Chipta kavushli tulki (ertak) [Vladimir Dal]

Chipta kavushli tulki (ertak) [Vladimir Dal]

Qish tunlarining birida yoʻl boʻylab ketayotgan tulkining qorni och edi. Bulutlar osmonda osilib turar, dalaga qor uchqunlari sochilib – sochilib tushar, qor maydalab yogʻardi. «Hechqursa, bir tishlam yegulik boʻlsaydi», — debdi tulki. U yoʻl yuribdi, yoʻl yursa ham moʻl yuribdi; yoʻlda yotgan chipta kavushni koʻrib qolibdi. «Joyi kelsa, shu chipta kavush ham asqotib qolar» — oʻylabdi u. Kavushni tishlab olibdi — da, yoʻlida davom etibdi. Qishloqqa kirib, birinchi kulbani taqillatibdi. — Kim u? – soʻrabdi dehqon darchasini ochayotib. — Bu – men, ey, yaxshi odam, tulkixon – singiljonman. Tunashga joy ber! — Biz sensiz ham tiqilib yotibmiz! – debdi qariya va darchasini yopmoqchi boʻlibdi. — Menga koʻp narsa kerak emas, — oʻtinib soʻrabdi tulki. — Oʻrindiqqa yotsam ham boʻlaveradi, dumimni esa uning tagiga qoʻyaman. Cholning unga rahmi kelibdi va uyiga uirgizibdi. Tulki unga debdi: — Hoy, dehqon, chipta kavushimni berkitib qoʻy! Dehkon uning kavushini olib, pechkaning tagiga otib yuboribdi. Hamma uyquga ketibdi, shunda tulki oʻrindiqdan sekin tushibdi-da, kavushni oʻgʻirlab, pechkadan uzoqroq joyga tashlabdi.Ortiga qaytib, hech narsa boʻlmaganday, oʻrindiqqa yotib olibdi , dumini oʻrindiqning tagiga joylabdi. Tong ota boshlabdi. Odamlar uygʻonishibdi; kampir pechga oʻt qalabdi, chol oʻtin terib kelgani oʻrmonga otlanibdi. Tulki oʻrnidan turibdi-yu, chipta kavushi tomon oshiqibdi. Qarasa, kavushi joyida yoʻq. U chinqira boshlabdi: — Meni xafa qildi bu qariya, ochiq koʻngilligimdan foydalandi. Chipta kavushimning oʻrniga tovuq ham olmayman! Chol pechning ostiga koʻz yugurtiribdi — chindan ham chipta kavush yoʻq! Nima qilish kerak? Axir, oʻz qoʻllari bilan qoʻygan edi-ku! Tovuqni olibdi-da, tulkiga tutibdi. Tulki tinmay tovuqni olmayman, deb baqirar, ovozi qishloqni tutib ketar, hadeb qariya uni xafa qilganini ta’kidlar ekan. Chol bilan kampir tulkining koʻnglini olay deb unga kosachaga sut quyib berishibdi, nonni ushatib, tuxum qovurishibdi. Tulki shuni kutib turgan ekan. Oʻrindiqqa sakrab chiqib olibdi, nonni yebdi, sutni simiribdi. Tuxumni paqqos tushirib, tovuqni olib, toʻrvasiga solibdi. Uy egalari bilan xayrlashib, yoʻlga tushibdi. Yoʻl boʻyi qoʻshigʻini boshlabdi:     Zim-ziyo tun oralab     Ketib borar tulkixon     Qorni och va bedarmon.     Yurib-yurib bir kuni     Topib olibdi kavush.     Oqkoʻngil odamlarni     Aldab, qipti ayyor ish –     Bitta chipta kavushni     Tovuqqa alishibdi. Kech yaqin u boshqa qishloqqa yetib boribdi. Taq-taq-taq! – tulki kulbani taqillatibdi. — Kim u? – soʻrabdi dehqon. — Bu – men, tulkixon – singiljon. Amakijon, tunashga joy ber! — Sensiz ham tiqilib yotibmiz, yoʻlingdan qolma, — debdi dehqon va derazasini yopib olibdi. — Men sizlarni siqib qoʻymayman, — debdi tulki. – Oʻzim oʻrindiqqa yotib olaman, dumimni oʻrindiqning tagiga qoʻyaman, vassalom! Tulkini uyga kiritishibdi. U uy egasiga egilib salom beribdi-da, tovugʻini saqlab berishini soʻrabdi. Oʻzi oʻrindiqning bir chekkasiga oʻrnashib, yotib olibdi. Dumini oʻrindiqning tagiga burab qoʻyibdi. Xoʻjayin tovuqni olib, panjara ortidagi oʻrdaklar orasiga qoʻshib yuboribdi. Tulki bularning hammasini koʻrib turgan ekan. Uydagilar uyquga ketgach, tovugʻini oʻrdaklar ichidan chiqarib olibdi va bir pasda yeb qoʻyibdi. Patlari, suyaklarini pechka ostiga koʻmib, ishni qoyillatganday oʻrindiqning ustiga sakrab chiqibdi, kuchala boʻlib yotib olibdi — da, uyquga ketibdi. Tong yorishibdi. Kampir pechni yoqishga kirishibdi, dehqon sigirlarga yem beribdi. Tulki uygʻonib, yoʻlga tayyorlanibdi. Uy egalariga minnatdorchilik bildirib, tovugʻini soʻrabdi. Dehqon qarasa, tulkining tovugʻi yoʻq! U yoqqa yuguribdi – bu yoqqa yuguribdi, oʻrdaklarini birma – bir koʻrib chiqibdi. Juda gʻalati – tovuq yoʻq! Tulki ovozini baralla qoʻyib, aytib – aytib yigʻisini boshlabdi: — O, mening tovuqcham, qoramagʻiz tovuqcham! Seni semiz – semiz oʻrdaklar bittalab choʻqib — choʻqib, zangor patli oʻrdaklar qoqib — qoqib tashlashdimi? Seni hech qanday oʻrdakka almashmayman! Kampirning tulkiga rahmi kelibdi, choliga debdi: — Unga oʻrdak beramiz, qornini ham toʻydiramiz. Tulkini yedirib – ichirib, qoʻliga oʻrdakni tutqazib, darvozadan chiqarib qoʻyishibdi. Tulkixon yoʻl boʻyi lablarini yalab – yalab, qoʻshiq aytibdi:     Zim-ziyo tun oralab     Ketib borar tulkixon     Qorni och va bedarmon.     Yurib – yurib bir kuni     Topib olibdi kavush.     Oqkoʻngil odamlarni     Aldab, qipti ayyor ish –     Bitta chipta kavushni     Tovuqqa alishibdi.     Tovuqqa esa – oʻrdak. Tulki uzoq — yaqin, qisqa-uzun yoʻl bosibdi. Qosh qorayibdi. Uylar koʻringan tomonga burilibdi. Eshikni taqillatibdi: taq-taq-taq. — Kim u? – soʻrabdi uy egasi. — Tulkixon – singiljonman, yoʻlda sirgʻalib ketdim, judayam sovqotdim. Qochaverib — qochaverib oyoqlarim toliqdi! Ey, yaxshi odam, meni uyingga kirgaz, dam olib, isinib olay! — Qoʻyay deymanu, tulkijon, joy yoʻq-da! — Ey, otaginam, oʻzim oʻrindiqqa sigʻaman, dumimni uning tagiga tashlab qoʻyaman – boʻldi! Qariya oʻylay-oʻylay, tulkini ichkariga kirgazibdi. Tulki xursand boʻlibdi. Uy egalariga ta’zim qilibdi, ertalabgacha yassiburun oʻrdagini saqlab berishlarini soʻrabdi. Ular tulkining oʻrdagini gʻozlar orasiga qoʻyib yuborishibdi. Tulki esa oʻrindiqqa oʻrnashib, dumini oʻrindiq tagiga joylab, xurrak ota boshlabdi. — Koʻngli ochiq ekan, bechora charchabdi, uxlab qoldi, — debdi kampir. Koʻp oʻtmay uy egalari uyquga ketishibdi. Tulki oʻrindiqdan sekin tushib, gʻozlarning orasidan yassiburun oʻrdagini ushlab olibdi. Uni tishlab – tishlab, patlarini yulib-yulib, tozalabdi, yebdi. Suyaklari va patlarini pechning ostiga koʻmibdi. Bamaylixotir uyquga ketibdi, kun yorishib ketguncha uygʻonmabdi. Koʻzini ochib, kerishibdi, atrofga qarabdi. Kulbada kampirning bir oʻzi ekan. — Bekajon, xoʻjang qani? – soʻrabdi tulki. – u bilan xayrlashib, issiq joy uchun minnatdorchilik aytmoqchi edim. — U bozorga ketgan, — debdi kampir. — Unda xush qol, bekajon, — debdi tulki egilib-egilib. – Yassiburun oʻrdakcham ham uygʻongandir. Uni keltir, tezroq yoʻlga tushishimiz kerak. Kampir qarasa — oʻrdak yoʻq! Nima qilsin, qaerdan topsin? Qaytarish kerak, axir! Kampirning ortida tulki turar, koʻzlarini olaytirib, bor ovozi bilan, yigʻisini boshlabdi: oʻrdagi bor uning — dovruqli, betakror, doʻmboqqina, kumushrang. Bunday oʻrdagini hech qanday gʻozga almashmaydi. Beka qoʻrqib ketibdi. Tulkiga egilib — egilib debdi: — Olaqol, onajonim Tulkixon Patrikeevna, istagan gʻozni olaqol! Men seni mehmon qilaman. Yogʻimni ham, tuxumimni ham ayamayman. Tulki qornini toʻydirib olibdi. Semiz, yogʻli gʻozni tanlabdi, toʻrvasiga solibdi. Bekaga ta’zim keltirib, yoʻlga tushibdi. Yoʻlda ketayotib, qoʻshigʻini boshlabdi:     Zim-ziyo tun oralab     Ketib borar tulkixon     Qorni och va bedarmon.     Yurib – yurib bir kuni     Topib olibdi kavush.     Oqkoʻngil odamlarni     Aldab, qipti ayyor ish –     Bitta chipta kavushni     Tovuqqa alishibdi.     Tovugʻiga – oʻrdakni,     Oʻrdakka – semiz gʻozni! Tulki yoʻlda charchab qolibdi. Toʻrvadagi semiz gʻozni koʻtarish qiyinlashib borarkan: dam oʻtiribdi, dam yuguribdi, dam turibdi. Qorongʻu tushibdi. Qaysi eshikni taqillatmasin, ochishmabdi, rad etishibdi. Eng soʻnggi kulbaga yetib kelibdi, astagina taqillatibdi: tuk – tuk – tuk. — Nima kerak? – ovozi kelibdi uy egasining. — Qadrdonim, isinib olay, tunashga joy ber! — Joy yoʻq! Sensiz ham tiqilib yotibmiz! — Men hech kimni siqib qoʻymayman, — debdi tulki. – Oʻzim oʻrindiqqa yotib olaman, dumimni uning tagiga qoʻyaman. Xoʻjayinning rahmi kelibdi, uyiga kiritibdi. Tulki undan gʻozini saqlab berishini soʻrabdi. Uy egasi uni panjara ortidagi kurkalarga qoʻshib qoʻyibdi –da, oʻylanib qolibdi. Shu kunlarda bozor tomonlardan ayyor tulki haqida mish – mishlar tarqalayotgan ekan. «Bu oʻsha – hamma gapirayotgan tulki emasmikan?» – oʻylabdi chol va uni kuzata boshlabdi. Tulki oʻzini esli – xushli, odobliday tutibdi. oʻrindiqning ustiga chiqib, yotib olibdi, dumini uning tagiga joylabdi. Kampirning xurragi eshitilibdi. Chol koʻzlarini joʻrttaga yumib olibdi. Tulki panjara ortiga sakrab tushibdi. Gʻozini tutib, tishlab – tishlab, tozalab olibdi — da, yeyishga tushibdi. Yeb – yeb dam olarkan. Axir, birdaniga shunday semiz gʻozni birdan tugatib boʻlmas ekan-da! Chol barisini kuzatib turgan ekan. Tulki suyak va patlarni pechkaning tagiga koʻmibdi-da, joyiga borib yotibdi va uyquga ketibdi. U uzoq uxlab qolibdi, xoʻjayin uni uygʻotibdi: — Tulkijon, yaxshi uxlab turdingmi? Tulki kerishib, koʻzlarini ishqalabdi. — Izzating borida yoʻlga tush, — debdi xoʻjayin eshikni lang ochib. Tulki unga javoban: — Uyni sovutmasangiz yaxshi boʻlarmidi, yoʻlimni oʻzim topib olaman. Oldin berib qoʻygan omonatimni olay, devdim. Qani, gʻozimni ber! — Qaysi? — Qechqurun senga berganim –da. Olgan eding, toʻgʻrimi? — Ha, olgandim, — dedi xoʻjayin. — Olgan boʻlsang, qaytar, — qistadi tulki. — Gʻozing panjara ortida yoʻq, ishonmasang, oʻzing borib qara, — kurkalar bor, xolos. Buni eshitgan ayyor tulki oʻzini yerga tashlab, har yoqqa urib, yigʻisini boshlabi: u gʻozini hech bir kurkaga almashmaydi! Dehqon tulkining shumligini fahmlab qolibdi. «Toʻxtab tur, — debdi u ichida. – Sen bu gʻozingni koʻp eslaysan hali!» — Nimayam qildik, sen bilan kelishib olamiz, shekilli. Unga gʻoz oʻrniga kurka berishga va’da beribdi. Toʻrvaga kurkani emas, bildirmay itini solibdi. Tulki buni sezmabdi. Toʻrvasini yelkasiga ortib, xoʻjayin bilan xayrlashib, yoʻlga tushibdi. Yoʻl yuribdi, yoʻl yursa ham moʻl yuribdi. Oʻzi va chipta kavushi haqidagi qoʻshigʻini aytgisi kelibdi. Toʻrvasini yerga qoʻyib, oʻtiribdi. Qoʻshigʻini boshlamoqchi boʻlgan ekan, birdan toʻrvadan xoʻjayinning iti otilib chiqibdi, tulkiga tashlanibdi. It quvgandan — quvibdi, bir qadam ham ortda qolmabdi. Ikkalasi yugurib – yugurib, oʻrmonga kirib kelishibdi. Tulki kundalar, butoqlar oralab, it uning izidan chopibdi. Tulkining baxtiga qarshisidan uya chiqib qolibdi, unga oʻzini otibdi. It uyaga sigʻmabdi, tulki chiqib qolarmikan deb, uning yonida kuta boshlabdi. Tulki qoʻrqqanidan nafas ololmas ekan. Sal oʻziga kelgach, oʻziga – oʻzi gapira boshlabdi: — Quloqlarim, jon quloqlarim, sizlar nima qildingizlar? — Bizlar it tulkini yeb qoʻymasin deb diqqat bilan tingladik. — Koʻzlarim, jon koʻzlarim, sizlar nima qildingiz? — Bizlar it tulkini yeb qoʻymasin deb kiprik qoqmay qaradik. — Oyoqlarim, jon oyoqlarim, sizlar nima qildingiz? — Bizlar it tulkini ushlab olmasin deb toʻxtamasdan tez yugurdik. — Dumcham, hoy dumcham, sen nima qilding? — Toʻnkalar, butoqlarga chirmashib qolmagin deb yoʻl bermadim. — Hali senmi meni qochishimga yoʻl bermagan! Mana, senga boʻlmasa! – debdi tulki va dumini oʻradan chiqarib, itga qichqiribdi: — Ol, mana buni ye! It tulkini dumidan ushlabdi — da, uyadan tortib olibdi.

Muallif: Vladimir Dal