Odil Yoqubov asarlari turk tilida [Tohir Qahhor]

Odil Yoqubov asarlari turk tilida [Tohir Qahhor]

Oʻtgan asrda romanlari chet tillarga eng koʻp tarjima qilingan klassiklarimiz ichida Odil Yoqubov asarlari alohida ajralib turadi. Ayniqsa, «Ulugʻbek xazinasi» dunyoning oʻttizga yaqin tilida bosilgani adabiyotimizning faxridir. Turkchaga romanlari eng koʻp oʻgirilgan va qayta-qayta nashr etilayotgan oʻzbek yozuvchisi ham Odil Yoqubovdir. Ustodning sakson yoshi qutlanayotgan bugungi kunlarda bu yaxshi ishlarni eslamogʻimiz oʻrinli, albatta. Hali asarlari turkchada chiqmagan boʻlsa ham, uning ulkan ijodkorligini eshitgan va bilganlar koʻp ekanligiga 1990 yil dekabrida Turkiyaga birgalikda ijodiy safar qilganimizda, Istanbuldagi havo maydonidayoq muxlislar va jurnalistlarning kameralari bilan doʻstona qarshilaganlarida, Otaturk madaniyat saroyida oʻtgan uch kunlik Turkiston milliy qurultoyi kunlari Odil akaning chiqishlari gurros olqishlanganida, turli uchrashuvlarda guvoh boʻlganman. Odil Yoqubovning ikki romani — «Ulugʻbek xazinasi» va «Koʻhna dunyo» Ahsan Botur tarjimasida ART nashriyoti tomonidan 1993 yilda Istanbulda ilk bor chop qilindi. Bu romanlar noshiri va muharriri Yashar Duruning soʻzboshida yozganidek, xalqlar oʻrtasidagi eng mustahkam koʻprik madaniyat, adabiyot koʻprigidir. Shu davrgacha biror oʻzbek yozuvchisining romani bosilmagan Turkiyada bu asarlar oʻquvchiga yangilik boʻldi, albatta. Zotan, turkiyaliklar Ibn Sino, Beruniy, Ulugʻbek, Ali Qushchini yaxshi bilishadi va sevishadi, bu ulugʻ shaxslar nomida ulkan jomelar, tib markazlari, maydonlar borligidan, ular haqidagi tarixiy va ilmiy kitoblarning koʻpligidan ham bilsa boʻladi. Odil Yoqubovning romanlari bu mashhur kishilar yashagan davrni, shonli va fojiali muhitni, jamiyatdagi yuksalishlaru tanazzullarni, turli tabaqalar hayoti va undagi dramatik hodisalarni, buyuklarimiz, ajdodlarimiz taqdirlarini, turkis­tonliklarning siymosi va oʻziga xos xarakterlarini jonlantirib bergani bilan oʻquvchilar mehrini qozondi. Tarjimon Ahsan Botur bu asarlardan keyin Abdulla Qodiriyning «Oʻtgan kunlar», Oybekning «Navoiy», Shukrulloning «Kafansiz koʻmilganlar», Pirimqul Qodirovning «Yulduzli tunlar» romanlarini juda qisqa davrda oʻgirib, turk oʻquvchisiga tuhfa etdi (bu asarlar tarjimasini, nashrini tashkil etishda Yashar Duru va Boboxon Sharipovning xizmatlarini ham ta’kidlab oʻtish oʻrinlidir). Oʻzbek adabiyotining Turkiyada tanitilishidagi bu xizmatlari uchun tarjimonga Navoiy mukofoti berilgani (1994 y.) uning gʻayratiga yana gʻayrat qoʻshdi. U Odil Yoqubovning «Adolat manzili», Pirimqul Qodirovning «Avlodlar dovoni», Nurali Qobulning «Unutilgan sohillar», Xudoyberdi Toʻxtaboevning «Sariq devni minib» kabi asarlarini turkchaga tarjima qilib, nashr ettirdi. Odil Yoqubovning 1996 yilda nashr boʻlgan «Adolat manzili» romanini tarjimon u hali oʻzbekchada kitob holida bosilmasdan oldin, qoʻlyozmasidan oʻgirib, 1994 yilda Istanbulda, «Oʻtukan» nash­riyotida chop ettirdi. Roman muxlislar tomonidan yaxshi kutib olindi. 2004 yilda «Salanga» nashriyotida qayta bosildi. A. Botur oʻn yil avval oʻz tarjimasida bosilib chiqqan «Ulugʻbek xazinasi» va «Koʻhna dunyo» romanlarini oʻzi boshqarayotgan «Salanga» nash­riyotida «Odil Yoqubovning toʻla asarlari» seriyasida 2003 yilda qaytadan chop qildirib, oʻzbek yozuvchisining Turkiyada tanilishida yana bir muhim xizmatni bajardi. Kitoblar muqovasi ortida yozuvchi rasmi va u haqdagi tarjimon soʻzi berilgan. Bizning­cha, A. Boturning quyidagi jumlalari e’tiborga loyiqdir: «Odil Yoqubov zamonamizda nafaqat Oʻzbekiston va Oʻrta Osiyodagi boshqa turkiy davlatlarda, balki butun turkiy dunyoda tengi yoʻq, raqibsiz bir usta yozuvchidir. Uning ijodi oʻziga xos maktab, sanoqli kishilargina chiqa oladigan choʻqqidir. Adibning eng koʻp tarjima qilingan va dunyoga keng tarqalgan asari hisoblangan, hatto Chingiz Ayt­matov ham yostigʻining yoniga qoʻyib, sevib oʻqiydigan «Ulugʻbek xazinasi» romani va undan keyingi muhim asari «Koʻhna dunyo»dir. Kitobni oʻqirkansiz, bu soʻzlarimning mubolagʻa emasligiga amin boʻlasiz». Haqiqatan ham, bu soʻzlarda jon bor. Tarjimonning yozuvchimiz ijodiga juda katta hurmat bilan qarashini yuqoridagi soʻzlaridan, ayniqsa, adib romanlari tarjimasiga jiddiy kirishganidan, bilim va zukkolik bilan yondashganidan ham bilsa boʻladi. Tarjimalar saviyasi haqida fikr yuritish uchun muallif matni, qahramonlar nutqi, ayrim milliy urf-odatlar, tilga oid xususiyatlar turkchada qanday aks etgan, degan savolga javob berish kerak boʻladi. Biz «Adolat manzili» tarjimasiga oid misollar bilan cheklanmoqchimiz. Romandagi barcha oʻziga xosliklar tarjimada ham deyarli toʻla aks etgan deyishimiz mumkin. Tarjimon koʻp yillar yurtimizda yashagani, turmushimiz bilan anchagina tanish boʻlgani, oʻzbek va rus tillarini shu yerda oʻrgangani uchun qoʻpol xatolar koʻzga tashlanmaydi. Ma’lumki, yaqin tillardan oʻgirishning oʻziga xos nozikliklari bor, bu, ayniqsa, turkiy tillarda qoʻllaniladigan oʻzi bir xil, ammo anglami turlicha soʻzlarda koʻrinadi. Masalan, bobo soʻzi turklarda bizdagiday buva emas, ota, dada, ada ma’nosida ishlatiladi, buvani ular dada deyishadi (ammo ba’zi shevalarda, masalan Qibrisda buba shakli ham uchraydi). Tarjimon bundayin injaliklarni bilgani uning ishida koʻrinib turibdi. Romanda Marjonoy onasidan «Assalom, momojon. Esonmisiz, omonmisiz, veteran bobomlar...» deya soʻraydi. Onasi «Bobong-da omon...» deydi. Tarjimon asar voqealari Yassi taraflarda boʻlayotganini, personaj nutqida u yerning shevasi saqlanishini, bu oʻrinda bobo soʻzi ota anglamida ekanligini yaxshi ilgʻagan: «Selam, mamacan! Iyi misiniz, mamacan? Gazi babamlar da...» Biroq shu oʻrinda ona ma’nosida qoʻllanilgan momo soʻzining tarjimada «mama» shaklida berilishi, bizningcha, oʻzini oqlamaydi, chunki mama soʻzi «Turk­cha soʻzlik»da ta’kidlanganidek, faqat chaqaloq ovqati anglamida ishlatiladi. Onajonim ma’nosidagi annecigʻim soʻzi qoʻllanilsa, matn yanada ochilardi. Oʻzbeklarda kichiklarga senlab, kattalar va hurmatli kishilarga sizlab murojaat qilinadi. Bu turk­larga ham xos. Biroq kundalik turmushda, omma orasidagi muomalada ota-bola ham, koʻchadagi tanishu notanishlar ham, yoshidan, mansabidan qat’i nazar, bir-biriga senlab gapiradi (afsuski, bundan xabarsiz ba’zi havaskor tarjimonlar ayrim turk filmlarining tarjimalarida bunga ters oʻlaroq ish tutishmoqda, film qahramonlari oʻzbeklarday sizsirab soʻzlashgani uchun turklarning ana shu oʻziga xos odati yoʻqqa chiqarilmoqda). A. Boturning bu kabi nozik farqlarni yaxshi bilishi tarjimada koʻrinib turibdi. Romandagi avtor teksti kabi personajlar nutqi ham juda jonli tarjima qilingan. «Sharanovskiy nogahon miyasida yarq etgan bu fikrdan koʻngli suv ichganday yorishib, oʻrnidan turib ketdi-yu, Galyaning yelkasiga shaloladay qu­yilgan soch­larini toʻzgʻitib, erkaladi: — Ja shirin zabon boʻp ketding-da, sen puchuq! Taslim qilding yaxshi gap bilan. Bor, ayt qahramoningga! Hozir chiqadi de meni!» («Adolat manzili», 101 b.) Turkchasi bunday: «S`aranavski, birden aklina gelen bu du`s`u`nceyle hayli rahatlanmis bir s`ekilde yerinden kalkip, gileryuz bir cegreyle Galya`nin omuzlarina yayilan saclarini soʻyle bir oksayip: — Senin o tatli dillerini yerim, anam! — dedi. — Git simdi, o kahramanina suyle: Hemen geliyor de!» (s.130) Asar qoʻlyozmadan tarjima qilingani (yoki tarjimonning ma’lum sabablarga koʻra romanning oʻzbekcha nashrini koʻrmagani) uchunmi, asl matn va oʻgirma qiyoslanganda, oʻrtadagi bir farq yaqqol koʻzga tashlanadi. Romanning oʻzbekcha nash­ri oʻn olti bob, turkchasi esa oʻn toʻrt bob. Tarjimon asarning kelasi nashrida bu yetishmovchilikni tuzatadi deb umid qilamiz. Shuni ham aytishimiz joizki, A.Botur eski usmonlichani, arabchani, oʻzbekchani yaxshi biladi, rus tilini ham oʻzlashtirdi; keyingi oʻn yil ichida ruschadan atoqli turkolog Lev Gumilyovning «Eski turklar», «Xunlar», «Etnogenez», «Eski ruslar va Buyuk Boʻzqir xalqlari» kabi oʻndan ortiq tarixiy kitobini tarjima qilib, oʻzi boshqarayotgan «Salanga» nashriyotida chop etdi. B. N. Grakovning «Iskitlar», S.G. Klyashtorniy va T.I. Sultonovning «Turkning uch ming yili», M. Zakievning «Turklar va tatarlarning shajarasi» tarixiy kitoblarini ham ruschadan oʻgirib, oʻquvchilarga tuhfa etdi. Bu asarlarning ba’zilari 4-5 martadan qayta bosildi. Uning oʻzbek tilidan oʻgirgan romanlari oʻzbeklar va turklarning bir-birlarini tanishlariga, adabiy va madaniy aloqalarimizning mustahkamlanishiga qanday xizmat qilsa, rus tilidan oʻgirgan tarixiy kitoblari ham Turkiya va Rusiya oʻrtasidagi, bu mintaqada yashayotgan turkiy xalqlarning qardoshlik aloqalarida muhim koʻprik boʻlishi shubhasizdir. (Ora-orada u arab tilidan ham tarjima qilib turadi, A. Susaning «Tarixda arablar va yahudiylar», Mas’udiyning «Oltin boʻzqirlar» asarlarining tarjimalari buning dalilidir). Shunchalar keng koʻlamli tarjima ishi bilan band boʻlgan Ahsan Botur oʻzbeklarning atoqli yozuvchisi Odil Yoqubov ijodiga bir maktab deb qaragani uchun uning barcha asarlarini turkchaga tarjima qilishga va nashr etishga bel bogʻlagan. Hozirda u adibning qator qissalari va hikoyalari tarjimasini nihoyasiga yetkazdi va «Er boshiga ish tushsa» romani ustida ishni davom ettirmoqda. Biz bir muxlis sifatida unga muvaffaqiyat tilaymiz. Shundayin jahonshumul romanlar bitgan, oʻzbeklarni va Oʻzbekistonni yuksak asarlari bilan dunyoga tanitayotgan ulugʻ inson, ustoz yozuvchimiz Odil Yoqubovni sakson yoshi bilan qutlaymiz.

Muallif: Tohir Qahhor