Bugʻdoy ekib arpa oʻrganlar (qissa) [Sobir Sayhon]

Kamina — Orifjon Said Ma’ruf oʻgʻli Namanganning Naymancha qishlogʻidanman. Onam – Egamberdi qizi Bibirisolat.
Bu esdalikni Saroykamarda yoza boshladim. Bu yerlarga oʻn yil oldin koʻchib kelganmiz. Yoshim 17 da. 1931 yilda tugʻilganman. Daryoga yaqin qishlogʻimni elas-elas eslayman. Mullarahmat nomi bilan shuhrat qozongan bir domladan ozgina diniy dars olganman. U ulugʻ zot arab alifbosi, oʻzbek imlosida yozib-chizar, koʻproq Navoiy, Hofiz, Bedil, Mashrab, Muqimiy,“Tuhfatul Obidin”, “Hikmatnoma”dan dars berardilar. Tarixdan ham dars oʻtardilar. Mendan boshqa sakkiz oʻgʻil, ikki qiz shogirdlari bor edi. Oʻsha zotning soʻzlariga qaraganda, kindik qoni toʻkilgan qishlogʻim bamisoli jannat ekan. Oʻzim ham eslayman: uyimizdan yuz qadamcha narida lim-lim toʻlib oqqan soyning ikki tomoni meva daraxtlari bilan toʻla. Yaqinimizda tepa misoli eski qal’a bor edi. U yerda oʻrik qoqib bergan onamning yuzini koʻrganday boʻlaman. Domlamizning soʻzlari qishlogʻimni esga solar va dars oxirida qishlogʻimga qaytgim kelardi. Ammo nachoraki, ota-onam quloq boʻlib, nom-nishonsiz ketganlardan. Akam qazo qilgan. Opam boʻlsa oqsochlarday ham ona, ham opalik qilib, meni voyaga yetkazish uchun umri oʻtib borayapti. Qarindoshlar omonda qolish uchun qishloq ahli bilan birgalikda rasmiy idoralarga tilxat berishib, bizdan tonishib, jon saqlashar, qaytganimda ham yuzimga boqadigan bir mehribon topolmasligim aniq edi. Asli naslim bilan faxransam ham, gʻurbatdagi ayrim muhojir yurtdoshlar kabi ajdodu boyliklardan quvonib yurishga koʻnglim boʻlmasov, deb oʻylardim.
Domla judayam muloyim, dono, mehribon, xususan, men uchun goʻyo avliyo edi. U hayvonotdan boshlab, oʻsimlik olamiyu, dunyo jugʻrofiyasigacha bilar edi. Zilzilani oldindan biluvchi ins-jins va ilonbaliqlar, oʻn quloch balandlikda devor bino qiluvchi chumolilar, qaysi oʻlkada qanday baland togʻ va uzun daryo bor, qancha yomgʻir yogʻib, qaysi mavsumlarda hosil yaxshi boʻladi, ilon chaqqanga qaysi oʻsimlik davo boʻladi — hamma-hammasini bilardi. Ijtimoiy, madaniy-ma’naviy sohalardan ham boxabar edi. Ayniqsa, Turkistondagi tillarning oʻzgarib ketgani haqidagi ma’lumotlarni jon-qulogʻim bilan tinglardim. Oʻz Vatanimizda qoʻshni tojik birodarlarimiz bizlarni muhojir deyishardi. Ammo domla “barchamiz bir ota-onaning bolalarimiz”, deya jon kuydirardi.
Afsuski, Vatanimdan butunlay ajrab qolish xavfi tugʻilib, dunyomiz qorongʻu zindonga aylanib qolganday edi. Xuftonga yaqin domla uyimizga kelib, opamga “tezda siljib, izimizni yoʻqotmasak qora kunlarga qolajagimizni aytib, ma’qul koʻrsak, oʻzi bilan Afgʻonistonga oʻtib ketish mumkin”ligini qayta-qayta uqtirdi. Bu zotning soʻziga qaraganda, josuslar biz qatori ikki-uch xonadonning kimligi haqida mahalliy idoralarga xabar qilishgan. Payshanbadan jumaga oʻtar kechasi tong oldidan bor-yoʻgʻimizni tashlab, ikki-uch tugunchani olib, yoʻlga chiqdik. Qoʻshnilar shubhalanmasin, deb oʻchoqqa oʻtin qalab, chovgum, qumgʻonga suv toʻlatib qoʻydik.
Qamishzorlar oralab ming mashaqqatlar bilan Amudaryo boʻyiga keldik. U yerda sol-qayiq tayyorlab turgan gubsarchi turkmanlar yetagida narigi tomonga oʻtmoqchi boʻlgan bola-chaqali ikki oilaga koʻzim tushdi. Qoʻy terisidan shishirib yasalgan gubsar-meshlardan oʻn-oʻn ikkitasini bir-biriga bogʻlab, unda jonivoru odamlarni eltishardi. Pokizagina, choʻqqi soqol, musulmon turkman birodarlarning soʻzlariga qaraganda, daryoning muhim nuqtalari hozirchalik qurshov ostida boʻlib, narigi yoqqa oʻtish xavfli ekan. Kamida ikki kun kutish kerakligini, oʻt yoqmaslik, baland ovozda gapirmaslik, yovvoyi hayvonlar koʻrinib qolsa, oʻq uzmaslikni tayinladi.
Javzo oyi. Havolar ancha ilib qolgan. Shunday boʻlsa-da, kechalari salqin. Choy va issiq taom yoʻqligi sababli, talqon, quruq meva-cheva bilan tirikchilik qilardik. Domla asli namanganlik boʻlsa-da, bu tomonlarga qanday kelib qolganini bilmasdik. Yuziga uzoq tikilganimdan ichimdagini sezdimi, oʻzi aytib qoldi:
— Oʻgʻlim Orifjon, bilaman, kimligimga qiziqayapsan. Kamina Vatanimga, xalqimga, xususan, sizlarga oʻxshash jabrdiydalarga xayrixoh bir odamman. Chunki barchamizning taqdirimiz oʻxshash. Qismat ekan, xom sut emganim sababidan oʻz yurtimdan ayro tushdim. — Biroz sukutdan keyin: — Ekkanini oʻradi, kishi, — deb qoʻydi.
— Amaki, — dedim jur’at qilib. — Sizga oʻxshash yoshi ulugʻ otaxonlar ekibsizlar, albatta, oʻrasizlar. Ammo bizga oʻxshash norasidalarning gunohimiz nima ediki, ekmoqqa ham muyassar boʻlmasak? Nima uchun sarsonmiz?!
Domla tabassum qilib kuldi, keyin qoshini chimirib dedi:
— Birniki mingga, mingniki tumanga, — deganlar. — Siz norasidalar boshqalarning kasofatiga uchragansizlar.
Domla terlagan peshonasini, duv-duv oqqan koʻz yoshini artib, oʻtkir koʻzlarini koʻzimga tikkancha davom etdi:
— Oʻtgan ishga salavot. Bundan keyingi qismatimiz chin muhojirlik. Narigi qirgʻoq ham aslida oʻz Vatanimiz. Muqaddas tuprogʻimizning davomi. Muhojir boʻlsak, paygʻambar yoʻli. Nachora, oʻz yurtimizdan begona boʻlib, xoʻrlandik. U yerga borgach, boshimizga qanday savdolar tushadi, Xudo biladi. Ammo, senga nasihatim shuki, qayerga borsang, boshingga qanday balo yogʻmasin, kindik qoning toʻkilgan muqaddas yurt tuprogʻini aslo va aslo unutma. Muhojirlik qoidasiga mos harakat qilib, ahdu vafo, Vatanga sadoqat degan tabarruk gaplarni unutmasang boʻlgani. Xususan, oʻz yurtdoshlaringga yomon koʻz bilan qarama. Ona tilingni saqla. Aziz Turkiston zaminidagi tillarning barchasi sen uchun — ona tili. Oʻzbekchami, tojikchami, turkmanchami, qozoqchami, — barchasini dildan avayla. Birini-birovidan farqlatma. Chunki, tabarruk Turkiston ahlining barchasi — aka-uka. Bir ota-onaning bolalari. Qoʻl besh barmoq bilan obod. Bu dunyoda bir-birini hurmat qilganlargina manzili maqsudiga yetgay.
Bu nasihatlarning qanchasiga rioya va amal qila olishim bir Xudoga ma’lum. Chunki, tajribam yoʻq. Domlamning koʻzlari uzoqlarga tikilgancha, xayolga choʻmgan. Bir vaqt gubsarchining ovozi ikkimizni ham uygʻotib yubordi. Peshin payti yoʻlga tushishimizni aytishdi.
Karvonimizda yoshi qirq beshlarda, koʻrinishdan ayolmijozroq bir kishi — Safar aka va uning yonida oʻn besh-oʻn olti yoshlardagi qoraqosh, oppoq, boʻydorgina, ammo judayam suluv bir ayol boʻlib, u kishining rafiqasi ekanligiga ishonish qiyin edi. Ulardan tashqari ikki duogoʻy otaxon bor. Sol-qayiq gubsarlardan biriga mening opam, togʻam Qodirjon, Safar aka rafiqasi bilan va ikki otaxon tugunchalarimizni quchoqlab, oʻtirib oldik. Narigi solga esa sakkiz kishicha erkak-ayol, turkman vatandosh va domlamiz chiqishdi. Ikkala solning ikki burchagida qalpoqli turkman vatandosh yigitchalar beligacha suv ichida turar, yana ikki yigit sol ustida bizlar bilan edi. Qoʻllarida arqon chirmalgan uzun yassi, uchi loy xoda bor. Demak, tirab turib, qayiqni harakat qildirar ekan, degan fikrga bordim. Shu payt toʻsatdan uzoqlardan paq-paq oʻq uzilib, qichqiriq ovozi eshitildi. Gubsarchilar qoʻrquv va sarosima ichida uzun xodalarni ishga solib, qayiqlarni oʻrnidan jildirish payiga tushishdi. Endi 25 qulochcha suzganda yuqori tomondan oqib kelayotgan boshqa bir boʻsh gubsar hadeganda yetib kelib, bizdan toʻrt-besh quloch orqaroqda suzib kelayotgan hamrohlarimizning qayigʻiga kelib gursillab urildi. U boʻsh emas ekan, ichida yetti-sakkiz yoshu-qari qizil qoniga boʻyalib yotardi. Oʻlmay qolganlari toʻxtovsiz dod solar, oh-voh qilardi.
Ikkala gubsar ustidagi oʻligu tirik aralash-quralash boʻlib, suvga yumaladi. Dabdalasi chiqqan qayiqlar oqib ketdi. Uning orqasidan yana ikki-uch gubsar qip-qizil qon ichida bizga tomon oqib kelayotganini koʻrib, kunim bitdi deya, men ham dod sola boshladim. Xayriyatki, suzib kelayotgan qayiqlar qirgʻoqqa yaqin boʻlgani uchun toʻqnashmasdan oʻtib ketdi. Mahoratli gubsarchilarning bittasi suzib, bizgacha yetib keldi. Qolganlari esa iziga qaytib, narigi qirgʻoqqa yetib olishga harakat qila boshlashdi.
Daryo qizgʻaldoq dalasiday qip-qizil. Kelgindi, bosqinchi shoʻro askarlari pistirmada turib, sanoqsiz Vatan egalari joniga zomin boʻlganini gubsarchilar afsus bilan gapirishardi. Oʻlganlarni Olloh rahmatiga olishini, qolganlarga esa sabr tilab, Xudoga iltijo qildik. Taqdiri azalda yozilgan ekan, qutulib qoldik. Daryo qirgʻogʻidagi qamishlar orasida yashiringanlarning birontasi ham omon qolmagani aniq.
— Xudoyo, — deyman, — doimo yoʻlingda jonfido, kamtarin va ma’sum bir xalqning nima gunohi bor? Mazlumlar “oh”ini eshitguvchi oʻzingsan. Vatandangina emas, hatto shirin jonlaridan ham ajrab qolganlarga nimaga rahm qilmading? Domla kabi ne-ne pok insonlar bekafan u dunyoga rixlat qilishdi. Oʻlsak-da, qolsak-da, daryo Vatanimniki edi. Oradan bir-ikki soatcha oʻtgandir, narigi qirgʻoqqa borganda vatangado boʻlishning qanchalik mashaqqatli ekanini his etib, borligʻim uvishdi.
Muhojirlik muborak boʻlsin. Alvido, serquyosh ona-Vatan.
Alvido, kindik qonim toʻkilgan muqaddas tuproq.
Alvido, qavmu qarindoshlar, doʻstlar!
Alvido, tiniq suvlarga toʻla, hayotbaxsh anhorlarim!
Alvido, ariqlar boʻyidagi yovvoyi jambil, rayhon, yalpiz va ki-yikoʻtlar!
Alvido, osmonoʻpar togʻlar!
Alvido, Namanganjon!
Bu yogʻi muhojirlik. Qirgʻoqqa oyoq bosmasdan balchiqqa tushib, kechib oʻtish kerak. Oʻshanda, gubsarchilar soʻziga binoan, ayollar yuz-betlariga loy surtib, tabiiy chiroylarini yashirib, sochlarini toʻzitib, ust-boshlarini boshqacharoq qilib olishdi. Afgʻon askarlaridan jon saqlash uchun bu muhim ekan.
Shu asnoda bir narsa meni qattiq oʻyga toldirib qoʻydi. Safar akaning rafiqasi mendan sira koʻzini uzmasdi, daryoda qayiq ustida esa kelib yonimga oʻtirib olgandi. Oʻngʻaysizlanib, undan uzoqroq oʻtirishga harakat qildim.
Gubsarchilar bizlarni quruqlikka chiqarib qoʻyib, xayrlashib qaytishdi. Ular yoʻl pullarini oldindan olib, daf’atanoq bizlarni Vatandan judo qilib qoʻyaqolishgandi. Ikki otaxon ra’yiga qarab, jildirab oqib turgan suvda bet-qoʻl yuvib, tahorat olib, ikki rakaat shukr namozi ado etdik, duo qildik. Duomiz ijobat boʻlib, ishimiz oʻngidan keldi, shekilli, ittifoqo ikki xachir, besh-olti eshak va bir yagʻir otni yetaklab bir choʻpon shu yerdan oʻtib qoldi. Bizlarni koʻrib, salom berdi, koʻrinishidan tojikka oʻxshardi. Jiyak-li doʻppi, olacha koʻylak va yapaloq gulli chit toʻn shundan darak berib turardi.
Bir eshakka qumgʻon, tuguncha va mayda-chuyda yuklangan, yegulik narsalar ham borga oʻxshardi. Sevindim. Havas ham qildim. Maysalar ustida oʻtirib, atrofdan quruq oʻtin toʻplab, choy damlashni taklif qilganimizda choʻpon bajonu dil rozi boʻldi.
Tugunchalar ochilib, gʻurbat elda birinchi bor dasturxon yoyilib, xudo bergan ne’matlardan tanovul qildik. Eson-omon oʻtib olganimiz oʻzi Rabbul olaminning cheksiz marhamati edi.
Bir choʻpondan yaqinroq bir qishloqqa olib borib qoʻyishini iltimos qildik. Choʻpon: “Bugundan mening mehmonimsizlar. Men ham uch yilcha oldin sizlarga oʻxshab ming xil azob-uqubat koʻrib, Vatanimdan ajragandim... xayriyatki, anavilarga yoʻliqmadim, yoʻqsa...” — dedi chuqur xoʻrsinib, alamli tabassum bilan.
Men koʻrgan ba’zi shaxsiy qiyinchiliklarimni batafsil yozmadim. Chunki, maqsad oʻzimning emas, balki xalqimiz boshiga tushgan musibatlardan sizni oz-moz ogoh etish edi.
Yoʻlda, ishqilib, dagʻa1 larga duch kelmaylik deya Xudoga iltijo qilardim. Chunki, jilgʻay va saksovullar orasida sochilib yotgan odam jasadlariyu qoq suyaklarni koʻrganimda yuragim boʻgʻzimga kelib, qoʻlimga qalam tutolmay qolardim. Tangaday soya yoʻq. Beixtiyor koʻz oʻngimda Saroykamardagi biz oʻzimiz bunyod etgan bogʻlarimiz paydo boʻlardi.
Goh eshakda, goh piyoda ikki kun yoʻl yurdik. Nihoyat, bir qishloqqa duch keldik. Kechasi toʻs-tuproqli bir maydonchada toʻxtadik, choʻpon zim-ziyo bir uyga kirib, ikki-uch eski kiyim olib chiqdi, qoʻlidagi oltingugurt botirilgan qiyoqlarni oʻchoqdagi oʻtdan olov oldirib, sahnni yoritdi. Choʻponning ismi Ochilbek ekan. Uning yordami bilan palos yoyib, togʻam va mendan boshqa hamma qoʻlidagi tugunchalarni yostiq qilib, darrov uxlab qoldi.
Ochilbekning soʻziga qaraganda, qishloq atigi yigirma besh xonadondan iborat ekan, unda yashayotgan besh-olti yillik muhojirlar bizga oʻxshash yangilarga xizmat qilar, shundan tirikchilik yurgizishar ekan. Barchalari ham Amudaryodan oʻtib kelgan yurtdoshlar boʻlgani uchun ahil ekanlar. Soʻnggi kunlarda chegaradan oʻtuvchilar ozayib, bola-chaqa boqish qiyinlashib qolibdi. Yaqinda Vatanga qaytish umidi bilan yil boʻyi imorat qilishga botinolmay yumshoq tepaliklarning ostini kavlab, gʻorlarda xoru zor yashab, shunga ham shukr qilisharkan. Bu joylarning eng xavfli tomoni ilon, chayon, qora qurtlar ekan. Ming chaqirimcha narida, qoyalar orasidan chiqadigan suvdan ichisharkan.
Ochilbek eshakka meshni yuklab, qoʻliga qumgʻon olib suvga otlandi. Men ham unga ergashdim. Soʻzlashib ketyapmiz-u, u esa Amudaryo tomondan koʻz uzolmasdi. Buni koʻrib, meni gʻam bosadi. Hartugul Vatandan soʻz ochmadi. Bir soatcha unnab, mesh qumgʻon va chelakni suvga toʻldirib qaytdik. Qishloq ahli ikkimizning himmatimizdan xabardor boʻlib, kim sut, kim qaymoq, kim qatiq va qora non olib keldi. Ochilbek zudlik bilan bir oʻsimlik bargidan koʻk choy damladi. Suhbat boshdan-oyoq Vatan haqida boʻldi. Qishloq ahlining koʻpchiligi Fargʻonadan boʻlib, usti-boshiga qarab boʻlmaydi. Hammasining qovoqlari soliq — Vatanda qolgan qarindosh-urugʻlaridan na xat, na xabar bor.
Afsuski, ularning koʻzlaridagi yoshini artishga ojiz edik. Togʻam Qodirjon Ochilbekning odamiyligidan soʻzlagancha boʻxchadan bir olachopon olib unga kiydirdi. Opamlar oʻzlari uchun atab tikkan atlas koʻylak, lozimni mezbonning rafiqasiga sovgʻa qildilar. Chunki, u mushtipar ayolning usti-boshi ta’rif etilmas darajada ilvirab ketgandi.
Ikki otaxon oʻzaro maslahatlashib, bittasi belbogʻidagi xaltachadan oltin tanga chiqardi. Keksa, choʻqqisoqol bir otaxon minnatdorona bosh egib, uzundan-uzun duo qildi. Opam duogoʻyga bir Namangan doʻppi kiydirdilar. Dasturxon yigʻilgach, Ochilbek togʻamga tepa ostida kavlangan bir yertoʻlani koʻrsatdi. Borib koʻrdik. Palos oʻrniga qamish boʻyra, burchakda ikkita eski toʻshak va ikkita yostiq turardi. Togʻam rahmat ma’nosida ikki qoʻlini koʻksiga qoʻyib, minnatdorchilik izhor qildilar. Menga ishora bergach, non va tugunchalarni olib kelib oʻrnashdik. Shunga oʻxshash Safar aka va rafiqasini bir yertoʻlaga, ikki oqsoqolni boshqa bir yertoʻlaga joylashtirib, oʻzlari yon qoʻshnilarinikiga kirib ketishdi. Bizda aytarli pul yoʻq edi-yu, opamning bir talay rang-barang taqinchoqlaru, qimmatbaho bezaklari bor edi. Ma’lum bir muddat amal-taqal yashab turishimiz mumkin.
Mana, oradan oʻn kun oʻtdi. Barchamiz oʻrtada pul toʻplab, Ochilbekka yegulik oldiramiz, qishloq ahliga malol kelmaslikka tirishamiz.
Ishim har kuni eshaklarga mesh ortib, suv olib kelish boʻlib, oʻzimni shu bilan ovutardim. Oʻn beshinchi kuni ertalab ikki chol rozi-rizolik tilashib, bir qishloqlik yigitcha yoʻlboshchiligida qaygadir joʻnab ketishdi. Adabsizlik boʻlsa ham bir voqeani yozmay tura olmayman. Safar aka bilan tanishganimdan beri rafiqasining bejo qarashidan xijolat edim. Hali yosh boʻlganim uchunmi, bu boqishlarga ma’no berolmay hayronman. Lekin, u judayam jonon ayol. Yana ikki kun oʻtib, ular ham bir yoʻlboshchi rahnamoligida ketmoqchi boʻlib, xayrlashgani oldimizga kelishdi. Xonobodga biz bilan birga ketasizlar deb turib olishdi. Rafiqasi shunday degan boʻlishi kerak Safar akaga. Chunki, juvonning nigohi hamon menda edi-da. Togʻam negadir roʻyxushlik bermay, yana bir muddat qolib, oʻylab koʻrishga qaror berdilar.
Qishloqda yangi kelganlardan biz qoldik, xolos. Ochilbek doim nasihat berib, dagʻalar soʻrashsa, uch yil oldin kelganmiz, deb javob berishimizni tayinlardi. Albatta, bunda bir sir bordir, ammo biz parvo qilmay yurardik. Soat, kun, haftaning ma’nosi miyamda boshqacha boʻlib, goʻyo daqiqalar toʻxtab qolganday. Qayerdan, qachon kelganimni ham esimdan chiqarib, shu qisqagina muhojirlik ming yilday tuyulib ketmoqda edi. Bu yogʻi qandoq boʻladi, degan savol oldimizda togʻday koʻndalang turardi.
Kechasi togʻam Qodirjonni qandaydir gazanda chaqib oldi. Ertalab qarasak koʻzi, dudogʻi koʻkarib, nofarmonlashib, shishib ketibdi. Birpasda a’zoi badani tosh qotib, nafas ololmay qoldi.
Ochilbek biz doʻppi kiygizgan choʻqqisoqol duogoʻy cholni yetaklab keldi. Janozalarda imomlik qilar, bir oz tabibligi ham bor ekan. Chol Ochilbekka qarab bosh chayqagach, opam uvvos solib yigʻlashga tushdi. Togʻamni biy, ya’ni qoraqurt chaqqan ekan.
Togʻam peshinga bormay jon taslim qilib, bizlarni Vatandan uzoq, yot elda yolgʻiz tashlab ketdilar. Qishloqliklar yordamida bir amallab koʻmib, marosim oʻtkazdik.
Men va opam nima qilarimizni bilolmay, dovdirab qoldik. Ammo, qishloq ahli bizlarga taskin-tasalli berdi. Baribir, opam kundan-kunga sargʻayib borar, churq etmay faqat yer chizib oʻtiradigan, kechalari uxlamay, oʻzicha javrab chiqadigan boʻlib qoldi. Bir kuni kechasi dong qotib uxlab qoldilar. Ayniqsa, men xursand boʻldim. Zora shundan kuch-quvvatga kelib, tuzalib ketsalar, degan umidda edim. Tongda xabar olsam, shiftga qarab koʻzlari ochiq, qotib qolgandi. Dod solib Ochilbekka yugurdim. U kishi yana oʻsha cholni chaqirdi. Faqat afsuski, yarim kechada jon taslim qilganini aytdi. Opamni dafn etdik.
Xudo bundan battaridan saqlasin, degan soʻzning ma’nosini endi angladim. Yigʻi-sigʻi bilan marosim ham oʻtkazildi. Qishloq ahli goʻyo yaqin qarindoshlarday jonkuyarlik koʻrsatishib, menga tasalli berishardi. Hatto oʻzlari ham: “Jon ayalar, opalar, akalar, otalar, tezda Vatanga qayting. Oʻliklarimiz begona tuproqda qolgandan koʻra Vatan bagʻrida dushmanlar bilan yoqalashib, oʻlganimiz afzal”, deya figʻon qilishardi.
Togʻam va opamlarning qirqini oʻtkazdik. Ochilbek va rafiqasining fidokorligiga umrbod tashakkur aytib yuraman. Chunki, ular menga ibrat boʻldilar. Insoniylik degan narsa zotan pok turkistonliklar urf-odatidan bir namuna boʻlsa kerak. Mehmonni aziz bilib, beminnat xizmat qilish yana qaysi millatda bor ekan? Oʻz Vatanim Saroykamarda shuncha qadrlansam edi, gʻurbatda qolarmidim? Demak, gʻurbat adosi kishilarni bir-biroviga yaqinlashtirib qoʻyar ekan.
Opamdan qolgan boru yoʻgʻimni Ochilbek va rafiqasiga qoldirib, togʻamdan qolgan uch oltinni olib, bir qishloqlik odamday Xonobod shahriga joʻnadim. Qishloq ahli goʻyo oʻz farzandini kuzatganday kuzatib qoʻydi.
Uchinchi kuni asr payti Xonobod shahriga borganimda, koʻprikda dagʻa afgʻon melisaga koʻzim tushdi. Uning bor-yoʻgʻimni shilib olishidan choʻchib, bir panaroq joyda poylab turuvdim, toleimga qarang-ki, Safar aka oʻsha yerdan oʻtib qolsami. Koʻrishib ketdik. Boshimdan oʻtganlarni bir-bir hikoya qilib berdim. Ikki koʻzi aftodahol usti-boshimda. Xijolat boʻlib, boshimni egdim. U rahmi kelganday, qoʻlimdan mahkam ushlab, melisaga parvo qilmay olib oʻtib ketdi. Melisaning salomlashishiga qaraganda, allaqachon mahalliylashib, oʻz yoʻlini topganga oʻxshaydi.
Hovlisiga borganimizda rafiqasi sevinchdan pitillab, yaqin bir qarindoshini topib olganday koʻzlari porlab ketdi. Xijolat boʻldim. Ahvolimni koʻrib, suv isitib berdi. Yuvinib, taranib, Safar aka bergan kiyimlarni kiyib oldim. Nomozshom, xufton aralash tamaddi qilib, mehmonxonaga solingan oʻringa kirib yotdim. Ertalab turganimda oftob bir-ikki nayza boʻyi koʻtarilib qolgan ekan. Hovliga chiqsam harir, moviy uzun koʻylak kiygan haligi nozaninga koʻzim tushdi. Bosh egib, ehtiyot bilan Safar akani soʻradim. U juda shoʻxchan qah-qah urib: “Bir-ikki soatlarda kelib qoladilar”, — deb javob qaytardi. Oldimga kelib: “Safar akaning kiyimlari sizga juda yarashibdi”, — dedi.
Men hurmat bajo keltirib: “Yaxshiliklaringiz uchun rahmat. Xijolatdaman”, — dedim. U toʻsatdan ikki qoʻlini yelkamga tashlagancha:
— Arzimaydi. Siz har yaxshilikka loyiqsiz, — deb labini yaladi. Shu payt darvozadan Safar akaning tovushi kelib qoldi-yu, zudlik bilan oʻz xonasiga kirib ketdi.
Oradan bir hafta oʻtdi. Safar aka bilan xayrlashgandan keyingi voqealarni eslashdik, musofirchilikning rahmsizligi, Vatan sogʻinchidan damo-dam koʻzlarimiz yoshlanar edi.
— Xoʻsh, — dedi mehribonlik bilan Safar aka gap orasida, — koʻrinishdan hali yoshsiz, biror hunaringiz bormi?
— Kelgindilar hunar oʻrganish uchun bizlarga fursat berdilarmi? — deya kuldim. — Ammo, opam yaxshi pazanda, ham tikuvchi edi. Milliy taomlar tayyorlash darsini olganday boʻlganman.
— Unday boʻlsa, — dedi Safar aka – bir afgʻon oʻzbek paloviga pazanda qidirib yuruvdi. Ertadanoq birga boramiz.
Ertasi sahar oshxonaga bordik.
— Usta, oshpaz olib keldim, — dedi Safar aka. Dagʻa afgʻon kaminani boshdan oyoq kuzatib, mensimaganday labini burdi:
— Koʻramiz.
Oshxonaga kirarkanman, kamida oʻn yildan beri tozalanmagan, zang bosgan qozonu, choʻmichga, kapgirga koʻzim tushdi. Ichkarisi zindon kabi qop-qorongʻi, pashshalar vijillab, kishini talaydi. Ir-gʻishlab yurgan boʻrdoqi kalamushlarni ayting. Narigi tomonda yogʻ bosib, qorayib ketgan qamish boʻyralar. Sopol kosachalarning holiga maymunlar yigʻlaydi.
— Qani, boshla! — dedi amrona oʻshqirib dagʻa. Men bismillo deb ish boshladim. Yaxshiyam suv serob ekan, vaqtni oʻtkazmay, koʻringan narsa borki, yaxshilab yuvdim, bujmayib, soʻlib qolgan sabzi-piyozlarni artib, toʻgʻradim, pashsha bosib rangi koʻkarib qolgan goʻshtni chayib, toʻgʻrab, zigʻir yogʻi dogʻladim. Guruchni toshini termoqchi boʻlib qarasam, guruch nobop.
— Boʻlmaydi, — deb imladim dagʻaga. U nimanidir fahmlab, narigi qopni koʻrsatdi. Suv koʻtarish, koʻtarmasligini soʻrasam yelka qisdi. Hayron boʻldim, oʻzimcha issiq suvda yuvib damlab qoʻya qolaman, dedim.
Besh qadoqcha guruch ajratib, toshini terib togʻoraga soldim. Dagʻa boshimda posbonlik qilganday kuzatib turardi. Harakatlarimni tergamoqchi boʻlardi-yu, ammo botinolmasdi.
Men oshni peshinga yaqin damlab qoʻydim. Dagʻa doʻkon egasi ham baqlajon achchiq-chuchuk usulli qovurma tayyorladi. Peshindan keyin badburush, paxmoq soqol, iflos dagʻalar och boʻriday yopirilib kela boshlashdi.
Birorta oʻzimizning elatlardan koʻrinmaganidan lagan-tovoq yoʻqligini payqagandim. Chunki lagan soʻraganimda, dagʻa kulib turib, dasturxon oʻrniga boʻlsa kerak, men tozalab qoʻygan qamish boʻyralarni mushtariylar oldiga yozib qoʻygan edi. Piyola kattaligida sopol kosachalarga baqlajon qovurma solib, ustiga yarimtadan shapaloqdek yupqa nonni qoʻydi. Keyin dastasi qorayib, mogʻori chiqib ketgan, ikkala pallasi ham teri tarozi olib kelib, bir pallasiga taxminan bir tosh, bir pallasiga osh qoʻyib tortdi-da, haligi yarimta nonning ustidan toʻkdi, xoʻrandalar oldidagi boʻyra “dasturxon” ustiga doʻqillatib, qoʻyib chiqa boshladi. Xoʻrandalar palovni ilk bor koʻrib turganlaridan hayron. Qovurmaga qoʻshib qoʻl bilan hovuchlab-hovuchlab olib, birpasda idishning rangini oʻchirishdi. Keyin qoʻllarini siltab-siltab, pulini toʻlab turib ketishdi. Ogʻzim ochilib, hang-mang boʻlib qoldim. Aziz xalqimning ozodaligi va nazokati esimga tushib, shunday vahshiylar orasida muhojir boʻlib qolganimdan afsuslanib, koʻzim jiqqa yoshga toʻldi. Ammo, vahshiy boʻlishsa ham ular hur. Bayroq egasi. Biz esa Vatansiz, darbadar bir muhojirlarmiz. Hash-pash deguncha osh tugab, xoʻrrandalar ketdi, ular oʻrnini qop-qora pashsha va arilar bosdi. Doʻkon egasining rangi ochilib, “ofarin”, deganday koʻz qisdi. Gadoga pul berganday:
— Ol, senga! — deb menga uch tanga chaqa pul otdi.
Men uchun sadaqa emas, balki mehnatimga berilgan haqni olib, lippamga urdim. Chunki choʻntagim yoʻq edi. Bu hol bir oycha davom etdi, doʻkonda yotib turar, vaqt zamonlarda doʻkon devorlarini oq boʻr bilan oqlar, boʻyralar yogʻini tozalab, ajabtovur qilib qoʻyardim.
Savdo yurishgan sari xoʻjayinning chiroyi ochilib, kunlik haqim besh oltingacha chiqdi. Xoʻrandalar xursand. Qoʻshni doʻkonchilar xursand. Meni koʻrsatib, dagʻa tilida bir nimalar deyishardi.
Bozorga borib, bir turkman yurtdoshdan choʻntakli bir yaktak, bir doʻppi, koʻylak-ishton va kovush sotib oldim. Safar aka bergan ki-yimlarni yuvib, uch kunda bir ust kiyim almashtiradigan, ulfat odamlarga yarasha olifta yuradigan boʻlib qolgandim.
Bugun juma. Ertalab doʻkon yaqinida odamlar orasida 40 yoshlardagi bir doʻppili kishiga koʻzim tushdiyu, yuragim hapqirib ketdi. Chunki uning bu yerlik emasligi yaqqol koʻrinib turardi. Yugurib borib, salom berib, hol-ahvol soʻrashdim. U alik oʻrniga yigʻlagudek holga tushdi. Keyin oʻshlik qirgʻiz ekanini, uch bola va xotini bilan yaqinda daryodan oʻtib, ish qidirib yurganini soʻzlab berdi va yigʻlab meni quchdi. Rahmim kelib, doʻkonga olib borib, bir piyola choy quyib turuvdimki, xoʻjayin kelib qoldi. Yangi mehmon yoqinqiramay, xiyol xoʻmrayib qoʻydi.
— Begonamas, xotirjam boʻling, — dedim men uni tinchlantirish maqsadida.
Jumadan soʻng taomlarimiz tezda tugadi. Xoʻjayin kundalik besh afgʻonni bera turib: “Doʻkon sanga omonat”, — deya xayrlashib ketdi. Mehmon qoʻlimdagi pulga qarab, allanechuk boʻlib ketdi. Chunki besh afgʻoniyga kamida 25 ta non yoki ikki qadoq goʻsht olish mumkin edi. Himmat yuzasidan unga bir afgʻoniyni berdim.
— Otim Oʻroqboy, bolalarga non olib boray, — deya xursandligidan sabri chidamay uchib ketdi. U ketgach, yana bir hamshahar kelib, salom berdi. Alik oldim. U meni tanib, hol-ahvol soʻradi. Soʻziga qaraganda, sartaroshxonasi bor ekan. Kelasi juma kuni gashtagi borligini, agar mumkin boʻlsa, oʻttiz kishilik osh damlab berishimni iltimos qildi, turar joyi, nomini qogʻozga yozib, menga uzatdi. Roziligimni olgach: “Xursand boʻlasiz”, — deya oʻzi ham xursand jilmaydi. Men puldan koʻra koʻproq yurtdoshlarni koʻrish orzusida Abdumannon akaning taklifini bajonu dil qabul qildim.
Oʻshlik Oʻroqboy har kuni kelib, suhbatlashib, sabzi-piyoz toʻgʻrashib, yordam beradigan boʻlib qoldi. Men, mayli oʻrgansin, kezi bilan biror joydan ish topib berarman, — deya har kuni bir afgʻoniy pul bersam, goho oziq-ovqat ulushimning yarmini yoki qolgan-qutgan nonu ovqatni tugib berib yuborardim. Payshanba kuni hamma ishni saranjomladim-da, juma kuni ishim borligini, oʻrnimga Oʻroqboy boʻlib turishini, pulini oʻzim berishimni xoʻjayinga aytib qoʻydim. U yoqtirmaygina “xoʻp” ma’nosida bosh silkib qoʻydi. Xonobod shahrining oʻrtasida “Bandar Buxoriy” degan muhojir yurtdoshlar mahallasi bor ekan. Bir tomoni ariq, dov-daraxt, toza havosidan Namangan Naymanchasida yurganday his yetdim oʻzimni. Uy egasi muloyimlik bilan qarshilab, mehmonxonaga olib kirdi. Kechasi tinch dam olib, ogʻir uxlab qolibman. Gʻurbatga chiqqanimdan beri bu birinchi marta odamga oʻxshab dam olishim boʻlsa kerak. Tushimga bir nuroniy odam kiribdi, u yonimga kelib oʻtirdi-da, “Bezovta boʻlmang, jiyanim, faqat e’tiqodingizga sodiq boʻling, gʻaflatda qolmang, — dediyu, koʻzdan gʻoyib boʻldi. Chiroyli ona tilimda qilingan bu nasihatdan ta’sirlanib, dilim hapriqib uygʻonib ketdim. Qarasam, hali tong otgani yoʻq.
Yana uxlab qolibman. Yana tush koʻribman. Boshiga chust doʻppi kiygan bir kishi qoʻlidagi kitobni menga bera turib: “Jiyanim, unda-munda shu kitobga oʻxshash kitoblarni ham oʻqib turing”, — dediyu, roʻparadagi bir boqqa kirib ketdi. Kitobning muqovasiga koʻz tashladim: “Oʻtkan kunlar”. Orqasidan yugurib, tiniq suv oqib turgan ariqdan hatlab, boqqa kirsam, odamlar namoz oʻqiyapti. Uygʻonib ketdim. Shu payt azon ovozi ham keldi. Tezda tahorat olib, bomdodga chopdim. Kun boʻyi shu tush xayolimdan ketmadi. Xarajat tayyor ekan. Katta qozonda osh damlab, yana qovurma pishirib, achchiq-chuchuk, shakarob —hammasini bajo qilib qoʻydim.
Jumadan chiqib, mehmonlar bitta-bitta kela boshlashdi. Barchalari savlatdor odamlar. Yurish-turishu gap soʻzlaridan odob yogʻiladi. Tamaddi qilindi, choy va mevadan soʻng suhbat boshlandi. Meni ham davralariga chaqirib olishdi. Pazandaligimni maqtashdi. Azbaroyi xursandligimdan koʻzlarim yoshlandi. Koʻpdan beri ilk bor meni ham inson oʻrnida koʻrib ardoqlashlari vujudimni titratib yubordi, oʻz qishlogʻimda turganday dilim ravshan tortdi. Choʻqqisoqol bir otaxon soʻzni Vatan va istiqlolga qarab burdi: “Hammamiz 1502 yildan, ya’ni, Qozon xonligi va boshqa bosqinchilar tomonidan istilo qilingandan beri qullikda yashab kelmoqdamiz.Bu soʻzlar menga yangilikday edi, hushyor tortdim. Chunki men Turkiston 1881 yildagi Turkman muhorabasidan soʻng yengilgan deb yurarkanman. Kim bilsin. Nima boʻlganda ham shu davr ichida vatandoshlarimiz juvonmarg boʻlib ketishdi. Choydan soʻng navbat qovunga keldi, xil-xil qovunlar dasturxonga oʻzgacha fayz kiritib yubordi.
Mehmonlardan biri yuzimga tikilib:
— Ofarin, oʻgʻlim, qovun soʻyishga usta ekansiz, — dedi, soʻng: Afsuski, bu qovunlar vodiy va Buxoro qovunlariga oʻxshamas, — deya qoʻshib qoʻydi. Xonobod pashshaning koni edi. Isitma va bezgak kasali xavfi katta. Hozir qovun yeb turgan odam, birdan isitmalay boshlaydi. Zax ta’siridan boʻlsa kerak. Bozor noni magʻzidan chumoli, pashsha chiqmasa, Xonobod shahrida yashaganingizga ishonmaysiz. Dagʻalar qatori yerlik xalqning koʻpchiligi ham pokizalikka uncha e’tibor bermay, mikroblar bilan qarindosh boʻlib ketishgan.
Mehmonlarning soʻzlariga qaraganda yaqin kunlarda Vatanning shirin qovunlari ham koʻpayib qolarmish. Sababi, koʻchmanchi muhojir yurtdoshlar oʻsha sizu biz tanigan qovun urugʻlardan olib kelishib, sinash uchun ekishga boshlashganmish. Xususan, bu mavzuga shahar hokimi Sherxon juda katta ahamiyat berayotgan emish. Chunki, u vodiy va Toshkentda oʻn yilcha yashab kelgan odam ekan.
Gurungda Vatan qayta-qayta esga olindi, moddiy jihatdan nochorlashib qolgan milliy kurashchilarga qay yoʻsinda koʻmak berish, yangi koʻchib kelganlarga ish topish, melisaxonalarga tushib qolganlarni qutqazish, bolalariga ona tilini oʻrgatish borasida uzoq fikr olishuvlar boʻldi.
Bu suhbatdagi gaplardan angladimki, har qanday holda ham Vatanni unutib boʻlmaydi. Xudo xohlasa, quchogʻingga qaytaman, ona-Vatan! Tasodifni qarangki, bir ish bilan bu yerga Safar aka kelib qoldi. Majburan davraga kirib oʻtirdi. Kechki payt: “Uyga yuring” — deb turib oldi. Avvaliga unamadim. Ha, eshagingiz loydan oʻtibdi-da”, — deb kinoya qilgandan keyin xotinning harakatlaridan andishamni ichimga yutib, taklifini qabul qildim. Ketar payti uy egasi:
— Mehmonxona boʻsh. Qolavering, — deya yaqinlik koʻrsatdi. Qololmasligimni bilgach, pul bermoqchi boʻldi. Olmadim. Chunki hamyurtlarimni koʻrganim men uchun puldan qadrliroq edi. Har qancha rad etmay, choʻntagimga solib qoʻydi.
Yoʻlda ketar ekan, Safar aka oʻzi bilan oʻzi gaplashganday, “tavba” der va yoqasini ushlardi. Qiziqsinib nima gapligini soʻradim.
— He, jiyanim, — dedi. — Ikki yurtdosh pul orqasidan kelisholmay qolibdi. Pul bergan kishining soʻziga qaraganda, boshida sheriklikka shartlashishgan, ammo qarz olgan kishi uch yildan beri paysalga solib kelarkan, foydasidan kechdim desa ham “pulim yoʻq” deb qasam icharmish. Ammo, oʻzi mol-mulki koʻpligi bilan gerdayib yurarmish. Qizigʻi shundaki, qarzdor oʻzi, davralarning toʻrida oʻtirsa ham, ishi pok kishilarga loy otish ekan. Oradan bir yil oʻtibdiki, hanuzgacha uch yuz tilladan bir tilla ham qaytarmaganmish. Men ham oʻsha odam bilan gaplashib koʻrgandim. Oʻshanda: “Modomiki, sizlar oʻrtaga tushibsizlar, hurmatingiz uchun bir yil ichida toʻlash sharti bilan 100 oltinga rozi boʻlsin. Sizlar guvohligingizda hujjat yozib beraman”, — degan edi. Pul egasi: “Men hajga ketaman. Mayli uch yuz oltin oʻrniga yuz oltin qaytarsin. Ammo, naqd toʻlasin”, — deb yalinib yuribdi haligacha.
Vo ajabo! Vatandan judolikda peshona teri bilan topgan bechora bir kishining pulini hiyla bilan olib, qaytarmaslik gunohi azim emasmi? Xudodan qoʻrqmaydimi? Safar aka xoʻrsinib qoʻydi.
— Xudovando, barchamizga insof bersin. Bu ham hal boʻlib qolar, — dedim Safar akaga.
Qovunxoʻrlik menga juda katta ziyon berib, toʻrt kun deganda Safar akaning xotini pishirgan quyuq-suyuq oshni ichib, oʻzimga kelgach, ish joyimga bordim. Xoʻjayin yoʻq. Oʻroqboy oʻz ishi bilan oʻzi ovora. Salom bersam, alik olmadi. Koʻrmagandir, deya yaqinlashdim. Hazar qilganday yuz oʻgirdi. Shu payt allaqayoqdan xoʻjayin paydo boʻldiyu menga qarata oʻshqira ketdi:
— Qay goʻrda yuribsan, hoy oʻrisning josusi, qochqinchi.
Hayron boʻldim. “Safar aka xabar bergan edilar-ku” — deya tushuntirmoqchi boʻldim. Ammo u: “Birovlarning yuvundixoʻri, yoʻqol!”, — deb hayqirgach, nafasim ichimga tushib ketdi. Chunki:“gʻiring” desam militsiyaga ushlab berishi aniq. Oʻroqboydan ovoz chiqmaydi. Xoʻja-yin: “Mana, san besh afgʻoniyga qilgan ishni manavi ikki rupiyaga jon-jon deb qoyil qilayapti degandan keyingina gap nimadaligini anglab, miyam zirqirab ketdi. Chunki, yaxshilik qilib yomonlik sotib olgandim. Ikki rupiya bir yarim afgʻoniyga teng. Vaholanki, qarashgani uchun Oʻroqboyga kunda halolidan bir, ba’zan bir yarim afgʻoniy berib, hatto uch kun uchun besh afgʻoniyga kelishib olgan edik.“Gadoning dushmani – gado” deganlari rost ekan.
Men bugʻdoy ekuvdim, arpa unib chiqdi. Yaxshilik qilib, yomonlik oldim. Shunda ham taqdirdan koʻrib, narsalarimni yigʻishtirdim. Ketayotib, ikkalasidan ham rozilik tilab, yaxshilikcha xayrlashmoqchi boʻldim. Ammo, ular javob oʻrniga it quvganday orqamdan magʻzava agʻdarib qolishdi...

* * *
Qayerga borishimni bilmay, bir choyxonaga borib qoʻndim. Bomdod azonini eshitgach, oʻzimga kelib, masjid tomon yoʻnaldim. Tasodif degan narsa shu yerda ham meni yolgʻizlatib qoʻymay, Safar akaga duchlashtirdi. Voqeani batafsil tinglagach, afsuslanib meni uyiga olib ketdi.
Bir oycha boʻldi. Bomdod chiqib ketib, xufton qaytaman. Juma va shanba kunlari xizmatim bois gap egalarining mehmoni boʻlib, ularning davrasida ham qorin toʻydirib, ham ma’naviy fayzlanib yuraman.
Ba’zan kunduzlari mardikorchilikda, ba’zan toʻylarda koʻmaklashib, kechalari mashrabxonlik bilan oʻzimni ovutaman. Hamshaharlar orasida e’tiborim joyida. Ana shu hurmat borligida Safar akaning uyidan ketib, hayotimni toʻgʻrilab olishim kerak, degan fikr miyamda aylanardi.
Bugun juma. Tobim yoʻqligidan gashtakka borolmasligimni xabar berib qoʻydim. Safar aka qayergadir ketgan. Xonamni ichkaridan qulf-lab qoʻyib, isitmalab yotibman. Bir payt kimdir eshik qoqdi. Terlab yotibman, ovoz bermadim. Eshik esa toʻxtovsiz duk-duk qilardi. Oxiri mayin ayol ovozi eshitildi:
— Ont ichaman, sizga zararim tegmaydi. Mastava olib keldim. Siz bilan ikki ogʻizgina gaplashib olmoqchiman. Xoʻp demasangiz, hayotimga zomin boʻlasiz.
Rosa u yoq-bu yogʻini oʻylab, eshikni ochdim-u, burchakka biqinib oldim.
Zaifa kirib patnisni xontaxta ustiga qoʻydi-da, oʻzi eshik oldiga chekinib, meni dasturxonga taklif qildi.
“Rahmat” deganday bosh irgʻadim-da, mastavaga butun nonni boʻktirib, pok-pokiza tushirganimni oʻzim ham bilmadim. Ikkalamiz ham jim. Bir-birimizning ogʻzimizni poylardik. Nihoyat u:“Kechiring, Orif aka” — dedi-da, hoʻngrab yigʻlab yubordi. Nima deyishni bilmay, duduqlanib qoldim. Juvon yarim soatcha dostonini soʻzladi.“Safar akangiz meni pul kuchi bilan nikohlab olganlar. Sevganim xuddi sizga oʻxshagan chiroyli yigit edi. Taqdirga tan berib, nomusimni saqlab kelmoqdaman. Ammo, uyat boʻlsa ham aytay, u kishi (Safar aka) erkaklikdan mahrum, xunasa. Bilib turib, zulm bilan olib yuribdi. Men“Talogʻimni bering”, desam,“Oʻlganimda olasan”— deydi. Agar oʻrtaga tushib ozod boʻlishimga yordam bersangiz, bir umr xizmatingizni qilardim. Boshqa niyatim yoʻq. Agar niyatim buzuq boʻlganda erkak zoti Hirotdan kelibdimi”, — deya koʻz yoshi qildi.
Uni yupatish oʻrnida aytganim shu boʻldi:
— Singlim, bu gaplarni siz aytmadingiz, men eshitmadim. Chunki, sizlar shar’iy er-xotinsizlar. Sabr qiling, bir yoʻli chiqib qolar. Tez uyga kirib, ishingizni qiling, Safar aka kelib qolsalar, shubhalanishlari mumkin. Menga ishonganingiz uchun rahmat.
Gapim tugamay, tashqaridan oyoq tovushi eshitildi. Eshik lang ochilib, Safar aka paydo boʻldi. Xotiniga koʻzi tushdiyu zaifaning sochidan sudrab, doʻpposlay ketdi. Kayfim uchib,“hay-hay”lab, yonlariga borgan edim, Safar aka shartda xanjarini chiqarib, menga oʻqtalib qoldi:
— Yoʻqol, benomus! Qoʻynimda ilon saqlagan ekanman. Qoʻlimda ajaling yetmay turib yoʻqol, iflos!
Nachora! Qoʻni-qoʻshnining eshitib qolishidan qoʻrqib, isitmada apil-tapil kiyinarkanman:“Iltimos, gapimni tinglang avval”, — deya mingʻirladim. Ammo uning gapimni eshitishga toqati yoʻq edi,“Yoʻqol, itvachcha!” — deya qichqirdi koʻzlari qonga toʻlib. Bir amallab uydan chiqdim-da, yarim kechada choyxonaga bordim. Asli tolesizlik peshonaga yozilgandan keyin qiyin ekan, yana bugʻdoy ekib, arpa oʻrdim. Ey Xudo, bu ne koʻrgulik!

* * *
Tuzalib qolganday boʻlsam ham, vujudim lattaday ezilgan. Baribir Mozori Sharifda istiqomat qilish havasi koʻnglimdan ketgani yoʻq. Hamroh istab, shahar chekkasidagi dehqon bozor tomon yoʻnaldim.
Saroy darvozasi oldida ikki ot qoʻshilgan yangigina izvosh Qunduz shahriga joʻnamoqchi boʻlib, yana bitta yoʻlovchi kutib turgan ekan. Tavakkal qilib, besh afgʻoniy toʻlab, shunga chiqib oldim. Mendan boshqa yana uch yoʻlovchi, aravakash bilan besh kishi edik. Ichkarida bittasi Mozori Sharif tojiklaridan boʻlib, nomi Gʻulomsahiy ekan.
Yoʻl anchagina bor. Suhbatlashib ketdik.
Gʻulomsahiyning kabobpazlik doʻkoni bor ekan. Orzu qilsam“Ish tayyor”, — dedi.
— Nasib, — deya javob berdim ichimdan suyunib. Oldin bu shaharga omon-eson borib olish kerak edi. Qabristonga oʻxshash vayrona qishloqlardan oʻtib boryapmiz. Aholi haddan tashqari nochor va ibtidoiy. Yirik toshli yoʻllardan izvosh silkina-silkina yuradi, barchamiz ichi tushgan qovundek boʻldik oʻziyam.
Qunduzda bir kecha-kunduz dam oldik. Koʻcha-koʻy aylanib, saroyga qaytdim. Bir yerlik kishining soʻziga qaraganda, shahar obodonchiligiga sabab, yangi koʻchib kelayotgan fargʻonalik muhojirlar ekan. Ammo, men yoʻlda hamyurtlarimga duch kelsam ham, soʻrashishga botinolmay, goʻyo hammalari soʻnggi voqeadan xabarlari borday hadiksirab, soʻrashishga choʻchirdim.“Kishi xiyonat qilmay turib shunchalik qiynalsa, xiyonat qilganlar qanday bosh koʻtarib yurarkin-a?!” — oʻylardim oʻzimcha.
Ertasi kuni taxtadan yasalgan ibtidoiy solda Qunduz daryosidan narigi tomonga oʻtib oldik. Bu tomon u yoqdan ham besh battar ekan. Atrof qush uchsa qanoti, odam yursa oyogʻi kuyadigan biyobon. Nomi ham “Ismi jismiga monand” deganday:“Dashti Qobodiyonning besh tomoni”. Ammo daryoning laqqa baligʻidan yeb, mazza qildik.
Gʻulomsaxiyning soʻziga qaraganda, bu choʻlning shimoli Amudaryoga, gʻarbi Maymanaga va janubi Mozori Sharif shahriga borib taqalarkan. Zotan biz shu choʻldan yurib oʻtgan edik. Ikki otli aravada uch kishi kechayu kunduz yoʻl yurib, nihoyat manzili maqsud — Mozori Sharifga yetib keldik.
Darhaqiqat, shahar Gʻulomsaxiyning maqtaganicha bor ekan. Xususan, Ravza ziyoratgohiga gap yoʻq. Bolaligimda Hoʻqand saroyini koʻrgan edim. Uning yonida Ravzaning me’moriy shakli judayam boshqacha. Faxr-lanadigan tomoni shundaki, bu obida ham bobolarimiz Husayn Boyqaro va Navoiy hazratlaridan qolgan meros. Aslida-ku, bu tuproqlar ham ona-Turkistonga qarashli.
...Toʻgʻri Gʻulomsaxiyning hovlisiga borib qoʻndik. Bir kun dam olgach, bozorga tushib, xarajat qilib qaytdim. Uy egasining ruxsati bilan boplab olti kishilik osh damladim.
Uy egalari kuniga olti afgʻoniyga ish taklif qilishdi. Bir hafta keyin ish boshlashga kelishdik.
Payshanba kuni edi. Bozor tushdim. Bozorda moʻl-koʻlchilik, har rastada kamida yigirma-oʻttiz muhojir hamyurt savdogar bor. Tub aholining aksarisi — pokizagina kiyingan tojik, turkman kishilar. Agar yakkam-dukkam dagʻa boʻlmasa, goʻyo Namangan bozorimi deysiz. Qonga oʻxshash, burmali ishton kiygan dagʻalarning iflosligi koʻngilni ozdiradi.
Teparoqdagi doʻkonda oʻtirgan qora soqolli nuroniy kishi barvasta qomatini koʻtarib, meni chorlaganday boʻldi. “Menmi?” — deya barmogʻimni koʻkragimga bigiz qildim. “Ha”, — degan ma’noda bosh likillatdi u. Salom berib, yaqinlashdim. Novchaligiga qaramay, chaqqon sakrab doʻkondan pastga tushdi. Mahkam quchib soʻrasha ketdi:
— Vodiydanmisiz? Yangi keldingizmi? Ismingiz nima? — degan savollar bilan yuqoriga boshladi. Duoi fotihadan soʻng birpasda apoq-chapoq boʻlib ketdik. Qondoshlik moʻ’jizasi shu boʻlsa kerak, deb oʻylab, yuragim orziqib ketdi.
Yangi tanishim hunarimni soʻrab qoldi. Oshpazman, dedim.
— Mening ismim Javlon. Andijonning Dardak qishlogʻidanman. Doʻkon oʻzimniki. Hovli, bogʻim bor. Bu kecha mehmon boʻlasiz,— dedi u.
— Omon boʻling, tashakkur, boshqa joyga boraman deb qoʻygan edim. Ismim Orif, yangi keldim. Xudo xohlasa, hali koʻp koʻrishamiz.
— Attang. Menda tole boʻlsa, Vatandan ajrab qolarmidim, — deya soʻlish oldi doʻkondon.
“Vatan” soʻzini eshitib, a’zoi badanim titrab tushdi. Undan uzoqlashganim sayin muhojirlarga shuncha koʻp duch kelmoqda edim.
“Azon yaqin” deya turmoqchi boʻldim. Ammo samovarchi bir choynak choy, meva-cheva toʻla patnisni Javlon akaga uzatdi.
— Hali vaqt bor, jiyanim.
U ikki-uch ismni aytib chaqirgan edi, zum oʻtmay torgina doʻkoncha odamga liq toʻldi, qoʻydi.
Bir-bir koʻrishdik. Barchalari ham Vatandan xabar kutganday menga moʻltayib qarab turar, savol ustiga savol berar edilar. Shunda ichlaridan bittasi:
— Birodarlar, hammaga birdaniga javob qaytarish qiyin. Yaxshisi, mehmonni gapimizga taklif qilaylik, oʻshanda gap olamiz jiyanimizdan, — dedi koʻzlari yoshga toʻlib.
Shu toʻxtamga kelib, xayrlashdik.

* * *
Keyingi hafta uchrashuvi uchun xoʻjayindan ruxsat soʻraganimda u bajonu dil xoʻp deb, qoʻlimga anchagina qogʻoz pul ham tutqazdi va qoʻshib qoʻydi:
— Yakshanbaga ruxsat, bemalol.
Ertalab yuvinib-tarandim-da, yoʻlga tushdim. Ravza uzoqlardan koʻzga tashlanib turardi. Mozori Sharif shahrining faxri boʻlgan feruza gumbazi necha asrlardan beri beshikast, savlat toʻkib turibdi. Bino ichidagi davraxonalarda siyrak qabrlar bor. Sahna oʻrtasida goʻyo hazrati Alining mozori. Vaholanki, hazrati Ali bu tomonlarga kelgani ham yoʻq. Ammo rivoyatga koʻra, turli taraflardan kelgan muridlar hazrat Alining mayyitini oʻz yurtlariga olib ketish uchun yettita tobut olib kelishgan emish. Tobutlardan:“men qaysi tobutda koʻrinsam, oʻshalarnikiman”, — degan ovoz kelarmish. Yettita tobutda ham u kishi namoyon boʻladilar, binobarin tobut egalarining har biri hazrat Alini oʻzlari bilan olib ketganiga ishonar edi. Shunga oʻxshab, Far-gʻonadagi Shohimardon qishlogʻi ahli ham shunday e’tiqodga ega edilar.
Ravza hovlisining shimoliy tomonida chorbogʻ va hazrati Abbos ziyoratgohlari, kun chiqarda Boloyihazor yasama tepasi, kun botar tomonida aholi hovlilari va bir tup chilonjiyda va bir archa daraxti qalamday havoga tiralib oʻsgan. Xalq orasida Sabr daraxti nomi bilan mashhur. Uning yonida judayam chiroyli chinnilar bilan bezangan xaroba bir obida. Toʻgʻrirogʻi, u Ravzadan alohida. Ammo yoʻl bilan bir-biriga ulanganidan Ravzaga qarashliga oʻxshardi. Afgʻon rahbarlari bu binoni buzib, turk izlarini yoʻqotish harakatida emishlar.
Ravzaning janubiy tomonidagi katta koʻchaning oʻng tomonida hazrati Bahovuddin Balogardonning ziyoratgohi bor. Ravzaning yana bir xonasida eski podsholardan Sheralixonning qabri yastangan. Ravzaning keng hovli sahni koʻk-sariq toʻrtburchak, qizgʻish pishiq gʻishtlar bilan farshlangan. Minglarcha oq kaptarlar gʻujgʻon. Bu kaptarlar ajdodi asli Samarqanddan olib kelingan ekan, oralarida birorta qorasi yoʻq.
Ravzaning janubiy darvozasida paxmoq soqol, sallasi katta, duo-goʻy eshonlar oʻtirishardi. Aslini soʻrasangiz, ular kovush poylagan tekinxoʻrlardan boshqa narsa emas. Tijorati rivojlangan Mozori Sharif savdogarlarining koʻpchiligi turkiy xalqlar boʻlib, nisbatan ziyoli kishilardir. Dagʻa afgʻonlar hokimiyat gʻururi bilan oʻzlarini osmonda tutishadi, bu yaxshimas, albatta, ammo oʻz eli orasida birodarona hamjihatlik koʻzga tashlanib turadi.
Juma namozidan keyin Javlon aka bilan birga Abdurashid Samarqandiy ismli bir yurtdoshning bogʻiga qarab joʻnadik. Suv tanqisligiga qaramay, mahalla juda pokiza. Serdaraxt. Xususan, hojatxona masalasi Xonoboddagilarga qaraganda ancha durust. Bu shaharning havosi qishda juda sovuq, yozda juda issiq boʻlib, ayniqsa garmselini jahannamdan nishona deyishadi.
Ana shunday “jahannamiy” havoda toʻsatdan salqin joyga kirib tiniq suv toʻla baliqlar oʻynab turgan chinor ostidagi hovuz boʻyida choʻgʻday, turkman gilamlari ustiga toʻshalgan atlas koʻrpachalarda dam olib, mehmon boʻlish qanaqangi huzur bagʻishlashini oʻzingiz bilavering.
Bizlarni darvozaxonadan bogʻ egasi Abdurashid Samarqandiy qarshilab, mehribonlik koʻrsatdi. Darvoza peshonasiga arabcha imloda judayam chiroyli va juda yirik yozuv bilan“Abdurashid Samarqandiy” deb yozilgan. Mehmonlar salom berishib, birin-ketin kela boshlashdi. Koʻzim qip-qizil turkman gilami ustidagi atlas koʻrpacha va oq parqularda. Goʻyo Vatanimdagi bir boqqa kirib qolgandayman.
Mehmonlar joylashgach:“Iloyo kelasi majlisimizni Vatanda oʻtkazish nasib etsin”, — deya yuzlariga fotiha tortishdi. Bir lahza ovozlar tovlanib, koʻzlar yoshlandi. Soʻrashish asnosida Javlon aka meni“pazanda ukamiz, Orifjon”, — deya tanishtirdi. Bosh egib, ikki qoʻlim koʻksimda, ta’zim qildim. Keyin davrada oʻtirganlar oʻz nomlarini va qayerlik ekanliklarini bir-bir aytib, rohatbaxsh sovuq suvda qoʻl chayishdi, milliy taomu ne’matlardan tanovul qilishdi. Taomdan keyin bir-ikki oyat tilovat qilishib, yana Vatan ozodligi, tinchlik-omonlik uchun duo oʻqishdi. Choydan keyin uy egasi menga qarab:“Oramizga xush keldingiz, Vatan hidini olib keldingiz” deya yana bir bor iltifot koʻrsatishdi.
Abdurashid aka novcha, barvasta kishiga:
— Qani, qori Soyib, marhamat, — deya murojaat etdi.
Ul zotning laqabi shoir Uviy, nomlari Qori Muhammadsharif ekan. U kishi ham koʻz yoshini artib turib, oʻn-oʻn ikki misrali bir she’rini oʻqib, davradagilardan olqish oldi. Undan soʻng Mirzahakim nomli hoʻqandlik hazilkashga soʻz berildi. Undan soʻng bir koʻplari Hurriyat, Vatan va muhojirlik haqida oʻz ulushlarini bayon qilib, yurtdoshlar orasida juda qadrli boʻlgan Shoilhom Toshkandiy orzusiga binoan“Hijron turur jafosidan jon boʻldi beqaror”, — degan hazin ashulani boshladi. Jamoat piqillab yigʻlashib oldik. Ke-yin hamma menga qarab, Vatan haqida ma’lumot istadi.
Qishloqdan chiqishdan boshlab, shu majlisgacha oʻz hikoyamni soʻzlab, hurmat koʻrsatdim. Vaqt ancha kech boʻlgach, fotihaga qoʻl ochib, yana bir bor Vatan ozodligi uchun duo qilindi.

* * *
Mozori Sharif aholisining husni-xulqi, Vatanimizga qoʻshniligi, non, qaymoq va mevalarining moʻlligi Vatanni eslatganigami, unga bogʻlanib, olti yilcha qolib ketdim. Ahyon-ahyonda Toshqoʻrgʻon shaharchasiga borib kelaman. Tarixiy Balx, otalar yodgorliklari, xususan, Ahmad jangchining mozoriga ziyoratlar, tarixiy voqealar haqida hayratomuz hikoyalar meni ajdodlar tuprogʻiga bogʻlab qoʻydi.
Yana Oqnay, Sarikoʻl, Maymana, Andxoʻy degan bir koʻp shaharlarni aylanib chiqdim. Barchasi ham tarixiyligi bilan ma’lum va mashhur.
Mozori Sharifdagi muhojir yurtdoshlarning gapu gashtaklari mazmunidan Vatanga intilishini koʻrib qoyil qolaman. Har suhbatda Ovrupo va Turkiyada milliy kurashchi vatanparvarlar tomonidan nashr qilingan kitoblar, jurnallar va gazetalardagi chiqishlar meni mahliyo etardi.
Ibn Sino, Alisher Navoiy, Bobur, Najmiddin Kubro, Xoʻja-obid, Abdurahmon Jomiy, Muqimiy, Abdulla Qodiriy, Choʻlpon, Sadriddin Ayniy, Maxtumquli, Abay, xullas, aksari mumtoz yozuvchilar va ularning asarlar ustida boʻladigan suhbatlarda men aslimni taniganday boʻlaman. Bunday yigʻinlarda begʻaraz xizmat qilar va bundan oʻzim koʻproq huzurlanardim.
Ayrim xarajatlar, xususan, moddiy tomondan qiynalib qolganlar uchun pul toʻplanganda men ham baholi qudrat hissamni qoʻshaman. Ish joyimda xoʻjayin xursand. Haqqimni begidir ado etib turadi.
Jonimni qiynagan bir narsa — gilamchi turkman ayollarining ahvoli juda chatoqligi edi.
Bizda shoʻrolar boʻlsa, bu yerda dagʻalar oddiy xalq boshiga bitgan balo edi. Shoʻrlik xalq oʻz molini Afgʻoniston iqtisodiyotiga qoʻshgan hissa deb bilgan holda mehnatiga yarasha haq ololmasdi. Oʻzbekligim uchun shundan ayniqsa iztirob chekardim.
Shu orada bir voqea boʻlib oʻtdi.
Xoʻjayinim Gʻulomsaxiyning bir qayinsinglisi bor edi. Bir-ikki bor darvozaxonada sochi uzun dagʻa yigit bilan adabsiz vaziyatda koʻrgan edim. Ikkalasi qoʻrqib, sirlarini fosh qilmasligim uchun rosa yolvorishdi. “Menga nima”,— deb qoʻya qoldim. Bir oycha keyin xoʻjayin, xonani tozalab, kir-pirimni yuvib bersin deb oʻsha qizni yubordi. Rad qildim. Ammo xoʻjayin oʻzi kelib undagandan keyin ilojsiz kalitni berib, chiqib ketdim. Xuftondan soʻng qaytib, ne koʻz bilan koʻrayki, dagʻa yigit bilan qiz yuvuqsiz holda yotishardi. Yigit tezda kiyinib chiqib ketdi. Uning doʻppaygan choʻntagiga koʻzim tushib, yuragim shuv etdi, yostiqlar orasini titkiladim. Yillar mehnat qilib, yemay-ichmay, Vatanga qaytish uchun toʻplagan aqchamni “er yutgan” edi. Vaqtni oʻtkazmay xoʻjayinga yugurib, pul voqeasini bayon qildim-u, qiz haqida indamay qoʻya qoldim.
Gʻulomsaxiy hayron boʻlib, bugungacha bergan pulini ichida hisoblaganday dedi:
— Juda katta pul-ku.
— Ha. Juda katta pul.
Gʻulomsaxiy qizni chaqirib, soʻrab koʻrdi. Ammo natija yoʻq. Qoʻlimni burnimga tiqib qolaverdim. Mirshabga beray desam, dagʻa mirshablar hujjat soʻrab, boshimga balo orttirishdan qoʻrqdim. Hatto hamshaharlar orasidagi birorta doʻstlarimga masalani ochmay, eski ishimda davom etdim. Oʻsha-oʻsha dagʻa yigit ham, qiz ham koʻrinmay ketdi.
Oradan olti oycha oʻtdi. Mish-mishlarga qaraganda, qizning homiladorligi oshkor boʻlib, Gʻulomsaxiy uni kaltaklabdi. Haromining otasini soʻrashganda, juvon oʻlgur menga yuklab qoʻya qolibdi.
Xoʻjayin ham ogʻzi qulogʻida, hiringlaydi:
— Xotirjam boʻling, yopigʻliq qozon yopigʻligicha qoladi, darhol toʻyni boshlaymiz.
— Nima, toʻy?! — dedim, jonim chiqib.
— Boshga tushganni koʻz koʻradi, deydilar kallaxom oʻzbak.
Chaparasta jahlim chiqqanini sezdi, shekilli, sal muloyimlik bilan gapirishga oʻtdi.
— Yolgʻon!!! – dedim javoban, titrab.
— Avval oʻylab ish qilsayding, ahmoq? — deya oʻshqirdi Gʻulomsaxiy.
Hechdan koʻra kech, deya oʻsha voqeani batafsil soʻzlab bergan edim, ammo u ishonish oʻrniga:
— Toʻydan keyin xinoni... — dedi, — qizning otasi dagʻa, men ham qoʻrqaman, shoʻro josusi deya qamatib yuborishi mumkin.
— Bir dagʻani xotin qilib yashagandan zindonda chiriganim ma’-qul!!! – qichqirdim men.
Shovqinga butun uy ahli yoppasiga yugurib chiqdi. Xususan, Gʻulomsaxiyning men hanuzgacha koʻrmagan alvasti kelbat xotini supurgisi bilan hujumga oʻtdi:
— Kallaxom oʻzbak, josus, qochoq, chapandoro!.
Kaltakdan a’zoi badanim shilinib, toʻgʻri Javlon akaning oldiga bordim. Voqeani eshitgach, ishonishni ham, ishonmaslikni ham bilmay, hayron boʻlib qoldi. Yuvintirib-kiyintirib, bir kecha mehmon qildi. Ertalab bir ot aravakash birlan kelishib, meni Toshqoʻrgʻonga kuzatib qoʻydi.
Aziz yurtdoshlarim bilan xayr-ma’zurni nasiya qilib qochganim uchun hali-hanuz oʻzimni kechirolmayman. Yana bir bor bugʻdoy ekib, arpa oʻrganim qoldi.

* * *
Toshqoʻrgʻonda ham birmuncha doʻstlar orttirdim. Hunarim soyasida besh-oʻn tanga toʻplab, qora toʻriq ot sotib oldim. Bir majlisda bedilshunos adib birodarlarning suhbatidan azbaroyi ta’sirlanganimdan shu azizlarning maslahati bilan savr oyi oxirlarida Oybek shahri tomon joʻnadim. Dovon oshib, charchasam ham qiynalmay Oybek shaharchasiga yetib keldim. Atrofi aksar pistazor boʻlgan shahar ozodagina ekan-u, ammo ziyoli kishilari yoʻqday, asl xalqi oʻzbek, tojik, hazora. Afsuski, dilozor, dagʻa afgʻonlar bu yerda ham istagancha topiladi. Oʻn kuncha dam olib, Pulhur tomon yoʻl oldim. Pulhurda tanish-bilish topilmadi, bu gʻirt azob edi. Hammaning maqsadi ketmoq. Xoru zorlik mendan boshqalarning ham qismati ekan. Bir amallab ikkinchi vatanim Turkiyaga borib olishim kerak, degan toʻxtamga keldim. Vatandosh kerak ekan kishiga. Balki Qobulda niyatimga yetarman? Afgʻon dagʻa qishloqilaridan, nisbatan tojiklar yashaydigan Chorikor, Saroyxoʻjadan oʻtib, keyin Kobulga yetib keldim. Ikki togʻ orasida joylashgan shahar oʻrtasidan daryo oqadi. Ammo daryodan siz oʻylaganday koʻm-koʻk, tiniq suv oqmaydi. Shaharning iflosligini ta’riflab, ta’bingizni buzmay qoʻya qolay. Ikki-uch qavatli loy uylar oralab, tor koʻchalardan oʻtishning oʻzi boʻlmaydi. Shoʻrbozor va xiyobon atrofidagi koʻchalarda koʻproq hazora qavmi yashaydi. U yerlarda ovqatlangan sogʻ odam ertasi oʻlmasa ham indinga yetishi dargumon.
Ammo Boburshoh maqbarasigacha ariq kavlanib, zilol suv olib kelingan boʻlsa-da, bugunda jildirabgina oqadi. Havosi yaxshi. Rahmatli Bobur“Vatanga yaqin boʻlayin”, degan maqsadda shu yerga koʻmilishni orzulagan boʻlsa kerak. Afsuski, ming mehnat bilan voyaga yetkazilgan bogʻ-rogʻlar befayz, maqbara xarobaga aylanib, hovuzlari suvsiz, qimmatbaho marmar toshlar oʻgʻirlangan. Hazrat Bobur shu yotishda mendan ham gʻaribroq tuyulib, qalbim zirqirab, ziyoratlarida uzoq oʻtirib qoldim. Ruhlariga Qur’on tilovatlar bagʻishladim. Ozgina boʻlsa-da, taskin topib, yana yoʻlga tushdim.
Koʻpdan buyon suhbatga muhtoj yurardim. Tasodifni qarangki, suhbatdoshlardan yolchidim. Sartarosh Nazirjon, men bilan tengdosh, mehribon, xushxulq yigit. Shu bozorning oʻzida oʻntacha sartarosh, uch oshxonachi, bir gilamfurush, uch novvoy, bir kovushdoʻz, uch kulchapaz, ikki qandolatchi turkistonliklar bilan tanishdim. Moddiy holatlari qanday boʻlishidan qat’i nazar, doim bir-birovlaridan boxabar. Ikki yuzga yaqin savdogar birodarlarning yagona maqsadlari — Vatanni koʻrish. Yana dardim yangilandi.
Jamiyatda voqea-hodisalar ichida alloma zotlar davrasida yurganimmi yoki choʻntakka bir oz pul tushib, oʻzimni oʻnglay boshlaganimmi, tilim chiqib, nazarga tushgan esam-da, baribir, boshim gʻalvadan chiqmasdi.
Usti boshim bashang. E’tiborim ham joyida. Bir kun ogʻir yuk koʻtarib, terlab ketgan bir hazora odamga duch kelib qoldim. Chingizxon nevaralaridan boʻlgan bu bechora xalqning ishi dagʻa afgʻonlarga xizmat qilib xoʻrlanish. Yuki juda ogʻir koʻrinadi, ustiga-ustak ikki boʻlak. Birini eplasa, narigisi yumalab qiynaydi. Odamiylik qilay deb yukining kichikrogʻini dast yelkamga oldim, besh yuz qadamcha yuruvdikki, ikki melisa bizni toʻxtatib, yuklarni tintiy boshlashdi. “Tfu-u!” deb yuzimga tupuk sochganicha, qoʻlimni qayirib bogʻladi. “Oʻzbak xar, sartbachcha!” – deya savalay ketdi. Ogʻiz ochirmay melisaboshiga olib bordi.
— Sen oʻzing bir qochoq, muhojir boʻlsang-u, nimangga bino qoʻyasan. Ayt pulni kimlardan olasan?
Bittasiga javob olmay, boshqasini aytadi. Bir payt boʻynimdagi charm tumorchani ushlab, battar avjga mindi:
— Hali bu oʻlkamiz konlarining xaritasi boʻlsa kerak, a?
“Xoʻsh, qani, gapir endi” degandek koʻzlarimga tikildi. Men ham dangal dedim:
— Xudoga shukr, siz ham, men ham musulmonmiz. Ochib koʻrsangiz bilasiz, bezgak duosi.
U oʻqrayib qoʻydi-a, yukni ocha boshladi. Men parvo qilmay oʻz-oʻzimga soʻzlardim:“Kishi baloga qolurmi, oʻz ixtiyori bilan?” Melisa hushtak chalib yubordi.
— Voy-voy, hali oʻz vataningni sotib, endi bizday pok millatga xiyonat qilmoqchimisan?
Ogʻzidan bodi kirib, shodi chiqardi. Nima balo boʻldi desam, haligi koʻtarishib kelganim oʻn-oʻn ikkitacha toʻpponcha ekan.
— Narigi yuk kimniki? — soʻradi melisa.
— Ikkalasiyam shu badbaxt oʻzbakniki! – dedi hazora.
Lol boʻlib qoldim. Hazora tap tortmay tuhmat qilardi. Oʻt balosi, tuhmat balosidan asra, deb bekor aytmas ekan. Bir vaqt melisa, hazora, hammol, melisaboshi shundoq narigi xonaga kirib, gaplashib chiqishdi. Demak, hammol oldindan kuzatuvda boʻlgan. Tasodifni qarang-ki, qopqonga men tushib oʻtiribman. Ammo haqiqat ma’lum boʻlgach, endi bir oʻq bilan ikki qushni nishonga olishmoqda edi. Melisaboshi hovuridan tushib:“Agar shu ahvolda qozixonaga tushganingda dom-daraksiz ketarding. Undan koʻra...” – deya boshdan oyogʻimni kuzatib, nazaridan oʻtkazganicha koʻzlarimga tikilib, javob kutdi.
— Qozixonasi ham odil-ku! — dedim tilimga erk berib.
— Oʻzbaklarda Buxoro tillasi koʻp boʻladi-a? Xohlasang, bu ishni yopdi-yopdi qilib, senga yaxshilik qilishim mumkin.
— Rahmat, ammo boy emasman, — deya mingʻilladim.
“Oʻzing bilasan” degan ma’noda yelka uchirdi. Qoʻrquvdan tizzalarim qaltirab, majolim qolmadi. Chunki bu oʻlkaning qonuni melisa edi. Butun qaroru farmonlar ularning oldida chikora. Mozori Sharifdagi voqeadan keyin bor topgan-tukkanimni belimga bogʻlab yurardim. Ichkari xonaga ruxsat soʻrab, kiyimlarimni yechib, qogʻoz va tanga pullarni pesh taxta ustiga toʻkib, melisani chaqirdim. “Butun boyligim shu”, deya egilib, ta’zim qildim. “Bu yuk meniki emas, ahmoqlik qildim. Xudo xayringizni bersin, musofir odam bilib turib bunday noma’qul ishlarga bosh qoʻsharmidi? Ishoning, hurmatli sohib!” –deya yalindim.
— Hali hujjating ham yoʻqdir?
Boshimni quyi solib, sukut saqladim. Xoʻjayinning yonida turgan mahmadona bir oʻzbek melisa uning qulogʻiga bir narsalar deb pichirladi. Keyin meni qoʻyib yuborishdi.
Ancha oldinroq hamyurtlar meni Ismoiljon degan bir kishi bilan tanishtirishgan edi. U Turkiya elchixonasida haydovchi boʻlib ishlardi. Maqsadimni aytganimda, u ma’qullagandi:“Ofarin! Inson kabi yashamoq uchun, kishi albatta, oʻz qondoshlari orasida boʻlishi kerak!” Qoʻying-chi, elchixonaga olib bordi. Kobulda elchixonaga kirish oʻlimdan qiyin. Chunki, josuslikda gumon qilinib, zindonlarda chiriyotganlar qancha.
Elchixona mashinasida boqqa kirdik. Yahyobek nomli ochiq chehrali, barvasta bir kishi iltifot bilan qarshiladi. Boshimdan oʻtganlarni batafsil hikoya qildim. “Otaturkka farzand boʻlib, Vatanim Turkistonni ozod qilish – yagona maqsadim”, — dedim koʻzlarimdan yosh quyilib. Ismoiljon akaning:“Elchi yaxshi odam, shoir tabiat”, deganicha bor ekan. Elchi peshonamdan oʻpib, koʻnglimni koʻtardi. Kotibni chaqirib, ikki varaq qogʻozga nimalarnidir yozdi, qoʻl qoʻydi va menga ham qoʻl qoʻydirgach: “Turkiya chegarasiga borganingda, koʻrsatasan”,— deya qogʻozni qoʻlimga tutqazdi. Keyincha men uchun tabarruk boʻlgan bu qogʻozni charm gʻilofchaga joylab, tumorday boʻynimga osib oldim. Haligi melisa xoʻjayini soʻraganida“bezgak tumori” deganim oʻsha hujjat edi.

* * *
Kobulda ulugʻ xosiyatli yurtdoshlardan biri bu — koʻp ogʻir kunlarda sinashta doʻstimiz Islomjon nosvoy edi. “Nosvoy” laqabiga sabab kuniga ikki nosqovoqni boʻshatadi, desam ishonavering. Qachon qaramang, ogʻzi toʻla nos. Bir gap soʻrasangiz avval “tuf” deb tuflaydi-da, gapingizga javob berib, yana chekib oladi, tuflayverib tuproqni nosvoy gilamga aylantirib yuboradi. Oʻsha Islomjon avval Hindistonga, undan keyin Turkiyaga ketmoqchiligini aytib, hamroh boʻlishimni soʻradi, bu ayni muddao boʻldi. Safardan bir kun oldin hammomga borib yuvinib, yaxshi niyatda poklanib oldik.
Ikki doʻst maslahatlashib, Turkiyaga Hindiston yoʻli bilan emas, Eron yoʻli bilan borishga qaror qildik. Yurtdoshlar bilan rozi-rizolik tilashib, yoʻlga tushdik. Ustiga yuk ortilgan mashinaga chiqib, boshqalar qatori yuklar ustiga joylashdik. Mashina har oʻttiz-qirq chaqirimda buzilar, koʻplashib itarib, motorni zoʻrgʻa oʻt oldirib, yana yoʻlga tushardik. Xayriyatki, yoʻlda biror marta dagʻa afgʻon tekshiruvchi yoki yomon niyatli kimsa yoʻliqmadi. Ertasi bomdod bir amallab Gʻazna shaharchasiga yetib bordik. Bir zamonlari mashhur boʻlgan Gʻazna shahrining havosi musaffo. Binolari xom gʻisht, somon suvoq. Lekin qadimgi osori atiqalar shon-shuhratidan nishon yoʻq, qabriston misoli oʻlik bir shahar. Mahmud Gʻaznaviy, Abu Rayhon Beruniy va boshqa tarixiy ajdodlar ruhiga duoi fotiha oʻqib, saroydagi musofirxonada ikki kecha-kunduz dam oldik. Uchinchi kuni ot kiralab, Qandahor tomon yoʻlga tushdik. Yoʻllar bir ahvol boʻlib, xalqining holiga maymunlar yigʻlardi. Biz ham piyoda yurgan hisobi, uchinchi oqshom Qandahorga yetib keldik.
Bu shahar ham bizga yaqin bir zotlarga bagʻridan abadiy joy bergani uchun qadrli.
Usti-boshimiz terdan chirib, jiyib ketdi. Yaxshiyamki, tugunchada ikki-uch sidra kiyim olganmiz. Saroy choyxonasiga borib tushdik. Suv yoʻq ekan. Choyxonachidan soʻrasam: “suv yoʻq, choy bor”, desami? Achchigʻimni ichimga yutib, bir afgʻoniy berib, iltimos qildim. Xumchada suv olib keldi. Oz koʻrindi. Yana pul berdim. Yana bir koʻzachada suv olib keldi. Ismoiljon ikkalamiz yuvinib, keyin yotib uxladik. Tongda uygʻonganda qarasak, xasak degan qonxoʻr hasharot a’zoi badanimizni yeb, goʻshtini chiqaribdi. Boʻlarimiz boʻlib, shahar-pahar aylanmay, bir yuk mashinasiga oʻtirib, Grish, Farro, Kofiriston yoʻli bilan Hirot sari yoʻl oldik. Chorsu va Farot degan joylarni bu dunyoning jahannami desa boʻladi. Aholisi kallakesar, oʻgʻri. Yillarcha oldin minglab tojik, oʻzbek, qirgʻiz, qozoq, turkman — vatandosh muhojirlar bu tomonlarga Amudaryo boʻyidan piyoda haydab keltirilib, surgun qilingan. Nazoratchilarning gapiga qaraganda, yuztadan sakson muhojir ochlik, suvsizlik, qiyinchilikdan oʻlib ketgan ekan. Afgʻon ma’murlari dehqonchilikdan xabardor muhojirlarni qulday ishlatib, bu yerlarni obod qilishmoqchi boʻlishgan. Ammo yerli xalqning jaholati va zulmiga dosh berolmay qolganlari ham, qochib ketganlari ham dunyodan oʻtishgan. Ammo ayollar mahalliy erkaklar bilan vatan tutib, afgʻonlashib ketishgan.
Bozorga kiraverishda dagʻa sifat bir kishiga duch keldik. Bashang kiyingan, pokizagina bir yigit. “Nomim Bobur”deganda ogʻzim ochilib qoldi, Islomjon nosvoy shoshib, nosini yutib yubordiyov. Bobur dariy tilda“gʻiljay afgʻonlaridanman, ammo asli nasabim turk” deganda yana bir bor shoshib qoldim. Biror xufiya boʻlsa kerak, degan gumonda biroz hushyor tortdim.
— Bu yerda goʻristonlar bor. Koʻpchiligi ayollarniki, siz tomondan kelganlar.
Soʻng maqtanganday: “Rafiqam tatar”, — deya tabassum qildi.
— Domod ekansiz-ku, — dedim suyunib.
— Ha. Shuning uchun bizga mehmon boʻlasizlar.
— Kimligimizni soʻramaysizmi? — dedi Islomjon nosvoy.
— Kimligingiz yuzlaringizdan ma’lum-ku.
Mezbon astoydil iltifot qilardi. Buni ham Xudoning bir inoyati bilib, mezbon ortidan ergashdik.
Ayvonli uy. Goʻyo Fargʻona hovlisi deysiz. Shinam, ozoda. Roʻmol oʻragan rafiqasi bizdan qochmay, hol-ahvol soʻrab, koʻziga yosh oldi. Tatarcha lahjasi gʻoyat zaif. Surgun yillari sakkiz yoshlarida bu yerlarga kelib qolib, ota-onasidan yetim qolganda Boburning otasi rahmi kelib, qanoti ostiga olgan va keyinchalik oʻgʻliga nikohlab qoʻygan ekan.
Bobur rafiqasiga:“Nega yigʻlaysan? Mening hamyurtlarimga shikoyat qilmoqchimisan?” deya hazillashdi. Anchadan beri sogʻinganim vodiycha ohangdan tanimga bir halovat yugurganday boʻldi. Chunki dagʻalarda bunaqa hazilnamo gaplar yoʻq hisobi.“Rostdan ham tomirida turk qoni bor ekan”, degan oʻy kechdi koʻnglimdan.
Taomlar afgʻoncha. Pokiza. Tamaddidan keyin qoʻl yuvmoqchi boʻlib, ruxsat soʻraganimda hovli burchagidagi hammomni koʻrsatishdi. Mazza qilib yuvinib, poklanib oldik. Qazo namozlarining adosida ulugʻ tangrimga shukr, jinsimizdan boʻlgan uy egalariyu oʻlib ketgan mazlumlar haqiga duo qilib, koʻz yoshi toʻkdik. Kechasi ayvonda, pokiza koʻrpalar ostida uxladik. Ertasi bomdod minnatdorchilik evaziga nimadir qilmoqchi boʻlib, bir narsaning tayinini topolmay, oxiri pul chiqarib bermoqchi edik, Boburjon ranjib: “Duragaymisiz?” – deya bizni uyaltirdi.
— Notoʻgʻri fahmladingiz, Boburjon, — dedim oʻzim ham xijolatda, — bu pul mehmonnavozligingiz evaziga emas, balki xarajat uchun. Sizlarga esdalik uchun bir turkistoncha palov pishirishni oʻrgatsam, devdim, xolos. Xafa boʻlishingiz oʻrinsiz.
Boburjonning yuzi birdan yorishdi. Islomjon nosvoy hazillashib: “Iltimos, pochchangizni ranjitmang”, — deya koʻz pildiratdi. Shu bilan besh kishilik palov uchun roʻyxat qilib, pulni Boburjonning qoʻliga majburan tutqazdim. Bobur ichkari xonaga kirib, rafiqasi bilan kelishib chiqdi. Soʻng duduqlangan tarzda :“Ismi sharifingiz?”— deya soʻradi.
— Ismim Orif...
— Ha, Orif boʻlsangiz, “shap-shap” demay shaftoli” deyishingiz kerak-ku, axir,— dedi iltifot bilan.
— Xoʻsh?
— Agar ma’qul koʻrsangiz, kechqurunga qarindoshlarni, turkistonlik birodarlarni ham taklif qilsak ...
— Necha kishi? – dedim u hali soʻzini tugatmay.
— Koʻpi bilan oʻn besh-oʻn olti kishi.
— Unday boʻlsa, roʻyxatdagi mayda-chuydalarni uch barobar olasiz.
U“bajonidil”, deya xalta-xulta olib, bozorga joʻnadi. Mendan ham omi va sodda boʻlgan Islomjon nosvoy toʻngʻillaganday bir narsalar demoqchi boʻlar, ammo gapi boʻgʻziga tiqilib, koʻzlarini pirpiratishdan nariga oʻtmasdi.
— Doʻstim,— dedim unga va oʻzimga ham taskin beruvchi soʻzlarni izlab. — Ahvolingizni his qilib turibman. Parvardigor qudratiga qoyil boʻlmay iloj qancha? Dengiz ostidan marvarid topish qancha qiyin boʻlsa, bu keng olamda bir jonkuyar doʻst topish ham shunaqa. Bu Xudoyimning inoyati emasmi, nima deysiz?
“Nosvoy” ham boshini liqillatib, koʻziga yosh oldi. Boburjon qaytgach, birgalashib oshga tayyorgarlikni boshladik. Boburning rafiqasi Maryamxon besh qadoq kattalikdagi choʻyan qozon olib keldi. Uning soʻziga qaraganda, bu qozon Qozon shahridan, ota-onasidan yodgorlik boʻlib, Qurbon hayitlarida kalla pishirish va boshqa paytda kirga suv isitishda ishlatilar ekan. Xudo ishning oʻngidan keltirganiga suyunib,“bismilloh” deb ishni boshladim.
Boburjonning soʻzicha, bu mavsumda sabzi anqoning urugʻiga teng. Ammo bir tanishi voqeani eshitgach, oshdan tatib koʻrish sharti bilan tuproqqa koʻmib qoʻyganidan uch qadoqcha sabzi topib beribdi. Kuldim. Maryamxonga palov damlash usulini qoʻldan kelganicha oʻrgatib, peshindan keyin mehmonlarni kutdik. Mehmonlar birin-ketin kelib boʻlishgach, ayvonga dasturxon yozib, qoʻlbola oshimizni oltita sopol laganga suzib, dasturxonga tortdik. Ayron, qatiq bor. “Nosvoy” ikkalamiz choyni afzal koʻrdik. Havo issiq. Mehmonlar palovni bizga oʻxshab oshamoqchi boʻlishar, ammo udda qilolmay, bir-birovlariga koʻz tashlab, kulishardi. Oxiri, qora undan qilingan yupqaga oʻrab, oshay boshlashdi. Ba’zilari hovuchlab yegani holda xursand boʻlib, minnatdorchilik izhor qilishardi.
Keksalarning soʻziga qaraganda, oʻltirganlarning barchalari ham bir zamonlari Fargʻona tomonlardan majburan haydab keltirilganlarning bolalari ekan. “Urugʻ”lari aynib, shu ahvolga tushib qolishgan. Lekin goh-goh qondagi qadimiylik xuruj qilib, oʻz hollarini oʻzlari tushunolmay, nimadandir koʻngillari toʻlmay, hardamxayol yurishar ekan. Ichlaridan oʻrta yoshlirogʻi: “shu kunlarda bir oʻzbakni ushlab qamashganmish, qoʻl-oyogʻi, boʻyniga zanjir urib, kishanlab, zindon qilishganmish”, — deb qoldi. Bu soʻz “Nosvoy” ikkalamizni ham tashvishga soldi. Chunki Kobuldagi vaziyat nozik, bir oz choʻchidim, desam yolgʻon boʻladi. Borib, yoʻqlab qoʻyishni istaganimizda oʻtirganlar baravariga: “Jinni boʻldingizmi, sizlarni ham ushlab, qamoqqa tiqishsinmi?”— deya e’tiroz qilishdi. Toʻgʻrisi, rahmimiz kelsa ham “erkaklikning oʻndan toʻqqizi qochmoq” degan nomardona naqlga rioya qilishdan oʻzga choramiz qolmadi. Chunki oʻsha kishi “Vatanparvar” tashkiloti yoki olmonlar bilan ish olib boruvchilardan boʻlib chiqishi mumkin edi. Shundan keyin mezbonlar: “Xabar olganimizda sizlardan ham salom aytib qoʻyamiz”,— deya va’da berishib, shu bilan bu mavzuga nuqta qoʻyishdi. Nachora, har kallaga bir taqdir bitilgan boʻlsa, koʻrmay iloj qancha? Oʻsha qardoshimiz haqiga duo qilishdan boshqa biror choramiz yoʻq edi.
Dasturxonga fotiha qildik. Vatandan chiqqanimizdan beri ilk bor shunday xursandlikka noil qilgan, huzurli daqiqalar ato etgan Ollohga shukrlar aytdik. Bu dili pok, qadrshunos insonlar suhbati necha zamonlardan beri choʻkib yotgan koʻnglimizga bihisht sabolarini, boʻylarini olib kirdi. Xudoyimning insonlarni millat va elatlarga nima uchun ajratganligining ma’nosiga tushungandek boʻldim. Nahotki, insonlar milliy qadriyatni, oʻzaro milliy muhabbatni anglashlari uchun har biri biz kabi azoblarni boshlaridan kechirishlari kerakligini tushunolmay oʻksidim. Inson zoti asli bir otaning bolasi boʻlishidan tashqari, ular orasidagi jigarchilik munosabatlari ham gʻoyat nozik va ilohiy tuygʻu ekanligini Boburjonning oilasi va mehmonlari davrasida yurak-yurakdan his qildim.
Ertasi bomdod payti mezbonlar bizni yoʻlovchilar saroyiga eltib qoʻyadigan boʻlishdi. Uydan chiqar ekanmiz, Maryamxon bir yaqinidan ayrilib qolayotgandek damba-dam koʻz yoshlarini artardi. Men ham yigʻlab yubordim. Belimdagi qinli chust pichoqchasini olib, esdalik uchun qoldirdim. “Yana koʻrishgaymiz”,— degan orzu bilan ayrilishdik.

* * *
Yoʻl azobi – goʻr azobini torta-torta Hirotga ham kelib tushdik. Koʻpdan buyon bir narsaga qiziqib yurardim. Xirotdagi tarixiy obidalar va Karrux qishlogʻidagi Xudoyorxonning mozorini koʻrib, ziyorat qilish nasib boʻldi. Afsuski, ajdodlarimizga qarashli tarixiy obidalar ataylab vayron qilingan. Yuraklarimiz ezildi.
Tabiiy boʻyoqlar bilan rang berilgan chinni koshinlar, muzayyan imorat va bino devorlari yoʻl tekislash bahonasida barbod qilingan. Tarixiy mozor va yodgorliklarning ahvoliga yigʻlab, fotiha qilishdan boshqa chora yoʻq.
Xudoyorxon qabri haqida bir-biriga zid rivoyatlar bor. Shunday boʻlsa-da, kim yotganligiga qaramay, islomiy qoidalarga koʻra, e’tiqod bilan duoi fotiha ado qildik. Joylari jannatda boʻlsin. Hirotda oʻn besh kun qolib ketdik. Hujjat yoʻq, ish yoʻq, zaiflab qolgan bisotimizga ehtiyotroq boʻlib yuribmiz. Bir amallab Eron tuproqlariga oʻtib olsak, u yogʻiga xudo mehribon degan umid bilan chegaraga yetib bordik. Ammo rasmiy Islomqal’a darvozasidan oʻtish qiyinga oʻxshadi. Toʻgʻrisi, sarhaddan chekkaroq soʻqmoq yoʻllar orqali, yerli yoʻlboshchilar yordamida oʻtib oldik.
Eron zaminiga oʻtib, ushlanib qolganda “hujjatlarimni yoʻqotdim”degan bahonalar qilishar ekan. Tasodifan, Eronda yashovchi turkman qardosh duch kelib, choyxonada bir soatcha suhbatlashdik. Otasi dagʻa afgʻon, onasi eron turkmanlaridan ekan. Oʻzbekcha tandir non yopuvchi novvoy, palov pishiruvchi pazanda kerak, deganda suyunib ketdim.
Koʻrning elagi bir koʻz, xudo berdi ikki koʻz, deganlariday, ish oʻngidan keladiganga oʻxshardi. Agar oxiri voy chiqib qolmasa, hozircha ishning borishi yaxshi. Tanishimiz: “Pulingiz boʻlsa, chorasi bor”,— dedi koʻzi ostidan sinchkov ma’noli qarab.
— Modomiki, siz, puldor ekansiz toʻlab turing, biz ishlab sizga qaytaraylik, — dedim.
— Men pulimga mayda-chuyda xarid qilib qoʻydim. Boʻlganda bajonidil edi,— dedi ovozining yarmini ichiga yutib.
— Xoʻsh, qancha kerak boʻlarkan?
— Borib, chegara soqchisi bilan kelishib kelish kerak. Sizlarda qancha bor?
Ikkalamiz gaplashib qoʻyganday yarim pulimizni olib, oʻrtaga toʻkdik. U esa koʻzlari olayganicha darrov harakatga tushdi.
— Pul sizda tura tursin, men hozir soqchi bilan gaplashib kelaman.
Besh yuz-olti yuz qadamcha joydagi soqchi huzuriga gʻizillab borib qaytdi va “Bu pul oz, ammo yaxshilikka boʻlsin. Qolganini oʻzim toʻlab qoʻyarman”,— deya pulni choʻntakka urib, yoʻlga boshladi. Sakkiz yuz qadamcha afgʻon chegarasidan yurib, daraxtlar orasiga kirib ketdik. Yana bir oz yurgach, bugunda Eron, Xuroson atalmish zaminga qadam qoʻydik. Oldimizda koʻrinib turgan qishloqqa ikki yuz qadamcha qolgach, yoʻl boshlovchimiz,“Sizlar boraveringlar, men hozir kelaman”, deya ortiga qaytdi. Biz minnatdorchilik bilan qishloqqa kiraverishda kutib turishimizni aytdik. Xudoning marhamatini koʻringki, har tarafi qip-qizil qumdan iborat bu oʻlkaning xalqi ozod va hur. Jannatiy vatanga ega, bizlar esa zalil va xormiz. Dilimiz mahzun, boshimiz egik, qishloq tomon yurdik.
Qishloq bizni begona va gʻarib bilib, akillagan itlari va badbashara turqlari bilan qarshilagandek tuyuldi. Xavotir ila xaroblikda bizdan qolishmaydigan bir choyxonaga kirdik. Salom berib, choy soʻradik. Choyxonachi:“Choy yoʻq, ayron bor”,— dedi mayin, ammo minnatli ohangda. Terlab turib sovuq ichish zararligidan ayronga rahmat aytib,“hamrohimiz kelgunicha dam olib tursak boʻladimi?” deya iltimos qildik, choyxonachi xuddi yonimizda yurganday boshimizdan oʻtgan voqealarni bir-bir hikoya qilib, soʻzi oxirida maslahat bergan boʻldi:
— Endi uni kutib ovora boʻlmanglar. Chunki u bu yerlarga kelolmaydi. U ham bir qochoq afgʻon fuqarosi. Ishi aldoqchilik. Yaxshisi, sizlar melisa kelmasidan oldin narigi qishloqqa yetib oling-lar. Oʻsha yerdan yoʻlovchi mashinalarga minib, bir amallab Tehronga yetib olsangizlar, katta shahar, kun koʻrib ketishlaringiz mumkin.
Oʻzicha yaxshilik qilmoqchi boʻlgan choyxonachi bir zum tikilib turib,“Shiamisizlar?” deb soʻradi achingan tarzda. Indamadik. Dilimda esa,“Shiamasman, oʻzbekman”, — derdim xoʻrlikdan yuraklarim pora-pora boʻlib. Lekin kim boʻlsak ham bir ojiz muhojir, qochoq edik. Bu safar bugʻdoy ekib, arpa oʻrishni qoʻyaturing, choʻntakdagi arpani ham ikki qoʻllab tariqqa almashtirgandik. Demak, yoʻlboshlovchimiz biz bergan pulni oʻzicha halollagan ekan. Ammo sogʻu salomatligimizga, chegaradan oʻtib olganimizga shukr qildik. Ikkinchidan, bor pulimizning yarmiga chuv tushgan esak ham biz hech kimni aldamaganimizdan ruhimizda bir yengillik paydo boʻlgan edi. Hech qachon birovni aldamay, tilanmay, oʻzi muhtoj boʻlgani holda soʻnggi chaqalarini ham sadaqa qiluvchi haqiqiy turkistonlik ajdodlar ruhiga rahmatlar tiladik. Oʻzimiz ham ana shunday zotlardan ekanimiz dilimizni faxrga, koʻzimizni yoshga toʻldirdi. Yoʻlboshlovchining kelmasligiga koʻzimiz yetgani holda, va’daga xilof boʻlmasligi uchun yana ikki soatcha kutdik. Choyxonachi koʻz ostidan,“Ahmoq ekansiz-ku!” degandek masxaromuz qarardi. Shu alpozda, agar ayronidan ichmasak, quvib yuborishi aniq. Ayronidan olib kelishini soʻradik. Choyxonachi labi siniq ikki sopol, sirli piyola va koʻzachani olib kelib oldimizga qoʻydi. Piyola, menimcha, balki tutilgandan beri yuvilmagan. Koʻngil tortmasa ham majburan ayron bilan chayib tashlab, bir piyoladan ichgan boʻldik. Rahmat aytib, yoʻl-yoʻriq soʻrab, keyin “yo xudo” deb yoʻlga tushdik...

* * *
Yurib-yurib, biroz pokizaroq, Xuroson mintaqasiga qarashli bir qishloqqa keldik. Aholi orasida turkman, oʻzbeklar ham bor. Tasodifan Mozori Shariflik Xudoyberdi (gilamfurush)ni koʻrib suyunib ketdim. Ammo dilimga bir qoʻrquv tushdi. “Mozordagi voqealardan xabari boʻlsa-chi? Buning soʻzlaridan nam olib, hamrohim “nosvoy” bilib qolsa-chi?”
Tavakkal salom berib, qoʻlini ushladim. Hamrohim bilan meni koʻrib quvonib ketdi. Chunki u ham biz kabi yolgʻiz va gʻarib, oldindagi safar ustida oʻylanib turgan ekan. Bir choyxonaga kirib, bir bardoqdan choy ichib oʻtirib, maslahatlashdik. Uning soʻziga qaraganda Tehron tomonlarda “ushla-ushla!!” avjiga chiqqan. Shuning uchun avval Hindistonga oʻtib, Bombey va Karochi, undan Arabistonga, keyin Turkiyaga oʻtish osonroq emish. Ammo yoʻl yiroq, pulimiz kam. Oʻzi ba’zi ishlari uchun Koʻhta shahriga bormoqchi ekan.
“Nosvoy”ga vaziyatni uqtirdim. Hindistonda notinchlik. Yoʻlni Tehron tarafga oʻzgartirdik. Mozori shariflik qondosh bilan xayr-lashib, yoʻlga chiqdik. Oqshom payti edi, bir mashina yoʻlovchi qidirib biz turgan joyga kelib qoldi. Haydovchisi ozariy yigit ekan, masalani koʻndalang qoʻydi:
— Parvo qilmanglar, sizlarni sogʻu salomat olib borib qoʻyaman. Xoʻp desangiz, ish ham topib beraman. Ammo shartim bor. Ikkalangiz toʻrt kishilik pul toʻlaysizlar.
Oʻylanib oʻtirmasdanoq taklifni qabul qildik. Tugunchalar qoʻlimizda, haydovchi yoniga joylashib oldik.
Mashinamiz uch-toʻrt joyda buzilib, uch-toʻrt kun yoʻlda qolib ketdik. U yoq-bu yoqdan gaplashib oʻtirib, manzilga ancha yaqinlashib qoldik.
— Turkistonlikmisizlar? — qiziqdi yigit lahjamizga e’tibor berib.
— Topdingiz, oʻzbekmiz, — dedik baravariga.
Haydovchi yuz-koʻzimizdan oʻpib, boshqatdan koʻrisharkan:“turk turkning qardoshi, maniyam, ozarniyam”, — dedi ozarchalab. Va yana ham yaqinlik koʻrsatib, gurunglashib ketdik. Besh kun deganda Tabriz shahriga yetib keldik. Qardoshimiz ozarilar mahallasida Mustafo degan choyxonachi bilan tanishtirib qoʻydi. Rahmat aytib, yoʻl pulini bermoqchi edik, “Xudoga omonat boʻlinglar, ishlaringiz oʻngidan kelsin, jonim, qardoshim!”— deya bizni hayron qoldirgancha, koʻziga yosh olib xayrlashdi.
Bir qondoshning lutfiga loyiqlik ham saodat ekan. Quvonib, oʻzbek boʻlib yaratilganimizga shukr qildik. Bu yerdagi “mish-mish”larga qaraganda podshoga qarshi bir harakat sababli “ushla-ushla” avjiga chiqqanmish. Shubhali, hujjatsiz kishilarni ushlab, noma’lum bir joyga yuborishayotgan emish. Shu sababli, hatto bozor aylanishga qoʻrqib, biz ham ish joyimizda mehnat bilan ovvora boʻlib qoldik. Erondagi tarixiy obida va diniy ziyoratgohlarni aylanish orzusida edik, afsuski, muyassar boʻlolmadik.
Biz tushgan oshxona egasiga pazanda kerak ekan. Ishimiz yurishib ketdi. Xoʻjayin ham xursand, biz ham. Eroncha va ozarcha taomlarni tez oʻrganib olib, hunarimizni boyitdik. Xoʻjayin toʻgʻrisoʻz, shirinsuxan, turkparast kishi ekan. Shuning tavsiyasi bilan ish joyimizga yaqin bir hovlidan ikki xona ijara tutib, ozoda, pokiza yashay boshladik. Kirimizni oltmish yoshlardagi bir kampir yuvib, xonamizni ham supurib qoʻyardi. Qarshilashib qolganda, ba’zan besh-oʻn tanga berib, xursand qilardik. Shu tariqa Tabrizda uch yilcha qolib ketdik.
Yigitlik chogʻimiz, nafs degan jonivor meni bezovta qilmasa ham Islomjon nosvoy juda qiynalib, nuqul:“Haromga yurishning gunoh azobidan koʻra, domlamning nasihatlariga amal qilmaslik azobi kuchliroqdir”, deya bot-bot takrorlardi. Bir kuni onamiz oʻrnidagi xizmatchi ayol ozari tilda nasihat qilib qoldi:
— Agar shu yerlarda qolmoqchi boʻlsangiz ma’qul bir qiz topib, uylanib, bola-chaqalik boʻlingiz. Aks holda yoshlaringiz bir joyga borgach, qiynalib qolasiz.
Men Vatan ilinjidan noumid emasligimni soʻzlab, mehribonchiligi uchun“rahmat” dedim.
— Unday boʻlsa, — dedi u. — Bu yerda, forsiy xalq orasida shar’an siygʻa usuli bor. Vaqtincha nikohlab, halol yoʻl bilan xotin olsangiz boʻladi.
Men shartta rad javobini berdim. Ammo Islomjon nosvoyga bu gap juda ma’qul tushdi. Xoʻjayin kulib :
— Ha, pul koʻpayib qoldimi? — deya hazillashdi.
“Puli koʻpaygan — xotin, bangi — koʻknor oladi”, — degan naql yurarkan bu yerlarda. Islomjon nosvoy bir oy ichida oʻziga teng bir bevani nikohlab olib, oʻzi bilan oʻzi boʻlib ketdi. Oradan olti oycha oʻtgach, Turkiyaga ketmoqchi ekanligimni doʻstimga bildirib, javob kutdim. U kishi hayotidan mamnun, rafiqasi homilador, yukli ekanini aytib, uzr soʻradi. Xoʻjayinga ochildim.
— Anchagina puling toʻplanib qoldi, — dedi u astoydil, — Ammo, hujjat masalasi bor, chegaradan oʻtishingiz xavfli. Lekin buning yoʻlini biladiganlar ham topiladi.
Oʻz fikridan oʻzi xursand xoʻjayin ertasiga dagʻa gubsakni chaqirdi, birgalikda gaplashdik. Uzun boʻyli, sersoqol, badburush kishi xoʻjayinga qarab dedi:
— Puli bormi?
Mustafo sal achchigʻi kelib, bosh irgʻadi:
— Xotirjam boʻl. Oʻrtada man borman.
— Besh ingliz oltini bersa, chegaradan oʻtkazib qoʻyaman. Ammo oʻn oltin bersa, Karochiga olib borib qoʻyaman. Sharti shuki, yoʻl pulini oʻzi toʻlaydi. Ikkinchi shartim, Eron chegarasidan chiqib olguncha rafiqamning eski afgʻoncha kiyimini kiyib oladi. Uchinchisi, men soʻramagunimcha churq etmaydi. Toʻrtinchisi, haqqimni oldindan toʻlaydi.
30 ta oltin pulim bor edi.
— Mayli, — dedim oʻylab oʻtirmasdan. Oʻsha kuniyoq xoʻjayindan pulni olib, 10 oltin miqdorida riyol toʻlab, dagʻani xursand qildim. Tuz-namak boʻlgan yurtdoshim Islomjon nosvoy bilan xayrlashib, halollik, omonlik tilab, Gulzay bilan bir saroyga bordik. Xonada alvasti kelbat bir xotinga Gulzay dagʻachalab, bir narsalar degandi, ayol sevinganidan bir eski, qora uzun koʻylak, bir kir oq lozim, ilvillab ketgan bir doka roʻmol olib chiqdi. Dagʻaning ishorati bilan ust-boshimni chiqarib, sassiq dagʻa qiyofasini ki-yish bilan a’zoyi badanim jimirlab, bir narsalar chaqa boshladi.“Oʻla, jinni”, deydigan odam yoʻq.
Goh kulib, goh koʻz yoshi qilib, dagʻa kiyimida, mayda qadam tashlab, yoʻlovchi kutib turgan usti ochiq mashinaning haydovchisi yoniga oʻtirib oldim. Yoʻllar deyarli ravon. Uch kecha yoʻl bosib, Zohidon degan chegara shaharchasidan Hindistonga oʻtib oldim.
Xayolim bir necha yil avval Turkman ogʻa aytgan soʻzga koʻchdi. Chunki oʻshanda hozirga oʻxshab,“dagʻa ayol” boʻlishga koʻnganimda allaqachon manzilimga yetib olgan boʻlardim. Ahvolimga goh kulaman, goh yigʻlayman. Nima qilishimni bilmayman. Chegarachilarning koʻpchiligi dagʻa Gulzayni tanib, ba’zilari esa xotini xayol qilib, menga ham yaxshi soʻzlar edilar. Uzunquloq gaplarga qaraganda, dagʻalarning barchasi yo qoradori sotar, yo odam olib qochar ekan. Hind chegarasidagi Mirjavo shaharchasi ahlining nochor holini koʻrib, beixtiyor obod va ozod Vatanim esga tushib, ogʻir xoʻrsindim. Shuncha koʻrganim noxush manzaralar holva ekan hali.
Odamlarning qumursqaday koʻpligini koʻrib, esxonangiz chiqib ketadi. Chegaradan eson-omon oʻtib olgach, oʻzimning usti-boshimni kiyib oldim. Ammo, erkakning xotinga oʻxshab yurish azobini mendan soʻrang. Buning ustiga “eringiz” dagʻa Gulzay boʻlsa! Xotinining jiyib ketgan usti boshini Gulzayga berganimda, u qora koʻylakni hidlab, bagʻriga bosdi.
Koʻchalarda minglab odamlarning uzanib yotishi odamzotning qanchalik qadrsizligini ataylab namoyish qilganday. Katta-kichik ana shunday shaharu shaharchalardan oʻtib, sakkiz kun deganda Karochiga yetib keldik. Gulzay xayrlashib, iziga qaytdi. Yillar Eronda boʻlib, ziyoratgohlarni koʻrolmaganimdan afsusda edim. Shuning uchun boʻxchamni quchoqlab, pulni belimga tugib, Karochi shahrini aylanib chiqmoqchi boʻldim. Ammo xiyol oʻtmayoq, fikrimdan voz kechdim. Chunki necha million aholi yashaydigan bu shahri azimdagi xalqning ahvoliyu muhitning iflosligini koʻrib, koʻngil aynib ketaverdi. Koʻchaning bu tomoni shunday. Narigi tomonda esa qavat-qavat chiroyli binolar, pokiza magazinlar. Yana xayolim ajdodlar xotirasiga koʻchdi. Ular bizga meros qilib jannat Vatanni tashlab ketishdi. Ammo biz uni eplolmadik. Bugun xaritada tole qushi qoʻngan Pokiston nomli bir hur davlat koʻrinadi. Bilasizmi, bu xalq kimning merosxoʻri?
Boburshohning merosxoʻri... Falakning kajraftorligiga qarang... Bir soya joyda ogʻrigan oyogʻimni uqalab turganimda, uzoqdan qora-qura xaloyiq orasidan qotma, oʻzbekbashara bir barvasta kishini koʻrib qoldim. Oʻzimdamasman.
– Amaki! – deya qichqirdim va unga tomon yugurdim. U koʻpni koʻrgan sinovchan koʻzlari bilan bir zum boqib turdi-da,“Siz Fargʻona vodiysidansiz-a. Na qilib yuribsiz?” – dedi va quchoqlashib koʻrishdi. Asli-nasli samarqandlik ekan.
Ikki yurtdosh koʻzyoshi toʻkib, hoʻngrab yigʻlardik. Birdan oʻzimizga kelib, atrofga koʻz tashlasam, toʻplanganlar rahmdillik bilan dardimizni soʻrab, ba’zilari:“pulni kissavurga urdiribdi”, ayrimlari“bolasini yoʻqotibdi”, yana boshqalari“nonini yoʻqotib qoʻyibdi” kabi xayollarga borib afsuslanishardi. Yangi yurtdoshimning ismi shariflari Hoji Shamsuddin boʻlib, oʻzlari Bombeyda turar, hojatbarorlik bir ish bilan bir haftaga bu yerga kelgan ekan.
Boburni va urdu tilini juda yaxshi bilarkan. Oppoq soqolli, nuroniy bir chol yordam bermoqchi boʻlib:
– Nima yoʻqotdingiz, qimmatbaho narsami? – deb soʻrab qoldi. Darvoqe, pokistonliklar juda rahmdil, insofli kelar ekan. Hoji Shamsuddin aka cholga javoban:
— Ha, jondan aziz narsamizni yoʻqotdik. — dedi urduchalab. Chol:
— Nima ekan, jondan aziz narsa? — deya taajjublandi. Shunda Hoji aka koʻziga yosh olib turib, dona-dona qilib dedilar:
— Vatanimizni yoʻqotdik. Jondan aziz boyligimizdan ajrab qoldik. Buxoro, Samarqanddan ajrab qoldik.
Buni eshitib, toʻplanganlardan bir talayi yigʻlab yubordi. Ularga qoʻshilib, biz ham hoʻngrab yigʻladik. Saldan keyin, hoji akadan ularning yigʻisi sababini soʻradim. U kishi:“Ular ham bevatan. Chunki kindik qoni toʻkilgan tuproqlarini majburan tark qilishgan. U joylar hozir Hindiston, hindu-majusiylar qoʻlida. Bular esa musulmon boʻlgani uchun haydalganlar”, – dedi. Shunday boʻlsayam ishorat bilan bittasidan soʻradim:
— Nima boʻldi? Siz nega yigʻlaysiz?
U meni quchib, Shamsuddin akaning qoʻlini ushlab, battar hoʻngrab yubordi. Shunda ikki qoʻlimni ochib, Xudoga iltijo qildim:
— Itni ham oʻz Vatanidan judo qilma, Ollohim!
Hamma oʻzi bilan oʻzi boʻlib, yigʻi-sigʻi ichida, biz ham asta u yerdan uzoqlashdik. Ertasi ertalab Hoji aka ikki kishilik gʻaroyib riksha aravasiga oʻtqazib, meni soya-salqin bir joyga, uch-toʻrt xonalik binoga olib bordi. Atrofi devor bilan oʻralgan. Bir tomonda tandir, oʻchoqdagi choʻyan qozon boshida qorachadan kelgan, keksaroq bir kishi osh suzardi.
Salomlashib, ichkariga kirib ketdik. Kenggina xona. Toʻgʻrida bugʻdoyrang, oʻrta boʻyli bir kishi bizni koʻrib, oʻrnidan qoʻzgʻaldi.
“Xush keldingiz” ma’nosida qoʻl qovushtirib, toʻrga oʻtqazdi. Hoji aka:
— Bular Orifjon, yangi kelibdilar, — dedi. Xonadagi kishi qoʻl berib soʻrashib, yaqinlik koʻrsatdi.
— Moʻminjon, — deb oʻzini tanishtirdi u. Koʻzlarim porlab, goʻyo yarim Vatanni topib olganday suyunib ketdim. Fotihadan soʻng:
— Siz bafurja dam oling. Ikki soatdan keyin majlisimiz bor. Uygʻotamiz, — deya iltifot koʻrsatdi.
Shamollab kelay deb turdim-da, tashqari chiqib, hojatxonami, deb bir eshikni ochsam, toʻgʻrida bir haykal turibdi. Choʻchib tushdim. Oʻzimcha, oʻzbeklardan ham butparast chiqar ekan-da, — deya taajjublandim. Ketimdan Moʻminjon aka“ho-ho” lab yetib kelib izoh berdi:
— Hojatxona narigisi. Bu hovli hindular butxonasi ekan. Pokistonliklar bu joydagi butni shundayligicha saqlash sharti bilan vaqtincha turkistonliklar jamiyatiga topshirgan. Qulflashning keragi yoʻq. Chunki mayda-chuydalarimizni shu yerga qoʻyamiz.
Qaytib kelib, uzandim-da, pinakka ketdim.
Uygʻonganimda daraxt ostidagi soʻri ustida 8-10 kishi suhbatlashib oʻtirishardi. Qoʻl-betimni yuvib kelib, davraga yoʻnalib salom berdim. Hammalari bir-bir joylaridan qoʻzgʻalishib, qoʻl berishib, keksalari esa quchoqlashib, koʻzlari alamli yoshlanib, hol-ahvol soʻrashdi. Duoi-fotihadan keyin Moʻminjon aka majlisni ocharkan, menga qarab yana bir bor“xush keldingiz” deya soʻz boshladi.
— Aziz yurdoshlarim! Hamida opaning qizlari Shohsanam jiyanimizning xastaligidan xabardormiz. Ammo yangi mehmon bilib qoʻyishi uchun qisqacha ma’lumot berib oʻtishni ma’qul koʻrdim. Shunday deya menga qarab qoʻydi. – Jiyanim, Pokistonda yashovchi biz turkistonliklar bir-birimizdan xabardor boʻlib turishga majburmiz. Nochorlarimizga baholi qudrat yordam berib kelmoqdamiz. Uch oy burun Hamida opaning xoʻjayinlari qazo qilgan edilar. Marhum saxiy kishi edilar. Hamma marosimlari oʻtdi. Ammo afsuski, doʻxturlik maktabida oʻqib yurgan 18 yoshdagi karimalari Nodiraxon toʻsatdan xastalanib yotib qoldilar. Doʻxturlarning soʻziga qaraganda, yuraklari xasta ekan. Bugungacha yashab yurishlarining oʻzi moʻ’jiza ekan. Ammo bundan keyin zudlik bilan davolanmasa xatar bor. Eng kechi bilan olti oy ichida jarrohlik amali kerak emish. Hindis-tonda buning iloji yoʻq, Landan /London/ga borish kerak, deyishdi. Buning uchun juda katta mablagʻ kerak boʻladi. Taxminan 90-100 oltin. Shoshib qoldim. Bombeydagi yurtdoshlarga murojaat qildim. Kishovudan 10, Pindidan 25, Bombeydan 30. Karochidan 15 — jami 80 oltinimiz bor. Yana kamida oʻn besh-yigirma oltin kerak boʻladi. Xoʻrsindi. Tandirda non yopib turgan xushroʻygina, oq yuzli yigit davraga qarata:
— Koʻrdingizmi?— dedi qandaydir toʻlqinlanib.
— Ha, — dedi Moʻminjon, — mamnuniyat bilan.— Ikki boy yoʻl xarajatini toʻlashga soʻz berishdi.
Oʻtirganlar boshlarini quyi solib, indamay qolishdi. Men oʻzimcha holimni choʻtga soldim. Bir narsa beray desam, safar uzun. Bermay desam, vijdonim qabul qilmaydi. Erta-kech mening ham boshimga shu kulfat tushib qolishi mumkin-ku. Shartta hamyonimni qoʻlga oldim-da, undan yaltirab turgan oʻnta oltinni olib oʻrtaga tashladim.
Hamma joyidan bir-bir turib kelib, meni quchib tabriklashdi.

* * *
Ikki haftacha shu yerda e’zozu ikromda boʻldim. Bu orada mening boʻydoqligim barchaga ayon boʻlgandi. Hunarimni soʻrashdi. Pazandaligimni sinamoqchi boʻlganday osh damlattirib koʻrishdi. Juma ziyofatidan keyin oshpaz Hojimat aka bir soʻz aytib qoldi. Boburshoh evaralaridan boʻlgan keksa er-xotin shahar tashqarisidagi bogʻda yolgʻiz yashasharkan. Koʻpdan boʻyon bitta-yarimta turkistonlik pazanda qidirib, bulardan iltimos qilib kelar ekan. Men aynan oʻsha er-xotin qidirgan odam ekanimni aytib, tabriklashmoqchi boʻlishdi. Ammo men Turkiyaga borish niyatida ekanimni bildirib, qanday boʻlarkan, deya ikkilandim.
Moʻminjon aka bu ish darrov hal boʻla qolmasligini, kamida bir yil kutish kerakligini aytib, ungacha bemalol ishlab turishimni maslahat berdi. Oʻsha kechasi sevinchdanmi, charchabmi, tosh qotib uxlabman.
Bomdodga turib, u yon-bu yonimni qarasam, hamyonim bor-u, oʻzi boʻm-boʻsh. Oltinlar yoʻq. Shoshib, Moʻminjon akaga aytdim. U ham nima deyishga hayron. Ovozimizga uygʻonganlar yotar joyimni tintib koʻrishdi. Ammo foydasiz.
— Osimjon Singga qachon joʻnadi? — soʻradi Moʻminjon aka.
— Ikki kun boʻldi, — deb aniqlik kiritdi yana bittasi.
— Hoji Shamsuddin akani Bombeyga joʻnatishgan kuniyoq Sing tomon joʻnagandi, — dedi yana bittasi.
Darhaqiqat, bu odam xasta Nodiraxonni Londonga joʻnatish kuni men bilan suhbatlashgan va oʻsha kundan beri koʻringani yoʻq edi.
— Demak, kechasi darvoza ochiq qolib, tashqaridan kirgan usta oʻgʻri yoki sochi uzun bachcha bolalarning ishi bu, — dedi Moʻminjon aka xafa boʻlib.
Jamoadagilar noqulay ahvolga tushib qolishdi. Gumon qilmasligim uchun koʻrpa-toʻshaklariniyu bor-yoʻqlarini tintib koʻrishimni talab qilishardi. Men jamoaga hurmatan uzr soʻradim. Chunki, Moʻminjon aka aytganiday, kechasi uyqu aralash bir begona odamni koʻrganday boʻluvdim. Tushimdir, deb oʻylagandim.
Har narsada bir xayr bor, albatta. Qaytanga shu bahona boʻlib, ishga kirib oldim, shundan ikki yilcha qolib ketdim. Bu orada Nodiraxon ham sogʻayib qaytdi.
Men ham fursatdan foydalanib, Moʻminjon aka maslahati bilan Turkiya elchixonasiga murojaat qilmoqchi boʻldim. Ammo u: “Oldin boshqa bir ish bor”,— deb, meni shahar oʻrtasidagi bir hovliga olib bordi. Gʻoyat chiroyli, oʻrta yoshdagi sipo bir ayol kishi eshik ochdi. Hovlida xuddi ayolning egizagi bir qiz: “Xush keldingizlar”, — deya salom berdi. Xonaga kirdik. Gʻoyat pokiza dasturxon noz ne’matlar bilan bezangan. Fotihadan keyin meni tanishtirgach, ular yordamim uchun qayta-qayta rahmat aytib, minnatdorchilik izhor qilishdi. Men ularni hech koʻrmagandim. Hatto qiz davolanishga ketayotganida ham koʻrganim yoʻq. Keyin qiz qaytadan oʻziga xos nazokat bilan tashakkur bildirib, umr boʻyi meni unutmaslikka ahd qilganligini aytdi. Hech boʻlmasa bir inson hayotining yaxshilanishiga hissa qoʻshganimdan suyundim. Qoʻlbola palov, choy-mevadan soʻng, fotiha qilib, jamiyatga qaytdik. Hovlida odatdagiday yana aziz yurtdoshlar davra qurishgan. Salom berib kirganimizda barchasi chapak chalib, qarshi olganidan hayron boʻldim. Choy ichilib, suhbat boshlanganda kimdir duduqlanib, Hamida opa va qizi Nodiraxondan soʻz ochdi. Goʻyo hamma mening ularga ichkuyov boʻlishim tarafida emish. Haligi yurtdosh nihoyat menga qarab:
— Xoʻsh, nima deysiz? — dedi.
Men birgina gʻamim — Vatan qidirish ekanini, bundan tashqari bunga na moddiy, na ma’naviy jihatdan tayyor emasligimni tushuntirdim. Bekorga bir qizning haqqiga zomin boʻlishni istamasligimni aytdim. Atrofdan luqmalar yogʻila ketdi:“Moddiyga ehtiyoj yoʻq. Ishingiz va hunaringiz bor”,“Arslonday yigitsiz, diniy ilmingiz ham oʻzingizga yarasha. Ma’nan qanday qiyinchiligingiz bor?”,
“Ham ona, ham qayliq topib olish har yigitga ham nasib boʻlavermaydi...”
Ammo men oʻzimni kuyovlikka loyiq koʻrolmas, negadir oʻzimdan shubham bor, irodam zaif edi. Omi Moʻminjon aka sukut qilar, fikrimni uqqanday yuzida andisha alomati sezilardi.
Kimningdir:“Sal jadal boʻling-da, gʻam degan narsa hammamizda ham bor. Qayerda qorningiz toʻysa, oʻsha Vatan-da!” — degan gapi naq jigarimga xanjar urganday boʻldi.
— Ichingizda mendan loyiqroq yigitchalar bor. Bu ishni mensiz hal qilinglar, iltimos, — deya yalindim.
Men takliflarini qabul qilmasam ham, yurtdoshlarimning mehr-oqibatidan xursand edim. Majlisga jimgina quloq solib oʻtirgan keksaroq yoshdagi Hojimat aka oʻzicha bir narsani bilganday, peshana jiyirib turib, bir ibratli hikoya bilan mavzuga yakun yasadi:
— Orifjon yana oʻylab koʻrsin. Javobini erta-indin kutamiz.
Ertasi jamiyatdagilar orasida Kobuldan olti-etti oila Turkiyaga koʻchmoqchi boʻlib, murojaat qilgani haqida gap tarqaldi. Bular goʻyo hozirgacha afgʻonlarga aloqasi boʻlmagan va olmonlar bilan turkistonliklar ozodlik tashkilotiga a’zo boʻlib, olmonlar magʻlubiyatidan soʻng qamalib chiqqanlar va bola-chaqalar emish. Xursand boʻlib ketdim. Niyatim ma’lum boʻlgandan soʻng ham avvalgi masalaga qaytib, oila qilib shu yerlarda qolishga da’vat qilishdi.
Ammo men boshdan beri Turkiyaga niyat qilib qoʻyganimni, xudo nasib qilsa, bir kun farz adosi uchun u pok, muqaddas yerlarni ziyorat qilajagimni soʻzlab, uzr aytdim. Qat’iy qarordan keyin Moʻminjon aka bilan birgalikda rikshaga minib, Turkiya elchixonasiga joʻnadik.
Yoʻlda Moʻminjon aka biroz tashvishlangan boʻldi:
— Hujjatingiz yoʻq. Qanday boʻlarkan?
— Hujjatim bor, — dedim kulib.
— Qani? — dedi hayron boʻlib, — Shu paytgacha ogʻiz ochmaganingizga qoyilman.
— Siz soʻramasangiz nima deb ogʻiz ochaman?
— Boʻpti, qani?
— Mana, — deya boʻynimdagi charm gʻilofli tumorni koʻrsatdim. Buni hazil hayol qilib, dedi:
— Aqlingiz joyidami oʻzi, jiyanim? U uxraviy hujjat foydasiz. Dunyoviy hujjat kerak.
Shundan keyin tumorni yirtishimga toʻgʻri keldi.
— Iye, qoyil-e, bu qayerdan chiqdi?
— Mana shu uxraviy tumordan.
— Bezgak tumoridanmi? Oʻzbekman deysizu, ammo ishingiz puxta, — deya kuldi Moʻminjon aka.
— Ha, bu hujjat umrimning eng katta xazinasi.
Soʻz bilan ovora boʻlib, elchixonaga borganimizni ham payqamay qolibmiz.

* * *
Qorovul yoʻl toʻsib, ruxsat bermay turgandi, ichkarida, maysalar ustida mayda qadam tashlab, u yoqdan-bu yoqqa yurib turgan uzun boʻyli, qoraqosh, xushsuvrat bir odam yonimizga kelib, kimligimizni soʻradi. Qoʻlimdagi bir varaq qogʻozni koʻrsatishim bilan ikkalamizni yetaklab, bino ichiga olib kirib ketdi. Bashang xonadagi kursilardan joy koʻrsatdi. Rasmiy ust-boshini kiyib chiqib, qaytadan qoʻl berib soʻrashib, yaqinlik koʻrsatdi.
— Qogʻoz kimniki?— dedi muloyimlik bilan turkchalab. — Surat yoʻq-ku.
— Meniki, afandim.
Janob Moʻminjon akaga qarab“bizga bir daqiqaga ruxsat”, deganday meni yetaklab, ichkariga boshladi. Qoʻlida qogʻoz, savollarga koʻmib tashladi. Yoshim, kimligim, qayerdan kelganim, nima uchun Turkiyaga ketayotganim, savodim, Vatanim, Turkiya va Turkiston haqida... Mehrim tushganidan unga bir-ikki maqtov soʻzlari aytdim. Albatta, chin dildan. Soʻzlarimdan ta’sirlandimi, Moʻminjon akani ham ichkariga chaqirdi. Iltifot koʻrsatib: “Nimadan qiynalsangiz, bemalol kelavering”, — deya qoʻliga qogʻoz topshirdi. Men ichimdan suyundim. Chunki mendan keyingilarga yoʻl ochilganday koʻrinmoqda edi. Karochida ekkan bugʻdoyim barakali hosil berdi, deya shukr qildim.
Kotib yigitning ikkalamizni darvozagacha kuzatib qoʻyganini koʻrib, bizni toʻsgan qorovul oʻzgacha hurmat koʻrsatdi. Ertasi gerdayibroq kirib bordim. Milliy gʻurur boshimni ham tik qilib qoʻygandi.
Salom berib ichkariga kirishim bilanoq kotib qoʻlimga bir qogʻoz tutqazib, dedi:
— Elchibek majlisda. Manovi hujjat bilan Bagʻdodgacha bemalol borasan. U yerdagi elchixonamizga borib, oʻzingni tanishtirib, hujjatingni koʻrsatsang, yangi hujjat tayyorlab berishadi. Poyezdga pul toʻlamay, Turkiyaga yetib olgach, fuqarolik olib turk boʻlasan, — dedi.
— Men zotan turk oʻzbegiman, afandim, — dedim hurmat bilan.
— Qardoshim, albatta, turksan. Ammo, turk fuqarosi boʻlasan demoqchiman, — dedi kotib hazillashganimni payqab.
— Tashakkur, sogʻ boʻlingiz, — deya oʻzim bilgan besh-olti turkcha soʻzni qatorasiga ishlatib tashladim. — Elchibekka salom va minnatdorchiligimni bildirarsiz. Eshik tagida kotib oʻzining yoqasidagi oy suvratli turk bayrogʻi nishonini olib, mening yoqamga taqib qoʻydi.“Rahmat”,— dedim ona tilimga ham navbat berib.
Jamiyatga qaytganimda vatandoshlar hujjatni bir-bir qoʻlga olib koʻzlariga surtishdi. Xushxabarni eshitib, xoʻjayin koʻziga yosh oldi, tabrikladi.
Moʻminjon aka bilan kemaga chipta olgani bordik. Chiptachi hujjat soʻrab qoldi. Gʻurur bilan hujjatni koʻrsatdim. Zarhal yozuvli hujjatni koʻrib, koʻzi qinidan chiqquday boʻldi, boshini hurmatan likillatib, chipta berdi. Ayni paytdagi gʻurur va sevinchimni qay qalamda qay soʻz bilan ta’riflay? Bu mas’ud daqiqalarni Vatandan yiroqda, xoru zorlikda sarson-sargardon yurganlargina his etadi, xolos.
Kuzatishga chiqqan Karochida yashovchi aziz yurtdoshlarim, hamshaharlarim qadrini yana ham teranroq tuydim. Hamyurtlarsiz muhojirot dunyosining bir zindondan ne farqi bor! Men yuqorida oppoq ust-bosh kiygan yurtdoshlar pastda bir-birimizga koʻrinmay qolgunimizcha qoʻl silkishdik.
Kechki payt bir orolchada toʻxtadik. Ba’zi yoʻlovchilar kemadan tushib, qayiqchalarga minib, qayoqqadir joʻnashdi. Ikki kun ichida uch-toʻrt orolchada toʻxtab, uchinchi kuni Maskad degan joyga yetib keldik.
Men chipta olarkanman, yoʻl kira haqi toʻlab, oshxona haqini bermagan ekanman. Yurtdoshlar olib chiqqan nonu meva, mayda-chuydalar ham tugab, och qolish ehtimoli koʻrindi. Maskadda yuk tushirish uchun 12 soatcha toʻxtab qoldik. Non masalasida hayron boʻlib, yuk olib borayotgan qop-qora, barzangi, dudoqlari qalin, vahshiysifat, ammo koʻzlari ichidan kulib turgan bir hammolga murojaat qildim. Uqdi shekilli, meni bir panaroqqa yetaklab, past ovozda: “Sen sunniymisan”,— deganday duduqlandi.
— Alhamdullilloh, sunniy, — dedim iftixor bilan. Qora odamning ismi Hanif ekan. Hanif menga imo-ishoralar bilan “shu yerda kutib turishimni” tushuntirdi. Chorak soatcha koʻzdan yoʻqolib, qaytib keldi. Qoʻynidan oq qogʻozga oʻrogʻliq nonni chiqazib, menga tutdi. Rahmat bildirib, bir qismini bermoqchi boʻldim. Ammo u: “Ahu, ahu”, — degancha uzoqlashdi.
Xizmati uchun minnatdorchilik izhor qilib fotihaga qoʻl ochgach, u ham qayta yonimga kelib, bir narsalar deya duo qildi. Xudo bandalarini har xil qilib yaratarkan. Qora odamdan koʻngli oqlar, oppoq kishilardan koʻngli qoralar chiqarkan. Xudoning karomatiga qoyil boʻlmay iloj yoʻq. Yetti kun arab chegaralari boʻylab, Baxrayn, Maskad va yana bir muncha joylardan oʻtib, sakkizinchi kun deganda turli suvlar birlashib, dengizga quyiluvchi katta, keng daryoga yoki havzaga yetib keldik. Ikki tomon, xususan, Iroq qirgʻoqlari yam-yashil, qalamday toʻgʻri, sanoqsiz xurmo daraxtlari osmonga boʻy choʻzgan. Eron qirgʻoqlarida koʻproq neftь ishxonalariyu, binolar saf tortgan. Bir joyda kemaga yuk ortuvchi hammollardan bittasining egnida katta lotin harflari bilan “Turkiston” deb yozilgan kiyimini koʻrib juda ham hayratlandim: “Voajab! Butun dushmanlarimiz muqaddas Turkiston nomini oʻchirmoqchi boʻlib turganda bu qadrshunoslik fikri kimning aqliga kelgan ekan-a?”
Oʻylanib turganimda ingliz bayrogʻiga koʻzim tushib qoldi. Demak, ushbu manzil ham, “Turkiston” libosli mardikor ham turkistonlik boylarniki emas. Xoʻrsindim. Yana kim biladi deysiz. Oʻsha“Turkiston” bilan gaplasha olmadim. Sakkizinchi kuni peshindan oldin Basraga yetib keldik. Havo jahannamday yonardi. Qorovullarning turqi badburush. Hammollarning baqir-chaqiri quloqni qomatga keltiradi. Hamma bitta-bitta tushib, bojxona tomon yurmoqda. Men ham ergashib, bojxonachi oldiga bordim. Tugunchamdan boshqa narsam yoʻq. Qoʻlimdagi qogʻoz-hujjatni koʻrgan bojxona ma’muri ikkilanibroq:
— Turk? — dedi barmogʻi bilan nuqib.
— Ha, turk, — dadil javob berdim, men.
— Hoʻ! — dedi koʻzi qinidan chiqquday boʻlib.
Aftidan tarix oʻqimaganga oʻxshardi. Agar oʻqiganida, Iroq tuproqlarida adolat oʻrnatganlar Turkistondan kelgan turklar ekanini bilgan boʻlardi.
Meni bir xonaga yetaklab, boshdan-oyoq tekshirib, gʻayri qonuniy narsa topolmagani alam qilib, gʻijindi. Chunki pulimni ham tiyinigacha yozdirgandim. Oxiri meni it quvganday qilib, bojxonadan chiqarib yubordi. Hayron boʻldim. Bu baraka topgurlar dagʻalardan ham oʻtib tushadi-ku... Asfalьt yoʻllar saqichday erib, domiga tortguday bilqillaydi.
Bekatda koʻp turmadim. Taksilar gʻiz-gʻiz oʻtib turibdi. Bittasiga ishora qildim.
— Shaharga qanchaga olib borasan?
— Dinormi?
— Yoʻq, dollar.
Yoniga chaqirib, qulogʻimga: “Dollar mamnu’1”, — dedi. Fahmlab yelka qisdim. U yoq, bu yoqqa alanglab olgach: “Xamsa2 dollar”, — dedi besh barmogʻini koʻrsatib. Sutdan ogʻzi kuygan qatiqni puflab ichar, deganlariday, boʻsh kelmadim:
— Bir dollar.
“Yoʻqol” deganday qoʻlini yelpidi. Orqadan boshqa taksi kelib toʻxtadi. Afti-angorimdan til bilmasligimni sezib, uch barmogʻini koʻrsatganicha bir narsalar dedi. Men:
— Ikki dollar, — dedim. Oʻylanib turib, rozi boʻldi. Demak, bu yoʻl ikki dollarlik yoʻl ekan. Sevindim. Olib borib, bir rasta oldiga tushirib qoʻydi. Doʻkonlaru taxlanib qoʻyilgan matolarni koʻrib, ogʻzim ochilib turuvdimki, roʻparamdan qoʻlida bir dasta alaqchin doʻppi koʻtargan oʻzbek bashara odam koʻrinib qoldi. Qorayib, arablashib ketgan. Ammo koʻzi va nimasi bilandir oʻzbekligi sezilib turardi.
U ham menga koʻzi tushgach, xuddi kutib olgani chiqqanday: “Xush kelibsiz, hamyurtim”, — deya quchoq ochdi. Xudoyimga shukr qilib, soʻrasha ketdik. Uning doʻppilari, mening boʻxcham odamlar oyogʻi ostida dumalardi. Oʻtkinchilar bizga ajabsinib, malollanib qarar, lablarini burib oʻtib ketishardi. Koʻz yoshi desangiz, daryo. Soqqa topib olgan bolalarday bir yigʻlab, bir kulib, sochilgan narsalarni yigʻib olgach: “Bir joyga borib oʻtirsak”, — deb taklif qildim. Ammo hamrohim:“Bu shialar masjidi, narigisiga bora qolaylik”, deya oʻsha yoqqa yetakladi. Hayron boʻlib yuziga qaradim.
— Nomim Qosimjon. Aslim Oʻshdan — jalolobodlikman. Rafiqam kobullik dagʻa.
“Oʻh”, dedim ichimda,“bu bechora zindonda yashar ekan-ku. Qiyomatda toʻgʻri jannatga kiradi, Xudo xohlasa”. Navbati bilan oʻzimni tanishtirdim.
U qayta quchoqlab, oʻz dostonini soʻzlab ketdi. Ammo men oʻzimdamasman, gaplari bir qulogʻimdan kirib, narigisidan chiqib ketayapti. Yolgʻiz“xotinim dagʻa” degani qulogʻimda qolgan. Bir choyxonaga bordik. Havo yondirayapti. Yaxna suvni koʻnglim tusagan. Oshnam choy chaqirib, mehmon qilmoqchi boʻldi. Birpasda arab bola stakanchada choy olib keldi. Choynak yoʻqligiga hayron boʻlganimni koʻrgan Qosim aka kulimsirab dedi: “Xavotirlanmang, yana olib keladi”.
Bulbulning koʻz yoshidaygina sovub qolgan choyni bir koʻtarishda yutdim. Hayotimda ilk bor bunaqa choyxoʻrlikka roʻpara kelishim. Mezbonim yana choy chaqirmoqchi edi, men unamadim. Pulni toʻlagach: “Uyga boramiz”, — deb turib oldi. Charchaganimni bahona qilib, meni biror arzonroq mehmonxonaga eltib qoʻyishini soʻradim. U xafa boʻlganday, unamadi. Sira koʻnmaganimdan keyin bir kechasi besh dollarlik mehmonxonaga olib borib qoʻydi.“Rahmat” deb xayrlashdim. Qosim aka keta-ketguncha necha bor qayrilib qararkan, qoʻl yelpib, koʻzini arta-arta koʻzdan gʻoyib boʻldi.
“E, Xudo, — dedim oʻz-oʻzimcha. — bu shahri azimda hamyurtlarsiz bir oʻzi qanday yashab kelayapti ekan. Uyda dagʻa rafiqasiga qanday chidaydi?” Aytishiga qaraganda, besh yildan beri ilk bor hamyurtini, ya’ni meni koʻrib turishi ekan. Farzandi yoʻq, yoshi bir joyga borgan...
Yuvinib, biroz yengillashib, uzandim. Uxlamoqchi boʻluvdim, uxlolmadim. Basrasi jahannamning oʻzi ekan. Toʻlgʻonib, Qosimjon akani oʻylab, goʻyo oynada oʻzimni koʻrardim. Bomdodga yaqin uxlab qolibman. Mehmonxonachi uygʻotganda soat 10 larga borib qolgan, tashqarida Qosim aka kutib turardi.
Uzr soʻrab, qazo adosidan soʻng, tanovul qilgani bozorga tushdik, keyin stansiyaga borib, Bagʻdod poyezdiga chipta oldik. Ertasi oqshom joʻnar ekan. Demak, ertagacha hali ancha vaqt bor. Hamrohim bilan bir oshxonada men tanimagan taomlardan tamaddi qilgach, vaqt zoye qilmay, ba’zi joylarni koʻrmoqchi boʻldim. Ammo Qosimjon“oftob urib, kasal boʻlib qolasiz”, deya yoʻl bermadi. Majburan mehmonxonaga borib, choyxoʻrlik qildik. U yer-bu yerlarga borishdan koʻra doʻst suhbati gʻanimat, dedim.
Qosimjonning soʻziga qaraganda bir kechaligi 25-50, hatto 100 dollarlik mehmonxonalar bor ekan. Sarrofga borib, 50 dollarni dinor qilib oldim. Ertasi oqshom Qosimjon aka kuzatgani keldi, yigʻidan koʻzlari qizarib ketibdi. Hamdardlik bildirib: “Yuring, Turkiyaga ketaylik”, — dedim. U uzoqlarga tikilib turib:“Xudo xohlasa”, — deb qoʻya qoldi. Ajrashish payti keldi. Na undan, na mendan sado chiqadi. Jimgina quchoqlashdik. Yuragimizdan joy olgan“Vatan” hidining yarmi unda, yarmi menda, soʻzsiz xayrlashdik.
Ertasi peshinga yaqin Bagʻdodga kirib keldik. Darhol Turkiya elchixonasi tomon uchdim. Bino tepasidagi oy-yulduzli bayroqni koʻrib, salom berdim. Darvozabon mirshabga vaziyatni uqtirgach, mirshab qayergadir qoʻngʻiroq qildi. Ichkaridan boʻy-basti kelishgan bir yigit chiqib, meni ichkariga yetakladi. Juda katta, chiroyli bezatilgan sahna toʻrida 50 yoshlar chamasi bir zot eski qadrdonlarday istiqbolimga yurdi, qoʻl berib soʻrashdi.“Xoʻsh, xizmat?”, deganday iliq nazar tashladi. Men hujjatlarimni chiqarib berdim. Oʻqigach, boshqatdan quchoq ochib, yuz koʻzimdan oʻpib dedi:
— Arslonim, ota yodgorim, boboyigit, xush kelibsan, oʻzbegim...
Hoʻngrab yigʻladim. Yupatmoqchi boʻlsa-da, oʻzimni tutolmadim.
— Oʻgʻlim, yigʻlama, — derdiyu oʻzi ham yoshli koʻzlarini qayga yashirishni bilmasdi.
Keyin bardoqda sovuq suv, bulbulning koʻziday sopol piyolada qahva oldirib keldi. Oʻzi oyoqda, men kursida, oʻtirib qahva ichdik. Qahva—kuygan noʻxat ta’midagi bir ichimlik. Zoʻrgʻa yutib, ustidan suv ichib yubordim. Keyin bilsam, turklar eng mumtoz, hurmatli mehmonlarini qahva bilan siylasharkan. Bizda“bir kun tuz yegan joyingga qirq kun salom ber” deganlaridek, turklarda“bir qultum qahvaning hurmati qirq yil” degan ibora bor ekan. Men esa nafaqat xizmat, hatto jonimni berishga ham tayyorman. Turk dunyosi uchun, turk uchun, Turkiston uchun, tugʻilgan yerim, kindik qonim toʻkilgan tuproqlar uchun har zamon xizmat qilishga tayyorman.
Hujjatlar tayyor boʻlgach, mehribon kishi:“Nomim Behja, turkman, biygachiman”, — deya oʻzini tanishtirdi. Mamnuniyat bilan qoʻlini oʻpdim.
— Birga ovqatlanamiz, — dedi u.
Uyalganimdan dovdirab, ming bahona bilan uzr soʻradim.
— Oʻzing bilasan, oʻgʻlim. Mayli, qachon joʻnamoqchisan?
— Hoziroq, — dedim oʻylab oʻtirmasdan.
— He, yoʻq! — dedi u. — Hazillashayapsanmi? Chilan, ya’ni poyezding ketishiga hali ikki kun bor.
Yonidagi yigitga pul berib:“Chipta olinglar”, — dedi. Yigit gʻoyat vazmin, sipo. Savollar berib tanishgan boʻldi. Koʻproq: “Ruscha bilasanmi, ruslarni yaxshi koʻrasanmi?”— deya shoʻrolarga munosabatimga qiziqdi. Men: “Oʻlkamni tanigan, xalqni hurmat qilgan, tan olgan teng millatni yaxshi koʻraman. Bosqinchilardan nafrat qilsam ham, agar chiqib ketishsa, uning millatidan nafrat qilmayman, hatto yaxshi koʻrib qolishim mumkin”,—dedim. U kulib, ajoyib bir qarash qildi. “Insonning ishi qiziq-da”— dedi choʻzib. Nima demoqchi, tushunmadim. Borib chipta oldik.
Meni bir mehmonxonaga joylab, ikki kechalik yotoq va ovqat pulini toʻlab,“Xudoga omonat, oʻgʻlim”, — deya xayrlashdi. Mehmonxona juda salqin va pokiza. Mazza qilib uxladim. Ertasi kuni barcha tarixiy joylarni, koʻp ziyoratgohlarni, bozorlarni aylanib, Dajla daryosi qirgʻogʻida baliqxoʻrlik qildim.
Yoʻlga chiqadigan kunim “Masjidi oʻzbekiya” jome masjidida peshinni oʻqib, bu osori atiqani meros qilib qoldirgan ajdodlarimiz haqiga duo qildim. Katta koʻcha boʻyida gʻoyat keng hovli, ichida kamida ming kishi sigʻadigan sahn va ichkarida mehmonxona, musofirlar uchun 8-10 xona, yana bir hovlicha bor. Ammo ichkarida arablar istiqomat qilmoqda. Aytishlaricha, orqasi askarxona boʻlgani uchun bu jome masjid yaqinda yoʻq qilinib, oʻrniga zamonaviy askarxonalar bino qilishmoqchi ekan.
Biz turkistonliklar yolgʻiz vatanda emas, balki chetdagi, goʻyo odil musulmon oʻlkalarda ham haqsizlikka uchragan mazlumlarmiz. Afsuslanishdan boshqa chora yoʻq. Masjid devori soyasida mayda-chuyda sotib oʻtirgan Muhammadali ismli yurtdoshga duch keldim. Yaqinda Vatanga qaytish umidida ekan, 80 yoshdagi onasi bilan yasharkan. Yurt sogʻinchida yurak-bagʻri kuyib yurgan bu yigit dardiga davo topganday, meni kuzatib qoʻymoqchi boʻldi. Asr payti bekatga birga chiqdi. Koʻz yoshi sel boʻlib oqar, bir kuni ilohiy adolat qaror topishiga umidvor. Vatan ozod boʻlib, haqsizlar Xudoning gʻazabiga uchrashiga ishonchi komil boʻlganidan tasalli topardi. Bekatga borganimda Basra temir yoʻlidan kengroq boshqa temir yoʻl ustida bir qator vagon turibdi. Oʻtxona ustida turk bayrogʻi hilpirardi. Vagon derazalaridagi pardalarda oy-yulduz nishonasi. Moviy rangli vagon, ustiga lotin harflarda juda katta qilib:“Turkiya jumhuriyat davlat temir yoʻllari — Istambul, Bagʻdod turist ekspressi” — deb yozib qoʻyilgan.
Chidayolmay, sevinchdan piqillab yigʻlab yubordim. Muhammadali aka oʻksib-oʻksib koʻz yoshi toʻkardi. Aslida ikkalamiz ham nima uchun yigʻlayotganimizni bilmasdik. Ammo ichimizni toshirgan tuygʻu shuki, biz millat edik, inson edik. Xudovandi karim hech bir millatni bayroqsiz qoʻymasin, degan duo bilan Yaratganning oʻziga sigʻindik. Muhammadali aka bilan qayta-qayta quchoqlashib xayrlashgach, boʻxchamni quchoqlab, poyezdga irgʻib minib oldim. Pastda qolgan ma’yus yurtdoshimning bukilib qolgan qaddi-qomati, sel boʻlib oqayotgan koʻz yoshi hali-hali esimdan chiqmaydi.
Chipta tekshiruvchi hujjatlarimni tekshirgach, haddan tashqari yaqinlik koʻrsatdi. Hatto dam-badam choy, yegulik olib kelib, xabar olib turdi. Poyezd Iroq chegarasidan Turkiya tomon yaqinlashganda xushsuvrat turk mirshabi yoʻlovchilarni tekshirgach, navbat menga kelganda alohida bir yaqinlik koʻrsatib, harbiychasiga salomlashdi:
— Xush keldingiz, Ota yodgori qardoshim, — deb erkaladi. Chegara, askarxona tomidagi Buyuk Turk bayrogʻi guyo shahidlar qoni kabi samoda hilpirab, xayolni tortar, hayajondan ichlarim dir-dir titrar edi. Haligi turk mirshab ahvolimni angladi chogʻi, Suriya politsiyasiga hujjatlarimni koʻrsatib, yoʻlboshchilik qildi. Poyezdimiz Turkiyaning Islohiya bekatiga kirgach, turk mirshabi qarindoshini kutgan kabi qoʻlida gul bilan qarshilab, iltifot koʻrsatdi. Uch soatcha mehmondorchilikdan keyin shaharning mashhur uzumlari bilan mehmon qilishdi. Koʻkalamzorlar ustidagi lolarang turk bayrogʻi shabadada yengil hilpirab, ogʻriqli qalbimni ohista silayotgan kabi jonim huzur qilardi. Atrofimda turkona iltifot, soʻzlashuv, tovushdagi yumshoq ohang, qardosh til ta’sirida oʻzimni ona-Vatandagiday his etdim.
— Oh, ona tilim, jon tilim, izzatu nafsim, gʻururim ifodasi oʻzbek tilim. Mana senga tengdosh, ildizi bir qardosh, birodar tili. Arablar bilan chegaradoshlikdan orada arabcha soʻzlashganlar ham bor. Ikki kecha, ikki kunduz togʻu, tosh, katta-kichik shahar oshib, Istambulning Haydar bekatiga yetib keldik. Yoʻlda Jahon, Sayhon daryolarini koʻrib, Vatandagi Sayxun, Jayxun daryolarim yodimga tushdi. Yurtdoshlik, dindoshlik, tildoshlik qandoq ham goʻzal-a!
Poyezddan keyin, dengizda 45 daqiqacha suzib, boshqa dunyo, ya’ni Turkiyaning Ovrupo qismiga oʻtdim. Taksi ushlab, tarixiy Sulton Ahmad maydoni yaqinidagi oʻzbeklar koʻchasi, oʻzbeklar takyaxonasi, ya’ni musofirxonasiga yetib oldim. Uch qavatli bu binoning uchinchi qavatida kamida uch yuz kishi sigʻadigan bir masjid va tevaragida mehmonxonalar bor. Bir zamonlar buxorolik Qushbegi tomonidan turkistonlik hojilar uchun musofirxona maqsadida qurilgan bu bino oldidagi xonalarda bir koʻp yurtdoshlar, xonadonlar, vaqtincha yashab, ishlarini yoʻlga qoʻyishgach, chiqib ketishgan.
Menga zina ustidagi kichik bir xonachani boʻshatib berishdi. Oʻrnashib oldim. Keldi-ketdi va dasturxon ochgan yurtdoshlar koʻpayib, ancha oʻzimga kelib qoldim. Gʻamli kunlar ortda qolgani shukronasiga har hafta kamida besh-olti kishini mehmonga chorlab, doʻst-yorlar orttirdim, ishga shoʻngʻib ketdim. Pazandalik hunarim asqotib, yurt-doshlar orasida tilga tushdim.
Belimni rostlab, gʻamim biroz aridi, kam-koʻstsiz yashayotganimdan mamnunman, ammo eski dard — to Vatanim mustaqil boʻlmas ekan, koʻngil xotirjam boʻlishi amri mahol. Istanbuldagi yurtdoshlar Turkiston va milliy mustaqillik yoʻlida ustuvor turganini koʻrib, ich-ichimdan bir quvoniq kelib, umidlanardim.
Chunonchi, qoʻqonlik doʻxtir Solijon Erkin boshchiligidagi Turkiston milliy jamiyati nashrlari shu yoʻlda faoliyat olib borayotganlardan. Goh takyaning keng bir xonasida milliy liboslar koʻrgazmasi tashkil etilar, goh yigʻilishlarda milliy oʻyinlar, milliy taomlar namoyish qilinib, qadriyatlar esga olinardi. Hatto Nav-roʻzlarda sumalak pishirib, ajdodlar an’analarini tiklashga urinishardi. Keyinchalik, Turkiya madaniyat markazlari yordamida Turkiston koʻmakchi jamiyati faoliyat boshladi. Madaniy, siyosiy va ijtimoiy faoliyatlar yerlik turk qardoshlar ichida e’tibor topa bordi, hatto davlat idoralari nazariga tushdi.
Jamiyatlarning siyosiy faoliyat olib borishi man qilingan boʻlsa-da, biz, turkistonliklar, bu borada erkin edik. Xususan, urushda asir tushib, keyin Turkiya homiyligida yurtga olib kelingan hamyurtlarning hayoti turk qardoshlar orasida alohida e’tiborga ega edi. Bir zamonlar Turkiya istiqlolida ishtirok qilib, shahid boʻlgan turkistonliklar Afgʻon pasportlariga ega boʻlganlari uchun afgʻon hisoblanishar, bu afgʻonlar manfaatiga xizmat qilardi. Turkistonliklar va jamiyatlar orqali haqiqat roʻyobga chiqib, men va menga oʻxshaganlar e’tiborga tushib qoldik. Rasmiy idoralarning bizlarga koʻrsatgan aloqa va e’tiboridan choʻchigan shoʻrolar turkistonliklarni ichidan yemirish maqsadida oramizda yurgan duduq Mahmudga oʻxshagan maxfiylar borligini rivoyat qilishardi. Vatandan ayro muhojirlarga “Vatan xoini”, ularni yomonotliq qiluvchilarni esa “Vatanparvar, millatchi” deya bong urayotganlar Mahmudning dumlari ekanligini aniqlaganlar bor edi. Xalq ikkilanib qolgan. Ammo egri oʻltirib, toʻgʻri soʻzlaganda qaysi tomonda boʻlishidan qat’iy nazar boy-kambagʻali, yoshu qarisi, hammasiyam Vatan, Turkiston va turk-lar uchun har zamon jon fido qilishga tayyor yurtdoshlar edi. Vatan bilan aloqa bogʻlash uchun men ham bir necha bor qishlogʻimga xat yozib, qarindosh-urugʻimni qidirgandim. Afsuski, ular yo surgun qilingan boʻlardi yoki qoʻrquvdan bizlardan tonishardi. Asl maqsadi chetdagi turkistonliklar orasiga fitna suqish boʻlgan Toshkentdagi “Doʻstlik jamiyati” xat yoʻllab, goʻyo bizlarga yordam bermoqchi boʻlardi.
Men ham qoʻrqmay, jasorat bilan bilib turib xatlashardim. Chunki jamiyat boshida aqli raso, xususan, samarqandlik Ziyomiddin aka, undan boshqa shoir Miad Hakimov, Ramz Bobojon va Ahmad Luqmon degan vatanparvar, koʻngli oq, devyurak kishilar bor edi. Bular asli ruhan Vataniga sodiq kishilar edilar.
Yaqin kelajakda yorugʻ kunlar umidi bilan yaxshi niyatlarda chetdagi yurtdoshlar bilan aloqa bogʻlash payiga tushgandim. Shu sababli takyadagilar orasida shov-shuv koʻtarildi. Qiziq, umrida bir bor Vatanni eslamaydiganlar vatanparvaru, bizga oʻxshashlar, baxtsizlar qora boʻlib qolishgandi. Men parvo qilmay, munosabatni uzmay, Vatandan tarqatilgan puch xabarlar orasidan yashirilgan toʻgʻri xabarlar chiqib qolar, degan umidda edim. Va bu umidim puchga chiqmadi. Chunonchi, 1988 yildan boshlab sovetlar qurgan soxta imoratning mixlari oʻynab, Gorbachyov boshchiligida“qayta qurish” rejalari chizilib,“erkin fikr” kabi iboralar quloqqa chalinib qoldi. Toʻgʻrisi, 70 yil zulm ostida kaltak yeb mehnat qilgan, asl jumhuriyat xalqlariga yangicha siyosat asosida sirtini silab turib, yaxshi gap bilan avrab, yana ham koʻproq foyda olmoqchi boʻlishardi. Ammo“qayta qurish” bir turtki boʻldiyu ichdan yetilib kelgan ozodlik tuygʻusi junbushga keldi. Qadim Turkiston jumhuriyati milliy xalqlari ham fursatni gʻanimat bilib, milliy tuygʻu otashida haqlarini talab va himoya qila boshladilar. Bu yogʻi oʻquvchiga ma’lum. Oʻzbekiston 1991 yil 1 sentabrda oʻz milliy bayrogʻini tikladi.
Oʻzbekiston gazetalari Prezident I.Karimovning“Biz nima uchun birovlar oldida tiz choʻkishimiz kerak? Biz oʻz xalqimizning xohish istagiga qarab ish koʻrishimiz kerak” kabi fikrlar bilan chiqa boshladi. Bu haqiqiy uygʻonish edi. Nihoyat, Turkiston, xususan, oʻzbek xalqining butun dunyo diqqatini oʻziga jalb etganligi ulugʻ saodat edi. Men oʻzimga achinib ketaman, chunki bir umr bugʻdoy ekib, arpa oʻrib keldim.
Takyada uzoq qolishim menga toʻgʻri kelmayotgandi,“Hazrati Ayub” tomondan bir hovli sotib olib, oʻsha yerga muqim oʻrnashdim. Mabodo Vatanga qaytolmasam, shu tabarruk yerda xokim qolar, deb oʻyladim.
Vatanga qaytish harakatlaridan natija chiqmadi. Men siyosatchi emas, oddiy inson edim. Shoʻrolarda insoniy tuygʻu oʻrniga hayvoniy tuygʻu hokim edi. Shu bois ham u abadiy qololmadi. Xudoning adolati tajalli qilib, shoʻrolar parchalanib, aziz oʻlkam ozod boʻldi. Ochilgan darvozalardan biz tomon kirib kelgan, men doim sogʻinib kutganim yurtdoshlarimga hamisha bagʻrim ochiq. Oʻrni kelganda ba’zilarga moddiy va ba’zilarga ma’nan yordam berib, yoʻl koʻrsataman. Ha, oralaridan bitta-yarimta jonkuyar qarindoshim chiqib qolarmikan deb umid qilaman-u, ammo umidlarim puchga chiqadi. Hozircha hech kim chaqiruv qogʻozi yuborib, Vatanga da’vat etganicha yoʻq.
Mazlum Vatanga-ku, borolmagan edim, endi Olloh madad bersa, ozod Vatanga bir kuni qaytib borish menga ham nasib etar. Chunki Vatan sogʻinchi dilu jonimni yoqmoqda. Xayr, Xudo iymondan ayirmasin. Vatan omon boʻlsin, Vatan sogʻ boʻlsin! Rangi roʻyim somon boʻlsa ham, mayli, ona-yurtim omon boʻlsin. Avvalda ham, hozirda ham hech qanday qiyinchilik va judolik meni fikriy, gʻoyaviy yoʻlimdan qaytarolgani yoʻq.
Biz esa Vatanimizga sigʻmadik, ammo Vatan muhabbati, Vatan orzusi bilan oxirat ostonasigacha yetib kela olibmanmi, demak bundagi hikmat ham Ollohimga ayondir. Omon boʻlingiz...
Jabrdiyda oʻzbek xalqi tarixida shunday davrlar boʻlganki, fan va madaniyat ahli erkin nafas olish, yayrab-yashnab ijod qilish, ilmiy asarlar yaratish uchun boshqa yurtlarga ravona boʻlganlar. Ammo bolьsheviklar tarix sahnasiga chiqqanlaridan keyin koʻhna Turkiston va turkistonliklar hayotida shunday mushkul davrlar boshlandiki, ozgina yer-suvi boʻlib, emin-erkin yashayotgan kishilar “quloq” qilindi, yer-suvi, mol-mulki tortib olinib, oʻzlari aziz jonlarini, bola-chaqalarini XX asrning“ya’juj-ma’juj”laridan saqlab qolish istagida xorijiy mamlakatlarga bosh olib ketdilar. Ularning bir qismi chegara joylarda tutib olinib, otib tashlandi, boshqa bir qismi Amuni kechish chogʻida daryoga gʻarq etildi, omon-eson qolganlar esa Xitoy, Afgʻoniston, Turkiya, Saudiya Arabistonidan boshpana topdilar.

* * *
“Jahon adabiyoti” jurnali sahifalarida “Bugʻdoy ekib, arpa oʻrganlar” qissasi e’lon qilinayotgan Sobir Sayhon – zolim falakning gardishi bilan oʻzga yurtlarga borib qolgan va oʻsha yerda palak yozgan minglab vatandoshlarimizdan biri. 30-yillarning boshlarida qishloq ahli boshiga tushgan ofat uning oilasini ham chetlab oʻtmagan. Shoʻro hokimiyatining zugʻumu zoʻravonligidan joni halqumiga kelgan boshqa fargʻonaliklar qatori, uning ota-onasi ham 1931 yili kindik qonlari toʻkilgan Varzak qishlogʻini bir umrga tashlab ketishga majbur boʻlishgan. Shu vaqtda Sobirjon hali chillasi chiqmagan chaqaloq edi. Yarim kechasi solga oʻtirib Amudaryoni kechib oʻtishda, bir tomondan, orqadagi qizil askarlar, ikkinchi tomondan, oldindagi afgʻon sarbozlari yogʻdirgan oʻq yomgʻiridan qanchadan-qancha begunoh yurtdoshlari, qoʻni-qoʻshnilari halok boʻlishgan. Ammo oʻttiz kunlik chaqaloqqa Ollohning rahmi kelib, u ota-onasi bilan birga shoʻrolarning “qil koʻprigi”dan tirik oʻtgan. Sobir afgʻon tuprogʻidagi xorlik va zorliklar, sarsonu sargardonliklardan ham omon chiqqan. Taqdir unga Turkiyaning toza havosi bilan nafas olib yashashni ravo koʻrgan ekan, mana hozir u Istanbuldek dunyoning eng goʻzal shaharlaridan birida istiqomat qilib kelmoqda.
Fargʻona viloyatining Toshloq tumanidagi Varzak qishlogʻida tugʻilgan va shu qishloqni, aytib oʻtganimizdek, oʻttiz kunlik “jish” paytida tark etgan Sobir Sayhon butun ongli hayoti davomida Vatanga sogʻinch hissini bir daqiqaga boʻlsa-da yoʻqotmadi. SSSR degan temir qoʻrgʻonning devorlari nuray boshlashi bilan u oʻz qishlogʻi va hamqishloqlarini, osmonida istiqlol quyoshi porlagan oʻzbek diyorini koʻrgani, ona-Vatan havosi bilan toʻyib nafas olgani keldi.
Xorijiy olamda ona yurtini sogʻinib-qoʻmsab yashagan, muhtasham binolar peshtoqida hilpirab turgan 12 yulduzli bayroqni koʻrib, koʻz yoshlarini yashira olmagan bunday vatandoshlarimiz oz emas. Ammo Sobir Sayhon ulardan qator fazilatlari bilan ajralib turadi. Bu fazilatlaridan biri va jurnalxonlar uchun, ayniqsa muhimi, uning shoir va adibligidir. Sobir Sayhonning “Toʻlgʻanoy”, “Adashganlar”, “Silsila” degan qissalari, “Vatan qidirgan yigit” nomli qissa va hikoyalar toʻplami Toshkentda chop etilib, kitobxonlarga manzur boʻlgan. Bu asarlarni oʻqigan kitobxon Sobir Sayhonning taqdirning qanday xatarli soʻqmoqlaridan oʻtib, Inson boʻlib qolganini, bagʻrida nafaqat vatansevarlik, balki oʻzbekona kenglik, tantilik, oliyjanoblik, mehr-oqibat singari ezgu xislatlar ham joʻshib turganini yaxshi biladi.
Oʻtgan asrning 80-yillarida, aniqrogʻi, mustaqillik arafasida sobiq shoʻro mamlakatida hayotbaxsh shabadalar esa boshladi. Biz shu davrda Buloqboshi taxallusi bilan she’rlar yozgan, Tohir Chigʻatoy ism-sharifi bilan ilmiy va adabiy-tanqidiy maqolalar e’lon qilgan, fanning turli sohalari boʻyicha professorlik unvoniga sazovor boʻlgan vatandoshlarimiz borligidan xabar topdik. Bu, biz uchun quvonarli voqea edi. Ammo ilm boshqa olam-u, badiiy ijod – boshqa olam. Shoirlik Buloqboshining kasb-kori boʻlmagan. Umuman, shoirlik – kasb emas. She’r yozish begona yurtda istiqomat qilayotgan Buloqboshi uchun Vatan tuygʻusi bilan yashashning bir shakli edi. Shuning uchun ham uning she’rlariga hozirgi oʻzbek she’riyati erishgan yuksaklikdan turib yondashmasligimiz lozim. Xuddi shuningdek, Sobir Sayhonning she’rlarini ham she’riyat muxlislariga professional shoirning she’rlari deb taqdim etib boʻlmaydi. Shoirlik – uning havasi.
Uning, masalan, Husniddin Sharipovdek she’r yozishi uchun Gʻafur Gʻulom, Hamid Olimjon, Mirtemir she’rlarini oʻqigan, Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Jumaniyoz Jabborovlar bilan bir adabiy muhitda yashagan boʻlishi lozim. Shuning uchun ham Sobir Sayhon oʻzini faqat havaskor shoir deb biladi. Lekin uning qissa va hikoyalarini oʻqigan kitobxon muallifda badiiy did va dil borligini sezmay iloji yoʻq. Sobir Say-hon boshidan koʻp yaxshi va yomon voqealarni oʻtkazgani, undan ham koʻproq yaxshi va yomon kishilarni koʻrgani tufayli uning nasriy asarlaridan u yashagan, u orzu qilgan, unga qanot bagʻishlagan hayot nafasi ufurib turadi.
Sobir Sayxon nasriy asarlarining menga, ayniqsa, manzur boʻlgan jihatlaridan biri oʻzbekona rangin tilidir. Zamona zayli bilan 30-yillarda oʻz vatanlarini tashlab, xorijiy mamlakatlarda yashashga majbur boʻlgan vatandoshlarimizning, xususan, Sobir Sayhonning qissa va hikoyalari tili va uslubida ohori toʻkilmagan soʻzlarni, lisoniy soddalik va tabiiylikni, oʻzbekona uslub jilolarini koʻrib, quvonmay ilojingiz qancha...
Shoyad, Sobir Sayhon uzoq ijodiy umr koʻrib va yanada badiiy baquvvat asarlar yozib barcha muxlislarini xushnud qilib yursa.

Naim KARIMOV,
filologiya fanlari doktori,

professor

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Буғдой экиб арпа ўрганлар (қисса) [Sobir Sayhon] 408
2	Yurt sogʻinchi (qissa) [Sobir Sayhon] 3996
3	Юрт соғинчи (қисса) [Sobir Sayhon] 556

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62387
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57622
3	Gʻazallar [Nodira] 40481
4	Guliston [Sa’diy] 36535
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23276
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23160
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21581
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19509
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18633
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14452