Ruhiyat farroshi [Oʻroz Haydar]

Ruhiyat farroshi [Oʻroz Haydar]

Men ilk mashqlarimni eslolmayman. Ammo «Gulxan», «Gʻuncha» singari jurnallar tahririyatidan koʻngilni koʻtaruvchi maktublar olganim esimda. Oʻsha paytlari qoʻliga qalam tutgan kimsa borki, ulardan «tarbiyalovchi» nimarsalar talab qilingan. Bizning qishlogʻimizda bir mashhur molboqar boʻlardi. Men ilk marta ana shu kishi haqida yozganman. Uning oʻzidan ham nomi mashhur edi. Bilasizmi, ana shu odam keksaygan chogʻida dildan hamsuhbat boʻldim. «Podaning eng yaxshi sogʻin sigirlarini «katta»larga sovgʻa qilardim-da, oʻrnini kichikroq gʻunajinlar bilan toʻldirib qoʻyardim, bolam», deydi. Bu qalloblikda podachining qanchalik aybi borligini bilmadimu, ammo ana shu «ishbilarmon» kishi haqida she’r yozganim rost. Maqtanishga yoʻymassiz degan umid bilan aytishim mumkinki, men bolalikdan she’rga nisbatan juda talabchan edim. Shuning uchun «Oʻqish kitobi»ni unchalik jinim suymasdi. Kitobdagi she’rlar yoqimsiz edi. «Rosa pishsa yoz oylari, Qashqadaryo bugʻdoylari...» singari tuygʻusiz she’rlarni bidillab aytishganida peshonam tirishib ketardi. Bunaqa qofiyalar shaqildogʻini chalguvchi she’rlar gʻij-gʻij edi. Ayniqsa, «Mening ikki onam bor» deb boshlanuvchi she’rni oʻqib rosa kulganman. Oʻqituvchim Joʻra aka meni doskaga chiqarib, shu she’rni yod aytishni soʻraganda: «Mening ikki enam yoʻq» deganman. Shu oʻqituvchimizning yaxshi bir odati bor edi. Qoʻshimcha dars soatlarida yangi-yangi ertaklar oʻqib berardi. Yaxshi taassurotlar bilan uyga qaytardik. Yana bir odati: eng qoloq oʻquvchilarni ham maktab kutubxonasiga yetaklab borib, bolalarbop kitoblarni tanlab oʻqishga majbur etardi. Yuqori sinflarda adabiyot fani yomon oʻqitildi. Mutaxassis yetishmaganidan chet maktablardan oʻqituvchilar yollanardi. Ularga yoʻl uzoqligi sabablimi, darslar oʻtilmay qolib ketardi. Bolalar oʻyinqaroq boʻlib qolishgandi. Adabiyot darslari koʻpincha tanaffus bilan oʻtganligi uchun bolalarda fanga nisbatan mehr yoʻq edi. Shuning uchun ham maktabni tugatgandan keyin koʻpchilik sinfdoshlarimiz aniq fanlar boʻyicha oliy oʻquv yurtlariga kirishdi. Darvoqe, oʻsha paytlarda oliy oʻquv yurtlariga kirishda insho yozish shart qilib qoʻyilgan edi. Rostini aytish kerak, insho savodxonlikni belgilaydi. Bugungi oʻquvchilar insho yozishni nechogʻlik bilishidan bexabarman, ammo mana shu an’ana nihoyatda foydali edi. Bugun shunchaki soʻzlarni hijjalab oʻqiydiganlar ham uyalmasdan istagan oliy oʻquv yurtiga hujjat topshirishayapti. Nazarimda inshoning mavqeini tiklash kerak. Adabiyotga qiziqishim Chingiz Aytmatovning «Momo yer qoʻshigʻi» asaridan soʻng boshlangan. Kitobga kiritilgan «Boʻtakoʻz» qissasini goʻyoki she’rday yod olganman. «Hey, akademik» sadosi haliyam qulogʻim ostida jaranglab turadi. Oʻquvchilik yillarida bolalar haqida she’rlar mashq qila boshladim. Shoir Tursunboy Adashboevning «Olatogʻ – lolatogʻ» kitobi menga qanot bergan. Tabiat manzaralarini yorqin boʻyoqlarda aks ettiruvchi she’rlar quymaligi bilan hayratlantirgan. Shundan keyin molboqaru tovuqboqarlar haqida yozishni bas qilganman. Ilk she’rim rahmatli akam Nazar Shukurning tashabbusi bilan «Yoshlik» almanaxida bosilgan. Oʻshanda 22 yoshda edim. Enam rahmatli xalq ogʻzaki ijodini yaxshi bilardi. Akamiz ikkimizga termalar aytib berardi. Yozning sutday oqshomlarida ikkalamizdan «Jetigan julduz jettiga borsa savob boʻlarmish, nafas chiqarmay aytinglar» derdi. Aka-uka boʻgʻilib qolguncha bu kalimani ayta-ayta uxlab qolardik. Shoirlik nuqsi ikkalamizga ham onamdan yuqqan. Ilk toʻplamim «Navqiron davra» jamoa toʻplamida «Quyosh oʻtovi» nomi bilan chiqqan. Qattiq suyingan boʻlsam kerak, enam: «Sevinchingni ichingga yut, bolam», deb qoʻyganligini eslayman. Ammo kitobimni qoʻlimga olib biror kishiga tutmaganman. Professor Nizomiddin Mahmudov mening ijodimga alohida e’tibor berganligi koʻnglimni koʻtargan. «Kuylovchi toshlar» toʻplamim hech qanday baholanmadi. Hech kimdan emas, oʻzimdan oʻksindim. Mardona va dadil yozmoq kerakligini uqdim. Eng ogʻiri, akamning vafoti meni chilparchin qilib tashladi. Uzoq yillar qoʻlimga qalam tutolmay yurdim. Yozganlarim ohorsiz edi. Tuman adabiy muhiti esa nihoyatda gʻarib edi. Ana shunday parishon kunlarning birida keksa bir choʻpon yelkamga qoʻlini qoʻyib: «Oʻroz, sen oʻzingni dadil tut. Endi ikki shoir uchun yashashing va ijod qilishing kerak. Ayrimlar akasi she’r yozib berib yurganligi uchun ham u yozishdan toʻxtagan deb aytayapti. Sen chekinma» dedi. Ustimga bir chelak sovuq suv sepib yuborgandek boʻldi. Choʻponning mana shu daldasi hamon qalbimga qoʻr tashlab turadi. Shundan soʻng oʻz siniqlarimni terib olib, hayotga mardona boqdim. Akamning qoʻlyozmalarini alohida tartibga soldim. Ularni koʻz qorachigʻiday saqlab kelayapman. Bir safar ukam Shoimnazar: «Shoirning orqasida uni tushunadigan odam qolishi kerak ekan. Men bu qoʻlyozmalarni egasiga vafolik qilmagan deb yoqib yuborgan boʻlarmidim» deganida yuragim muzlab ketdi. U baribir haq edi. Koʻzimdan yosh quyuldi. Shoir uchun uni tushunadigan tayanch zarur. Akamning «Orzusi moʻl ketsa shoirni tushun» satrlari vujudimga olov purkaydi. U oʻzi hayot boʻlganida bir varaq qogʻozni ham mening zimmamga tashlamagan boʻlardi. Aksincha, mening tinib qolishimni sira istamasdi. Hatto oʻlimidan ikki oy oldin «San’at saroyi» yoʻlagida menga: «Oʻroz, hali sen yaxshi she’rlar, nasriy asarlar yozasan. Senga ishonaman, zoʻr shoir boʻlasan» deganida avvaliga toshday qotdim. Koʻzimdan yosh potradi. Yuragim yax tortdi, yurishga mador topmay qoldim. Oʻshanda aka-uka yarim kechagacha gurung qildik. Endi bilsam, oʻsha payt menga u vidolashuv soʻzlarini aytgan ekan. Akamning vafotidan keyin «Vaqt xiyobonida», «Vido», «Meni kechir, muhabbat», «Sen qaytmasang» singari kitoblarini nashr ettirdim. Odil Hotamovning «Yuksakdagi daraxt» xotira-qissasini chop ettirishga erishdik. Xotira-qissa samimiy bitilgan. Kitobni oʻqib, akam hamon biz bilan birga nafas olayotgandek tuyuldi. Bu kitoblarning chop etilishiga ukam homiylik qildi. Ammo kitoblar juda kam nusxada chop etildi. Akamning qoʻlyozmalarini oʻrganish jarayonida yangi-yangi she’rlari topilyapti. Armonim: mana shu bitiklar keng miqyosda oʻquvchilar qoʻliga yetib bormayapti. Inson oʻzining oʻzi tarbiyachisidir. Toʻgʻri, ustozlar ijodiy turtki berishadi. She’rlarimni akamdan yashirib, Odil Hotamov bilan tanishib qolib, u kishiga koʻrsatmoqqa jur’at topganman. U kishi mashqlarimni ishlash jarayonida ulugʻ ijodkorlar asarlari haqida tushunchalar berib borgan. Haqiqiy she’r qanday yozilishini dam-badam eslatib turgan. Ahmad A’zamga bir turkum she’rlarimni koʻrsatmoqqa jazm qildim. U kishi siylashni yomon koʻrardi. Rosa «patim»ni toʻkib, oʻnga yaqinini «Yoshlik» almanaxiga olib qoldi. Turkum she’rlarim shu bois matbuot yuzini koʻrdi. Oradan yillar oʻtib, ish yuzasidan Qarshi shahriga kelishim ijodim tubdan burilishiga sabab boʻldi. Ijodkor izlanmay qoʻygan kunidan boshlab toʻxtaydi. Shoir oʻsib va oʻzidan oʻzib yozmagan kuni jarlikka qulaydi. Shoirning toʻshagi hamisha jar labida toʻshalgan boʻladi. Shuni aytishim kerakki, mening tengqurlarim va besh-olti koʻylakni ilgari yirtgan ijodkorlarning koʻpchiligi yigirma-oʻttiz yoshida qanday yozgan boʻlsa, ellik yoshda ham shu koʻrinishda yozishayapti. Kitoblarini qayta-qayta oʻqiyman, oʻsha-oʻsha. Nazar Eshonqul, Bahrom Roʻzimuhammadlar bilan aloqa oʻrnatish menga ijodiy qanot baxsh etdi. Mashhur shoir Abdulla Sher saboqlari yozishga va hushyorlikka ragʻbat uygʻotdi. Menda ijodiy turtki uygʻotgan ijodkorlarni ustozim deyishga haqliman. Shu kungacha yigirmaga yaqin toʻplamlarim chop etildi. Adadiga kelsak, 45000 nusxani tashkil etadi. Ayrimlarini shoshib tayyorlaganimdan izza chekaman. Men oʻzimni katta shoir boʻldim deyishga haqqim yoʻq. Shoir safar odami. Oʻz dunyosining sayyohatchisidir. Ijodkor yozganidan qanoatlangan kun tugaydi. U safar yoʻllanmasidan mahrum boʻladi. Oʻzimga qattiq talab qoʻyaman. Toʻgʻrisi, keyingi paytlarda madh etuvchi she’rlar bolalab ketdi. Xuddi saraton xastaligini eslatadi. Yurakni gʻijimlaydi. Havodan havo yutolmay qiynalasan. Maddohlik baloi ofat. Ba’zida madh etuvchi she’rlarni qasidaga yoʻyamiz. Qasidaning oʻz shakl-shamoyili borligini unutmaylik. Hazrat Navoiyning «Tafakkur tuhfasi» qasidasi qasida qanday yozilishini belgilab bergan. Abdulla Oripovning «Oʻzbekiston» qasidasini olaylik: «Temur tigʻi yetmagan joyni Qalam bilan oldi Alisher» satrlari qalbni yuksakka koʻtaradi. Qasida boshdan oyoq nurli satrlar bilan toʻyingan. Vatanning obod va ozodligini maqolabop soʻzlar bilan emas, yangicha tashbehlar bilan bezatish lozim. Shoʻro davrida «Mening bobomlar – Lenin bobomlar» kabi satrlar bilan she’rlar bitib, kitobini nashriyotdan chop etilishini talab qilgan qanchadan-qancha shoirlarni koʻrdik. Hatto adabiyotga otalik da’vo qilganlar ham boʻldi. Qani, endi ularning asarlari? Bor-yoʻgʻi makulaturaga aylanishdi. Adabiyotsiz tiriklik suvsiz qaqrab yotgan daryo oʻzanini eslatadi. Adabiyot – ruh farroshi. Inson ruhi poklanmas ekan, vujudi ogʻirlashadi. Borligʻi yuragi tubiga qulaydi. Adabiyot insoniyatni ma’naviy yuksaklikka yetaklaydi. Adabiyoti yuksalmagan millat erta qariydi, qurigan ogʻochga aylanadi. Bugungi kunda maktab adabiyot darsliklarida jahon adabiyotiga juda kam oʻrin berilgan. Menimcha, 6-sinfdan boshlab jahon adabiyoti darsligini yaratish kerak. Katta daryodan suv ichgan yoxud ummon qudratini his etgan qalbda hayotga teranroq qarash xususiyati shakllanadi. Chexov yoki Folkner hikoyachiligini bilmasdan turib nasrda yutuqqa erishib boʻladimi?! Yaqinda bir guruh talabalar tahririyatimizda amaliyot oʻtashdi. Ular ijodiy muloqotlarimizdan birida juda achchiq bir mulohazani oʻrtaga tashlashdi. Ular aytishdiki, «Hozirda yaxshi-yomon adiblarni ajratib boʻlmay qoldi. Boyvachcha togʻasi yoki amakisining puliga kitob chiqarayotganlar koʻpayib ketdi. Ayrim yozuvchilar bir haftada roman yozib tashlashyapti. Hashar yoʻli bilan asar yozuvchilar ham koʻpayib ketishgan. Bu holatda adabiyotimizning ertangi kuni qanday boʻladi?» Bugungi har bir fidoyi ijodkor ana shu savolning javobi ustida bosh qotirmogʻi kerak. Men milliy nasrimizni yerga urmoqchi emasman. Ammo tan olishimiz kerak, nasrimizning orqa oyogʻi oʻz koʻlagasiga botib qolgan. Kitob doʻkoni javonlari detektiv kitoblar bilan tirband. Didsiz kitobxonga esa baribir. Doʻkondorning adabiyot haqida tushunchasi yoʻq. Aslida farosatli doʻkondor eng yaxshi kitoblar targʻibotchisi hamdir. Noshirlarga pul kerak. Choʻntagi baquvvat yozgʻuvchidan sira ajralmaydi. Axir asarning badiiy qiymati boʻlmasa, u aynigan taomday gap. U ruhiyatni ogʻulaydi. Yengil-elpi yozilayotgan asarlar va soxta maddohlikdan qutulmay turib, yuksak adabiyotga yoʻl topib boʻlmaydi. Kitobxon Folknerni tushunmasa ayb kimda? Albatta, adabiyottanuvchilarning tomoshabinligi, loqaydligining hosilasidir. Adabiy tanqid tugagan joyda suvarakcha fikrlash yuzaga keladi. Adabiyotshunoslarimiz oʻtgan asrning 80-yillarida adabiyotda koʻtarilish yuz berganini e’tirof qilishadi. Ammo bu koʻtarilish adabiyotga nima berdi? Yozuvchi Nazar Eshonqul bu avlodni ot mingan avlod deb atadi. Lekin «Kecha va kunduz»ga boʻylashadigan asarlar paydo boʻlmadi-ku! Onnetti, Borxes, Folkner, Kortasar, Kafka, Kamyu, Akutagava yaratiqlari kabi yangi yaratiqlar inkishof etilmadi-ku! Menimcha, ijodkor ijod bobida toshning suvini siqib ichadigan boʻlishi kerak. Bu oliy maqom hammaga ham nasib etavermas ekan. Adabiyotimizda kishini quvontiradigan jihat tarjimachilik sohasida paydo boʻlmoqda. Hozirda jahonning yetakchi adiblari asarlari ona tilimizga oʻgirilyapti. Buni olqishlash kerak. Qodir Mirmuhammedov (marhum), Nizom Komilov, Ibrohim Gʻafurov, Ahmad Otaboy, Amir Fayzulla va boshqa tarjimonlar mehnati e’zozga loyiq. Afsuski, bizning ijodkorlarimiz asarlari jahon sari kengroq va ochiqroq boʻylay olmayaptilar. Toʻgʻri, milliy ruhdagi asarlarni tarjima qilish juda ogʻir kechadi. Hermann Hessi «Pushkinning asarlarini tarjima qilib boʻlmaydi» degan. Shu oʻrinda Abdulla Oripov asarlarini oʻzga tilga oʻgirish oson emas. Shoir she’riyatidagi ilohiy ohang shovqinga aylanib ketishi mumkin. Bizning urf-odatimiz, osori-atiqalarimizni bilmagan va tanimagan tarjimon yanglishishi turgan gap. Hassos shoirning she’rlarini tarjima qilish azonni tarjima qilish bilan barobar. Jahon adabiyotining ilgʻor an’analari, umuminsoniy qarashlar bilan shakllantirilgan yangi oqimlar tajribalari bu oʻrinda juda asqotadi. Milliylik qobigʻiga haddan ortiq berkinish ham yaxshilik alomati emas. Bugun hukumatimiz tomonidan adabiyotimizga katta e’tibor qaratilmoqda. Ijodkor ahlini har tomonlama qoʻllab-quvvatlash uchun «Ijod» fondining tashkil etilishi ham buning yorqin dalilidir. Shu ozgina fursat ichida «Ijod» fondi homiyligida bir necha yosh ijodkorlarning ilk kitoblari katta nusxalarda chop etildi. Bu yaxshi-ku. Respublikamizda yuzdan ortiq nashriyot bor. Har bir nashriyot yiliga 20-30 turdagi kitoblarni bosmadan chiqarsa, ularning soni qancha boʻladi? Bu kitoblarga muxlis topiladimi? Oqibatda maktab, kollej va boshqa oʻquv yurtlari ostonasida paydo boʻlamiz. Yaxshi kitob boʻlsa-ku bu ezgulik belgisi. Bir chaqaga qimmat boʻlsa-chi? Yana kitobxon jabr chekadi. Yana ularni saviyasizlikda ayblaymiz. Yana bir gap. Viloyatlarimizdagi adabiy muhit koʻngildagidek emas. Yaxshi ijodkorning asari hamisha ham oʻz qadrini topolmayapti. Kimdir yalovbardorlik qilishi kerak. Yozuvchilar uyushmasining ayrim viloyat boʻlimlari mendan ketguncha, egasiga yetguncha qabilida ishlashyapti. Misol uchun, men yashayotgan viloyatda soʻnggi ikki-uch yil oraligʻida biror marta ijodkorlar gurungi tashkil etilganini eslolmayman. Maktab yoki kollej talabasining ilk kitobi taqdimoti oʻtkazilganligi quloqqa chalinadi, xolos. Ammo shunisi aniqki, chin ijodkor uchun bular bahona boʻlolmaydi. Faqat yoshlarning adabiy didi pastga shoʻngʻimasligini oʻylab aytayapman, xolos. Bizda adabiy andishasizlik unchalik modaga kirmagan. Biroq loqaydlik dushmanlikdir. Aytadilar-ku, «qars ikki qoʻldan». Baribir, ijodiy bahslari boʻlmagan adabiyot toʻnib qoladi. Bu barchamizni hushyor etmogʻi kerak.

Muallif: Oʻroz Haydar