Xazonrezgi bogʻ (hikoya) [Sin’iti Yuki]

Xazonrezgi bogʻ (hikoya) [Sin’iti Yuki]

1 Bogʻ bilan ovuna boshlaganida Kayamaning yoshi oltmishga kirgandi. Oʻshandan beri oradan oʻn yil vaqt oʻtdi... Oltmishga toʻlganida, oʻn yil umr koʻraman deb u sira oʻylamagandi, nari borsa yana ikki, uch yil yasharman degandi, endi, mana, koʻrib turganingizdek, oʻziga ermak ham topib oldi. Hozir yoshi yetmishda... Bogʻ, u umid qilgan oʻsha tushuntirish mushkul boʻlgan quvonchni hadya etishi uchun kamida yana oʻn yil vaqt kerak boʻlishini u boshidanoq bilgandi va shunga qaramay, Kayama bor pulini ikki yuz subo[1] yer sotib olishga sarflagandi. Ishdan boʻshashi oldidan qoʻliga tekkan pulning ham tagi koʻrinib qolgandi. Burungi Musasino tekisligi qiyofasi hanuz saqlanib qolgan oʻsha Tamagava soyi yaqinidagi oʻrmon chetidan uy qurdi-da, oʻzini butunlay tabiat hukmiga topshirdi-qoʻydi – yozda daraxtlar salqinidan bahramand boʻlib, kuzda esa – barglar uyumi ichida yashay boshladi. Bogʻdan qushlar arimasdi, yozda esa ilonlar paydo boʻlardi. Agar bogʻbon boʻlish ishtiyoqi tugʻilmaganda, shamol hamon daraxtlardan uzilib tushayotgan barglarni toʻzitib, uchirib, ularga oʻz hukmini oʻtkazib yuravergan boʻlardi, bu — endi uning ikkala farzandi bir vaqt-ning oʻzida oila qurib, uyni tashlab ketishganidan soʻng bir yil oʻtgandagi gap. Xotini vafot etganida Kayama ellik ikki yoshda edi. Ikkala farzandi – qizi va oʻgʻli oila qurish uchun uning roziligini soʻrashdi. Oʻshandan beri ular Kayamaning uyiga qadam ranjida qilishmadi. Ba’zan Kayamani vahima bosardi: nahotki u qari vaysaqiga aylanib qolayotgan boʻlsa? Balki bu uzoq va mashaqqatli umr davomida turmush yoʻldoshisiz qalbingni tilka-pora qiluvchi oʻsha gʻalatilik toʻplanib borarkan-da? – deya oʻzini-oʻzi yupatmoqchi boʻlardi. Ammo bundan faqat tushkunlikka tushgani qolardi, xolos. Oʻgʻli uylanish niyatida ekanini aytganida, Kayama qilar ishni qilib qoʻyib, endi mendan rozilik soʻraganiga oʻlaymi, deb xavotirlangan edi, yoʻq, oʻgʻli bilan gaplashib olganidan soʻng darhol roziligini berdi. Qizida ham deyarli shunday boʻlgandi. Toʻgʻrirogʻi, u koʻngilchanlik qilgandi. Farzandlari oʻz oilalari bilan barcha qulayliklarga ega zamonaviy uyda yashashardi va otasining almisoqdan qolgan eski uyiga kelishga unchalik hushlari yoʻq edi. Bu davrning urf-odatlari Kayamani qanchalik iztirobga solsa, oʻz yolgʻizligi, hammadan ajralib bir chetda qolib ketganini his etish shunchalik kuchayib boraveradi. Ikkita farzandi toʻrtta boʻlganini oʻylab suyunsa, endi bir yoʻla toʻrttalasidan ham judo boʻlgandek tuyulmoqda edi... Kayamaga ikkinchi bor uylanishdan koʻra, farzandlari kelajagini ta’minlash muhimroq edi. Balki oʻzini yolgʻiz his etgani uchun ham uni oʻz yoniga chorlaydigan doʻsti ana shu bogʻ boʻlishini xohlagandir. «...Bogʻ yaratdingmi, endi, bunyod etganlaringni soʻnggi nigohing bilan vujudingga singdirib, bu dunyoni tark etishing qoladi, xolos. U dunyoga olib ketishing mumkin boʻlgan yagona ilinj – bu soʻnggi lahzalaringda koʻz oldingda gavdalanganlari boʻladi, xolos,»— bot-bot shivirlardi Kayama oʻzini nimagadir ishontirmoqchi boʻlib, holbuki, u dunyo oʻzi qanaqa, degan savolga durustroq javob boʻlmasa-da, rosti u bu haqda chuqurroq oʻylab ham koʻrmagandi. Faqat mujmalgina qilib, narigi dunyo deb qoʻya qolardi. Kayama ikki-uch yillik umrim qolgan boʻlsa kerak deya boshida bogʻ yaratishga hali astoydil yoki katta bir orzudek qaramay kelardi. 2 Kuz eshik qoqishi bilan Kayamanikiga bogʻbon va tosh sotuvchi kirib keldi. Bogʻbonning ismi Sudo boʻlib, uni Kayamaning oʻzi chaqirtirgandi, sotuvchi esa kutilmaganda oʻzi kelib qoldi. U choqqina yuk mashinasida Okutitibu togʻidan tosh tashirdi. Tosh kerak boʻlgan uy yoki bogʻ egalarini oʻzi qidirib topardi-da, yuk mashinasidagi toshni oʻn ikki yoki oʻn uch ming iyenga pullardi. Mashinani odatda uning yigirma yoshli oʻgʻli haydardi, savdogar esa uning yonida oʻtirardi. Ba’zan unga buyurtmani oldindan berishardi, lekin koʻproq sakkizta, toʻqqizta yirik tosh yuklangan mashinasida yaqinda qurilgan uylarni uning oʻzi qidirib topardi. Savdogar Kayamaning uyiga xuddi shunday tasodif bilan kelib qolgandi. Bogʻning koʻlami uning diqqatini oʻziga tortgandi. «Avval toshlarimni bir koʻrsangiz-chi»,— dedi u. Sotuvi yuzi qizil, koʻzlari qisiq, tishlari esa oppoq, burnining tagida qoʻngʻiz moʻylovi bor kishi edi. Bu sifatlarsiz uning tashqi koʻrinishi e’tiborni tortmasa-da, lekin halol va ochiq koʻngil ekanini yuzi shundoq aytib turardi. «Mayli, koʻrsam koʻra qolay», — koʻnglidan kechirdi Kayama, natijada esa bir emas, bir necha yuk mashina tosh sotib oldi. Unga sodda, ochiq koʻngil savdogardan koʻra koʻproq uning kamtarin, buning ustiga mehnatsevar oʻgʻli ham yoqib qolgandi. Kayama ba’zan tosh sotib olishdan bosh tortar yo boʻlmasa molning bahosini tushirishni soʻrardi. «Ustoz, ja savdolashishning hadisini olibsiz-ku», – jiddiy qiyofada tegajogʻlik bilan derdi savdogar va molini Kayama aytgan narxga berib yuborardi. Ehtimol, u Kayamaning bir vaqtlar maktabda oʻqituvchi boʻlganini bogʻbondan eshitgan boʻlsa kerak. – Bunday katta bogʻ uchun, — savdogar ikkala qoʻlini ikki yoqqa keng yozdi, – oʻn moshin tosh kerak boʻlishini ustozning oʻzlari juda yaxshi bilsa kerak. Yoʻlkalarga kamida yuzta tosh plita zarur boʻladi. Keyinroq, aminmanki, sizga yana yirik tosh ham kerak boʻlib qoladi. – Lekin menga bogʻ uchun 50 tsubo yer ajratilgan... Siz aytayotgan oʻsha yirik toshning kattaligi qanday oʻzi? Savdogar yana ikkala qoʻlini ikki tarafga yoyib: – Mana bunday va bundan ikki baravar katta va yoʻgʻon. Havo rangida. Bir donasi bir moshinga joy boʻladi, – dedi. «Qiziq, bogʻbon Sudo buni qayerga joylarkin?» – deb oʻyladi Kayama va shu zahotiyoq xayoliga bir fikr keldi, ehtimol, bu moviy tosh butun boshli bogʻ manzarasini mukammal holga yetkazar. – Pulim kamroq edi. Shu tosh bilan yakunlab qoʻya qolsak degandim. Tosh rostdakam moviymi oʻzi? – Moviy boʻlganda qandoq! Men uni yaqinda topdim, hali hech kim koʻrmagan, oʻgʻlimdan boshqa. Bunaqasini umringda ikki yo uch marta uchratishing mumkin. Bir chaqaga qimmat toshni pullayapti, ishi ham xoʻp serdaromad ekan-da, deb oʻylasangiz kerak, chamamda. Ba’zan shunday ham boʻladiki, uch kun tiling osilib ishlaysan-u, bor-yoʻgʻi bittagina shartnoma imzolaysan, u ham xarajatingni qoplaydimi-yoʻqmi, xudo biladi. Toshni Tokioga yetkazish uchun yana uch kun sarflaysan; bir kuning togʻdan bir-biriga mos tushadigan toshni topishga ketsa, ikkinchi kuning uni moshinga yuklaysan, uchinchi kun esa uni tashish kerak boʻladi. Yoqilgʻi sotib olish kerak, moshinning buzilib qolishi bor, agar yordamching uquvli boʻlmasa, topganingdan ham ayrilish hech gapmas. Shunday paytlar boʻladiki, uyga ikki qoʻlingni burningga tiqib qaytasan, ustiga-ustak yana qarz ham boʻlasan, ish haqi toʻgʻrisida gapirmasa ham boʻladi. Yana ishchilarga quyib berishing ham kerak. Axir, ular yosh yigitlar boʻlsa. Togʻu toshlar mening jon-dilim. Bu moviy ranglisi meni nimasi bilandir oʻziga maftun etgan. Oʻylaymanki, sizning bogʻingizga u uzukka koʻz qoʻygandek yarashib tushadi. Agar puli boʻlganida ham baribir uni menga sotardi, deb oʻylaysizmi? — Hayajondan va usiz ham savdogarning qip-qizil yuzi xuddi tonggi shafaqdek lovullab yonib borardi. Kayama birdan yuragining tez-tez urayotganini his etdi. «...Moviy toshni u dunyoga olib ketamanmi? Nima uni boshimga yostiq qilarmidim?..» Taxminan bir haftacha oʻtgach, savdogar yuk mashinasida oʻsha moviy rangli toshni olib keldi. Peshona terini arta turib, hayajonlanib dedi: – Roppa-rosa besh yuz kamme[2] boʻladi! Bu xarsangni moshindan tushirib, endi bu yogʻiga sudrab olib kirish bogʻbonning zimmasidagi ish edi. Besh kishi darhol pishang bilan qurollanib, sekin-asta toshni siljita-siljita, bogʻning ichkarisiga olib kirishdi. Yumshoq yer ham toshning ogʻirligidan ingrab yuborgudek boʻldi. Savdogar ham yechinib, oʻgʻli bilan birga ishchilar yonida ivirsir edi. – Ehtiyot boʻlinglar, tirnalmasin, – baland ovozda ogohlantirdi Kayama. Bu ogohlantirishdan koʻra koʻproq avrashga oʻxshab ketardi. Odatda Kayama deyarli pichirlab soʻzlardi, hozir esa ovozining kutilmaganda bunday kuchli chiqqanidan oʻzi ham hayron qoldi. «Tamom, endi bu tosh, menimcha, oʻzimga qabr toshi boʻladi,»—dilidan oʻtkazdi u. – Yaxshi tosh. Ajoyib tosh.—Kayama savdogarning yelkasidan urib qoʻydi, biroq qarasa, bu savdogar emas, uning oʻgʻli ekan. Oʻgʻli unga javoban muloyimgina jilmaydi-da, yelka qisib qoʻya qoldi. Savdogar shundoq ham qisilgan koʻzlarini badtar qisib dedi: – Bunday toshda kunduzi yotib uxlasa ham boʻladi. «Balki, – deya ma’qullagandek samimiylik bilan boshini silkitdi Kayama. – Kunduzi uxlash yaxshi, lekin, undan ham yaxshisi bolalarni bu yerga chaqirib, tosh ustida oʻtirib koʻk choy ichishga nima yetsin! – Kutilmaganda uning qalbi quvonchga toʻlib ketdi, lekin shu lahzadayoq uning oʻrnini dilgirlik egalladi:– Buncha goʻl boʻlmasam...» Xarsangni bogʻning oʻrtasiga olib borganlarida qosh qorayib qolgandi. «Toshga suv kerakka oʻxshaydi,»— oʻyladi Kayama va yogʻoch paqirni yoshgina ishchiga berdi-da, quduqdan bir necha paqir suv olib kelishni buyurdi. Suv sepilgandan keyin silliq tosh birdan och-koʻk tusga kirib, yashnab ketdi... Kayamaning koʻz oldida xuddi ulkan dengiz yastanib yotgandek boʻldi. Savdogarning koʻzlari bir oz namlandi, u yuzini Kayamaga yaqinlashtirdi-da: –Quloq soling-a. Vodiydagi togʻ soyining jildirashini eshitayapsizmi? – Eshitayapman, shekilli. Mening vafotimdan soʻng ham bu ovoz yanada balandroq jaranglasa qaniydi. – Kayama nam tortgan toshning sirtini siladi. Savdogarning yonoqlaridan yosh dumaladi. – Toshni koʻrgim kelib qolsa, yana kelaman. Bir oz muddatga boʻlsa-da, orqa eshikdan kirishga ruxsat berarsiz, axir? – Ha, albatta, bizga yoʻq demassiz, harqalay... – jur’atsizgina qoʻshib qoʻydi savdogarning oʻgʻli. 3 Ikki-uch kun oʻtgach, Sudo xush xabar olib keldi: – Aobadayda ulkan bogʻ sotilyapti. Bunga bir nechta havaskor bogʻbon talabgor ekan, shuning uchun olmoqchi boʻlsangiz, bu masalani ikki-uch kun ichida hal qilish kerak. Deyarli suvtekin, buning ustiga, menimcha u yerda uchta yuk moshinga ortsa boʻladigan qadimdan qolgan ajoyib asl toshlar bor, hozir bunaqasini olib kelishmayapti, qidirsangiz ham hech yerdan topolmaysiz. Bu toshlar Kuramadan, Kosyudan, Tikubadan keltirilgan. Ochigʻini aytsam, bir joydan terib kelingan toshlarning qizigʻi ham yoʻq. Bu toshlarni Sizning toshingiz yoniga qoʻysa bormi, zoʻr boʻlardi-da. Bunga nima deysiz? Kayama bogʻ egasini, bogʻning sotilish sababini obdon soʻrab-surishtirdi. – Bu dangʻillama uy qandaydir bank xoʻjayininiki ekan. Havo hujumi vaqtida yonib ketibdi. Oʻn yil oʻtibdiki, uy qayta tiklanmabdi, shuning uchun uyning egasi beva ayol bogʻni sotmoqchimish. U yerda besh, yoʻgʻ-e, yetti ming tsubo yer bor. Ayol yerni toshlarsiz, daraxtlarsiz alohida sotmoqchi. U yerda sizga bemalol yetib ortadigan, yoʻlkaga yotqizilgan bir talay tosh plitalar bor. Kavlasa, bundan ham koʻproq chiqishi mumkin. Uy yonib kul boʻlgan. Lekin toshga balo ham urmagan, xullas, bu oʻsha siz izlagan narsa. – Yaxshi, ertaga men bilan birga bora olasizmi? – Albatta. Hoziroq u yerga borib, ogohlantirib qoʻyaman. Farzandlari Kayamadan oila qurishlari uchun rozilik soʻraganlarida tezda rozi boʻlib qoʻya qolganidek, bogʻbon Sudoga ham xuddi shunday tezgina koʻnib qoʻya qolgani haqida oʻyladi. Oʻgʻli, qizi uyni tashlab ketishdi, lekin endi bu yerdan Kuramadan, Kosyudan, Tikubadan va Okutitibadan oqib kelayotgan togʻ soyining koʻpgina qadimgi toshlari joy olgandi... Kayama, uni chulgʻab borayotgan oʻziga notanish bir hayajonni his etdi va bu hayajon shu ondayoq uni sovuq boʻshliq qa’riga tortib ketayotgandek tuyuldi... Bogʻbonchilik bilan shugʻullangandan beri endi birinchi marotaba uning yuragiga qora sharpaning daxl qilishi edi. 4 Kayamaning uyidan Aobadaygacha – oʻttiz daqiqalik yoʻl. Salqin kuzning etni junjiktiruvchi erta tongida Kayama uyqudan turib, uning kundalik xursandchiligi va yupanchiga aylanib qolgan moviy toshga suv separdi. Tosh bamisoli odamning jussador gavdasiga oʻxshardi. Choʻzilib yotgan odam gavdasiga. Kayama daraxtdan tomgan yomgʻir tomchilarini shimib olayotgan toshning yanada moviyroq tusga kirganini koʻrib, yuragi sirqiradi. Yerparchin etilgan tanadan soyning jildirashimas, balki ilohiy sado eshitilayotgandek tuyulardi unga. «... Toshni oʻzim bilan u dunyoga olib ketsammikan? Unga tinchgina boshimni qoʻyib yotardim...» – Avval ham uning xayolidan kechgan bu soʻzlar yana qayta jonlandi. Shu payt orqa eshikdan Sudo kirib keldi. – Bu yangi tosh, albatta, yaxshi, lekin, toshning yana bir goʻzalligi shundaki, u qanchadan-qancha yillarni pisand qilmay, uni ortda qoldirib bizgacha yetib kelganida. Shunday qilib, sizni kuzatib qoʻyishga tayyorman. Kayama nonushta qilmay, u bilan birga chiqdi. Ular Aobaday bogʻiga kirishlari bilan Kayama u yerni koʻrib, hangu mang boʻlib qoldi. Bu yerda besh emas, oʻn ming tsubolik yer bor edi. Yasama tepalik ortida bahaybat daraxtlar oʻsib yotardi. Tosh va daraxtlar, chamasi, hatto xarajatga ham qaramay, har tomondan tashib keltirilgandi... Kayama haliyam oʻsha qadimgi Yaponiyaning ruhi kezib yurgan bu bogʻni uzoq aylandi va bu joyda yashaganlarning bari urushgacha hech nimaga zoriqmay kun kechirgan egasini eslatib turardi. Shu bilan birga, bogʻda yurakni zirqiratuvchi nimadir bor edi – Kayama gap nimada ekanini chuqur anglab turardi. Bu oʻn ming tsubo yer hali-hanuz oʻsha urush yongʻini bilan kurashib, kuyib yonmoqda edi goʻyo. – Qurbonlar boʻlganmidi? – Kayama Sudodan soʻradi. – Mish-mishlarga qaraganda, yongʻin payti uyda faqat besh nafar ayol boʻlgan ekan, birontasi ham omon qolishmagan deyishadi. Kayama indamay olgʻa yurib ketdi. Hatto koʻz yugurtirib ham ulgurib boʻlmaydigan, ulkan bogʻning u yer-bu yerida daraxtlar va toshlarni ortishga shay turgan yuk mashinalari turardi, ishchilar va bogʻbonlar esa goʻyo sertashvish chumolilar kabi betinim ishlashardi. Sudo Kayamani orqa eshikka olib bordi-da, toshlarni unga koʻrsatdi. Buni koʻrib Kayamaning koʻzlari chaqnab ketdi, dam-badam hayajonli xoʻrsinib qoʻyardi. Soʻng Sudo Kayamani pastak gʻarovzor yoqalab choʻzilgan soyador soʻqmoqdan boshlab ketdi. Kayamaning koʻzi eski choyxonaga tushdi. Koʻhna shiyponcha azbaroyi sharti ketib, parti qolganidan yiqilay deb turgandi. Uchta yosh ishchi barakni qanday buzsa, uni ham xuddi shu taxlit jon-jahdlari bilan buzar edilar. Ularga qolsa, barini bir zumda yoʻq qilib tashlashsa. Kayama ishchilarning jonlanib ketgan yuzlariga boqdiyu yuragi yana bir tutam boʻldi. « Bu uyga yuz yildan koʻp boʻlgandir-ov». – xayolidan oʻtkazdi u. Ular choyxonadan pastga qarab ketgan ensiz soʻqmoqdan borishayotganda, bogʻbon dabdurustdan Kayamaga oʻgirildi-da, hayajonini bosolmay qichqirib: «Mana, shu yer!» deya bir gala ishchilarni koʻrsatdi. Uning ovozini eshitib, ishchilar bir toʻxtab oldilar-da, keyin yana ishlarini bamaylixotir davom ettiraverdilar. Chirik barglar qorishib ketgan tuproq ostidan qora tosh toʻshamalar chiqib kelardi. Qazib olingan elliktacha tosh toʻshama uyumi xuddi osmondan yogʻilayotgan quyosh nuridan hurkkandek bir chetda pisibgina yotardi. – Eshityapsizmi? – soʻradi Kayama Sudodan. – Nimani? – Eshitmayotgan boʻlsangiz, mayli... «Yongʻinda halok boʻlgan ayollar, har kuni boʻlmasa-da, baribir, tez-tez mana shu tosh toʻshamalarni bosib oʻtganlar!» – deb oʻyladi Kayama. U olisdan boʻlsa-da, ularning oyoq tovushlarini hozir ham eshitib turganini Sudoga qanday aytsin... Bogʻbonning uning ustidan kulgani qoladi. Bu toʻshamalar boqqa terilsa-chi, bu ovozlarni oʻshanda ham eshita olarmikan?..» Kayama qoʻllarini chalishtirib, bogʻni bitta-bitta odimlab aylana boshladi va qalbida yana oʻsha qora soyani his etdi. 5 Koʻp oʻtmay Sudo yana xushxabar olib keldi. – Sal narida yana bitta sotiladigan bogʻ bor. Bunga nima deysiz? Kayama boshida rad etmoqchi boʻldi: – Men hovlimning barini boqqa aylantirmoqchi emasman. Men oʻrmonchani va undagi daraxtlarni saqlab qolib, manzarali toshlar terdirmoqchiman, xolos. – Bilaman, bilaman. Toshlar bilan uygʻun boʻlishi uchun yana bosh-qa daraxtlar ham ekilsa yaxshi boʻlardi. Azaliyami[3], sershox qaragʻaymi, yana shunga oʻxshashlarni... Suv boʻyiga olxoʻri eksangiz bormi, yayrab oʻsadi... – Bu yerda bularning baridan bormi? – Boʻlmasam-chi. Ma’lum boʻlishicha, Sudo bu daraxtlar tilini yaxshi tushunarkan, chunki urushning boshida bu yerga ularni oʻzi tashib keltirganmish. Daraxtlarning bari ajoyib, derdi u. Uning gaplariga qaraganda u yerda yana beshta ulkan, quchogʻing toʻladigan manzarali daraxtlar, anorlar bor emish, xullas, hammasi zoʻr deyishadi. Uyining yonginasida shunday bogʻ bor ekani Kayamaning xayoliga ham kelmagandi. – Bogʻni sotish ularga nima uchun kerak boʻldiykin? – Yer-mulk egasi yaqinda olamdan oʻtgan, bevasiga esa daraxtlarning keragi yoʻq, u, menga maysazor va hovuzcha boʻlsa boʻldi, deyapti. ... Demak, mening bogʻimda oʻsha, burungi tosh toʻshamalar va daraxt-lar joʻrovoz qoʻshiq aytar, ekan-da. Oʻlganlarga nimaiki aziz boʻlgan boʻlsa, barini shu yerdan – mening bogʻimdan topishadi va mening ovunchogʻimga aylanishadi...» Kayama yengil shamol aylantirib-aylantirib yerga tushirayotgan barglarning shitirlashiga quloq tutdi. Toshlar yerdagi barglar bilan oʻynashgandek boʻlib, qandaydir sokin bir kuyni yaratishardi. Birdan kuyning ichidan unga: «Xazonrezgi bogʻi» degan ovoz eshitildi. Kunning azbaroyi tiniqligi va ochiqligidan ovoz xuddi gʻoyibdan kelayotganga oʻxshardi. «Xazonrezgi bogʻi... Nomi yomon emas», – xayolidan oʻtkazdi Kayama va Sudoga dedi: – Yaxshi. Bu bogʻni sotib olganim boʻlsin. Sudo vafot etganida Kayamaning yoshi oltmishda edi. Bogʻbon vafotidan yetti kun oʻtgach, u Sudoning uyi orqasidan kichkina bogʻchaga kirdi. U yerda qari oq olxoʻri oʻsardi, Kayama uning narxini tushirib berish uchun boshqa bogʻbon – Sudoning ogʻaynisidan iltimos qildi va bu daraxtni uyiga eltib berishini soʻradi. «...Mana, oʻlganlar uchun aziz boʻlgan yana bir narsa qoʻshildi...» Kayama olxoʻrini qanday olib kelishlarini tomosha qilaturib, Sudoning unga narigi bogʻdan olib kelgan daraxtini esladi. ...Katta yuk aravasiga ortilgan daraxt ildizlari ogʻir va besoʻnaqay edi. Ularni posangilash uchun aravacha oldiga tosh osib qoʻyishgandi. Aravachani uchta yosh yigit sudrab borardi, kichik Sudo esa bayram tantanalaridagidek dabdaba bilan oldinda yurib, asta-sekin tepalikka koʻtarilardi. Uning koʻzlari porlab turardi. Aravacha Kayamaning uyiga kirib borishi bilan birdan egilib qoldi. «Ehtiyot boʻlinglar!»—qichqirdi kimdir, lekin Sudo allaqachon aravaning oldiga oʻtib olgandi. Hech narsa boʻlmaganday u: «Avval toshni tushiringlar,» – deya yosh ishchilarga buyruq berdi.» Mana bu «ehtiyot boʻlinglar» deb jar solishu behuda shovqin-surondan uning yuzi norozi tus olgandi. Toshlari tushirilishi bilan ularning ogʻirligidan qutulgan aravaning old tomoni birdan tepaga qarab sakrab ketib, ustidagi daraxtlar kishnayotgan otdek tikkayib qoldi. Sudoning epchil va chaqqon harakatlaridan Kayama hayratda edi. «Maqtanmoqchi emasman-u, lekin shu paytgacha bironta yerim jarohatlanmagan. Balki, boʻyimning pastligidan shundaydir. Masalan, havaskor-sportchilarni oling, doim bir baloga giriftor boʻlib yurishadi. Menimcha, faqat mashq qilish bilan ish bitmaydi.» Dard shunday odamning ham boshiga yetibdi-da! Uning boshiga dard emas, sake yetdi. Kayamaning xayolidan anavi tosh bilan savdo qiluvchi qizil yuzli odam ham ichkilikka mukkasidan ketgan edi, degan fikr oʻtdi. Sudoning vafotidan soʻng savdogar ikkovi apoq-chapoq boʻlib qolgandi. «Toshni koʻrgim kelib qolsa, yana kelaman. Bir zumga boʻlsa-da, orqa eshikdan kirib, uni koʻrishimga ruxsat berarsiz?»—deb soʻragan kishi haligacha qorasini koʻrsatgani yoʻq. 6 Oradan besh yil oʻtdi. Moviy tosh boqqa binoyidek oʻrnashib ketdi. «Agar unga quloq tutsangiz, soyning shildirashini eshitasiz», – derdi savdogar. Qulogʻingizga nimadir chalinsa, bilingki, bu oʻsha, oʻz vatanining soyini qoʻmsagan toshning nidosi boʻladi. Biroq, bu moviy toshga oʻz vatanini koʻrish boshqa nasib etmadi. Yomgʻirli, izgʻirinli kunlarni unutmagan toshning sirti osmonning moviy rangini ham oʻziga singdirib olgandi, uning son-sanoqsiz ajinlarida esa sabza rangli yoʻsin oʻsardi. Sershox daraxt tagidagi hurpaygan nozik novdalar toshni muloyimlik bilan ogʻushlariga olib turardilar. Yomgʻirdan soʻng gavdaga oʻxshash toshning koʻkragidagi chuqurchaga suv toʻplanib qolardi. Qayerlardandir ba’zan bolalari bilan gala-gala boʻlib uchib kelgan chaqqon chumchuqlar boʻyinlarini choʻzib, shu suvdan ichar, chanqoqlarini qondirishar va qanot qoqib pitirlashardi. Agar suv qurib qolgudek boʻlsa, Kayamaning oʻzi quduqdan suv olib uni toʻldirib qoʻyishni kanda qilmasdi. Chuqurchaga barglar toʻlib qolsa, Kayama uni ham olib tashlardi. Jonivorga yaqinlik hissidan qariyaning yuragi ilirdi. Tabiat qanday yaratgan boʻlsa, barchasi oʻsha zaylda yashashda davom etardi. Bu qonunlarning zugʻumidan Kayama ham borgan sari soʻlib borardi. U qaddini avvalgiday rostlolmay qoldi, yelkalari, beli tinmay ogʻrirdi, koʻzlari nursizlanib, unga ajal koʻlankasi joylashib olgandi. A’zoi-badani tinimsiz qaqshardi, bu, ayniqsa, kun boʻyi uyidan chiqmay, diqqinafas qolib ketganida, harakatsizlik, uni butunlay domiga olganida koʻproq roʻy berardi. Shunda kirtaygan koʻzlarining oldini tuman bosib, jimirlab ketardi. Bunday paytlarda bogʻning ohanrabosi uni oʻziga tortgani-tortgan edi. U, oddiy kundalik tashvishlardan qutulgach, ancha yillardan beri toʻplab kelayotgan eski kitoblarini varaqlashga tushardi. Ba’zan husnixat bilan ovunardi. Qora tushga botirib olgan choʻtkani oppoq qogʻoz ustiga olib kelganida, zavqdan yuragi toʻliqib ketardi. Biroq, qanchalik istamasin, bu kunlarni osoyishta oʻtkazgan kunlarim deb aytolmasdi, negaki, yolgʻizlik, ajal koʻlankasi hatto u yozgan iyerogliflarida ham oʻzini namoyon etib turardi. Soʻnggi paytlarda Kayama toshdan chiqayotgan ovozni tez-tez eshitadigan boʻlib qolgandi. U yonidan oʻtayotgan har bir tosh toʻshama unga ohista aks sado berayotgandek tuyulardi. «Balki bu yonib ketgan oʻsha beshta ayolning qadam tovushlaridir?» –Kayama shunday oʻyladiyu birdan yuragi shuv etib ketdi. Yoʻq, adashmayapti, bu ularning odimlari. 7 Bir kuni kechasi yosh bir ayol tungi koʻylakda tosh toʻshamalardan yurib Kayamaning xonasi oldiga keldi. – Kim u? – soʻradi Kayama. Javob oʻrniga ayol orqasini oʻgirib oldi. U beli tarang tortilmagan kimonoda edi. Ayol ohista, sirgʻalgandek koʻzdan gʻoyib boʻla boshladi. Uning Kayamani chaqirishga kelgani kundek ravshan edi. Ayolni yoʻqotishdan qoʻrqqan Kayama oyoqyalang uning orqasidan tezda boqqa yugurdi. U ayol bosib oʻtgan toʻshamalar ustidan bora turib, yoʻl-yoʻlakay, nahotki, arvohlarda ham oyoq boʻlsa, deya pichirladi oʻzicha, harholda, bularning bari tush boʻlmasa kerag-ov. Toʻshamalardan oyogʻiga oʻtgan issiq uni hayron qoldirdi. Balki bu issiq ayolning oyoqlaridan chiqqandir?.. Kayamaning bogʻida Aobadiy bogʻidan keltirilgan saksontacha tosh toʻshama yoyiq yelpigʻich shaklida uchta yoʻlkaga yotqizilgandi. Kayama oq koʻlankani koʻzdan qochirib qoʻydi. Oʻziga kelib qaragandi, uning moviy tosh oldida turganini koʻrdi. Unga tomon bir odim bosdi va hovuzdan baliqni chaqirgandek, kaftini kaftiga urdi, shunda tosh qa’ridan unga aks sado eshitildi va ketma-ket yana boshqa toshlar ham ovoz bera boshlashdi. Kayama Sudoning halok boʻlgan ayollar beshta edi degan gapini esladi. «Balki bu oʻsha beshtadan biridir? – hayajonlanib oʻyladi va koʻz oldida qulab tushayotgan omborga oʻxshash yana oʻsha choyxona namoyon boʻldi. – Oʻsha uyga balki beshta ayoldan biri borgandir?.. Aynan oʻsha, bugun paydo boʻlgani?.» – Eshityapsizmi? – Nimani? – Agar eshitmayotgan boʻlsangiz, mayli... — Kayama Sudo bilan boʻlgan suhbatni esladi. Bugun oʻlganiga oʻn yildan oshgan xotini uning orqasidan kelgani ehtimoldan yiroq. Yoʻq, bu ayolning qomati butunlay boshqacha edi – bu yosh qiz boʻlsa kerak. Shubha-gumonlar Kayamani tinch qoʻymayotgandi. Kayama yetmishga kirdi. Endi kunning yarmini ayvonda shezlongga[4] yotib, ba’zan mudrash bilan parishonlikda oʻtkazardi. U tez-tez qani endi bu dunyoni mana shunday tinch va osoyishta, azobsiz tark etsam deya xayol qilardi. 200 tsubo yerni egallab yotgan bogʻ oʻsha-oʻsha oʻzining hurpaygan koʻkalamzori bilan uning hamon koʻnglini koʻtarib kelayotgan boʻlsa-da, lekin yuragining tub-tubida qandaydir xavotir yotardi. Endi bu tuygʻu uni tark etmasligini Kayama yaxshi tushunardi. Kayama roʻzgʻor toʻrvasini olib, tiqilib ketgan avtomobillari bilan quloqni qomatga keltiruvchi shovqin-suronli koʻchaga chiqdi-da, bir-bir bosib asta doʻkonga kirdi. Xaridorlar orasidan oʻzi tengi erkaklarga duch kelib, teskari qaradi. Bu keksalar bunchayam bechora boʻlib koʻrinmasa, deya xayolidan oʻtkazdi. Ularga na hashamatli mebel, na noyob, qimmatbaho jihoz kerak. Deyarli boʻm-boʻsh roʻzgʻor toʻrvasini koʻtarib olgan yetmish yoshli qariya — bunday mutanosiblik senda na faqat achinish hissini uygʻotadi, bu hatto kulgingni ham qistatadi. Uning ishtahasi yaxshi emasdi. Agar, bogʻ ikki baravar oʻsib, kattalashgan boʻlsa, Kayamaning oʻzi ikki baravarga noziklashib ketgandi. Sumkaga har doimgidek roʻyxati uncha uzun boʻlmagan oʻsha-oʻsha bir xil oziq-ovqatlar; non, yogʻ, tuxum, mevalar va koʻkat solinardi. U shularning oʻzi unga kifoya deb oʻylardi yoki boʻlmasa tashvishlardan qochib, naridan-beri ovqatlanardi. Asl yapon oshxonasi taomlaridan u kamdan-kam hollarda tanovul qilardi, nafsini tiyib, oziga qanoatlanib qoʻya qolardi, chunki oz yedi nimayu, koʻp yedi nima, unga buning ahamiyati boʻlmay qolgandi. Kuniga uch mahal bir xil ovqat yerdi, keyin ikki mahalga oʻtdi, oxirgi paytlarda bir mahal dasturxonga oʻtiradigan boʻldi. U koʻproq suv ichardi, suv pitssaning oʻrnini bosardi. Kayama doʻkonga ham har kuni chiqmasdi, shu bois koʻproq mogʻor hidi anqiy boshlagan nondan yerdi. U quyosh botishi bilan uxlagani yotardi. Uxlash oldidan esa kechki gazeta va kitoblarni varaqlardi. Uyqu elitishi bilan kitobni yopardi-da, qani endi shu taxlit tinchgina oyoq-qoʻlingni choʻzib, u dunyoga ravona boʻlsang, deya orzu qilardi. U koʻpincha qorongʻi xonada koʻzlarini chaqchaytirib tong otishini kutib yotardi: nafas olishga qiynalganidan a’zoi-badanini ter bosib, koʻz yumushga ham qoʻrqib qolgandi. Bu yil ham oppoq kimonodagi oʻsha ayol bogʻ yoʻlkasidagi tosh toʻshamalardan yurib, yana uning yoniga kela boshladi. U bu yerga tez-tez keladigan boʻlib qolgandi, ayol har kelganida Kayama uning ketidan bogʻ tomonga oshiqardi. Kayama yuragidagi tovush ayolni chaqirayotganini eshitib, yuragini hovuchlab, uning izidan borardi, biron nimadan uyalmaguncha bunday qat’iyatsizlikdan oʻzini toʻxtatolmasdi... Oppoq libosli bu ayol doim gʻoyib boʻlib qolardi. Har safar bir joyda – oʻsha moviy rangli tosh ortida koʻzdan yoʻqolardi ... Kayamaning yuzida tomchi dumaladi. Yoʻq, bu koʻzyoshi emasdi. Uning koʻzida unar-unmasga oqavermaydigan namni siqib chiqaradigan notanish bir ogʻriq turgandi. Xuddi sake[5] yenggan Sudo kabi tosh savdogari vafot etibdi-da, degan oʻy kechdi uning dilidan. «...Agar hayot boʻlsang, nega kelmaysan? Seni, oʻgʻlingni shunday sogʻindimki...» Kumush rangli baliq qorongʻida hovuz yuzini bir shapillatdi-da, oʻzi koʻtargan toʻlqin ichiga kirib gʻoyib boʻldi. Toʻlqin kengayib boraverdi. U yerda, chuqurlikda baliqlar erkin, ozod suzar edilar. Oppoq boʻlib koʻrinayotgan ayolning hayajonga soluvchi ehtirosini oʻzidan nari qilolmagan Kayamaning bundan majoli qurib, serrayib qotib qolgandi. U oʻzini tosh ustida yuz yildan beri xuddi mana shunday qimirlamay oʻtirganday his etmoqda edi... 8 Bir vaqt qarasa, Kayamaning oʻgʻli roʻparasida turibdi.. – Tosh tashuvchining oʻgʻli-chi, u qani? – Nima dedingiz? – Yoʻq, hech nima, oʻzim shunchaki... Qachon kelding? – Ancha boʻldi. Ota, nima, tobingiz yoʻqmi? – Shunchalik tashvishlanar ekansan, har zamonda bir kelib, holimdan xabar olsang boʻlardi. Bu yerga oʻzi yilda necha marta kelasan? – Toʻrt marta, shekilli... – Shu yetarli deb oʻylaysanmi? – Ba’zan shunaqa boʻlib qoladiki... – Xotining tuzukmi? – Yuribdi. Kayama gʻaribona kechki ovqatini hozirgina yeb olgandi. – Sal ertaroq kelganingda birga ovqatlanardik. – Boshqa safar. – Boshqa safar...Oʻsha boshqa safaring nasib qilishiga ishonasanmi oʻzing? – Boʻlmasa-chi. – Boshqa safar... Endigi boshqa safar men boʻlmayman... Kayama oʻgʻli hozir nima haqda oʻylayapti-yu, bunga qanday javob berishini kutardi. – ... Uning yoshi anchaga borib qoldi... Anchaga. – Men dunyoda bunday gaplarni eshitish uchun yashamadim. – Unga nima kerak?.. Buncha ma’yus koʻrinadi. Hozir nimani istasa, bari muhayyo boʻlishi mumkin. – Ha, men ham qachonlardir nimalarnidir orzu qilganman. Endi yetmishga kirdim... Shunday boʻlsa-da, senga ataganim bor. – Koʻnglingda biron-bir orzu bormi? – soʻradi Kayama. – Qaydam. Nimani ham orzu qilardim. – Pul kerakmasmi senga? – Pul qancha boʻlsa ham zarar qilmaydi. – Men aynan shu haqda sen bilan gaplashmoqchiman. Toʻgʻri, menda hozir pul yoʻq, lekin boshqa narsa bor. Yaqinda men senga mana buni tayyorlab qoʻygandim. Kitob javoni tortmasidan Kayama pergament qogʻozli konvertni oldi-da, uni oʻgʻlining tizzasiga qoʻydi. – Bu nima?— soʻradi oʻgʻli. – Ochsang – koʻrasan. Soʻrashning hojati yoʻq. Oʻgʻli konvertga koʻz qirini tashladi-da, darrov uni Kayamaga qaytarib berdi. – Kerakmasmi? – Pul doim kerak, lekin buni ololmayman. – U yerda nima yozilganini koʻrdingmi oʻzi? – Bu avtomobil halokatida sodir boʻladigan baxtsiz hodisadan sugʻurta. – Agar menga biron kori hol yuz bersa, bu pul yana oʻn martaga koʻpayadi. Oʻzing bilasan, yoʻlovchilar orasidagi oʻlim xavfining eng yuqori koʻrsatkichi – bu aynan bolalar va yetmish yoshlilar orasida uchraydi – badali 500.000 iyen, sugʻurta esa 5 million. – Aytdim-ku, ololmayman deb. – Balki koʻchaga chiqqanimda, bexosdan qoqilib, yiqilib tusharman? Qarabsanki, men mashinaning tagidaman. Shunday boʻlishi mumkin-ku, axir?! – Bas qiling, bunday narsa bilan hazillashmaydilar! Oʻgʻlining yuzi qizarib ketdi. Uning xijolat tortganini koʻrgan Kayama, uni bunday aqlsiz ishni qilishga undagan yoqimli bir ogʻriqni his etdi. Bu aqlsizlikmidi yoki oʻylab qilingan ishmi, endi unga hammasi baribir edi. – Mening gapim – gap. Shunday boʻlgach, bu hujjatlarni olib qoʻy. Bari bir bundan qochib qutulolmayman. ... Birdan Kayamaning koʻz oldida ulkan tashlandiq bogʻ namoyon boʻldi; tinib-tinchimas bogʻbonlar, tosh kavlayotgan ishchilar, endi bu qiyofalar unga begona, yot sharpalardek koʻrinardi. «Kim biladi, balki, mening bogʻim ham xuddi shunday qarovsiz ahvolga tushib qolar. Uning oʻrniga odamlar yashaydigan uy yoki koʻp qavatli bino qurishar, ehtimol...» Kayama bosiq xirillagan ovozda gap boshladi: – Balki, bogʻdagi toshlarni sen oʻzing terib olib sotarsan! Ularni bu yerga olib kelishganiga oʻn yil boʻldi, lekin ularning oʻzi besh ming yoshda. Bu toshlarning joni bor. Men endi oʻlaman, keyin daraxtlar ham nobud boʻlsa kerak. Tokioning havosini havo deb boʻlmaydi. Oʻgʻli otasining gaplaridan noxush hayratlangandek boʻldi. Shu payt uning orqasidan haligi noma’lum oq koʻlanka oʻtgandek boʻldi. – Oʻsha ayol! – Nima deyapsiz? – Toshni sotish haqida oʻylashim bilan shu ayol paydo boʻladi... – Nima deyapsiz, qanaqa ayol? – Oʻsha ayol! U bu yerda bogʻdagi toshlarni sogʻinganidagina paydo boʻladi. Bu oq kimonodagi oʻsha ayol.. Qachonlardir Aobadaydagi dan-gʻillama uyda yoshgina ayol yashagan. Falokatni qarangki, urush boshlanib, ayol uyi bilan birga yonib ketgan. Oʻsha toshlar uning bogʻidan keltirilgan. Aftidan, u, har kuni shu toʻshamalarni bosib hovuz yoniga borgan va oʻtirib xayolga choʻmgan. Soʻngra yana shu toʻshamalarni bosib, orqasiga qaytgan va eski chorbogʻiga chiqib, choy damlagan... Kayama shu soʻzlarni shivirlabgina gapirdi-da, koʻzini yumdi. Qoron-gʻilik tobora yaqinlashib, quvonch borgan sari uni qurshab borardi, yoki qorongʻilikka oʻrganib qolib, yorugʻlikni arang ajratayotgan koʻzlari endi iliqlikni his eta boshlagandi... ↑ Subo - 3,3 kv.m. maydon oʻlchovchi. ↑ Kamme – ogʻirlik oʻlchovi, 3,75 kg. ↑ Azaliya – manzarali oʻsimlik. ↑ Shezlong – oʻrindigʻi uzun oromkursi. ↑ Sake – aroq.

Muallif: Sin’iti Yuki