Osiyoning moviy sarhadlari [Vasiliy Yan]

Osiyoning moviy sarhadlari [Vasiliy Yan]

Suvoriy Yon Daftaridan Vasiliy Yan (Yanchevetskiy) sizga «Chingizxon», «Botu», «Soʻnggi dengizgacha» tarixiy romanlari bilan tanish. Uning asarlari dunyoning koʻpgina tillariga tarjima kilingan. Sharqshunos zobit XX asr boshlarida Rossiya imperiyasining Asxobod (hozirgi Ashgabat) istehkomiga xizmatga yuborilgan. Osiyo boʻylab bir necha ekspeditsiyalarda qatnashgan. Uning toʻrt jildli asarlar toʻplamiga kirgan «Chavandoz nomalari» turkumidagi «Osiyoning moviy sarhadlari» safarnomasidan bir bobni juz’iy qisqartirilgan holda e’tiboringizga havola qilmoqdamiz. Sarguzasht uslubida yozilgan bu nomalar Rossiya imperiyasi Amerika va Angliyaning Oʻrta Osiyo hamda Yaqin Sharq bilan bogʻliq manfaatlari toʻgʻrisida bilimlaringizni yanada boyitadi degan umiddamiz. Bu Yerdan Hayot Qochgan Amerika Ekspeditsiyasi Biz Asxobodga qaytganimizda ikkita shov-shuvli voqea roʻy bergan edi. General Ussakovskiyning oilasi kelibdi... Ikkinchisi esa ancha jiddiyroq. 1903 yili tanti milliarder Karnegining ilmiy institutidan Amerikaning geologiya-arxeologiya ekspeditsiyasi kelgan edi. Oʻshanda «Asxobod» gazetasi ekspeditsiya «... yer va davlat mulki vazirligining tavsiyasi bilan kelganligi, Kopetdogʻ, Gavdan, Xayrobod, Qarshi va Termizni ilmiy tadqiq qilishda AQSh elchisining xohishiga koʻra Bosh shtab ekspeditsiyaga hamkor boʻlishi, lekin qazilma va arxeologiya boyliklari olib ketilmasligi...» haqida yozgan edi. Ekspeditsiyani Rafael Pompelli boshqargan. U ilmga daxli yoʻq mohir ishbilarmon sifatida katta oʻgʻli bilan kelgan edi. Ekspe-ditsiyaning asosiy maqsadi neft yoki boshqa foydali qazilmalarni qidirish ekanligi istisnodan xoli boʻlmagan. General Ussakovskiy amerikaliklarni iliq kutib olib, har taraflama yordam koʻrsatishga va’da berdi. Menga esa, inglizcha bilganim uchun ekspeditsiyada qatnashishimga xayrixohlik bildirdi. Pompelli «uni yana Rossiya oʻziga maxliyo qilayotganini», yoshlik paytlarida Sibirga qaysidir ilmiy ekspeditsiya bilan kelgani, bu safarlar unda «yoqimli taassurotlar» qoldirganini soʻzlab berdi. Ekspeditsiyaning rahbari va Pompellining oʻng qoʻli Devis edi. Amerikalik bu taniqli olimning geologiya boʻyicha mukammal qoʻllanmasi Qoʻshma Shtatlar universitetlarida oʻqitilardi. Devis Kopetdogʻ tizmalariga chiqqan va keyinchalik togʻlar, togʻ jinslari hajmi, ularning geologik tuzilishi boʻyicha kuzatuvlari haqida Ussakovskiyga hisobot bergan edi. Devisning assistenti yosh geolog Elsvors Xentington boʻlib, yana bir mashhur professor – italyan arxeologi ham ekspeditsiya tarkibiga kirgan. Pompelli ekspeditsiyasi 1904 yil davomida Asxobod yaqinidagi Anav xarobalarida qimmatli kashfiyot qilgani haqida «Zakaspiy sharhlari» gazetasida xabar berilgan edi. Pompellining qazish ishlari Oʻrta Osiyo tarixini oʻrganishga hissa qoʻshdi. Karnegi instituti ekspeditsiya haqidagi xisobotni chiroyli qilib nashr etgan (unda keyinchalik akademik boʻlgan V.V. Bartold ham qatnashgan), shu ishlarni nega biz – ruslar mustaqil ravishda bajarmaganimiz alam qilgan edi. «Tahlika Va Tavakkalni Boʻynimizga Olib» Elsvors Xentington bilan deyarli tengdosh edik. Ma’lumotimiz darajasi va ixtisosimiz bir xil edi. Ikkalamiz ham boʻydoq hayot pillapoyalaridan endi koʻtarilib kelayotgan boʻlib, sayohatlar borasidagi orzularimizning mushtarakligi bizni doʻst qilib qoʻygandi. Eronning taqir sahrolari orqali eron-afgʻon chegaralari boʻylab Hindistonga oʻtishga kelishib oldik. Oʻrta Osiyoga kelgan va oʻlka boʻylab yurgan kunimdanoq oldindan oʻylagan orzuim – Eron va Afgʻoniston orqali Hindistonga oʻtishga tayyorgarlik koʻra boshlagan edim. Hali Londonda ekanligimda, keyinchalik esa Peterburg va Asxobodda oʻzim oʻtadigan davlatlarni oʻrgana boshladim. Toʻplagan ma’lumotlarim yordamida Afgʻoniston haqida bir necha maqolalar yozganman. Ular «Asxobod» va Peterburgning «Novoye vremya» gazetalarida bosilgan edi. General Subotichniy Uzoq Sharqqa ketishi oldidan Eron va Afgʻonistonga safarga yuborishini soʻrab, fikrlarimni asoslagan holda bildirish yozgan edim. Unda «bosh maqsad Afgʻonistonni, uning xalqi, siyosati, urf-odati va boshqa munosabatlarini oʻrganish» ekanligini bayon qilgan edim. General Subotich mening xatimdan nusxa koʻchirtirib, Turkiston general – gubernatoriga joʻnatgan va xatida talabimning qondirilishini soʻragandi. Toshkentdan kelgan javob xatida general Ivanov shunday yozgan edi: «Gubernya kotibi Yanchevetskiyning Afgʻonistonga borib, oʻsha mamlakat bilan tanishish istagi menga ma’qul boʻldi. Xohlardimki Yanchevetskiy tahlika va tavakkalni boʻyniga olib, bu ishni qilishi mumkin. Biroq janob harbiy vazirning roziligisiz ruxsat berishga ikkilanmoqdaman. Shuning uchun xodimingiz iltimosini harbiy vazir bilan hazrati oliylariga taqdim etdim....» 1902 yilning dekabr oyida Peterburgdan telegramma keldi. Unda harbiy vazirning: «Yanchevetskiy barcha ogʻirliklarni boʻyniga olsa – roziman...» degan ruxsati bitilgan edi. Lekin sal kam bir yilda keyingina orzularimni amalga oshirish imkoni tugʻildi. Rejalarimni Xentington bilan oʻrtoqlashdim. 1903 yilda oʻzaro kelishib, ilmiy ekspeditsiyani Erondan boshlash, Seyistonga yetganda, Afgʻonistonga kirib, soʻng Hindistonga yoʻl olishni rejalashtirdik. Shuning uchun 1903 yilning avgust oyida bir vaqtning oʻzida ikkita bildirishnoma yozdim. Biri – Eronga borish, ikkinchisi – maxfiy – Afgʻoniston va Hindistonga oʻtish haqida edi. Rossiya va Afgʻoniston bilan diplomatiya munosabatlari boʻlmaganligi oqibati oʻlaroq ekspeditsiyamiz va uning yoʻnalishini oshkor qilmaslik uchun hujjat va buyruqlarda mening safarim faqat Eronga ekanligi koʻrsatildi. Qolganlari – Afgʻoniston va Hindiston safari mening « boʻynimga tushgan » edi. Peterburg gazetalari bilan hamkorlik qilishim hammmaga ma’lum boʻlib, Ussakovskiy menga jurnalist sifatida, «yoʻl xarajatlarisiz, maoshim saqlangan holda» ruxsat berdi. Shu boisdan safar jihozlarini topish qiyin kechdi. Safar uchun uch yuz soʻm va oldindan uch oylik maoshim – uch yuz soʻmni oldim, xolos (keyinchalik safarimni yana uch oyga uzaytirishdi, bu pullarni ummon ortidan kattagina mablagʻ olib turuvchi Xentington bilan teng boʻlishib oldik). Bizning Karvon Safarimizda olti kishi edik. Uchta tuyaga suv toʻldirilgan meshlar, oziq-ovqat, yigʻma chodir, kigizlar ortildi. Elsvorsda esa Amerikadan olib kelgan yigʻma karavot, kursi, xontaxta hamda uzun togʻora bor edi. U imkon topilganida bu jihozlardan foydalanishni oʻrniga qoʻyar edi. Bu esa mening gʻashimni keltirardi. Safarda meni Marganiya (Malaxiy Klavdiyevich Marganiya asli kavkazlik boʻlib, iste’fodagi podpolkovnik edi – tarjimon) tarafidan yuborilgan ikki yigit yosh: xushchaqchaq turkman Xivaqilich va afgʻon qochogʻi Mardon kuzatib borishardi. Mardon asli Hirotda yashagan. Xotinini jazmani bilan tutib olganida har ikkalasini ham soʻyib tashlagan boʻlib, qochqinda yashardi. Afgʻonistonga qaytsa, uni dor kutayotganini oʻylayverib, odamovi boʻlib qolgan. Xivaqilich esa toʻrt xotinining gʻalvasidan qochib ketgan, shuning uchun ham quvnoq yurardi. Xentington oʻziga Qurbon ismli tilmochi va fors hamda turkman tillarini yaxshi biladigan oʻris Mixaillarni yordamchi qilib oldi. Mixail yaxshi ovchi boʻlib, keyinchalik safar davomida yovvoyi qushlar bilan siyladi, El’svorsni rus tiliga oʻrgatdi... Shuningdek, ekspeditsiyani Trezorka laqabli koʻppak kuzatib bordi. Men bilan uzoq vaqt birga yashagan oppoq va jussasi mitti boʻlgan bu it karvon oldida chopib borar, hamma dam olganida yuklarning tepasiga chiqib dam olar, tunlari karvonni hushyorlik bilan qoʻriqlar va sharpa sezganida qattiq hurar edi. Xentington yoʻl-yoʻlakay «Suluv Yelena haqida» xoʻrsinib, xatlar orasiga qora qogʻoz qoʻyib kundalik yozardi. Imkon topdi deguncha xatning bir nusxasini Bostondagi otasiga yuborardi. Ehtiyotkorligi tufayli shunday qilardi. Chunki kundaliklar turli sabablar bilan yoʻqolib qolganida ham tayinli qoʻllarda boʻlar edi. Amerikaga qaytgach, «Turkistonni tadqiq qilish» nomli kitobida sayohatimiz haqidagi hisobotni suratlar va chizmalar bilan nashr etdi. «Olloh Bizdan Yuz Oʻgirmadi...» Ekspeditsiya karvonimiz Saraxsdan 1903 yilning noyabrida yoʻlga chiqdi. Biz ataylab shu vaqtga kelishgan edik. Chunki bu oyda Oʻrta Osiyo mintaqasida jazirama issiqlar oʻrniga salqin havo keladi, ayrim joylar muzlaydi. Bu esa sayohatchilar uchun ham, ulovlar uchun ham qum va qoyalarda yurishni osonlashtiradi. «Uzoq safar meni oʻta hushyor boʻlishga chaqiradi», deb yozgan edim Saraxsdan chiqayotib Asxobodga yoʻllagan xatimda. Sayohatning birinchi kunlariyoq fikrimning toʻgʻriligini koʻrsatdi va ayrim umid va rejalarni chippakka chiqardi. Eron yoʻli biz uchun Zulfiqordan boshlandi. Daraga joylashgan bu shahar Rossiya, Eron va Afgʻoniston chegaralari kesishgan joyda edi. Karvon shu joydan eron-afgʻon chegarasidan janubga qarab yurdi. Safar chogʻida biz oʻzimiz belgilagan usul bilan – goh qum tekisliklari, goh aholi yashash joylarida toʻxtab oʻtdik. Xentington ikkimiz otlarga minib, karvondan chetga chiqar va joylarni oʻrganar edik. Shunday chetga chiqishlarning birida Afgʻoniston chegarasi ichiga ancha kirib ketibmiz. Ariq chopayotgan dehqonlar bizni ushlab olishdi. Kuzatuvchi ikki yigit ham biz bilan birga edi. Dehqonlar bizni qoʻyib yubormasliklari ravshan boʻlgandan keyin Xentington otishma bilan qutulib qolishni taklif etdi. Mardon qulogʻimga shivirladi: «Olloh bizdan yuz oʻgirdi!» Har bir tutib olingan oʻris uchun inglizlar ming rupiyadan toʻlashadi! Bu yerlarda inglizlarnig aygʻoqchilari koʻp! Olishamiz, boʻlmasa bizni avval zindonga solib, keyin Angliyaning Kobuldagi vakolatxonasida a’yonlarning koʻz oʻngida qoziqqa oʻtqizishadi!... » Bir oz oʻylangandan keyin Gomer dostonidagi Odesseyning hiylasini Mardonga shivirlab: «Shoshma! Olloh hali bizdan yuz oʻgirgani yoʻq. Balki biz Ollohni esdan chiqarganmiz» dedim va afgʻonlarga meni ulugʻ sarhang (polkovnik) deb tanishtirishini aytdim. Men bu yerga elchi sifatida kelganman, har kimlar bilan gaplashavermayman, katta boshliqlar bilan uchrashtirishlarini talab qilaman! Mardonning gapini eshitib afgʻonlar boshliqlarini bu yerdan ancha uzoqda – qal’ada ekanligini aytdi. « Meni u yerga olib boring! – deb buyruq qildim. – Undan oldin chopar yuboringlar, dasturxon yozib, choy damlab qoʻysin». Bir necha afgʻon otlariga sakrab minib, choptirib ketishdi. Ikki afgʻon yigiti men mingan otni jabdugʻidan ushlamoqchi edi, biqinidan niqtov yegan ot pishqirib, ularni tishlamoqchi boʻldi. Shundagina ular nari ketishib, yoʻllarida davom etishdi. Yalangoyoq afgʻonlar qurshovida yarim vayronaga aylangan, paxsadan qurilgan qal’aga keldik. Gilamlar toʻshab ulgurilgan, qozonlarda palov, mis qumgʻonlarda choy qaynar edi. Qal’a boshligʻi ham, chegarachilar sardori ham Abdulhamid ismli keksa zobit ekan. Soqoli xinaga boʻyalgan novcha odam biz bilan keskin, ammo hurmat bilan gaplashdi: « Afgʻon yeridan nega ruxsatsiz oʻtdinglar? Oʻrislarning Afgʻonistonga kirishi man qilinganligini sizlar bilishingiz kerak! Nega keldinglar?...» Tarjimonimiz Mardon orqali biz ekspeditsiya a’zolari ekanligimizni, birimiz rus, ikkinchimiz amerkalik ekanini, sahroda yoʻl belgilari boʻlmagani uchun adashib qolganimizni tushuntirdik. Odamlardan bu yerga keltirishni oʻzimiz iltimos qilganimizni, yoʻlni soʻramoqchi boʻlganimizni ham ta’kidlab qoʻydik. Seyiston, undan Belujiston va Hindistonga bormoqchiligimizni aytib, qoʻshimcha qildim: «Afgʻonlar adolatli va botir xalq, oʻz boshliqlari qolib, faqat inglizlar buyrugʻini bajarmaydilar-ku,? Naxotki yoʻlovchilarda ulardan yaxshi xotiralar qolishini istashmasa?...Yo keksa va jasur jangchi Abdulhamid oʻz yerining qal’asiga boshliq emasmi?..» Mardon gaplarimni hafsala bilan tarjima qilib turdi. Abdulhamidning avzoyi biroz yumshaganini sezdim. Keyin u ovqat keltirishni buyurib, sayohatchilarning qurollarini tomosha qilishga tushdi. Men qoʻlimdagi otliqlarga moslashtirib kaltalashtirgan oddiy miltigʻimni uzatdim-da, afgʻon qurolini koʻrsatishni soʻradim. Abdulhamidning qoʻlidan miltigʻini olayotganimda uning qoʻndogʻi-dagi ingliz tamgʻasiga koʻzim tushdi. Dasturxon atrofida qizgʻin suhbat boshlandi. Abdulhamid Rossiya haqida, uning Oʻrta Osiyodagi mulki haqida koʻp soʻradi. Birinchi marta rus odamini koʻrib turganini, ruslar va Rossiyaga hech qanday e’tirozi yoʻqligini yashirmadi. Lekin kechagina dushman hisoblangan inglizlarning Kobuldan turib bergan buyruqlarini bajarishga majbur ekanini ta’kidlab qoʻydi. Biz doʻstona xayrlashdik. Ochiqib ketganimiz uchun palovga toʻyib olgach, estalik uchun Abdulhamidga soatimni hadya qildim. Yoʻl koʻrsatgani, mehmondoʻstligi uchun tashakkur bildirib, otlarimizga mindik. Afgʻonlar bilan suhbatimiz davomida Xentington jim oʻtirdi, Abdulhamidni va atrofni shubhalanib kuzatdi. Goho charm kamzuli choʻntagidan Injilni olib varaqlagan boʻldi. Biz qal’adan xotirjam chiqib ketdik. Dastlab otlar qadamini tezlatdik, qosh qoraya boshlagach esa yoʻrttirdik. Ortimizdan bir necha afgʻon otlari kuzatib keldilar. Karvonning tunash joyiga yetib kelganimizda chodirlar tikilgan edi. Ular bizning hayallab ketganimizdan xavotirlanib turishganida sharpamizni uzoqdan payqagan Trezorka qattiq-qattiq hura boshladi. Shunda sheriklarimiz «bizdan yuz oʻgirmagani uchun » Ollohga hamdu sanolar aytishdi. Oradan hech qancha vaqt oʻtmay, Seyistonga keldik va Xurosondagi Rossiya konsulligida chegara xizmati kapitani Abdulhamidning Kobulga chaqirilgani, adabsiz rus yoʻlovchilarini Kobulga olib kelmay, qoʻyib yuborgani uchun tan jazosi olganini eshitdik. Yangi Yildagi Tush Jugʻrofiya va geologiyani maxsus oʻrgangan Xentington yoʻl-yoʻlakay oʻylaganlarini yozib borar, joylarni chizar va fotosuratga olar edi. Menga esa yer qavatining geologik oʻzgarishi, sahrolar qanday paydo boʻlgani, nega ularda hayot yoʻqligini tushuntirardi. Uning aytishicha, bir necha ming yilliklar oldin Eronda yuksak togʻlar boʻlgan, ular sekin – asta yuvilib past tepaliklar va vodiylarga aylangan, ayrim joylaridagina haybatli choʻqqilardan uncha baland boʻlmagan qoyalar qolgan. Qadim vaqtlarda Sharqiy Eronda aholi zich yashagan, madaniyat yuqori boʻlgan. Yoʻlimizda shaharlar, qal’alar va kanallar qoldiqlari tez-tez uchrab turardi. Xentington fikricha, Eronning sharqiy qismida olib boriladigan qazilma ishlari katta kashfiyotlarni ochadi, biz haligacha bilmagan yuksak manaviyat ishlarini aniqlaydi. Faqat har zamonda kichik aholi maskanlari va koʻchmanchilarga duch keldik, xolos. Yoʻlimizning koʻp qismi taqir, quyoshda kuygan suvsiz sahrodan iborat boʻldi. Ahyon-ahyonda hurkak yovvoyi qulonlar, saygʻoqlar va baland osmon qoʻynida suzib yurgan burgutlarga duch keldik, xolos. Biz duch kelgan qishloqlar, dalalar, bogʻlar va ariqlar nega yoʻq boʻlib ketgan? Xentington aytganidek, geologik oʻzgarishlar bir necha ming yillar oldin boʻlgan va hayotning ravnaq topishiga sharoit yaratib bergan-ku? Nega chaman boʻlib ochilgan hayot birdan gʻoyib boʻldi, xuddi hech narsa boʻlmaganday... Ochiq choʻlda tunash uchun toʻxtadik. Tunda chiyaboʻrilarning ulishi eshitildi. Otlarni egar-jabdugʻlardan boʻshatib tuyalarni choʻktirdik. Yoʻl azobidan toliqqanimiz uchun keng gulxan yonida, kimlar chodir ichida qattiq uyquga ketdik. Atrofdagi jonsiz sahroga tikilganimcha xayolga choʻmdim: «Ehtimol, bu yerda iqlim ham boshqacha boʻlgandir. Axir shu tekisliklardan Iskandar Zulqarnayn, Chingizxon va Temurning koʻpmingkishilik lashkarlari oʻtgan. Ular nimalarni yeb tirikchilik qilishgan? Tuya va otlarini qayerda sugʻorishgan? Oʻzlari bilan nima olib keldilaru nima qoldirdilar?... » Yangi, 1904 yilni sahroda kutib oldik. Miltiqlardan oʻq uzdik, kamtarona dasturxon tuzadik. Yangi yilning bu tuni Rossiyaga omadsizlik keltirgan yilning birinchi tuni edi. Bu tunni men ham eslab qoldim. Shu kechasi saharga yaqin tush koʻrdim. Bezatilgan chodir yonida oʻtirarmishmanu tushimda sezarmishman. Qisiq koʻzli, sochlarini ikki oʻrimga joylagan moʻgʻul Chingizxon roʻparamda turarmish. U chap tovonida oʻtirganicha oʻng qoʻli bilan tizzasini quchoqlab olgan emish. Chingizxon meni yoniga taklif qilarmish. Uning yaqinidagi kigizga oʻtirganimdan soʻng, meni quchoqlab soʻrarmish: «Sen mening hayotimni yozishni xohlaysanmi? Unda meni zabt etilgan xalqlarga nisbatan gʻamxoʻr, odamlarga baxt keltiruvchi sifatida ta’riflagin! Shunday qilaman deb soʻz ber! ...» Men esa uning haqida faqat haqiqatni yozaman dermishman. «Ayyorlik qilyapsan, toʻgʻri javobdan qochyapsan. Meni badnom qilmoqchimisan? Bunday qilishga qanday jur’at etding? Axir men sendan kuchliroqman! Kel, kurashamiz!...» Oʻrnidan turmasdan ulkan quchoqlari bilan meni tobora qattiqroq qisarmish. Shu usulda moʻgʻullarning odatiga koʻra umurtqamni sindirmoqchi boʻlganini idrok qilarmishman! Qanday qutulish kerak? Qanday qilib sitilib chiqib ketsam ekan? Chingizxonga boʻysunmaslik uchun qanday qilib kuchli boʻlish kerak? Shunda mening xayolimda «yalt»etib bir fikr paydo boʻlarmish: «Axir bu tushim-ku! Tezda uygʻonishim kerak, shunda qutulaman!...» Uygʻonib ketdim. Tepamda sanoqsiz yulduzlar jimirlardi. Otlar toʻrvalaridagi arpani bir maromda chaynardi. Chingizxon ham, odamni teshadigan oʻtkir nigohlar ham yoʻq edi. Shunda birinchi marta bu istilochi haqida yozish, u qanday boʻlsa shunday – xalqlarni qirgʻin qiluvchi, oʻzidan keyin sahrolarni qoldiruvchi sifatida bayon qilish orzusi tugʻildi. Lekin bu tundan keyin orzumni amalga oshirish uchun uzoq vaqt sargashtalik kutib turardi. Dahshatli Sahro Janub tomon borayotgan kichik karvonimiz Dashti Lut deb atalgan suvsiz sahroni kesib oʻtdi. Sahroning nomi ham oʻziga mos («lut»- dahshatli) edi. Eronning sharqiy qismi markazidagi bu qum tekisliklar yuzlab chaqirimga choʻzilgan, qoyali togʻlar, shoʻrxok yerlar va oʻlik koʻllar bilan kesilgan edi. Shunday shoʻr koʻllardan biri – Nemeksar boʻyida bir tuyamiz qulogʻigacha botib ketdi. Oʻzimiz moʻ‘jiza tufayli jonimizni saqlab qoldik. Yuk ortilgan tuyani qutqarib qolish uchun barcha qilgan harakatlarimiz zoya ketdi. Uni azobli oʻlimdan xalos qilish uchun otishga qaror qildik. Shunday qilib, tuya Dashti Lutning sanoqsiz qurbonlari qatoriga qoʻshildi. Bunday qahrli joyda hayotning borligini hech tasavvur qilib boʻlmas edi. Biroq tinimsiz yurish azobidan boʻlarimiz boʻlib, tunash uchun togʻ etagida toʻxtaganimizda qop-qora qoya tirqishidan jildirab oqib yotgan chuchuk suvni koʻrdik. Gulxan atrofida oʻtirganimizda egniga kigiz chakmon kiygan, qoʻliga tayoq tutgan bir chol qorongʻulik ichidan chiqib keldi. Uning ortidan paxmoq itini yetaklagan tortinchoq bola ham paydo boʻldi. Chol taklif qilingan luqmalarni chaynab, olovda isinganidan keyin sahro toʻgʻrisida qiziq-qiziq voqealarni gapirib berdi. Aslida sahro oʻlik emas, bizga oʻxshagan kelgindilarga shunday tuyular ekan. Shu yerda tugʻilganlarga sahroda hamma narsa – suv, ovqat, odamlar, hayvonlar istagancha bor emish. «Sahroda erksevar koʻchmanchi xalq – lutilar yashaydi. Ular Hindiston va Qizil dengiz oraligʻida koʻchib yuradilar va oʻz yerlarini yaxshi bilishadi. Qachon va qaysi quduqlarda suv paydo boʻlishi, oʻsimliklar oʻsishini bilib, shunga qarab koʻchib yurishadi. Yosh lutilar savdo karvonlarini kuzatuvchi boʻlib yollanadilar, chollari qoʻy boqadilar, tariq ekadilar, togʻlarda yovvoyi pista va bodom teradilar... Lutilarning Otashkada degan poytaxtlari bor. U sahroning oʻrtasida togʻlar panasiga yashiringan. Odamlar doimiy yashamaydi, har uch yilda bir marta «muborak toshlarini» ziyorat qiladilar. Poytaxtga olib boruvchi yoʻlni faqat «nazarkarda»lar biladilar. Lutilarni ayol kishi boshqaradi. «Xalq yetakchisi» qoshida maslahat kengashi faoliyat yuritadi. Ular ham poytaxtda yashamasdan, doimo koʻchib yuradilar..» Chol, bola va koʻppak tunda qanday paydo boʻlgan boʻlsa, shunday gʻoyib boʻldilar. Karvon esa ertalab yana zerikarli va oqsoch sahro boʻylab yoʻlni davom ettirdi. Janubga tushib borgan sari ibtidoiy joylarga kelib qoldik. Bu yerda na odam nishonasi, na yoʻl koʻrinadi. Behisob qoyalar, ularning oraliqlarida kezib, adashganimizni angladik. Oxirgi Eron qishloqlarining birida yollagan yoʻlboshlovchimiz nashavand ekan. U oldin ham bizda shubha uygʻotgan edi. Hozir esa «oldinda uch yoʻl borligi, uchalasi ham yomon, suvsiz, qaroqchilardan xoli emas»ligini aytdi. Oldin kelishganiga yana uch qiron qoʻshib toʻlashimizni va nasha berishimizni talab qila boshladi. Nashasiz bir qadam yurolmasligini bahona qildi. Pul va taryokni olganidan keyin qironni sallasining qatiga qistirdi, taryokni yutib oldi va orqaga qaytishimizni ta’kidladi... Karvonning ahvoli ogʻirlashdi. Halok boʻlgan tuya ikkita meshdagi suvni va bir qism ozuqa hamda jihozlarni olib ketgan edi. Bundan tashqari oldingi dovon oshishda Mixailni bezgak xuruji tutgan va u otining boʻynidan quchoqlaganicha egarda behush yotardi. Yiqilib tushmasligi uchun Qurbon uni kuzatib borardi. Qancha uzoqlashsak, adashganimizga shuncha ishonch hosil qilardik. Qorongʻi tushayotgan boʻlishiga qaramay na biror yoʻlni, chashma yoki quduqni uchratdik. Shoʻrxok yerda tunashni ma’qul koʻrmadik. Chunki u na bizga, na ulovlarimizga naf berar edi. Xentington gʻazablanganicha yoʻlboshlovchini koyir, xaritani soʻkar, qaroqchilarga topshirish uchun ataylab shu yerlarga olib kelganini ta’kidlar va kompasga qarab faqat Mardonning maslahatlariga quloq solardi. U sharqqa burilib, Afgʻon chegaralariga chiqib olsak, togʻ poyidagi qishloqlarga duch kelishimizni ta’kidladi. Janubda esa suvsiz, yalangʻoch sahro yastanib yotardi... Fikrimiz bir-biriga toʻgʻri kelmagach, endi boshqa-boshqa yoʻllar bilan ketishga qaror qildik va taxminan yuz chaqirimdan keyin janubroqdagi uchrashuv joyimizni belgilab oldik. Agar uch-toʻrt kundan keyin uchrashmasak, bir-birimizga yordamga borishga kelishib oldik. Xentingtonning kichik karvoni yoʻl boshlovchi, kasal Mixail va Qurbon bilan janubga yoʻl oldi. Uzoq-uzoqlarda qoʻngʻiroq ovozi tingach, Mardon, Xivaqilich va men otlarimiz boshini sharqqa burdik. Lutilar Malikasi Yoʻlning birinchi kuni yengil boʻlmadi. Lekin Mardon suv topishimizga ishongan holda bizni sharq tomonga boshlayverdi. Yana qorongʻi tushdi. Otlar goh toshloq tepaliklarga chiqar, goh tabiiy sezgi bilan pastlikka ohista tushardi. Koʻz ilgʻamas zulmat qa’rida miltillagan olov koʻrindi. Olov bor joyda odam ham, suv ham, ovqat ham boʻladi, degan umid bizga quvvat bagʻishladi. Yaqin kelganimiz olov atrofida yeng va uzun koʻylaklari bilan yogʻduni toʻsib gʻimirlayotgan ayollarni koʻrdik. Olov shu’lalari atrofidagi qora chodirlarni elas-elas yoritib qoʻyardi. Besoʻnaqay paxmoq itlarning boʻgʻiq hurishlaridan otlar hurkib ketdi. Ular orqa oyoqlarida tik turib kishnar edilar. Ayollar sarosima ichida qichqirishib, yerdan tosh olib ota boshladilar. Olov yoniga yaqin borganimizda qorongʻilik ichida salla oʻragan oppoq soqolli chol koʻrindi va jahl bilan qoʻllarini siltab, bizni haydamoqchi boʻldi. Mardon afgʻonchalab cholga qichqirdi. Xivaqilich forscha va turkchalab bir narsalarni tushuntirishga urindi. Lekin foydasi boʻlmadi. Yuzlarining pastki qismini yenglari bilan berkitib olgan ayollar hamon chinqirar edilar. Ular otgan toshlardan biri qulogʻim ostidan zuv etib oʻtib ketdi, yana bir tosh Mardonning otiga tegdi. Nima qilishni bilmay orqaga tisarilayotganimizda chodirlar ortidan bir qoramagʻiz qizcha qizgʻish koʻylagiga taqilgan tangalarini jingirlatib yugurib chiqdi. Ayollarga bir nima deb baqirgan edi, ular shu zahotiyoq tinchib qolishdi. Chol soʻkinganicha nari ketdi. Bizga yaqin kelib qolgan qizcha forsiyga oʻxshash tilda tez-tez gapirdi. Xivaqilich muzokaralarni boshlab yubordi. Uning aytishicha, biz lutilar qabilasining bir tarmogʻi boʻlgan mashuji koʻchmanchilariga duch kelgan ekanmiz. Bu yerda faqat ayollar yashar, erkaklar, ayniqsa, kofirlar yaqin keltirilmas ekan. Lekin koʻchmanchilar boshligʻi Bibiqunduz istisno tariqasida bizni chodirga taklif etdi. Ayollar itlarini yonlariga chaqirib, otlarimizni bir chetga yetaklab keldilar. Sharqona mehmondoʻstlik odatlari Osiyo xalqlarida muqaddas hisoblanadi. Mehmon boʻlganimizga ishonch hosil qilib, oʻzimizdan ham, otlarimizdan ham koʻnglimiz toʻq boʻldi. Qizcha taqinchoq tangalarini jingirlatib, chodirlardan biri tomon boshlab borar ekan, uzun etaklarini sal koʻtarib olgan edi. Yiltirab turgan choʻgʻday koʻkimtir tutun koʻtarilayotgan gulxan yonidagi gilamga oʻtirishga ishora qildi. Koʻzimiz xonaga oʻrgangach, chodirning narigi tarafida Budda holatida harakatsiz oʻtirgan ayol koʻrindi. U Bibiqunduz boʻlib, qabila hukmdori ekan. Egniga oltin taqinchoq qadalgan qizil shoyi koʻylak kiygan, boshiga shol roʻmol oʻrab, ustidan shokila va zanjirlar qadalgan uchli jigʻa qoʻndirilgan. Gulxan yorugʻida aniq koʻrinib turgan jigarrang yuzi erta qariyotgan juvonni yoki yosh koʻringan ayolni eslatardi. Qoshlari surmalangan, qosh oʻrtasiga esa koʻkishtob nuqta qoʻyilgan edi. Jezga oʻxshab ketuvchi boʻyni va viqorli koʻksida yirik-yirik zumrad va la’l donalaridan marjonlar osilib turardi . Xivaqilich sharqona suhbat boshlab, Bibiqunduzning qoʻylari, ot va tuyalari haqida, keyin oʻzi va boshqalarning sogʻligʻi haqida surishtirdi. Shoʻrlagan sahrodan Hindistonga ketayotgan karvonimiz haqida soʻzladi. Bibiqunduz uning gapini nigohini qadagancha jim turib eshitdi. Ekspeditsiyada togʻlarning shaklini chizuvchi amerikalik «katta mulla» borligini eshitib, qop -qora qiyiq koʻzlari bilan bizlarni kuzatdi. – Karvoningiz haqida eshitgan edim, – dedi Bibiqunduz sokin va qoʻngʻiroqdek ovozda. -Sening doʻsting togʻlarni chizib, keyinchalik yerli xalqlardan olib qoʻyar ekan. Sen ham shunday qilmoqchimisan? Lekin bilib qoʻyinglar, sizlarni Hindistonga oʻtkazishmaydi, Belujistonda angliyaliklarning katta qismi turadi, ular hech kimni oʻtkazmaydilar... Men Bibiqunduzni tinchlantirmoqchi boʻlib, oʻzimning jahongash-taligim, »haqiqatgoʻy» ekanligim, odamlar qayerda va qanday yashayotgani, ularning baxtiyorligiga qiziqishim haqida gapirib berdim. Shundan keyin Bibiqunduzning qarashlari sal iliganday boʻldi.»Sen...farangi darveshmisan? Bundaylarni haligacha uchratmaganman. Qani, sayohating haqida gapirib ber-chi... Qayerda boʻlganimni eshitib boʻlgach, Bibiqunduz soʻradi: – Ha, sen juda oz joylarni koʻribsan, koʻp narsadan bexabar ekansan. Baxt izlab uzoqqa bormaslikni anglashing uchun hali koʻp yurishingga toʻgʻri keladi. Baxt har qaysi millatning oʻz yerida boʻladi. Baxt – xalqning erki va ozodligida, qadrdon oʻchogʻi yonida, yaxshi koʻrgan mashgʻulotida, qarindosh – urugʻlari davrasida!... Shundan keyin Bibiqunduz mashuji qabilasi haqida, chodirlarini Himolay togʻining baland oʻtloqlariga, Arabistonning sap-sariq qumlari ustida tikishlari haqida gapirib berdi. Koʻplab davlatlarning chegarasidan emin-erkin koʻchib oʻtishlarini soʻraganimda oʻz qabilasi bilan bogʻliq bir rivoyatni aytib berdi va bu menga ertakdek tuyuldi. «Qadim-qadim zamonlarda bu togʻlarda qushlari sayrab turgan qalin oʻrmonlar boʻlib, uning yonida ikki shoxli Iskandar Dashti Lut sahrosi tomon qoʻshin tortib oʻtgan. Sahro chanqogʻi azobidan qoʻshinning halokati yaqinlashib qolganida shu yaqin atrofda chuchuk suvli quduqlar borligini eshitadi. Qoʻshin kelganini eshitgan lutilar malikasi oʻz poytaxti Otashkadadan Iskandarni koʻrgani va u bilan suhbatlashgani keladi, unga quduqlarni koʻrsatadi. Iskandar qoʻshinning chanqogʻini bostirib, tong otguncha malika bilan suhbat quradi. Ketar chogʻida esa malikaga farmon yozib beradi. Luti xalqining Iskandar mulki boʻlgan xohlagan davlat chegarasidan toʻsiqsiz oʻtishga ruxsat beruvchi, oʻn ming yildan keyin ham uni soliqlardan ozod qiluvchi Farmon edi bu. Farmonda bitta shart: abadul-abad bu xalqning hukmdori ayol kishi boʻlishi kerakligi ham aytilgan ekan. Ayollar tinchliksevar boʻlishadi, fitna va isyonlar uyushtirmaydi, urushlarni yomon koʻrishadi. Shu yil luti qabilasining hukmdori—malika qiz koʻradi. Onasi vafotidan keyin shu qiz lutilar boshligʻi boʻlib qoladi. Oʻshandan buyon ozod lutilarga ayollar yetakchilik qilar ekan. Bibiqunduz esa Iskandar bilan tonggacha suhbatlashib chiqqan ayolning naslidan ekan... Shu vaqtdan boshlab Osiyoning hech bir davlatida chegaradan oʻtuvchi lutilardan ruxsatnoma soʻrashmas, soliq olmas va tikilgan chodirlari ichiga kirmas ekanlar... Iskandar farmonining taqdiriga qiziqib qolganimdan keyin Bibiqunduz boʻynida osilib turgan makkajoʻxori soʻtasini eslatuvchi kumush tumorni oldi-da, farmon ichida ekanini, u avloddan-avlodga meros boʻlib kelayotganini bildirdi. Zebigardonga oʻxshab ochiladigan tumor ichidan vaqtlar oʻtishi bilan quruqshab, qahva rangiga kirgan pergament qogʻozni olib, menga uzatdi. Xatda qadimgi yunon yozuviga oʻxshash xira belgilar koʻrinardi. Bibiqunduz yunoncha bilan tanish ekanligimni bilib, xatni koʻchirib olishga ruxsat berdi va tarjima qilishimni oʻtindi. Roʻmollari bilan yuzlarini toʻsgan ayollar sharqona shirinliklar keltirishdi. Mehmondorchilikdan soʻng bizni boshqa chodirga taklif etdilar. Oldinroq, bu yerga otlarning egar-jabduqlari va xurjunlarimizni keltirib qoʻyishgan ekan. Tunning qolgan kismini shu yerda oʻtkazdik. Tungi vaqtning bir qismini jinchiroqning xira yorugʻida xatning saqlanib qolgan satrlarini oʻqishga bagʻishladim. Anglashimcha, xat Yaksart (Sirdaryo) daryosi boʻyida muvaffaqiyatsizlikka uchragan Iskandar qoʻshinlaridan asirga tushgan askarning «buyuk Iskandarga» yozgan xatiga oʻxshaydi... Mardon tuni bilan bir necha marta tashqariga chiqib, gʻudurlanar, atrofga olazarak qarardi. Goʻyo biz talonchi loʻlilar qoʻliga tushganmiz-u, ular bizni oʻldirib, otlarimizni oʻzlariniki qilib olmoqchiday. Ma’lum darajada shunday fikr kilishga unda asos bor edi. Biz bilan tunagan qari mulla har bir harakatimizdan sapchib oʻrnidan turar, «hamma kofirlar»ni la’natlar, bizga yeb qoʻyguday qarar edi. Kechqurun bizni mehmon qilgan ayollar ertalab xurmo solingan palov olib kirdilar. Keyin tuydirilgan va sugʻorilgan otlarimizni egarlab keltirdilar. Ketishimiz oldidan Bibiqunduz ham paydo boʻldi. Endi uning libosi odmi, hech qanday taqinchoqlar koʻrinmas, hamma ayollarga oʻxshab kiyingan edi. Bibiqunduz otlarni sinchkovlik bilan koʻzdan kechirdi, ayillarini tortib koʻrdi. Meshlarimizning suvga toʻldiril-ganiga ishonch hosil qilgach, oq yoʻl tiladi. Uning yonida oʻziga oʻxshagan, kechqurun bizni kutib olib Bibiqun-duz chodiriga boshlagan qoramagʻiz qizcha ham turardi... Xat bilan tumorni Bibiqunduzga qaytarar ekanman, uni xafa qilgim kelmadi, aksincha, qogʻozning juda qadimgi ekanligini aytib, mehmondoʻstlik uchun tashakkur bildirdim. Koʻchmanchi belujlarning birinchi karvoni bilan Iskandar farmonining aniq tarjimasini berib yuborishimni aytdim(keyinchalik bu uchrashuv va xotiralar «Vatan» va «Skiflar qoʻrgʻonidan xat» nomli hikoyalarni yozishimga asos boʻldi). Bibiqunduz chodirlar va luti ayollarini suratga olishga izn berdi. Suratlarni Asxoboddan joʻnatishga va’da berdim. Mashuji ayollari saltanatida olgan suratlarimdan bir nechasi hozirgacha saqlanib qolgan (V.Yan arxivida—tarj.) Shunday qilib, bangi yoʻlboshlovchimizning oʻzi bilmagan yordami bilan karvon yoʻlidan ovloqdagi joylarni, kishi bilmas lutilar malikasi va «Iskandar farmoni»ni koʻrdim. «Itoatsiz Yoʻlovchilar Ushlansin!» Ertasi kechga yaqin jarlikdan qiyalikka chiqib borayotganimizda tepada odam qorasi koʻrindi. Xentington doim olib yuradigan yigʻma kursisida Injilni oʻqib oʻtirardi. Undan nariroqda tarang tikilgan chodir yonida tuyalar yotar, tushovlangan otlar oʻtlab yurardi. Qurbon va Mixail gulxan atrofida yurishardi. «Ishlar joyidami? Nega yoʻlda emassizlar?» deya El’svorsga quvnoq ovozda qichqirdim va tepalik tomon otni choptirib ketdim. «Hammasi joyida... Okey!.. Ammo bugun yakshanba. Haqiqiy dindor sifatida bugun dam olishim va fikr yuritishim kerak...»,—deb tushuntirdi amerikalik hamrohim. Karvonimiz keyin yoʻllardan yurib, Seyistonga keldi. Bu sharqiy Eronning oʻta botqoqlik joyi boʻlib, Oʻrta Osiyodan Hindistonga borishga eng yaqin yoʻl edi. Bu yerlar Hilmand daryosining irmoqlari orqali sugʻorilardi. Suvlar Eron koʻrfaziga yetmasdan qumlarga singib ketadi. Seyiston qadimgi zamonlarda Eronning eng boy viloyatlaridan boʻlib; afsonaviy qahramon Rustamning vatani edi. Shahar juda koʻp marta istilo qilingan. Soʻnggi marta Amir Temur zabt etgan va obod qilishga ulgurmagan edi. Sahrodan va oʻzlashtirilmagan yerlardan iborat boʻlgan, ayrim joylari botqoqlashgan Seyistonga kirib borishda hujumkor belujlar otarlari bilan koʻchib yurganlarini koʻrdik. Seyiston (yoki Belujiston) uzoq vaqt Eron va Afgʻoniston oʻrtasida talash boʻlgan. 1872 yili Angliyaning «vositachiligida» bu ikki davlat tomonidan boʻlib olingandi. Bunday boʻlinish «vositachi»lardan boshqasiga naf keltirmas, aholini millat jihatidan mustahkam qilmas, muntazam ravishda chegara toʻqnashuvlariga sabab boʻlar edi. Biz Seyistondagi beluj xonlarining biriga tashrif buyurdik. Albatta, quruq qoʻl bilan emas. Xon bizni iliq kutib oldi va dasturxon ustida shunday dedi: — Sovgʻalar uchun minnatdorman. Lekin menga boshqa narsa kerak... Qoʻshni Afgʻoniston viloyatlarining birida hukmdor boʻlgan tugʻishgan ogʻam men bilan doimo urush holatida keladi. Unga inglizlar xufiya ravishda qurollar bilan yordam bermoqda. Nega shunday qudratli oʻris podshosi menga bir necha zambarak berolmaydi? Men ogʻam bilan hisob-kitob qilib, u oʻris podshosi bilan abadiy doʻstlikda yashagan boʻlardim! Viloyatning ma’muriy markazi boʻlmish Nusratobodda rus konsuli tomonidan qabul qilinganimizda, afgʻon Seyistoni orqali Hindiston chegarasiga yuz chaqirimcha qolganini, lekin inglizlar bizni nariyoqqa oʻtkazmasliklarini bildik. Shunday boʻlsa-da, bizdan sal oldinroq olmon sayyohlarining shu yerdan Hindistonga bemalol oʻtganini eshitgan edik. Konsullikda eshitishimizcha, ekspeditsiyamizdan xabar topgan inglizlar Britaniyaning «marvarid toji» – »Koʻhi nur»[1]ga oʻtishimizdan hadikda ekanlar. Ingliz konsullari bizga har qanday yoʻl bilan toʻsiq qoʻyish, ularniig biri rus boʻlganligi uchun karvonni ushlab qolish haqida buyruq olgan ekanlar. Izimizdan daydi qaroqchilar yuborilgan va ularga bizni yoʻq qilib, izimizni tekislash topshirilgan ekan. Lekin yoʻl yurishdagi oʻzimga xos qoidam boʻlib, koʻringanlardan yoʻl soʻrardim va savollar bilan ularni chalgʻitardim. Keyin esa boshqa yoʻl bilan ketar edim. Shuning hisobiga biz ta’qibdan omon qolib, Eronni muvaffaqiyatli kesib oʻtgan edik. Seyistonda Afgʻoniston, Hindiston va Fors koʻrfaziga borish fikridan qaytdik. Bunga boshqa sabab ham bor boʻlib, yapon mina tashuvchi kemalari tomonidan Port-Arturda rus flotiga hujum qilingan edi. Mening pullarim ham tamom boʻlgan edi. Xentington kutilmaganda Karnegi instituti tomonidan Amerikaga qaytish toʻgʻrisida telegramma oldi. Biz otlarimiz boshini orqaga burib, endi gʻarbiy yoʻllar bilan fors shaharlari orqali shimolga yoʻl oldik. Badaviylar Qal’Asi Qaytishimizda gʻaroyib hodisalarga duch keldik. Ekspeditsiyam iz kelishidan oldin yer qimirlashi oqibatida vayron boʻlgan Seyistondagi botqoqliklar oʻrtasiga joylashgan shaharlarni koʻrdik. Odamlar yashamaydigan bu shahar koʻchalarida faqat qamishdan yasalgan sollarda yurish mumkin edi. Aholi ma’lum boʻlmagan sabablar bilan bu yerni allaqachonlar tashlab ketgan edi. Unda yashovchi yagona jonzot sariqtulki boʻlib, koʻchalar va toshlar osha sakrab-sakrab yoʻlimizdan chiqardi. Xuroson viloyatining markazi boʻlgan muqaddas shahar Mashhadda ham boʻldik. Oʻzini haqiqiy musulmon deb hisoblovchilar oʻlimidan keyin shu yerga dafn etishlarini vasiyat qilardilar. Shuning uchun ham chor-atrofdan va uzoq joylardan mayyitlarni shu yerga olib kelardilar. Shaharni bir shaklda qurilgan sagʻanalar oʻrab olganday edi. Mashhadda rus bosh konsuli Panafidin bizni qabul qildi. Shu yerda mening safarim yana bir oyga uzaytirildi. Konsul menga ozgina pul ham berdi va ikki bosh tuyamizni sotib berishga va’da qildi. Ular endi bizga kerak emas, chunki yuklarimiz boʻshagan, biz doimo suvga serob yoʻllardan yurib, Rusiya chegarasiga yaqinlashayotgan edik. Mashhaddan chiqqanimizda mahalliy aholidan vayronalarda yashovchi qandaydir xalq toʻgʻrisida eshitdik. Ular yakka togʻning choʻqqisida boʻlib, oʻsha joyda qadimda dahshatli qaroqchi yashagan ekan. Qaroqchi toʻplagan boyliklarini shu yerda saqlar va atrofga tahdid solar, togʻning nomi Kofirqal’a ekan. Irimchi Mardon, Qurbon va Xivaqilich toqqa chiqishdan voz kechishdi. Kofirqal’ada karvon va yigitlarni qoldirib, Xentington va Mixail uchchalamiz toqqa chiqa boshladik. Dastlab tik qoyaga chiqish mumkin emasdek tuyuldi. Qoya uch tomonidan deyarli tik edi. Toʻrtinchi tomonda esa qoyalarning yorilgan boʻlaklari osilib turganga oʻxshardi. Shunday boʻlsa ham osilgan qoyalar tomon ketgan echkilar izlariga koʻzimiz tushdi va imkoniyatni qoʻldan bermaslikka tirishdik. El’svors ikkalamiz amerikalik va rusiyaliklar qaysarlikda bir-biridan qolishmasliklarini isbotlamoqchi boʻlganday, koʻz ilgʻamas soʻqmoqlardan yuqoriga chiqib bordik. Tez orada soʻqmogʻimiz enkaygan qoya oldida tugadi. U yogʻiga qirq besh darajali qiyalikdan qoyaga yopishib chiqish kerak edi. Bir-birimizga qarab «Inshoolloh!» deganimizcha yuqoriga intildik. Xentington birinchi boʻlib chiqdi. Men ham agar yiqilgudek boʻlsa ushlab qolishga tayyor holda asta chiqa boshladim. Qoyaga yopishgan bu odamning har bir tosh ustida oʻrmalashi hozirgacha koʻzimga koʻrinadi. Nihoyat, u tepalikka chiqib oldi. Oʻrnashib olganidan keyin Injilni ochganicha menga maslahatlar bera boshladi. Qoyaning har bir boʻrtik, toshiga yopishganimcha, yuqoriga intildim. Yana toʻrt metrcha emaklasam boʻldi – qoyaga chiqaman. Shu payt belimdagi xanjar sidirilib chiqib ketdi va qiyalikda tiqilib qoldi. Xanjarni ushlab qolaman deb harakat qilganimda toshga qadalib turgan etik poshnasi chiqib ketdi. Men jarlik tomon asta sirpana boshladim... Xayollarimiz quyundek tezlashdi: «Nahotki, tamom boʻlsam! Yana ikki qulochdan keyin jarga qulayman...» Oʻng tomonga koʻz qirimni tashlaganimda otlar va Mixail chumolidek boʻlib koʻrindi... Birdan oyogʻimning qoyatoshga qadalganini his qildim va toʻxtab qoldim. Qoyaning chap qiriga qarab, koʻzlarimga ishonmadim: jundor qora qoʻllar, sochlari toʻzigan soqolli sharpa qoyaga bir sakrab chiqdi-da, xanjarni olib, jarlik tomon oʻrmalab ketdi... Gʻoyibdan kelgan kuch yordamida qoyaga oʻrmalab chiqdim va Elsvors bilan qoʻl olishdik. Togʻ choʻqqisidagi maydonda Xentington qandaydir qurilish qoldiqlarini topib olib, chizmaga tushirdi. Pastga esa boshqa yoʻldan, qoya yoriqlari boʻylab tushdik. Eron qishloqlaridan biriga borganimizda u yerli aholi xanjarni epchillik bilan olib qochgan sirli sharpa haqida gapirib berdi. «U aqldan oza boshlagan darvesh Mamadali boʻlib, xotini bilan bolalari yer qimirlashidan hosil boʻlgan jarlikka tushib ketishgan ekan. Oʻzi Kofirqal’ada yashar, yoʻlni ham faqat oʻzi bilarkan». Kofirqal’adan chiqqandan keyin ekspeditsiyamiz sarguzashtlarsiz Rusiya chegaralariga yetib oldi va biz 1 mart kuni Asxobodga keldik. Xentington bu yerda uzoq turmasdan, Amerikaga ketdi. ↑ Hindiston nazarda tutilmoqda

Muallif: Vasiliy Yan