bergshg va vekselni oling!
Qori-Ishkamba bu taklifga rozigina emas, balki bunga jondan tolib edi. Shuning uchun u avvalgi tezligidan ham tezroq borib, toʻrt ming tanga keltirdi va uni ham mirzaning oldiga qoʻyib:
— Ana buni ham sanab oling, vekselni bering! — dedi.
Mirza taajjub bilan Qoriga qarab turib:
— Bu qanday pul, siz qanday вексель talab qilayotirsiz, men tushunmadim-ku, — dedi.
— Hazil qilmang! Hozir qiziqchilik vaqti emas. Yugurganimdan nafasim ogʻzimga tiqilib oʻlayozdim, bir choy buyuringki, ichib nafasimni rostlay.
— Hozir ishim koʻp, choy buyurish, choy nchish va sizni laqillatish uchun fursatim yoʻq, boring, keting, Qori amaki.
— Unday boʻlsa, vekselimni bering, men ketay.
— Qanday вексель? Bu pulingizni oling, mening xoʻjayinim uchun bugun pul kerakmas. Bugun men qarzga pul ham olmayman, вексель ham bermayman.
— Xoʻp, unday boʻlsa haligi toʻqson olti ming tangani bering, men uni olib bornb bank yopplmasdan burun topshiray.
— Qanday toʻqson olti ming tanga? Tush koʻrayotirsizmi yoki jinni-minni boʻldingpzmi?
— Axir, haligina toʻqson olti ming tangani sanab olmadingizmi va «yana toʻrt ming tanga keltiring, yuz toʻrt ming tangalik вексель beraman», demadingizmi?
— Hazil qilmang, Qori amaki, vaqtim yoʻq deyapmanku. Boring, keting, men oʻz ishimni qilay.
— Oʻzingiz hazil qilayotirsiz. Lekin bu ishingiz xazil ham boʻlsa, yuragimni yorayozdi. Va tezroq vekselni bering yoki pulimni qaytaring!
— Yetar shu qadar jinnilik, Qori! Tezroq chiqib keting, mening zarur ishim koʻp! Jinnilarning joyi savdoxonalarda emas, Xosha Oʻboniy[21] eshonning uyida, — deb mirza oʻrnidan turdi va Qori-Ishkambani eshik, tomonga itardi.
Qori-Ishkamba «voy uyim kuydi», deb dod deganicha oʻyinchogʻi tortib olingan yosh bolalarday hoʻngrab yigʻlay boshladi..
Mirza oʻz xizmatchilarini chaqirib, ularga:
— Bu jinnini chiqarib haydanglar! — deb buyurdi. Xizmatchilar Qori-Ishkambani chiqarmoqchi boʻlganda u ovozining boricha dodlab, yerga agʻanab:
— Mening jonim shu yerda, men qanday ketaman? Jonsiz jasad yura oladimi?.. —- deb shovqin-suron soldi.
Xizmatchilar «haqiqatan bu bechora jinni boʻlgan ekan», deb oʻlikni sudraganday uning qoʻl-oyogʻidan tutib sudrab mirza oʻtirgan kontoradangina emas, saroyning darvozasidan ham chiqarib koʻchaga haydagach, saroybonga:
— Bundan buyon uni saroyga kirishga qoʻyma! — dedilar.
Qori-Ishkamba, egasi uyidan quvib, yuziga eshikni yopgan itday, qayta-qayta saroyga kirmoqchi boʻlib eshikka tarmashib dod-faryod solgan boʻlsa ham, har doim saroybon uni koʻtarib mushukni otganday qilib irgʻitib tashlardi.
Qori-Ishkamba saroyga qayta kira olishdan umidini uzgandan keyin, sallasini yechib boʻyniga soldi
— Voy dod-ey! Bu qandan zulm? Musulmonlik shu tun yoʻqolgan ekaney-y-y! — deya amirning arkiga oʻrdaga qarab yugurdi. Uni bu holda koʻrganlar jinni boʻlganiga hech shak-shubha qilmasdilar. U orqasidan koʻp tomoshabinlar ergashtirib ark darvozasiga yetdi,
Bu voqea yuz bergan vaqtda amir Rusiyada boʻlib ark darvozaxonasida qozi kalon bilan qushbegi baqamti oʻtirib, shahar va mamlakatni «idora» qilar edilar. Qori-Ishkamba ularning oldiga borib, oʻzini yerga tashlab, ularga voqeani hikoya qildi, mirza Abdullaga jazo berib, undan toʻqson olti ming tangani undirib berishlarini soʻradi.
— Mening bolam va boshqa merosxoʻrlarim yoʻq, faqat ikki xotinim borki, agar ular men oʻlguncha tirik qolsalar molu mulkimdan toʻrtdan bir meros oladilar,qolgan narsalarimning hammasi janobi oliylarniki boʻladi. Hatto agar sizlar munosib koʻrsangizlar xotinlarimni ham darhol taloq qilaman. U holda oʻlgandan keyin, mol-mulkimning hammasi janob oliyniki boʻladi. Shariat hokimlari va janobi oliyning noiblari boʻlgan siz janoblar mana shu hollarni nazarga olib mening pulimni janobi oliyning oʻz pullari hisoblab, u xudo bexabar mirzadan undirib berib, mening duomni olinglar!
Ammo hokimlar Qori-Ishkambani bu holda koʻrib, uning bunday arzi dodiga faqat kulibgina qoʻydilar. Mirza Abdulla xoʻjayinining obroʻsi amir hukumati oldida Qori-Ishkambaning obroʻsidan necha marta ortiq boʻlgani sababli, uning iltimosiga quloq solinmadi.
— Sizning janjalingiz biz soʻraydigan oddiy janjallardan emas, sizlarning karvonboshilaringiz bor, oqsoqollaringiz bor va har bir oldi-berdilaringizni ularning huzurlarida вексель bilan qilasizlar. Siz вексель koʻrsatmay, karvonboshi bilan oqsoqol guvohlik bermay turib, biz nega bir obroʻli odamni bosh ogʻrigʻi qilamiz, — dedilar, xolos.
Qori-Ishkamba yana shovqin solib, jinnilik qilganda uni yasovullar urib-urib ark darvozasidan tushirib quvladilar.
Undan keyin Qori-Ishkamba butunlay jinnilashdi. U koʻchalarda yugurib dod solar, tanish boʻlsa boʻlmasa, oʻzyga duch kelgan odamni toʻxtatib, boshidan oʻtgan bu voqeani unga hikoya qilar va undan maslahat soʻrardi. Ba’zi hazilvandroq eshituvchilar uni «yupatgan boʻlib»:
«Iflos suv botqoqda yaxshi»[22], deganlar, aslda sizning pulingiz murdor edi, bir murdor joyga ketgan ekan, xafa boʻlmang. — der edilar.
Qori-Ishkamba bunday «yupatish» eshitganda bir alami oʻn boʻlar, jarohatli badaniga tuz sepilganday dod der, unday «yupatuvchini» soʻkar va boshqa rahmdilroq biron odam topib, dardlashuv uchun yana yugurardi. Tomoshabinlar undan kulardilar.
Oʻsha mahalda Qori-Ishkamba bir kuni yoʻlda menga duch keldi va yoʻlimni toʻsib, boshiga tushgan musibatni menga hikoya qilib berib, mendan maslahat soʻradi. Men uning sarguzashtini, jumladan, qozi kalon va qushbegiga borib arz qilganini, ularning qanday muomalada boʻlganlarini ipidan ignasigacha bilib olgan boʻlsam ham, oʻzimni bilmaslikka solib, uni: «dard-alamini» oxirigacha eshitib, ahvoliga «afsuslanib», maslahat tariqasida dedim:
— Bunday katta voqea va «ogʻir musibat» toʻgʻrisida menday kichkina odam qanday maslahat bera oladi siz borib hokimlardan — kattalardan maslahat va yordam soʻrang!
— Ilohi, kattalarning uyi kuysin, kattalarning bolalari oʻlsin, kattalar bir burda nonga zor boʻlsinlar! — deb kattalarni soʻkib-qargʻab, qozi kalon bilan qushbegining oʻziga qilgan muomalalarini yana bir bor aytib berdi.
Qori-Ishkambaning bu holatidan «Bibi-Dahboshi» degan bir jinni xotinning voqeasi esimga tushdi. Buxorodagi Govkushon mahallasida «Govkushon» nomli bir madrasa bor, madrasaning shimol tomonidan boriladigan qlmmatbaho kiyimlar edi. Ular qavatini yiqitgan bolalarni quvlashga kirishardi, shu mahal narigi tomondagi bolalar yugurib kelib, orqasidan unga hujum qilardilar.
Oxirida Bibi-Dahboshi charchadi va etagini yangidan tosh kesaklar bilan toʻlatib borib, orqasi bilan machit devoriga suyanib oʻtirdi. U oʻtirgan joyida bo-lalarni qargʻar, yaqin kelganlarini tosh, kesak bilan urardi..
Shu vaqtda Buxoroning bir necha katta boylari va domlalarining Registon tomonidan piyoda kelayotganlari koʻrindi. Ular biron toʻy yoki ziyofatdan kelayotgan boʻlsalar kerak, qorinlarini qappaytirib, tishlarini kovlab, sekin-sekin ulugʻvor qadam tashlab kelmoqda edilar.
Ularning egnilaridagi kiyimlar ham toʻyga kiyib bellarini bogʻlagan, boshlariga zardor doʻppi kiyib qavat keng jiyakli narcha gulli satin chopon kiyib, uning ustidan tilla kamarband yoki shoyi foʻta1 bilan astari ham shohi boʻlganini xalqqa koʻrsatmoq boʻlsa kerak, etagini sal bar urib qoʻygan edilar. Ular har qadamda bir toʻxtab bir-birovlariga nima toʻgʻrisidadir gapirardilar.Registon va Kappon tomonlarga oʻtib ketadigan kattagina koʻcha bor, bu koʻchaning shimolida «Shahar Roʻd»boʻlib, uning shimolida «Masjidi Xoja» nomida bir jome bor. Mana shu jome bilan «Roʻd» orasida bu uning ustidan «misqoliy» deb ataladigan qimmatbaho yoʻlak bor ediki, amir zamonida unda tilanchilar, qoʻlda doka ip silliq qilib oʻragan edilar. Ular choponla-lar, shollar yopib yurar edilar.
Bir vaqtlar shu tilanchilar va mayiblar orasida «Bibi-Dahboshi» laqabli bir jinni xotin paydo boʻldi. Bolalar har bir jinniga oʻchakishganlariday, Bibi-Dahboshiga ham oʻchakishib qolgan edilar.
Kunlardan bir kun men haligi jomening gʻarbiy- janubiy burchagiga yaqin yerda, Roʻd ustidagi tosh koʻprikda oftobda isinib oʻtirardim. Bolalar Bibi-Dahbo tevaragiga toʻplandilar. Uning yuz va koʻziga turishizning balolarni olay kattalar, bu salla-choponlar sepdilar, boshidagi roʻmolni olib suvga otdilar, ishingizni xudo oʻzlaringizga nasib qilsin, kattalar ranjisini olib qochdilar va boshqa koʻp shoʻxliklar ul va muomaalingnz yaxshi. kunlaringizga sarf boʻlsin.
Bolalar hujumi joniga tekkan Bibi-Dahboshi bu kattalarni koʻrgach, arz-dodga kirishdi va ularga yalinib-yolvorib dedi:
Boshlaringizdan oʻrgilay, kattalar, bolalaringizni olinglar. Shoʻrlik Bibi-Dahboshi ham bolalaraing bu yomon qiliqlariga qarshi jim turmasdan bolalarni qargʻardi, etagini tosh va kesaklar bilan toʻldirib ularni urmoqchi boʻlib quvardi, toʻgʻri kelganini tutib olib urardi.
Bolalar koʻpaydilar. Bosh yalang, oyoq yalang Bibi-Dahboshi ularning orasida qamalda qoldi, u bir necha bolani tosh va kesak bilan urmoqchi boʻlib quvsa, boshqa bir necha bola uning orqasidan yetib kelib, kiyimidan tutib tortardi, u yiqilardi va oʻrnidan turib oʻzi yon-gʻaribni shu shumtakalar qoʻlidan qutqaringlar, kattalar!
Bu jinning, ayniqsa, u xotin boʻlsa arz-dodini eshitishgina emas, xatto uning tomoniga qayrilib qarash ham «kattalar»ning shavkat va hashamatlariga kelishmasdi. Shuning uchun ular jinni xotinning nolishini eshitmaganday boʻlib, avvalgiday viqor bilan gaplasha-gaplasha, sekin-sekin qadam bosib oʻtib ketaverdilar.
Qattalarning gapga quloq solmaganlarini, hatto oʻz tomoniga qiyo boqmaganlarini koʻrgan Bibi-Dahboshi bolalar oʻrniga «kattalar»ni qargʻay boshladi:
— Ilohi pul va molingiz oʻgʻrilarga, qaroqchilarga nasib boʻlsin, kattalar.
Bibi-Dahboshining oʻshancha yalinib-yolvorishlariga, quloq solmagan va uning arz-dodini eshitmaganday boʻlgan «kattalar» uning bu qadar qargʻashlarini ham eshitmaganday boʻlib keta olmasdilar. Chunki ular oʻzlarini eshitmaganlikka solsalar ham, boshqa oʻtkinchilar eshitayotirlar va koʻrayotirlarki, bu jinni xotin1 shaharning kattalarini qanday masxara qilmoqda, shohi va ipakli choponlariga qaramasdan ularni tuproqqa bulgʻab, balchiqqa belamoqda.
Shuning ila baravar ular bir jinni xotinga nima qila olardilar? Qoʻllaridan keladigan ish yolgʻiz shugina boʻldiki, kattalik va ulugʻlikni bir tomonga qoʻyib, shohi astarli uzun va keng ipakli choponlariga oʻralib olib, jinni quvgan bolalarday qocha boshladilar va jonlari boricha yugurdilarki, toki tezroq u koʻchada uzoqlashsinlar, toki jinni xotin kimni soʻkayotganini ,odamlar koʻra olmasinlar.
Lekin shu hodisadan keyin, Bibi-Dahboshi «kattalar»ni soʻkib-qargʻashni oʻziga vazifa qilib oldi, Bibi-Dahboshi oʻlgunicha yolgʻiz haligi «kattalar»gina emas, shaharning boshqa «kattalari» ham u koʻchadan oʻta olmaydigan boʻldilar.

XV
Qori-Ishkamba mirza Abdulladan yegan zarbasidan bir necha oy oʻtgandan keyin asliga qayta boshladi, endi koʻchalarda jinnilarcha qiygʻos solmasdi, endi har kimga duch kelsa, moʻ’tadil vaziyatda mirza Abdulla voqeasini unga hikoya qilib berganidan keyin, sovuqqonlik bilan der edi:
— Har nima boʻlsa ham, oʻtdi-ketdi. Odam bolasining boshiga har qanday ogʻirlik va musibat kelsa ham oʻtadi.
U jinnilik holatini oʻtkazgan edi, ammo badanining goʻsht va yogʻi avvalgi holatiga kelmadi, basharasi burishib ketgan, tusi ham kulga oʻxshab, oqchil boʻlgan va soqoli oqara boshlagan edi.

* * *
Birinchi jahon urushi boshlandi, boshqa savdogarlar, hannotlar[23] va sudxoʻrlar qatorida Qori-Ishkambaning ishi ham oʻngidan keldi va pulining bozori qizib ketdi.
Savdogar, jallob va hannotlar bugun bir narsani sotib olsalar, ertasi kuni u narsani ikki bahosiga sotardilar, shuning uchun ular oʻz sarmoyalaridan keladigan foydaga qanoatlanmay, sudxoʻrlar orqasidan yugurar va qancha protsent toʻlab boʻlsa ham, qarzga pul olar va u pul bilan bozorbop va kamchil narsalarni xarid qilib, omborga tiqardilar.
Bunday vaqtlarda hannotlarning choʻntak va koʻzlarini toʻldira oladigan serpul sudxoʻr Qori-Ishkamba edi. Albatta, u bunday oldi-berdidan oʻzining choʻntak va kassasini ham yaxshigina toʻldirardi.
Urushning ikkinchi yilida Qori-Ishkambaning yuzi mirza Abdulla voqeasidan ilgarigisiday qizardi, jussasi toʻlishdi, qorni avvalgidan ham katta boʻlib ketdi, puli ham ikki milliondan oshdi, shuiday boʻlsa ham, u mirza Abdulla voqeasini hali ham unutmagandi, u kunda necha marta mirza Abdullani soʻkar-qargʻardi.
Urushning uchinchi yili boʻlgan 1916 yilda mehnatkashlar shu darajada talandilarki, kundalik ovqat uchun bir burda qotgan non topishlari amri mahol boʻlib qoldi, buning muqobiliga[24], hannotlar shu qadar serpul va sermol boʻlib ketdilarki, mollarini saqlash uchun joy va pullariga sotib olish uchun mol topolmasdilar. Moskvachi savdogarlar boʻlsalar, oltin va brilliantlar bilan oʻynardilar. Bunday sharoitda hannot va savdogarlar sudxoʻrdan pul qarz olishga muhtoj boʻlmasdilar. Shuning uchun urushning uchinchi yillari Qori-Ishkambaning bozori susaydi, u hamma pullarini banklarga qoʻyishga va oz protsentga qanoat qilishga majbur boʻldi.
Ikki million puldan bank hisobida ham katta protsent unardi. Lekin bu Qori-Ishkambaning koʻzini toʻydira olmasdi, uning puli qaicha koʻpaygan boʻlsa, foyda tomoniga tikilgan koʻzi ham oʻshancha kengaygandi, uning koʻngli unday katta mablagʻ uchun ilgarigiday yilda yigirma besh-oʻttiz protsent foyda olishni tilardi, lekin bu unga muyassar boʻlmasdi, uning oʻz soʻzi bilan aytganda, «u kunlarni sel olib ketgan» edi.
Buning ustiga u 1916 yili oʻzining yeydigan ovqatini ham tejay boshlagan edi. Chunki undan qarz olishga muhtoj boʻlmagan boylar va hannotlar uni oʻz dasturxonlari boshiga yoʻlatmasdilar. Uning pulini ishlatadigan banklar boʻlsa, kunda soat oʻnda unga toʻyganicha choy ichirar va boshqa narsa bermasdi.
Urushning uchinchi yilida u oʻz hujrasida turadigan mullabachchalarning oshlariga va ba’zan toʻgʻri keladigan toʻylar va xudoyilarga, mozor boshilarda uchraydigan chalpak va boʻgʻirsoqlarga «qanoat qilishga» majbur boʻlgandi. Shuning uchun u etidan tusha berdi, tusi ham bir oz sargʻaydi. Oriqlaganining sababini soʻraganlarida:
«Men avvallar har kecha-kunduzda necha bor qazi-qoʻzi, kabob, palov, chalov, manti va chuchvaralar kabi ovqatlar yerdim. Endi u «mehmondoʻst» xonadonlardan baraka uchdi, qoʻy, echki, qorlmollar ham ovqatlari kamaysa oriqlaydilar, nima, men ulardan kammi?» — der edi.
«Pulingiz koʻp, ancha qarib ham qoldingiz, nega oʻz pulingizga oʻz uyingizda koʻnglingiz tusaydigan laziz taomlar pishirtirib yemaysiz?» — deganlarga oʻsha vaqtlarda Buxoro shoirlaridan birining sudxoʻrlar sha’niga aytgan bir baytini eslatib:
«Agar shisha toshni, atala tishni sindira olsaydi, sudxoʻr ham oʻz uyida, oʻz puliga non olib sindira olardi», — deb javob berardi.
Keyin bankka minnatdorchilik bildirib ketardi:
«Xudo xayrini bersin, yaxshiyam bank bor ekan, kunda tushlik choy vaqtida yetib borganimda, u yerdagilar mendan choy bilan qandni ayamaydilar, stakanga istaganimcha qand solib, choy quyib icha beraman. Qancha koʻp ichsam direktorga malol kelmaydi, hatto uning, vaqti chogʻ boʻlib kuladi...».

* * *
Buxoro shutqori (hazilmand)lari ham Qori-Ishkambaning oʻz ta’biricha, «oʻrinsiz hazillar» bilan uni ishdan chiqarayozdilar.
Bu shutqorilar Qori-Ishkambaning oʻz pullarini qaysi bankka qoʻyganini eshitsalar, ulardan biri jonkuyarlik vaziyatida oldiga kelib, qulogʻiga aytar edi:
«Qori amaki, eshitdingizmi, «Soyedinyonniy bank»ning ishi chappasiga ketibdi, uning katta mablagʻi German askarlarining qoʻliga tushgan, «erta-indin sinadi» deydilar. Har qalay, siz oʻz ishingizda ehtiyot boʻling».
Qori-Ishkamba bu xabarni eshitib darrov «Soyedinyonniy bank»ka qarab yugurar, undan oʻz pulini olib, «Russo-Kitayskiy (Aziatskiy) bank»ka topshirardi.
Albatta Qori-Ishkambaning oʻz pulini «Soyedinyonniy bank»dan olib «Russo-Kitayskiy bank»ka topshirgani shutqorilardan maxfiy qolmasdi. Ulardan boshqa birisi yana Qori-Ishkambaning oldiga kelib, tunov kun yoʻldoshi «Soyedinyonniy bank» haqida aytgan gaplarni, «Russo-Kitayskiy bank» haqida ham aytardi. Yana shoʻring qurgʻur Qori-Ishkamba oʻz pulini u bankdan olib, boshqa biron bankka topshirishga majbur boʻlardi.
Uning doʻstlari: «Pulingizni podshohlik bankiga qoʻying, imperator davlati omon ekan pulingiz ham omonda boʻladi», deb maslahat bersalar ham unamasdi.
«Podshohlik banki boshqa banklarga qaraganda protsentni oz beradi», — der edi.
Kunda pul qoʻyib ertasiga (ba’zi vaqt oʻsha kunning oʻzidayoq) qaytarib olishdan banklar bezor boʻlib, uning pulini qabul qilmaydigan boʻldilar. Undan keyin u oʻz pulini podshohlik bankiga topshirishga majbur boʻldi.
Oradan koʻp vaqt oʻtmayin podshohlik banki toʻgʻrisida ham sinish (bankrot) ovozlarini chiqara boshladilar, har vaqt gazetalarda imperator askarining magʻlubiyat xabari yozilsa, shutqorilar u xabarlarni ikki-uch barobar oshirib, Qori-Ishkambaga yetkazadilar va podshoxlik bankidan koʻz quloq boʻlishga, mabodo sinib qolsa, uning «qon yutib toʻplagan pullari» «kuyib qolishi» mumkin deb maslahat berardilar.
Ammo u qanday ehtiyot qila olardi, agar bank sinsa ham, uning qanday iloji bor? Pulni boʻlsa oʻgʻrilar xavfidan uyga, yo saroyga qoʻyish mumkin emas.
Qori-Ishkamba bora-bora shutqorilarning hazilini, birni oʻn qilib orttirib aytishliklarini sezdi. Ilgarilar gazeta oʻqiladigan joylardan qochadigan boʻlsa ham, endi toʻgʻri xabarlarni bilib olish uchun gazetxonlardan urush xabarlarini soʻraydigan boʻldi.
Gazetxonlarning ogʻzaki aytib beradigan xabarlaridan ham shubhada qoldi. Shuning uchun gazetani birovga oʻqittirib eshitib, oʻzi muhokama qiladigan boʻldi.
Bora-bora gazetalarda magʻlubiyat xabarlari shu qadar koʻpaydiki, uning vahimaga tushishi uchun, shutqorilarning xabarlarni orttirib aytishlariga va hazillariga hech bir ehtiyoj qolmadi.
Qattiq vahimaga tushgan Qori-Ishkamba oʻz muhokamasi bilan hech narsa chiqara olmagach, podshohlik bankining direktori oldiga borib, maslahat soʻradi:
— Gazetalarda juda yomon xabarlar chiqayotir. Xudo koʻrsatmasin, agar imperator hazratlariga yomon koʻz tegib qolsa, bank nima boʻladi, biz nima qilamiz?
— Turkcha, tatarcha va umuman musulmoncha gazetalar, — dedi direktor, — imperator hazratlariga dushmandirlar, shuning uchun imperator askarlari toʻgʻrisida yolgʻon xabarlar bosib tarqatadilar, ruscha gazetalardan ham ba’zilari revolyutsionerlarning gazetalari boʻlib, ular ham ul «olijanob» haqlariga til tegizib yozadilar. Siz unaqa gazetalarning gaplariga ishonmang! Har kun erta bilan mening oldimga keling. Men imperator hazratlariga sodiq boʻlgan gazetalarni oʻqib, «rost xabarlar»ni sizga aytib turaman.
— Revolyutsionerlar kim? — deb soʻradi Qori-Ishkamba oʻziga notanish odamlarga adovat ohangi bilan.
— Revolyutsionerlar «podshoh kerakmas, podshohsiz hukumat quramiz», deb yurgan buzuq niyatli odamlar.
— Eh! — dedi Qori-Ishkamba quti oʻchib, — imperator bekor qilinsa mening pulim nima boʻladi?
— Qoʻrqmang! — dedi direktor yupatish ohangi bilan, — imperator hazratlariga hech narsa boʻlmaydi.
Qori-Ishkamba direktorning keyingi soʻzi bilan bir oz tinchlangan boʻlsa ham, bankning salomatligiga va bu vosita bilan oʻz pulining salomat qolishiga sabab boʻlgan imperatorni bekor qilish niyatida yurgan revolyutsionerlardan bir qoʻrqinch his qilmoqqa boshladi.
Bu suhbatdan keyin, Qori-Ishkamba kunda tushlik choydan ilgariroq direktorning oldiga kirar, direktor «inobatli» gazetalarni oʻqib unga eshittirar va «rost» xabarlarni tarjima qilib berar edi.
Qori-Ishkamba bunday «xushxabarlar»ni eshitgach:
— Inshoollo, imperatori a’zam hazratlariga hech bir ziyon-zahmat yoʻq. Dushmanlarning koʻzlari koʻr boʻlsin, tillari kesilsin, — deb bankning bufetiga oʻtar, stakan sigʻdira olganicha qand joylab, choy quyib ichar va tinch koʻngil bilan koʻchaga chiqib, dnrektordan eshitgan gaplarini birini oʻn qilib odamlarga aytar edi.

* * *
Fevral revolyutsiyasi boʻldi. Qori-Ishkamba qoʻrqadigan hodisa bir haqiqat boʻlib, uning boshiga tushdi — podshoh taxtdan quvildi. U taajjub bilan oʻzining «imperatori l’zam haqida» qilgan duolaryning beasar qolganini oʻz koʻzi bilai koʻrdi. Podshohiing taxtdan agʻdarilganini endi bankning direktori ham inkor qilmasdi. Lekin, u endi Qori-Ishkambani yupatib turmasdi:
— Imperatori, a’zam hazratlari bekor boʻlgan boʻlsalar ham, zarari yoʻq. Hukumat boshida oʻtirgan odamlarning hammalari bizning banklarning kattalaridirlar. Ular bizning bankning sinishiga va siz kabi bankirlarni sodiq kishilari boʻlgan odamlarning pullarining kuyishiga yoʻl qoʻymaydilar. Ajab emas, Nikolay hazratlarining oʻrinlariga u kishining amakilari — Velikiy knyazni podshoh koʻtarsalar... — derdi.
Lekin Qori-Ishkamba endi bunday yupatishlar bilan uncha tinchiy olmasdi, chunki u oʻzini koʻp vaqtdan beri qoʻrqitib kelgan revolyutsionerlar deb atalgan odamlarning bu ishlarni qilayotganlarini kunda necha bor ishonchli odamlardan eshitardi. «Oyoq yalang mujik»lar katta yer egalarining yerlarini, hovli va dehqonchilik asboblarini bosib olayotirlar, zavodlarda, fabrikalarda ishchilar oʻz komitetlarini tashkil qilib, xoʻjayinlarini mepsimay boshlaganlarini eshitardi.
«Ular bir kun zavodlar sizniki emas, bizniki», deb xoʻjayinlarni quvib yuborsalar-a.
«Shunday boʻlgandan keyin, — der edi Qori-Ishkamba oʻz-oʻziga, — naqd pul bilan toʻlpb-toshgan banklarni puldorlar qoʻlida qoldirarmikanlar? Agar banklarni ham bosib olsalar, boshqa pullar qatorida mening pullarim ham qoʻlimdan ketadi. Endi nima qilish kerak»!
Qori-Ishkamba oʻziga-oʻzi bergan bu keyingi savolga javob topolmay qon yutardi. U oʻgʻrilar xavfidan pullarini uyida yoki saroyda saqlay olmasdi. Boshqa odamlar undan qarzga pul soʻramasdilar. Agar pullarini eltib amir hukumatiga omonat topshirsa, u ochiqdan-ochiq uning pulini yeb ketar edi. Bunday holatdaa «bolta kelgunicha, kunda dam olar» deb oʻz pullarini bankka qoʻyishdan boshqa chorasi yoʻq edi.

XVI
Qori-Ishkamba 1917 yilning kuzida «Bol'sheviklar hukumatni oʻz qoʻliga olgan emish», degan xabarni eshitdi. U bu xabarni eshitgach «bol'sheviklar?» deb oʻyladi. Ilgari u bunday nomni eshitmagan edi. U bank direktoridan qandaydir «...knyaz' degan kishini,? ajab emaski, podshoh qilib koʻtarsalar», deb eshitgan edi. Lekin bu u nomga oʻxshamas edi, yoinki qariligi sababli u direktor aytgan nomini unutganmi, bu oʻsha nomning oʻzimi?..
U bu nomning va bu gapning tagi-tubini bilib olmoqchi boʻlib, bankka joʻnadi. Maqsadi — dunyoda «yagona rostgoʻy» boʻlgan direktorii koʻrib undan soʻrash edi.
Ammo bu bankka yetib borguncha soat uchdan oshgan bank yopilgan, uning xodimlari direktor bilan birga kassalarini koʻtarib Kogonga joʻnagan edilar.
U bankning eshigi oldida yolgʻiz bankning tilmochiga duch keldi, tilmoch ham portfelini koʻtarib, oʻz uyiga ketayotir edi. Tilmoch, Buxoro shutqorilaridan bir edi, shuning uchun Qori-Ishkamba undan gap soʻrash istamadi. «Bu shum rost-yolgʻon gaplarni gapirib, koʻnglimni qora qilib qoʻyar», deb oʻyladi. Ammo bir oz oʻylab turgandan keyin «yomon aytmaguncha yaxshi kelmas deganlar, dedi oʻz-oʻziga, u yomon gaplarni aytaversin, zarari yoʻq, xudodan u yomonlarni yaxshiga aylantirishni soʻrayman».
Qori-Ishkamba shu qarorga kelgach, keyin tilmochdan:
— «Rusiya hukumatining boshiga bol'sheviklar kelgan», deydilar. Bu xabar rostmi, yolgʻonmi? — deb soʻradi.
— Rost! — deb javob berdi tilmoch. Qori-Ishkamba quvonch bilan yana soʻradi:
— Bu direktoringiz «ehtimol podshoh boʻlsa» degan oʻsha «vel» yoki «vek» yoinki «velka knyaz'» (sabil qolgur isminiesimdan chiqaribman) emasmikan?
— Yoʻ-oʻ-oʻ-q! — dedi tilmoch choʻzib, — bol'sheviklar knyazlarning oyogʻini osmondan keltirdilar.
Qori-Ishkamba bu gapni eshitish bilan
— Xoʻp, hazilni bir fasl bir tomonga qoʻyib turib, rostini ayting, bol'shevik necha oylardan beri bosh koʻtarib dunyoni bezovta qilgan. Nikolay hazratlariday ulugʻ va kuchli bnr podshohni taxtdan tushirgan revolyutsionerlardap yaxshiroq emasmi? Va u bizdek yemay-ichmay, rost aytib, yolgʻon aytib, besh pul-oʻn pul toʻplaganlarning holiga rahm kiplmasmikan? deb soʻradi seskanib ketib.
Tilmoch bir oz oʻylab turgach gapga kirishdi.
— Siz bu kungacha qoʻrqib yurgan revolyutsionerlarning ishlari ishning boshlangʻichi edi, bu fursatdan foydalangan siz kabi odamlar avvalgiday uch million pulni bankka qoʻyib, yilda bir yuz ellik-ikki yuz ellik soʻm protsent olib, ishlamay-netmay qorinlarini qashib yuradilar. Ba’zi bir tekinxoʻrlar bugun bir narsani bir soʻmga olib, ertaga oʻn soʻmga sotib, mehnatkashlarning qonlarini ichishni davom ettiradilar. Endi hukumat bol'sheviklarning rahbarligi ostida ishchi-dehqon qoʻliga oʻtdi, endi siz kabi tekinxoʻrlarning kuni bitdi. Endi oʻtgan kunlarni tushingizda koʻrasiz.
Qori-Ishkambaning rangi-quti oʻchdi, a’zoyi badani titray boshladi, oʻzini tutolmay orqasi bilan devorga suyanib bir oz jim turgach, oʻzini yupatish yoʻli bilan dedi:
Xayr, mening pulim kassasida boʻlgan sizning bank hozircha sogʻ, tinch-ku. «Ildizi suvda boʻlgan daraxtdan meva umid qilish mumkin», degaplar. Hali boshimga kelmagan oʻlimdan bu qadar qoʻrqib, kunda necha marta oʻlib, nega oʻzimni muncha azoblay?
— Sizning «daraxtingizning ildizi suvda emas»,— dedi tilmoch, Qori-Ishkambaning yuragiii yorarlik bir ohang bilan, — Petrograd, Moskva va boshqa katta shaharlardagi banklarni qoʻlga oldilar, fabrika-zavodlarni oldilar, konlarni oldilar, butun mamlakatdagi poyezdlarni oldilar, daryolardagi paroxodlarni oldilar, butun mamlakatdagi yerlar, dehqonchilik asboblari bilan birga oʻzi ishlovchi dehqonlarniki deb dekret chiqardilar... Bas, bu holda sizning «daraxtingizning ildizi» qanday qilib suvda boʻladi? Ildizingiz suvda emas, oʻtda! Ildizingiz yonmoqda, balki yonib kul boʻldi. Uy poydevoridan buzilayotir, ammo siz «tomi hali tuzuk» deb, oʻzingizni yupatmoqchisiz...
Qori-Ishkamba oʻzicha «tilmoch navbatdagi hazillarini boshladi, u hali kelmagan ajal bilan meni oʻldirmoqchi. Boʻlmasa «Bol'shevik» nomli bir kishining chiqib shu qadar ishlarni qila olishi mumkinmi?». U shunday mulohazalar bilan gʻazablanib tilmochga dedi:
— Yoʻqol koʻzdan! Iloxi tilginang kesilsin! Qarab tur! Erta seni nima qilaman? Agar direktorga aytib seni bank xizmatidan quvlatmasam, odam emasman.
Tilmoch kula-kula oʻz yoʻliga ketdi. Qori-Ishkamba devorga suyab qoʻyilgan jonsiz haykalday boʻlib qoldi.
«Endi bu yerda turish foydasiz, direktor kassasini koʻtarib Kogonga ketgan, ». Shunday mulohazalar bilan Qori-Ishkamba ham oʻz uyiga yoʻnaldi.
U yoʻlda shoshilib qadam tashlar edi, yana bir shutqoriga duch kelib undan ham jon oluvchi shum xabarlarni eshitib, hali kelmagan ajal bilan oʻlish va jonidan ham azizroq pullaridan ajralishdan qoʻrqardi.

* * *
Qori-Ishkamba u kecha hech uxlay olmadi. Tong qorongʻisi bilan turib, tahorat qildi, xotinlari xatmy qur’on qilgan kundan beri qoʻliga olmagan qur’onni tokchadan olib, bir-ikki oyat oʻqib, «imperatori muazzam» haqiga duo qildi, qaytadan taxtga kelishini tiladi.
Tong ota boshladi. Qori-Ishkamba uyidan chiqib, kundalik odati boʻyicha «Magʻoq» machitiga bordi, unda bomdod namozini jamoat bilan oʻqidi. Lekin u kundalik odatini buzib, erta namozdan keyin, u yerda boʻladigan masnaviyxonlik majlisiga qolmadi va namozni oʻqib boʻlgach, machitdan chiqib, toʻgʻri Buxoro passajida boʻlgan podshohlik bankining binosi oldiga bordi va u yerdagi tosh va sement bilan yasalgan supachada oʻtirdi.
Hali bankning ochilishiga ikki soat vaqt bor edi, shunday boʻlsa ham, Qori-Ishkamba tezroq direktorni koʻrib, undan xabarlarni aniq anglab olmoqchi va imperator davlatiga dushman boʻlgan «shum xabar» tilmochni chaqib, bankdan quvdirmoqchi boʻlib, kuta boshladi.
Soat sakkiz boʻldi, ammo Qogondan biron kishi kelmadi. Toʻqqiz boʻldi, hali xam bank xodimlaridan darak yoʻq. Soat oʻn boʻldi hech gap yoʻq, hatto kunda erta bilan kelib bank binosi ichini supurib-sidiruvchi xizmatchi ham shu vaqtgacha kelmadi.
Qori-Ishkambaning yuragi siqila boshladi. U qancha vaqtdai beri goʻshti qochib, terisi suyaklariga yopishib qolgan koʻksini shishib borayotganday sezar edi, uning boshiga «koʻkragim shishib yorilar va u yerdan yurak va oʻpkalarim chiqib yerga toʻkilar», degan hayol keldi. U yorilishdan saqlab qolmoqchi boʻlib ikki qoʻli bilan koʻkragini bosdi. Lekin u yerning shishishi bosilmas edi, balki tobora qabarib koʻtarilmoqda edi.
Soat oʻn bir boʻldi, lekin hech kishi kelmadi. Endi u oʻz-oʻziga aytardi: «Usha shum xabar» tilmoch kelsa ham mayli edi. Yolgʻon boʻlsin, hazil boʻlsin, har nima-boʻlsa boʻlsin, biron gap aytardn. Bunday, ichiga oʻt tushgan somonday tutagandan koʻra yongʻinda qolgan kerosinday birdan alangalanib yonib, yoʻq boʻlish yaxshiroq». Baxtga qarshi, tilmoch ham kelmadi.
Qori-Ishkambaning yuragi tartibsiz urardi, goho harakatdan qolayozish darajasigacha susayib ketardi.
Uning nafas olish yoʻli tobora torayardi, bir vaqt shu darajaga yetdiki, u yerga yiqilayozdi. U nafas yoʻlini bir oz kengaytirish umidi bilan tikka turdi, lekin boshi aylanib koʻzining oldi qorongʻilandi, u devorga suyanib, oʻzini yiqilishdan zoʻrgʻa saqlab qoldi.
Choʻzib-choʻzib bir-ikki ogʻir nafas oldi, nafas yoʻli bir oz kengaydi. U qoʻyi choʻntagidan soatini chiqarib-qaradi, soat oʻn ikkiga yaqinlashgan edi.
U oʻz soatiga ishongisi kelmadi, «ehtimol, soatim buzilib, ilgari ketgan boʻlsa», deb oʻzini yupatdi va bu taxminni tasdiqlattirish uchun bir yoʻlovchidan soʻradi:
— Soat necha boʻldi ekan?
U odam yurishini sekinlashtirib soatiga qarab:
— Soat oʻn ikki! — deb oʻz yoʻliga keta berdi. Qori-Ishkambaning koʻngliga oʻziga yoqarlik yana bir «ehtimol» keldi: «Direktor balki kasal boʻlgandir yoki otiga biron ofat tekkandir, yoyinki foytuni singandir. Shuning uchun bank bu kun ochilmagandir.»
«Xoʻp, — dedi Qori-Ishkamba oʻz-oʻziga, — mening har bir umidimga qarshi soatning oʻn ikki boʻlganligi, direktor va bank xodimlarining shu vaqtgacha kelmaganliklari haqiqat. Peshin namozi va Devonbegi xonaqohisi sahniga keltiriladigan janozalarning vaqti ham boʻldi. Endi bu yerda kutib oʻtirishning foydasi yoʻq, balki zarari bor, chunki, bu yerda bundan ortiq qolsam «xudoyi» janozalarning «yirtish»idan mahrum qolaman, foydasiz bir joyda turib, foydani qoʻldan berish aqlsizlarning ishi. Hali ham menga ancha zarar boʻldi: bu yerda oʻtirib, ijarachimning palovidan qoldim.»
Qori-Ishkamba shunday muhokama qilganidan keyin, passajning sementlangan yoʻlagi bilan Devonbegi xonaqohi tomoniga qarab yoʻnaldi.
U bir necha qadam bosgandan keyin yoʻlda toʻxtab oʻyladi: «Katta yoʻldan borsam yaxshiroq. Chunki u yoʻlda Kogondan kelayotgan bank xodimlariga duch kelsam, ajab emas. Ulardan bir on xushxabar eshitib, koʻnglim tinchib xonaqohga boraman, namoz uchun koʻngil tinchligi shart».
Qori-Ishkamba shunday mulohazalar bilan borayotgan yoʻlidan qaytdi va passajning janub tomonida bazzozlik rastasiga tushdi, bu koʻcha Kogondan keladiganlarning yoʻli edi. U sharq tomonga, Devonbegi Hovuzi tomoniga qarab yoʻnaldi.
U har qadam bosganda qarshisidan kelayotganlarn birma-bir koʻzdan kechirardi. Koʻcha ot-arava, foytu eshak va piyodalar bilan toʻla edi, lekin ular orasida pul xaltalari yuklanib, ustiga bank xodimlari yaroqli soqchilar mingan uch otliq uzun arava koʻrinmasdi.
Qori-Ishkamba Devonbegi hovuzi va xonaqohning gʻarbi-janubidagi birinchi kirish yoʻl roʻparasida boʻlgan dorixona binosi oldigacha bordi, u yerda toʻxtab yana bir marta (ehtimol yuzinchi marta boʻlsa) shu tomonga, Kogon yoʻli boʻlgan sovun bozor tomoniga qaradi, ammo keluvchilar orasida u istagan kishilar koʻrinmadi.
Bu yerda usti yopiq rasta tugab, undan u yogʻida yoʻlaksiz, loy yoʻl boshlanardi. Qori-Ishkamba bu yerdan Labi hovuzi Devonbegining kirish yoʻli tomoniga burilmadi, «oxirgi — hovuzning sharqi-janubidagi kirish yoʻligacha boray, qani maqsadimga yetisha olamanmi?» deb loy yoʻl bilan sharq tomonga yoʻnaldi.
U har qadamda kavush-mahsisi loyga botar, oyogʻini koʻtarganida, kavush botqoqda qolardi, u yerga egilib, kavushini qoʻli bilan loydan tortar va uni kiyib, yana oldinga qarab qadam bosardi.
Shu hol bilap yiqila-surila sovun bozori koʻchasi boshigacha bordi. U yerda Labi hovuzi Devonbegiga kiradigan yoʻlning soʻnggisi boʻlib, beda bozori koʻrinardi.
Qori-Ishkamba u yerda turib, yana bir marta Kogon tomonidan kelayotganlarni koʻzdan kechiradi, yana bank xodimlaridan biron kishini koʻrolmadi. Endi umidini butunlay uzib, hovuz tomoniga burilmoqchi boʻlganida, uzoqdan bir uzun arava kelayotganini koʻrdi. U arava kela turib, bir-birovlariga toʻqnashib, yoʻlni band qilib qolgan aravalarga tiralib qoldi.
Qori-Ishkamba u uzun aravani koʻrgach, quvonchidan yuragr yorila yozdi: aravaga qoʻshilgan otlar xuddi bankning aravasiga qoʻshiladigan otlarday qora va katta edi. Faqat shugnna farq bor ediki, bank aravasiga uch ot qoʻshilardi, ammo bu aravaga esa ikki ot qoʻshilgandi. «Ajab emaski, bir otning ostiga yem tushgan yoki boshqa biron narsa boʻlib unga dam bergan va bugun ikki ot qoʻshib kelgan boʻlsalar», — dedi oʻz-oʻziga.
Ammo aravaning uzunligi, uzoqdan arang koʻrinadigan ustidagi yuki banknikidan farqsiz edi.
Lekin, u arava tezdan yetib kelolmasdi, Qori-Ishkamba boʻlsa, uning ustidagi bank xodimlarini koʻrib va ulardan gap soʻrab, koʻnglini tinchlatirishga shoshilardi. «Koʻcha qolibi» atalgan Buxoroning ikki gʻildirakli serbar baland yuk aravalari unga yoʻl bermasdilar. Bu aravalar bir-birovlari bilan duch kelgan, yoʻlning torligidan va aravalarning kepgligidan birov arava roʻparasidan kelgan aravaning yonidan oʻtib keta olmas, oʻjar aravakashlarning hech biri u birisiga yoʻl qoʻyib, oʻz aravasini keyin tislatmasdi. Shuning uchun aravalarning orqasiga tiralgan uzun arava ham toʻxtab turishga majbur boʻlgan edi.
Qori-Ishkamba piyoda borib uzun aravany koʻrmoqchi va unga minganlardan «xushxabarlar»ni eshitmoqchi boʻlsa ham, beda bozorining loyi uni bir qadam oldii, borishga qoʻymadi, U ham uzun aravaday, «koʻcha qolibilari»ning bir yoqli boʻlishini kutishga majbur boʻldi oqibat «kushoyish» boʻldi, oldinda borayotgan aravakashlar qarshilaridan kelayotgan aravakashlardan magʻlub boʻlib, oʻz aravalarini tislantirishga majbur boʻldilar va qarshidan kyolayotgan aravalar birma-bir kelib, Qori-Ishkambaning oldidan oʻta berdilar.
Eng oxirida uzun arava ham keldi. Lekin uning butun orzu va umidlariga qarshi, bu arava bankning aravasi boʻlib chiqmadi, uning ustidagi yuk ham pul joylangan xaltalar va unda oʻtirgan odamlar ham bank xodimlari va qurolli soqchilar emasdilar, balki bu arava Buxoro kasalxonasining aravasi boʻlib, uning ustidagi yuk — tibbiy tekshirishlar uchun kasalxonaga olib borilayotgan va toʻsatdan koʻchada oʻlib qolgan birovning oʻligi va aravada oʻtirganlar esa kasalxona xodimlari edi.
Bu holni koʻrgan Qori-Ishkamba ixtiyorsiz, yoshligida yodlab olgan «Mening jonimga, mening koʻzimga sen shunday joylashib olgansanki, uzoqdan har bir narsa koʻzimga koʻrinsa «sen» deb oʻylayman» — degan mazmundagi Jomiyning bir baytini oʻqidi va chap tomonga bu-rilib, Labi hovuzi Devonbegiga kirib ketdi.
U hovuz oldiga borib loyga belashgan qoʻl-oyoq, kavush va mahsisini yuvganidan keyin, xonaqohniig sahniga chiqdi. Xonaqohning ichi-tishi namozxonlar bilan toʻlgan edi. Sahndagilar oʻz joynamozlari ustida oʻtirardilar, hamma azonni kutmoqda edi.
Xonaqohning janub tomonidagi sahnning toʻrida uchta tobut koʻrinardi, u tobutlarning biri tevaragi surp, ikkinchisiga aynigan eski va past zarrin va uchinchisiga yangi va a’lo sifat qizil kimxob tortilgan edi.
Qori-Ishkamba bir oz quvondi va «Ilohi bu butlarning hammasini bir qabristonga olib borsinlar, toki men har uchalasidan uch yirtish olib, bu kun majburan mahrum boʻlganim hujramda oʻtiradigan mulavachchaning oshi oʻrnini qoplay olay», deb koʻnglidan oʻtkazdi. Soʻngra bir oz oʻylab: «Agar hech boʻlmaganda, ikkalasini bir mozorga olib borsalar ham mayli edi, u vaqtda ikki yirtish olar edim, agar bu tobutlarni boshqa-boshqa qabristonga olib borsalar, nima qilishim va qaysisining orqasidan ergashib borishim kerak?» deb oʻz-oʻziga savol berdi va bu soʻroqning javo-biga «albatta tevaragiga qizil kimxob tortilgan tobutning orqasidan borishim kerak!» deb uzil-kesil qarorga keldi va bu qarorga dalil qilib oʻz-oʻziga aytdi: «Bu tobutdagi oʻlikning yosh va boy xonadondan boʻlganligi uning tevaragiga yoiilgan a’lo sifat kimxobdan ma’lum. Yoshlikda oʻlgan kishining qarindoshlari «bu dunyoda hsch narsa kurmay ketdi, deb tuzukroq yirtish beradilar, boylar ham oʻzlarini kambagʻallardan yuqoriroq tutish uchun yirtishlarini kattaroq beradilar, ammo ham yosh va ham boy xonadondan boʻlgan oʻlikning yirtishi juda ham yogʻlik boʻladi».
Qori-Ishkamba shunday mulohazalar bilan oʻz yoʻlini belgilagandan keyin, namoz uchun saf tortib oʻtirganlar orasiga kirib ketdi va orada birovning joynamozidan bir odam sigʻarlik joy topib, choʻkkalab oʻtirdi.
Koʻp vaqt kutishga toʻgʻri kelmadi: soʻfi peshin namozi uchun azon aytdi. Odamlar turib, namoz oʻqishga kirishdilar. Qori-Ishkamba ham oʻrnidan turib namozga kirishmoqchi boʻlib, qiblaga qarab ikki qoʻlini koʻtardi.
Shu vaqtda pakanagina, bir odam orqasidagi safdan bir qadam oldin bosdi, oʻng tomonidan unga yaqinlashdi va uning qulogʻi tubida pichirladi.
— Qori amaki!
Qori-Ishkamba ikki bosh barmogʻining uchini qulogʻining yumshoq joyiga yopishtirgani holda ovoz kelgan oʻng tomoniga boshini bir oz qayirib, gapiruvchi pakana odamga qaratib, bir oz egilib, unga quloq soldi. Pakana odam soʻzini davom ettirib:
— Eshitdingizmi? — deb soʻradi.
— Nimani?
— Bol'sheviklar Qogonda qoʻzgʻolon koʻtarib, bankni, butun qogʻoz aqchalarni,oltin, kumush pul va boshqa qimmatli ashyolarni qoʻlga olib, xalqniki deb e’lon qilganlar.
Qori-Ishkamba bu xabarni eshitgach:
— Oh!.. Bol'shevik! — deb bir yoni bilan oʻsha gapiruvchiga quloq solib turgan vaziyatda yerga yiqildi.
Bu xabarni Qori-Ishkambaga yetkazgan kishi bir qadam orqaga bosib, namoz oʻqishga kirishdi, boshqa odamlar bu hodisaga e’tibor bermadilar va namozlarini buzmadilar.
Ammo namoz oʻqilib boʻlgandan keyin, Qori-Ishkamba tevaragida toʻplangan odamlar koʻrdilarki, sahnga uning ogʻzidan qon va yiring oqib, yuzi va chakkasining toshga urilgan joyi bir oz koʻkargan, bosh barmogʻining uchi qulogʻining yumshok yeriga yopishgancha qoʻli qotib qolgan.
U oʻlgan edi!

↑ Sesuv — uch tomon, yoʻlning uch tomonga ayrilgan joyi (Muh.)

↑ «Murch yemoq» - Buxoro istilohicha, firib yemoq, aldanmoqdir.

↑ Barkash, patnus.

↑ Oʻtirishlariga, harifonalariga.

↑ Sulukat — madrasa talabalarining mudarrislarni ziyofat qilib fotiha olishlari.

↑ Amin Sichqon.

↑ «Eshak oʻldi»

↑ Xalqdan yigʻib, urushga joʻnatilgan sarboz

↑ Burut — moʻylov.

↑ Amir zamonidagi Buxoro istilohi boʻyicha «milk yer» deb podshohlikka soliq bermaydigan yerni aytar edilar.

↑ Toqa — dona.

↑ Chiroqpoya — chiroq oyogʻi, bu yerda tippa tik turish ma’nosida.

↑ Qirda, dalada.

↑ Shafilik — shariat boʻyicha birovning yeri yoki uy-joyi sotiladigan boʻlsa, birinchi xaridorlik huquqi qoʻshniga berilar, qoʻshni olmasa boshqalar ola beradilar.

↑ Juzgir - Charmdan tikilgan papka.

↑ Murofaa — sud majlisi.

↑ Roʻyon — ildizidan qizil boʻyoq yasaladigan koʻp yillik oʻsimlik.

↑ Munkir boʻldilar — tan olmadilar.

↑ Mavquf — toʻxtatib qoʻyilgan.

↑ Passaj — tomli rasta. Usti yopilgan, ichida bazzozlik, rezavorfurush doʻkonlari boʻlgan bozor.

↑ Xosha Oʻboniy — Buxoroda junnilarni oʻkiydigan eshonning laqabi.

↑ «Obi ganda ba xandaq» degan tojikcha maqolga oʻxshatma.

↑ Hannot — olib sotar, foydaxoʻr.

↑ Muqobil — aksi, teskarisi.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Судхўрнинг ўлими (қисса) [Sadriddin Ayniy] 659

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62387
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57622
3	Gʻazallar [Nodira] 40481
4	Guliston [Sa’diy] 36535
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23276
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23160
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21581
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19509
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18633
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14452