Temir xotin (komediya) [Sharof Boshbekov]
![Temir xotin (komediya) [Sharof Boshbekov]](http://uzsmart.ru/kutubxona/asarlar/temir-xotin-komediya-sharof-boshbekov/temir-xotin-komediya-sharof-boshbekov.jpg "Temir xotin (komediya) [Sharof Boshbekov]")
| Temir xotin (komediya) [Sharof Boshbekov] |
| Temir Xotin (jiddiy komediya) Ishtirok etuvchilar: QOʻCHQOR — traktorchi «ALOMAT» — robot OLIMJON — yosh olim QUMRI — Qoʻchqorning xotini SHAROFAT — qoʻshni juvon SALTANAT — qoʻshni ayol SUVON — mulla TUROBJON — Qoʻchqorning oʻgʻli Birinchi Sahna Qishloq. Oddiy, kamtarona hovli. Toʻgʻrida bir necha ustunli peshayvon, oʻngda lastakkina koʻcha eshigi, oldnnroqda yogʻoch karavot. Sahnadagi har bir jihoz, har bir buyumda nimadir yetishmaydi: eshik-deraza romlarining yarmi boʻyalgan, yarmnnnng rangi oʻchib ketgan; yogʻoch karavotning bitta oyogʻi yoʻq, oʻrniga gʻisht terib qoʻyilgan; koʻrpa-yostiqqa yamoq tushgan; piyolalarning labi uchgan yokn chegalakgan, choynakiing joʻmragiga tunuka kiygazilgan va hokazo. Peshayvon ustuniga QOʻCHQOR arqon bilan chandib tashlangan, ust-boshi, aft-angoriga qarab boʻlmaydi. Shu koʻyi uxlab qolgan boʻlsa kerak, avval sekin qimirlab qoʻyadi, soʻig koʻzinn ochmay esnaydi. Oyoq-qoʻlinnng oʻziga boʻysunmayotganiga hayron boʻlib, bir-ikki chiranib koʻradi. QOʻCHQOR (uy tomonga). Hoʻ, tirikmisan?.. (Tipirchilay-di.) Yechib qoʻy darrov, hoʻ-oʻ!.. Qumri, deyapman, jahlim chiqsa nima boʻlishini bilasan-a? Yaxshilikcha boʻshat! (Bir oz kutib.) Ie, bir balo boʻlganmi bunga?.. Oxirgi marta aytyapman, agar hozir yugurib kelib, qoʻlimni boʻshatmasang... Ichkaridan Qumri chiqadi. U oʻttiz-oʻttiz beshlarda, lekin yoshiga nisbatan ancha katta koʻrinadi. QUMRI (arazli). Nima qilasiz? QOʻCHQOR. Qoʻyvoraman! QUMRI (xoʻrligi kelib). Nima?.. QOʻCHQOR. Pattangni qoʻlingga tutqazaman! QUMRI (Birpas eriga tana aralash qarab turadi-da, dordagi kiyim-kechaklarimi yigʻishtira boshlaydi). Hozir eridan patta soʻrab oʻtiradigan zamonmas. QOʻCHQOR. Ie! Bepatta ketaveraman, de? (Javob ololmagach.) Hech boʻlmasa, bitta qoʻlimni boʻshatib qoʻy, nomard! QUMRI. Bitta qoʻlingizni boʻshatganim bilan foydasi yoʻq. QOʻCHQOR. Nega boʻlmas ekan, qashinib olaman. QUMRI. Qaeringiz qichishyapti, ayting, oʻzim qashib qoʻyaman. QOʻCHQOR (bu gapni kutmagan edi, dovdirab qoladi). Sening boʻying yetmaydi... QUMRI. Ixtiyoringiz... (Kiyim-kechaklarni katta roʻzgʻor sumkasiga joylay boshlaydi.) QOʻCHQOR. Menga qara, oʻzing bogʻladingmi yo bitta-yarimtasi qarashib yubordimi? QUMRI. Sizga bas kelib boʻlarkanmi, bunaqa vaqtda traktor boʻp ketasiz-ku! QOʻCHQOR. Kim keldi? QUMRI. Qishloqning yarmi keldi. Baqiraverib, dunyoni boshingizga koʻtardingiz. Olti kishi arang epladi-ya. QOʻCHQOR. Olti kishi? (Toʻngʻillab.) Koʻpchilik yaxshi-da, koʻpchilikdan oʻrgilay... Safar ham bormidi? A? Qumri indamay ishini qilaveradi. Sendan soʻrayapman, garangmisan?! QUMRI. Ha, bor edi. QOʻCHQOR. Tagʻin kim chiqdi? QUMRI. Nima farqi bor? QOʻCHQOR. Farqi bor! Ertaga kimdan uzr soʻrashimni bilishim kerakmi? E... bugun, deganim. QUMRI. Muhiddin akaning oʻgʻli ikkita oʻrtogʻi bilan armiyadan kelgan ekan. Otpuskaga. Avval uch kishi boʻlib oʻshalar chiqishdi. Hech boʻy bermadingiz. QOʻCHQOR. Hm, armiya ham bas kelolmadi, degin? QUMRI. Keyin Muhiddin aka bilan Safar akalar chiqishdi. QOʻCHQOR. Yana? QUMRI. Shu... QOʻCHQOR. Olti kishi, deding-ku! QUMRI. Men ham sal-pal qarashvordim... QOʻCHQOR. «Sal-pal»mish! Yechilmayotganidan ham biluvdim, sening qoʻling tekkanini! Mol arqonlab oʻrganib qolgansan-da, bogʻlagan tuguningni matroslar ham yecholmaydi! E, qarashvormay ket! Boʻpti, kechirdim, qoʻlni boʻshat. Qumri «yoʻq» deganday bosh chayqaydi. Bu uyda men kimman oʻzi, a? (Baqirib.) Qoʻchqormanmi yo Qoʻchqormasmanmi?! Qoʻchqorman!!! (Birdan past tushib.) Qoʻchqor ekan, deb bogʻlab tashlayveradimi?.. Shoʻri bor odam ekanman oʻzi... (Yana baqirib.) Hech boʻlmasa, suv ber, ichim yonib ketyapti! Qumri dastasiz krujkada suv olib chiqib, ichirib qoʻyadi. (Toʻngʻillab.) Qoʻldan berganga qush toʻymas... Oʻtir mundoq. Qumri itoatkorlik bilan oʻtiradi. Endi bir boshdan gapirib ber: kim nima dedi, nima qildi? Yoʻq, nima qilgani kerak emas, qilgan ishi boshidan qolsin! Kim nima dedi? QUMRI. «Qoʻchqormas, hoʻkiz ekansan»... QOʻCHQOR. Oʻchir ovozingni! (Tipirchilab.) Hozir, lekin... QU MR I . Voy, Muhiddin akaning gaplari-da, menga nima deysiz? QOʻCHQOR. Muhiddin aka, degin?.. (Birdan.) Oʻzining koʻzi ukkinikiga oʻxshaydi, bildingmi?! Keyin-chi? QUMRI. Safar aka «bunga hech aql kirmadi-kirmadi-da» dedilar. «Na kattaning gapini oladi, na kichikning, tovuqchalik aqli yoʻq...» QOʻCHQOR. Oʻzingdan qoʻshmay gapir! QUMRI. Voy, oʻzimdan qoʻshib, nima?.. QOʻCHQOR. Ha-a? QUMRI. «Hukumat ichmanglar, deb qaror chiqarib qoʻyibdi, bu ahmoqqa shuyam ta’sir qilmaydi», dedilar. QOʻCHQOR. Ho-o, qarorniyam bilarkanlarmi! Oʻzi sakkizinchi sinfda qolib ketgan! Chalasavod! Rasmi yoʻq ekan, deb gazit oʻqimaydi! QUMRI. Oʻzingiz ham oʻqimaysiz-ku? QOʻCHQOR. Men vaqtim yoʻqligidan oʻqimayman, u savodi yoʻqligidan oʻqimaydi! Safar-ku, mayli. Sen-chi, sen? Shuncha gapni eshitib, qanaqa qilib chidab turding? Eringni shularga talatib qoʻyaverdingmi? E, seni xotin qilib yurgan menga ming rahmat-e! Xoʻp, soldatlar nima deyishdi? QUMRI. «Ras, duva, vzali» deyishdi. QOʻCHQOR. Nima-li? QUMRI. «Vzali». QOʻCHQOR. «Vzyali», oʻqimagan! «Raz-dva»mish! Nima, armiyada faqat ikkigacha sanashni oʻrgatar ekanmi? Bir munday, yuz-yuz ellikkacha sanamaydimi, men oʻzimga kelib olmayman-mi! Sulayib yotgan bokschigayam oʻngacha sanaydi-ku, shunchalik ham boʻlmadikmi? Mayli, boʻlar ish boʻpti, qoʻlni yech. QUMRI (achinib, sidqidildan). Yecholmayman, dadasi, mendan xafa boʻlmang. Tushlikdan keyin qishloq oqsoqollari kelamiz, bir yaxshilab gaplashib qoʻyaylik, boʻlmasa dumini ushlatmaydi, deb ketishdi... QOʻCHQOR. Nima, mening dumimni ushlashdan boshqa ishi yoʻq ekanmi ularning? Oqsoqollarmish yana!.. QUMRI (ichkariga). Turobjon, boʻla qol, bolam! QOʻCHQOR (xotinining taraddudga tushganini endi payqab). Ha, yoʻl poʻstak? QUMRI. Kecha nima dedingiz? QOʻCHQOR. Nima debmiz? QUMRI (yigʻlamsirab). Aytadiganingizni aytdingiz... QOʻCHQOR. Aytadiganimiz nima ekan? QUMRI. Hali odamlar kelib, tushuntirib berishadi. Men bolalarimni olib, oyimlarnikiga ketdim. Maktabdan toʻgʻri oʻsha yoqqa borishadi. QOʻCHQOR. Ie, jinnimisan, vey? Ozgina shoʻxlik qilsak, qilibmiz endi. Yigitchilikda nimalar boʻlmaydi... QUMRI (yigʻlamoqdan beri boʻlib). Bu shoʻxliklaringiz oʻn olti yildan beri (koʻlini boʻgʻziga olib borib) mana bu yerimga kelgan... QOʻCHQOR. Nolima, hoʻ, nolima! Bola-chaqang oldingda, yeb-ichishdan kaming yoʻq, yana nima kerak senga? QUMRI. Birov sizga, och qoldim, deyaptimi? QOʻCHQOR. Nega boʻlmasam, «u yerimga kelgan, bu yerimga kelgan» deyverasan? Kelgan boʻlsa kelgandir... Shu payt besh-olti yoshlar chamasidagi Turobjon yugurganicha hovlining narigi betiga oʻtib keta boshlaydi. Dadasiga koʻzi tushib, suyunchi olmoqchiday, hoaliqib axborot beradi. TUROBJON. Dada, biz buvimlarnikiga koʻchib ketarkanmiz! (Koʻchkorning bogʻliq turganiga hayron boʻlib.) Ie, nima qilib turibsiz dada? QOʻCHQOR. Kim?.. Menmi?.. Ha endi, buvingnikiga koʻchib ketadigan boʻlsak, uyni tashlab ketamizmi, orqalab opketamiz-da, oʻgʻiltoy! Hozir, birpas nafasni rostlab olay, keyin «yo pirim» deb koʻtaramiz-u, ketaveramiz. Turobjonning ishi shoshilinch shekilli, dadasining gapini oxirigacha eshitmay, yugurib chiqib ketadi. (Qumriga.) Bolaning oldida sharmanda qilding-ku odamni! QUMRI. Meni el-yurt oldida sharmanda qilganingiz-chi? QOʻCHQOR. Ichgan men, sen nega sharmanda boʻlasan? TUROBJON (qaytib kelib, tomga qaraganicha). Kuchingiz yetmaydi-yov, dada. QOʻCHQOR (mayus). Bitta imorat nima boʻpti, oʻgʻiltoy, bu yelkalar qanaqa yuklarni koʻtarmagan... QUMRI. Boʻla qol, bolam. (Sumkani olib, oʻgʻlini yetaklaganicha.) Yaxshi-yomon gap oʻtgan boʻlsa xafa boʻlmang, dadasi... QOʻCHQOR. Ketsang yechib ket, hoʻ! Insofing bormi oʻzi, qanaqa odamsan?! (Qumri chiqib ketgach.) Mastligimda urib, mayib-payib ham qilib qoʻymagan ekanman — jimgina uyda oʻtirar-di... (Atrofga chorasiz alanglaydi. Alam bilan qandaydir kuyni xirgoyi kiladi, soʻng koʻshni hovli tomonga kichkiradi.) Bozortoy! Hoʻ-oʻ, Bozortoy! Bir turqingizni koʻrsatvoring, Bozortoy-ho!.. Devor osha Sharofat moʻralaydi. SHAROFAT. Ha? Voy, oʻlay... QOʻCHQOR. Haligi... Yaxshimisiz, kelin? SHAROFAT. Rahmat... QOʻCHQOR. Bolalar yaxshimi? SHAROFAT. Ha, yurishibdi... QOʻCHQOR. Shu, desangiz... Bozortoy uydami? SHAROFAT. Bozorvoy akam ikki qopgina bodring olib, bozorga ketuvdilar. QOʻCHQOR. Ha-a... Uyda boʻlsa tok qaychisini berib tursin, devdim. Ishkom ja tarvaqaylab ketibdi... SHAROFAT. Kelsalar oʻzlaridan soʻrarsiz, boʻlmasa urishib beradilar. (Gʻoyib boʻladi.) QOʻCHQOR. Qurumsoq! Eng yaqin joʻrammish yana! (Bir-ikki chiranib koʻrib.) E, xudo! Senga nima yomonlik qiluvdim-a? (Yana tipirchilaydi, xavotirlanib tepaga qarab koʻyadi.) Bosib qolmasmikan?.. (Toʻsatdan, koʻcha tomonga.) E ketsang ketaver! Onasi oʻpmaganiga uylanmasam, men ham yurgan ekanman! (Alam bilan.) Hech boʻlmasa, ketayotganida qoʻlimni yechib ketadiganiga uylanaman... Tashqaridan mashinaning kelib toʻxtagani eshitiladi. Koʻp oʻtmay, Olimjon bilan shofyor odam boʻyi keladigan yogʻoch qutini qiynala-qiynala koʻtarib kirishadi. OLIMJON (shofyorga). Rahmat, ogʻayni. (Pul berib.) Mana. Yaxshi boring. (Shofyor chikib ketgach, u yoq-bu yokka alanglaydi.) Kim bor? Qoʻchqor aka! Turobjon! (Oʻzicha.) Ie, eshik ochiq-ku... (Chaqirib.) Kennoyi! QOʻCHQOR. Kennoying onasinikida. Ketib qoldi... Xotin — jafo, Olimtoy!.. OLIMJON. E-e, Qoʻchqor aka, assalomu alaykum! Mana, tagʻin keldik-da. (Koʻrishmoqchi boʻlib koʻl choʻzadi.) Ie?.. Kim bunaqa qildi? QOʻCHQOR. Kim boʻlardi, bunaqa bema’ni narsa faqat bizning xotindan chiqadi! OLIMJON. E-e, chatoq boʻpti-ku... Ketib qbldilar, deng? Attang... Nega bogʻladilar? QOʻCHQOR. E, Olimtoy, surishtirib nima qilasiz, avval qoʻlni yechsangiz-chi! Kechadan beri onamni Uchqoʻrgʻondan koʻrdim! OLIMJON. Ha-ya... (Yechadi, uning belidan olib, karavotga oʻtqazadi). Kechadan beri turibman, deng? QOʻCHQOR. Voy, jonim-ey!.. Shu, xotin zotini kim oʻylab chiqargan ekan-a, Olimtoy? OLIMJON (kulib). Birovni birov oʻylab chiqaradimi, qiziqmisiz. Xoʻsh, sogʻliklar yaxshimi, Qoʻchqor aka? QOʻCHQOR. Zoʻr! Otday! (Ustunga ishora qipib.) Ana, otga oʻxshab tikka turib uxlayapmiz! OLIMJON. Ha-a, kennoyimning ketib qolganlari yaxshi boʻlmabdi. Jiyanlarga har xil oʻyinchoq olib keluvdim... QOʻCHQOR (asabiy). Qoʻyaver, oʻzimiz oʻynaymiz! OLIMJON (hovlini koʻzdan kechirib). Xafa boʻlmang-u, Qoʻchqor aka, kennoyimgayam qiyin-da. Ahvolni qarang: haliyam oʻchoq, haliyam tezak yoqiladi. Progress yoʻq. QOʻCHQOR. Nima-gres? OLIMJON. Progress. Taraqqiyot. QOʻCHQOR. Progress bor. Ilgari tezak yoqilardi, endi tezakni solyarka bilan yoqyapmiz. Yaxshi yonyapti. Toʻgʻri, ovqatdan sal-pal hidi keladi-yu, lekin oʻrganib ketar ekan odam. OLIMJON. Bir hisobga, sizgayam qiyin, shuncha bola-chaqa... Hechqisi yoʻq. Qoʻchqor aka, yaqinda hammasi yaxshi boʻp ketadi. Mana, hozir «oilani planlashtirish» degan bir gap chiqib turibdi. QOʻCHQOR. Nima-lashtirish? OLIMJON. Planlashtirish. Bu gapning ma’nisi shuki, yaxshi yashash uchun bolani uch-toʻrttadan oshirmaslik kerak. QOʻCHQOR. I!.. Xudoning oʻzi berib tursa nima deysan? OLIMJON. Ha endi, xudo bermaydigan qilinadi-da. QOʻCHQOR (goʻyo tushunganday). Ha-a... Shunaqa de? U... qanaqa boʻladi oʻzi, xotinlarimizni bir balo qilishadimi yo biz erkaklarni axtalashadimi? OLIMJON (kulib). Obbo, Qoʻchqor aka-ey!.. QOʻCHQOR (xijolatli). Ha endi, tushunmagandan keyin qiyin-da... OLIMJON. Bu tadbir siz va sizga oʻxshaganlarning manfaati yoʻlida boʻlyapti. Bola-chaqa deb umri oʻtib ketmasin, bular ham odamga oʻxshab yashasin, degan gap bor buning tagida. QOʻCHQOR. Yoʻq. tagidagi gap yaxshi ekan-u, lekin boshimizga qoʻylarning kuni tushmasmikan, deyman-da. OLIMJON. Qaysi qoʻylar? QOʻCHQOR. Bilmayman, esingda bormi-yoʻqmi, bir paytlar SJKmi, PJKmi degan bir balo chiquvdi. Haligi, qoʻylarni sun’iy urchitib, koʻproq qoʻzi olish uchun-da. Natija nima boʻl-di? Qoʻyning zoti aynidi, qorakoʻldan sifat qochdi, har xil kasallikka chalindi. Shu, turib-turib olimlaringgayam tushunmay qolaman-da, Olimtoy. Bir qarasang, qoʻylarga qarab «koʻp tugʻ» deydi, bir qarasang, oʻzbekka qarab «kam tugʻ» deydi... OLIMJON. Kechirasiz-u, Qoʻchqor aka, odam degan ogʻziga nima kelsa qaytarmay gapiraveradimi! Nima deyatganingizni tushunyapsizmi? Oʻzbek qayoqda-yu, qoʻy qayoqda! E, tavba... (Kuyinib.) Bu yerda gap xalqning turmushini yaxshilash haqida boryapti! Oʻzingiz mundoq bir atrofingizga qarang, ayniqsa qishloqlarimizda turmush darajasi nihoyatda past! Chidab boʻlmaydigan darajada past! QOʻCHQOR (ogʻrinib). Past, degin? Senlarniki balandmi? (Asabiy.) Oʻqigan, olim odamsan, koʻtar-da past boʻlsa! «Pri-gres-mrigres» qilasan bu yerga kelib olib! Xotinlarning qorniga osilguncha paxta teradigan mashinani eplanglar! OLIMJON. Nima, bizni hukumatning pulini shundoq yeb yotibdi, deb oʻylayapsizmi? Biz ham qidiryapmiz, izlanyapmiz, oʻylayapmiz. QOʻCHQOR. E, bitta paxta teradigan mashinani ellik yil oʻylaydimi! Goh rulini oʻzgartirasanlar, goh kabinasini, goh oʻtirgʻichini — boʻldi! Biz, yangi mashina kelar ekan, deb doʻppimizni osmonga otib yuramiz. Qarasak, oʻsha-oʻsha — Xolxoʻjaning tayogʻi! OLIMJON. Toʻgʻri, lekin bu muammoni asosiy maqsaddan kelib chiqib, kompleks hal qilish kerak. QOʻCHQOR. Nima-pleks? OLIMJON. Kompleks. Asosiy maqsad nima? Paxtani sifatli terib olishmi? Ana shu maqsaddan kelib chiqish kerak. Paxta teradigan mashinaning shakli qanaqa boʻladi — buning ahamiyati yoʻq. Muhimi, yaxshi tersin. Men bu borada boshqa yoʻldan ketyapman, Qoʻchqor aka. Koʻproq masalaning estetik tomoniga e’tibor beryapman. Bir tasavvur qiling-a: paxtazordan xotin-qizlarning quvnoq kulgisi eshitilib turibdi! Qiy-chuv, hazil-huzil! Kechqurunlari qishloq koʻchalarini toʻldirib, qiz-juvonlar oʻtishyapti! Koʻrib koʻz quvonadi, dil yayraydi! «Tar-tar-tar» qilib koʻchadan traktor oʻtgani qayoqda-yu, qoʻngʻiroqday ovozi bilan koʻngillarni entiktirib, qizlar oʻtgani qayoqda! Farqi bormi? Shuning uchun men paxta teradigan mashina emas, paxta teradigan elektron robot ustida ishlayapman. Tashqi koʻrinishi odamdan farq qilmaydi. Koʻradi, eshitadi, gapiradi! Tanasi ham plastik materialdan yasalgan... QUChQOR. Nima-stik? OLIMJON. Plastik. Faqat tashqi koʻrinishi emas, xatti-harakati, imo-ishoralari, gap-soʻzi odamga maksimum darajada yaqinlashtirilgan. QOʻCHQOR. Nima-simum? OLIMJON. Maksimum. Masalan, boshqaruv blokiga yumor hissi bilan bogʻliq mikrosxema oʻrnatilsa... QOʻCHQOR. Nima-sxema? OLIMJON. Mikrosxema. Oʻrnatilsa, nihoyatda hazilkash, quvnoq, bir oz shaddodroq ayolga aylanadi. Lirik hisli mikrosxema oʻrnatilsa, ayollarga xos nazokat, ibo paydo boʻla-di. QOʻCHQOR. Nega ayollarga xos? OLIMJON. Iya, boyadan beri nima deyapman? Robot ayol shaklida boʻlishi kerak-da, boʻlmasa nima qizigʻi bor? Koʻrdingizmi, bir oʻq bilan ikki quyonni uryapmiz: ham xotin-qizlarimizni ogʻir qoʻl mehnatidan xalos qilamiz, ham paxtazordan qiz-juvonlarning kulgisi jaranglab turadi! QOʻCHQOR. Kuladiyammi? OLIMJON. Boʻlmasam-chi! Kuladi, baqiradi, shivirlay-di! Bu mikrosxemalarning xarakteriga bogʻliq. QOʻCHQOR. Shunaqa de? Xoʻp oʻsha... ayol-robotlaring ishdan keyin garajga borib yotadimi? OLIMJON. Shunday desayam boʻladi. Lekin, garajlar yotoqxona tipida quriladi. Keyin, Qoʻchqor aka, bu robotlar juda arzonga tushadi, yoqilgʻi kerak emas — batareyalardan oziqlanadi. Ikkinchidan, ularni betoʻxtov ishlatish mumkin. Issiq demaydi, sovuq demaydi, kechasimi, kunduzimi — ishlayvera-di! QOʻCHQOR. Oylik ham soʻramaydi? OLIMJON. Albatta-da! Muhimi, buyruqni soʻzsiz bajaradi, «gʻidi-bidi» qilib oʻtirmaydi. «Hamma paxta terimiga!» deb buyruq berilsa, har qanday ishini tashlab, dalaga chiqib ketaveradi! QOʻCHQOR. Unda chindan ham odamga oʻxshar ekan. Mana, biz ham «paxta terimiga» degan gapni eshitishimiz bilan hamma ishimizni yigʻishtirib qoʻyib, dalaga chiqib ketaveramiz. Bolalarimiz oʻqishini tashlaydi, xotinlarimiz emizikli bolasi-ni. OLIMJON. Ana shuning uchun ham robotlar kerak-da! Mana siz, bolalarimizning oʻqishi nima boʻladi, deysiz, ayol-larimiz yosh bolalarini qaerga qoʻyadi, deysiz. Robotga buning ahamiyati yoʻq. Tushunyapsizmi? U faqat ishlaydi! Ishlayveradi, ishlayveradi, ishlayzeradi! QOʻCHQOR. Biz ham ishlayveramiz. OLIMJON. Lekin, siz odamsiz! U — robot, tushunyapsizmi, robot! Mashina! QOʻCHQOR. Ha-a... Buni-ku durust oʻylabsan, Olimtoy. Lekin u mashinang qachon tayyor boʻladi, tuyaning dumi yerga tekkandami? OLIMJON. Siz,Qoʻchqor aka, olimlarni ja unaqa yerga uravermang. Biz ham bir nimalar qilib yurgandirmiz. Mana, men yetti yildan beri oʻshanaqa robot ustida ishlayapman. Yetti yil-a! Nihoyat, Qoʻchqor aka, birinchi, tajriba nusxasi tayyor boʻldi! Laboratoriya sinovidan yaxshi oʻtdi, endi tabiiy sharoitda, dalada sinab koʻramiz! (Kutining atrofida ham hayajon, ham faxr bilan aylanadi.) Yuragim urib ketyapti, Qoʻchqor aka!.. QOʻCHQOR. Shuning ichidami? Yyoʻgʻ-e... OLIMJON. Diqqat! OLIMJON qutining qopqogʻini ochgan edi, u yerda, qoʻgʻirchoqqa oʻxshab ketadigan, nihoyatda goʻzal qiz turardi. Badaniga silliq, yaltiroq mato tortilgan. QOʻCHQOR (hayratdan ogʻzi ochilib). Vo-o!.. OLIMJON (faxrlanib). Qalay? QOʻCHQOR (birdan). E-e, odamning boshini qotirasan-a! Magazinning oynasiga kiyim kiygʻizib qoʻyadigan-ku bu! OLIMJON (xafa boʻlib). Yetti yillik mehnatim bu! «Magazin»mish-a! QOʻCHQOR Rostdan-a? (Yaqin borib uzoq tikiladi, ushlab koʻradi.) Alomaat, alomat!.. OLIMJON (sevinib ketib). Yashang, Qoʻchqor aka! E, bormisiz! Qarang, bunga nom topolmay yuruvdim oʻzi. Demak, «Alomat-1»! QOʻCHQOR Nega «bir»? OLIMJON. Keyin «ikki» «uch», «toʻrt»lari ham boʻladi-da! Butun respublika uchun, bilasizmi, bunaqada hali qancha-qanchasi kerak? QOʻCHQOR. Ha-a... Xuddi tirikday-a, tavba!.. Gapiradi, dedengmi, Olimtoy? OLIMJON. Hozir... («diplomat»idan gugurt qutisiday keladigan bir qancha yupqa plastinkalarni olib.) Mana, manavilar — mikrosxemalar. Hammasi har xil maqsadda ishlatiladi. (Robotning yelkasidagi qopqogʻini ochib.) Mana bu yeriga kerakli mikrosxemani oʻrnatamiz. Keyin munday qilib, qop-qogʻini yopib qoʻyamiz. Ana, tayyor! E, xudo, sharmanda qilma! (Robotning tugmachasini bosadi.) Alomat avval koʻzlarini pirpnratib qoʻyadi, soʻng bir necha qadam oldinga yurib, toʻxtaydi. A L O M A T. Allo, allo!.. Voy, oʻrtoqjon, oʻzingmisan? Ovozingni eshitadigan kun ham bor ekan-ku. Biram sogʻindim, biram sogʻindim, oʻlib qolay deyapman!.. Ha, kechachi, oʻsha sen aytgan zormandani Muqaddasning qulogʻida koʻrdim. Quloq oʻlgur supraday boʻlganidan keyin hamma narsayam yarashavermas ekan, oʻrgilay! OLIMJON (oʻchirib). E, bu sekretar-mashinistkalarni-ki-ku... (boshqa mikrosxema olib.) Bu nima ekan? Koʻramiz... (Koʻyib, tugmachasini bosadi.) ALOMAT (oʻta jiddiy). ...shunday xulosa kelib chiqadiki, planlashtirish tashkilotlari va xalq xoʻjaligi organlari davlat planlarini ishlab chiqishda respublikamizdagi suv resurslarini hisobga olishlari zarur... OLIMJON (oʻchirib). Buyammas... Shu, yozib qoʻyish kerak ekan-da. (Boshqa sxema oʻrnatadi.) ALOMAT (avval bir oz kitirlab turib, soʻng baland va yoqimli ovoz bilan kuylaydi). «Yana oʻynaylik, yana kuylaylik, iqbolimiz porloq ekan davron suraylik! Yana oʻynay...» Olnmjon robotni oʻchiradi. Qoʻchqorning hayratdanmi, qoʻr-quvdanmi, ogʻzi ochilib, koʻzi xonasidan chiqqudek boʻlib turar-di. QOʻCHQOR. O-olimtoy!.. Buyam, haligi, magnitofonday gap ekan-da, a? Qanaqa kassyota qoʻysang, oʻshanaqasidan aytsa... OLIMJON. Ha, printsip deyarli bir xil. QOʻCHQOR. Nima-tsip? OLIMJON. Printsip. QOʻCHQOR. Ha-a... Sheralidan yoʻqmi? OLIMJON. Yoʻq. Radiodan tajriba uchun duch kelgan ashulaning ikki satrini yozib qoʻyuvdik-da. (Yangi sxema oʻrnata-di.) ALOMAT (kutilmaganda). Ha, ogʻizginangdan qoning kel-sin sening! Sochingni bittalab yulib, boshingni koptok qilib qoʻyaymi?! Qirilibgina ket iloyim! «Gʻing» deb koʻr-chi, nima qilar ekanman! QOʻCHQOR (esxonasi chiqib). Yoʻ-yoʻ... «Gʻingyamas, «gʻingvmas... Menmas... Unaqamas... ALOMAT. E, qoʻngʻizga oʻxshamay oʻl! «Gʻing, gʻingplashniyam biladi shu ahvoliga! OLIMJON. Gap qaytarmang, Qoʻchqor aka, gap qaytarmang! ALOMAT (Olimjon tomonga burilib). Voy shoʻrtum-shuq-ey! Sen nega burningni tiqasan? OLIMJON (shosha-pisha oʻchirib). Bu yigitlarimizning hazili boʻlsa kerak, doim shunaqa qilib yurishadi. Yaxshiyam komissiya-pomissiyaning oldida qoʻyvormadik, sharmanda boʻlarkanmiz. QOʻCHQOR (hamon oʻziga kelolmay). Shunaqa hazildan yana bitta boʻlsa, Qoʻchqorvoy akang yoʻq-da... Olimjon boshqa sxema oʻrnatadi. ALOMAT (odob bilan). Assalomu alaykum. QOʻCHQOR (koʻrqa-pisa). Va... Vaalay... OLIMJON. Sening isming — Alomat. Tushundingmi? ALOMAT. Tushundim. Mening ismim — Alomat. OLIMJON. Bu kishi — Qoʻchqor aka. QOʻCHQOR (arang jilmayib). Shundoq, shundoq... ALOMAT. Qoʻchqor aka. QOʻCHQOR. Labbay?.. ALOMAT. Koʻnglingizga kelmasin-u, nega sizga hayvonning nomini qoʻyishgan, «qoʻchqor» deb? QOʻCHQOR (Olimjonga). Ie?.. ALOMAT. Qoʻchqor — qoʻyning erkagi-ku. QOʻCHQOR. Haligi... nima deydi... Ha endi, biz odamning erkagimiz-da, Alomatxon... ALOMAT. Menga nima xizmat bor, odamning erkagi? OLIMJON. Alomat, «Qoʻchqor aka» de, «Qoʻchqor a-ka». Tushundingmi? ALOMAT. Tushundim. Xoʻsh, nima xizmat bor, Qoʻchqor aka? QOʻCHQOR. Xiz... Xizmat yoʻq... (Karavotga ishora qilib.) Qani, bu yoqqa oʻting, Alomatxon... Yoʻq, yoʻq, koʻrpachaga, koʻrpa-chaga... ALOMAT (karavotning bir chetiga qimtinibgina oʻtirib). Rahmat, yaxshi oʻtiribman. Qoʻchqor haliyam oʻziga kelolmas, lekin ogʻzi qulogʻida — goʻyo yuzida kechagi tabassum qotib qolganday edi. Kashfiyotining unga shu qadar ta’sir etganidan Olimjon ham xursand. OLIMJON. Boʻlmasa, Qoʻchqor aka, siz bemalol gaplashib oʻtiravering, men narsalarimni joylashtiray. Oʻsha hujra bizniki-da, a? QOʻCHQOR (beixtiyor «sizilashga oʻtib). Ie, soʻrab oʻtirasizmi, oʻzingizning uyingiz-ku, Olimtoy!.. Olimjon yigʻma karavot, sumka va boshqa anjomlarini koʻtarib, ichkariga kirib ketadi. (Anchadan keyin.) Ha-a... Zap kelibsiz-da... (Dovdirab.) Ichkarida muzday ayron bor, bir kosagina olib chiqaymi? ALOMAT. Ayron? Uni nima qilaman? QOʻCHQOR. Ichasiz... Ha-ya, esim qursin... Xoʻsh... Ishlaringiz yaxshimi? ALOMAT. Qaysi ishlarim? Hali hech ish qilganim yoʻq-ku. QOʻCHQOR. Ha endi, gap-da... (Bir ozdan keyin.) Obbo, Alo-matxon-ey, shunaqa deng?.. Sukut. Ha-a, ishqilib omon boʻlaylik... Bu, Olimtoy ja ajoyib yigit-da, lekin. Shu, deng, shaharda, qaysidir bir institutda ishlaydi. Olim, Kolxozimizda oʻsha institutning tajriba uchastkasi bor. Qirq gektar. Qudrat quyonchiqning brigadasiga shundoq tutashib ketgan. Olimtoy har kelganida biznikida turadi. Uy koʻp... Oʻzimizning ukaday gap boʻp qolgan. Yoʻq, yaxshi bola. Ha-a, shunaqa gaplar... Sukut. (Xijolatli.) Bugun, deng, kennoyingiz bilan sal gʻijillashib qoldik... Endi, roʻzgʻor ekan-da — goh unday, goh munday... Bolalarini olib, onasinikiga ketib qoldi. Keladi-da, qayoq-qa borardi shuncha bola bilan, nima dedingiz? Ha-a... Bu, oʻzingizning bolalaringiz yaxshi yurishib... Ha-ya... Yoʻq, oʻzi durust ayol. Endi, ja sizchalik boʻlmasayam... xotin-da, ishqilib. Lekin aytdim — oldidan oʻtib qoʻydim-da — agar, dedim, yaxshilikcha qaytmasang, dedim, shartta boshqasiga uylanvoraman, dedim. Toʻgʻri-da, qattiqroq yoʻtalsang ham arazlab ketib qoladigan xotin kimga kerak, nima dedingiz? E-e, ishqilib, zamon tinch boʻlsin... Choy qoʻyvoraymi? E-ha... Siz ham gapirib oʻtiring, Alomatxon, nuqul men sayrayapman... Alomat koʻzlarini bir nuqtaga qadaganicha jim oʻtirardi. Olimtoy, lekin, ja savob ish qilyapti-da. Rakatopsin. Mana, xotin-xalaj, bola-chaqa yil boʻyi daladan beri kelmaydi. Na dam olish bor, na bayram bor, ertadan kechgacha — ish, ish, ish! Qor demaydi, yomgʻir demaydi, issiq demaydi. Bu yoqda issiq deganingiz qirq boʻlsa, paxtaning ichida ellik! E, temir boʻp ket-e, haliyam chidar ekan odamzod! (Uzrli.) «Temir» deganimga xafa boʻlmang tagʻin, ogʻzimdan chiqib ketdi-da... Olimtoy shularni koʻrib chidolmadi. Odamlarning ogʻirini yengil qilaman, deb kechalari uxlamaydi. Oʻziga-oʻzi gapiradimi-ey, bir balolarni chizadi, birovlarni soʻkib-soʻkib oʻchiradi, yana chiza-di! Bir, men nominiyam bilmaydigan idoralarga qatnaydi, kimlar bilandir janjallashib, asabi qaynab keladi. Tinmaydi-da, tinmaydi! Yomo-on yaxshi bola lekin! Rakatopsin! Olimjon chiqadi. Olimtoy, seni gapiryapman. Hech tinib-tinchimaydigan bola, deyman. OLIMJON (Alomatga karab turib). Ie, bu oʻchib qopti-ku... (Robotning yelkasidagi blokni kavlashtira boshlaydi.) QOʻCHQOR. I!... Oʻchib qopti, deganing nimasi?! Men shuncha gapni kimga gapirdim boʻlmasam? Butun oʻzbekning dardini dasturxon qilib oʻtiribman! (Xafa boʻlib.) Doim shu — bizga oʻxshagan odam gapirsa, yo hech kim eshitmaydi, yo eshitadigani temir chiqadi... OLIMJON. Shu blokni almashtirish kerak ekan-da, qaeridadir kontakt boʻlmayapti. QOʻCHQOR. Nima-takt? OLIMJON. Kontakt. Oʻqtin-oʻqtin tutib qolyapti. (Boshqa sxema qoʻyadi.) ALOMAT (nozli). Unaqa qaramang odamga... Biram nigohingiz oʻtkirki... QOʻCHQOR (dovdirab), Kim?.. Menmi?.. Yoʻ-yoʻ, qaraganim yoʻq... Oʻlibmanmi, sizga qarab... Men tomga qarayapman... ALOMAT. Doim shunaqa deysiz, odamni xijolat qilib qoʻyib... Yomonsiz, Qoʻchqor aka... QOʻCHQOR (jonholatda). Shunisini qoʻy, Olimtoy, shunisini qoʻy, uka! Oʻchirma, oʻchirma!.. (Robotga.) Alomatxon!.. Gapiring, Alomatxon!.. Shunaqa gaplaringizdan gapiring!.. ALOMAT. Voy, anuvi kishimni!.. Nima deyman?.. QOʻCHQOR. E, mayli-da, nima desangiz ham!.. Sizday ayolga gap qahatmi, Alomatxon!.. Ishqilib, ovozingizni eshitsam boʻldi!.. ALOMAT. E, boring-e.. QOʻCHQOR. Olimtoy!!! Sen — xudosan! Yaratib qoʻyganingdan aylanay! Endi mundoq oʻtir. Olimjon oʻtiradi. Olimtoy! Jigarim! Gap mundoq. Shu... (Alomatga karab qoʻyib.) Alomatxonning oldilarida noqulay boʻlyapti-ku... OLIMJON. Unda oʻchirib qoʻyamiz. (Robotni oʻchirib.) Xoʻsh? Qoʻchqor oʻchdimi-yoʻqmi, deb Alomatga tikiladi, keyin uning koʻzi oldida qoʻlini u yoqdan-bu yoqqa oʻynatib koʻradi. Alomat tek qotib turaveradi. QOʻCHQOR. Gap munday, Olimtoy. Ukammisan? OLIMJON. Albatta. QOʻCHQOR. Jonajon ukammisan? OLIMJON. Boʻlmasam-chi. QOʻCHQOR. Agar jonajon aka-uka boʻlsak... (Alomatga qarab koʻyib.) Eshitmaydi-a? OLIMJON. Eshitmaydi. QOʻCHQOR. Agar jonajon aka-uka boʻlsak, bitta ukalik qilasan, uka. OLIMJON. Xoʻsh? QOʻCHQOR. Bilasan, kennoying ketib qoldi. Shu, desang, xotinsiz uy — uymas-da. Na kiyinishingda tartib bor, na issiq-sovugʻingda tayin bor, qidirgan narsang topilmaydi, padariga la’nat! Xullas, qiyin. Shu, Alomatxon roʻzgʻorga sal munday... nima deydi, qarashib tursa-a, devdim-da. OLIMJON. Bemalol. Nima ish buyursangiz ham qilavera-di. QOʻCHQOR. Toʻgʻri-yu, lekin... (Alomatga qarab koʻyib.) Eshitmaydi-a? Shu, desang, uy ishlarini-ku qilaveradi, gap undamas. Ishdan charchab kelganingdan keyin mundoq yostiqlarga yonboshlab, dunyoning past-balandidan suhbat qursang, a? Haligidaqa ikki ogʻiz shirin soʻz bilan choy uzatsa, a? Charchogʻlar yozilib, dildagi gʻuborlar forigʻ boʻlarmidi-i, degan gap-da bizniki. Vey, yaxshi gapning gadosimiz, Olimtoy! OLIMJON. Mayli. Qoʻchqor aka. Qaytanga ishlab turgani yaxshi, bahonada men ham u-bu kamchiligini koʻrib olaman. (Turmoqchi boʻladi.) QOʻCHQOR (engidan tortib). Oʻtir. Gap, Olimtoy, Alomatxonning menga koʻrsatadigan xizmatida emas. Gap — koʻngilda! Bitta ovqat-u sigir sogʻish boʻlsa, qoʻshniyam qilib beraveradi. Lekin ertalab ishga ketayotganingda «yaxshi borib keling, dadasi» desa, a? OLIMJON. A?.. QOʻCHQOR. Mayli, «dadasi» kerak emas. «Yaxshi borib keling» desa. yoki kechqurun charchab kelganingda «yaxshi keldingizmi» desa, a? Mana buni, Olimtoy, qoʻshning qilib berolmaydi-da! (Ilmoqli.) Anglayapsanmi? OLIMJON (beparvo). Mayli, dedim-ku, Qoʻchqor aka. Ishdan qochmaydi, gapingizdan chiqmaydi. Bemalol. (Turmoqchi boʻladi.) QUChQOR. E, oʻtir! Endi, Olimtoy... (Alomatga qarab qoʻyib.) Eshitmaydi-a? Endi-i, Olimtoy, oʻzingdan qolar gap yoʻq. Bu yogʻi — qishloqchilik» birov u deydi, birov bu deydi — el ogʻziga elak tutib boʻlmaydi, xoʻpmi. (Olimjonning hayron boʻlib turganini koʻrib.) Yoʻq, yoʻligada, yolgʻondakamiga... Shu, bir-ikkita moʻysafidni chaqirib, bir oshamgina osh bilan fotihaga oʻxshagan gap qivorsak, a? Oʻzbekchilik-da... OLIMJON . Ie, oʻylab gapiryapsizmi, Qoʻchqor aka? Nima, el-yurtga kulgi boʻlmoqchimisiz? Hamma ishingizni qilsa — sigir sogʻishmi, kir yuvishmi, ovqat-povqatmi — fotihaga balo bormi? Qiziq gapni gapirasiz-a! E, tavba!.. Xoʻp, erta yo indin terim boshlanadi, Alomat sinovga chiqishi kerak. Unda nima boʻladi? QOʻ Ch QO R (Olimjonni taslim boʻlyapti, deb oʻylab). Yoʻq, paxtaga gap yoʻq, gap yoʻq. Ayol zotining-chi, vey, joni temirdan boʻladi — uyniyam eplaydi, dalaniyam! Koʻrib yuribmiz-ku. OLIMJON. Birov eshitsa nima deydi, Qoʻchqor aka, oʻylayapsizmi? QOʻCHQOR. Menam shuni aytaman-da, Olimtoy. «Uyingiz-da bir zaifa paydo boʻp qopti, Qoʻchqorvoy, kim boʻldi u?» deb soʻrashsa, nima deyman? Ammamning qizi, deymanmi? Odamlarning qaysi biriga tushuntiraman, bu shunaqa, odam emas, Olimtoy yaratgan robot, deb? Bitta mulla chaqirib, yoʻliga nikohga oʻxshagan narsa qivorsak — boʻldi. Yuraveramiz, gap yoʻq, soʻz yoʻq. Shu bilan bir nima boʻp qoladimi? OLIMJON . Axir bu odam emas-ku, Qoʻchqor aka, temir-ku, nega tushunmaysiz?! Ichi toʻla sim, plastmassa, yarim oʻtkazgichlar! Bu — mashina! E, gapiraveradimi har narsani! Ertaga sinovdan oʻtolmasa-yu, buzib tashlasam nima boʻladi? Bir uyum temir qoladi! QOʻCHQOR. Ha endi, buzmang-da, Olimtoy. Shunday narsani buzsangiz, uvoli tutib, qoʻlginangiz akashak boʻp qolmaydimi! E-e, yetganlar bor, yetmaganlar bor... Xoʻp de, Olimtoy, dil ketdi-da endi. Senga nima, bu boʻlmasa boshqasini yasab olaverasan, bizga oʻxshagan soʻqqaboshga qiyin... (Bechorasifat.) yolgʻizlik yomon, Olimtoy, buni boshiga tushgan biladi... OLIMJON (toqati toq boʻlib). E, bilganingizni qilmaysizmi!.. (Turib.) Men idoraga borib kelaman. Bilay-chi terim qachon ekan. (Chiqib ketadi.) Qoʻchqor Olimjondan rozilik oldim, deb oʻylab oʻzida yoʻq shod. Sekin Alomatning orqasiga oʻtib, ehtiyotlik bilan tugmachasnnn bosadi. Alomat jonlanadi. QOʻCHQOR. Zerikmaygina oʻtiribsizmi, Alomatxon? ALOMAT (hech gap boʻlmaganday). Rahmat. QOʻCHQOR. Endi-i, Alomatxon, mana shu roʻzgʻorning ogʻir-engili ikkovimizning boʻynimizda, xoʻpmi. Yaxshisini oshirib, yomonini yashirib, deganday, tebrataveramiz. Birpas turib mulla Suvonni chaqirib chiqaman, nikoh oʻqib qoʻyadi. Maylimi? ALOMAT. Nima oʻqitsangiz oʻqitavering, ixtiyoringiz. QOʻCHQOR (erib ketib). Qarang, vey, odamlar gap qaytarmaydigan xotin yoʻq bu dunyoda, deyishadi! Mana! Bu katta xolangmi? Voy, omilar-ey! Voy, dunyo bexabarlar-ey!.. Rakatoping, Alomatxon, rakatoping! (Yayrab.) Shu, turib-turib Olimtoygayam qoyil boʻlmay ketaman-da, lekin. Sizni, deyman, ilgariroq yasamaydimi... e, haligi, olib kelmaydimi! Ha, esi yoʻgʻ-a, esi yoʻq... Lekin, Alomatxon, sizning omadingiz bor ekan. Nimaga, deng. ALOMAT . Nimaga? QOʻCHQOR. Nasibangiz menday odam bilan qoʻshilgan ekanmi, omadning kelgani shu-da! Qoʻchqor aka, desangiz, qishloqning yetti yoshdan yetmish yoshigacha «hoʻ, ana uyi» deydi! Kolxozda obroʻ yomonmas. Necha yildan beri suratimiz «Hurmat taxtasiidan tushmaydi. Anovi kuni qarasam, sargʻayib ham ketibdi. Kelayotib koʻrgandirsiz, shundoq idoraning oldida-da... Ha-ya... Xullas, idoraning oldida. Esimni tanibmanki, traktor haydayman. Yomon boʻlganimiz yoʻq, birovdan oldin, birovdan keyin, deganday..a (Xijolatli) Bir marta, deng, rayondagi bayram namoyishida minbarda turganman, kattalar bilan. Gʻalati boʻlar ekan... Xoʻsh, deganingizdan bilsak, ikki marta Toshkentgayam borganman! Shaharmisan shahar-da lekin! E, koʻraman deganga dunyo keng ekan, Alomatxon. Ana, bitta kolxozchiga bundan ortiq yana nima kerak? Xullas, men bilan kam boʻlmaysiz. Ha, aytganday, mulla kelsa, nima deyishni bilasizmi? ALOMAT. Gapiga qarab javob qilaveraman. QOʻCHQOR. Yoʻq, hamma gapigayam javob qilmang-da. «Falonchi pismadonchi qizi, siz falonchi pismadonchi oʻgʻliga erga tegishga...» Erga tegishgami, turmushga chiqishgami, ishqilib, shunga oʻxshash gap boʻladi-da. «Erga tegishga rozimisiz?», deb birinchi marta aytganida indamang. Ikkinchi marta soʻraydi, yana indamaysiz. Uchinchisida sekingina «rozimaan» deb qoʻya-siz. Xoʻpmi? Alomat jim turaveradi. (Koʻrqib ketib.) Alomatxon... Alomatxon! ALOMAT . Labbay, Qoʻchqor aka? QOʻCHQOR. E, xayriyat-e... Men tagʻin oʻchib qoldingizmi, debman. ALOMAT (biqinini ushlab). Ichimda bir dardim bor-da, Qoʻchqor aka. QOʻCHQOR (kapalagi uchib). Yoʻgʻ-e?.. Unda nima qildik?.. Doʻxtir chaqiraymi? E-ha, bizning qishloqda doʻxtir nima qiladi... Hozir, hozir, bir yoʻlini topamiz... Ogʻaynimning mashinasi bor, iltimos qilsam oborib tashlaydi. Kasalxona yaqin, oʻn kilometr ham kelmaydi, shundoq idoraning oldida... (Qoʻshni hovli tomonga.) Bozortoy! Hoʻ, Bozortoy! (Alomatga.) Aytganday, sizga doʻxtir kerakmi yo mexanikmi? Ie, bu yogʻini oʻylamabmiz-ku... Yaxshisi, Olimtoyni kutamiz, idoraga ket-gan, hozir kelib qoladi... SHAROFAT (devor osha moʻralab). Labbay? QOʻCHQOR. A? Ha... Bozortoy keldimi? SHAROFAT . Bozorvoy akam keluvdilar, ikki qopgina savzi olib, yana bozorga ketdilar. Nima edi? QOʻCHQOR. Yoʻq, soʻramoqchi edim-da, haligi... sizlar oʻtgan yilgi nalogni toʻladinglarmi? SHAROFAT . Mening xabarim yoʻq, Bozorvoy akam biladilar. (Gʻoyib boʻladi.) QOʻCHQOR (Alomatga, achinib). Ja qattiq ogʻriyaptimi? ALOMAT. Ogʻriyotgani yoʻq, nimamdir oʻqtin-oʻqtin ishlamay qoladi. QOʻCHQOR. Ha, ogʻrimasa yaxshi... ALOMAT. Sizning ham ba’zan biror joyingiz ishlamay qoladimi? QOʻCHQOR. Masalan, qaerim? ALOMAT (elka qisib). Endi-da... QOʻCHQOR. Issiq jon — kasal-pasal boʻp turamiz, lekin hamma joyim ishlaydi. ALOMAT. Qoʻchqor aka, men ham odamga oʻxshab kiyinsam, devdim. QOʻCHQOR (sevinib). Yaxshi debsiz, Alomatxon! Tarbiya bergan ota-onangizga rahmat! Rakatoping! Yoʻq, shu kiyimingiz ham yaxshi-yu, endi, oʻzingizdan qolar gap yoʻq, bu yogʻi qishloqchilik... Yuring, uyga kirib koʻraylik-chi, xotinning koʻylak-poʻylagi bormikan. E, anovi ketib qolgan xotinning-da! Qani... (Uyga taklif qiladi. Uning ketidan qarab.) Bay-bay-bay, jannat, jannat! Shu, jannatdagi huru gʻilmonlar aslida oʻzimizning zovudlarda tayyorlanib, keyin oʻsha yoqqa joʻnatiladimi, deyman-da... (Ichkariga kirib ketadi.) P A R D A Ikkinchi Sahna Oʻsha joy. Oradan bir necha soat oʻtgan. yogʻoch karavotda Qoʻchqor bilan mulla Suvon oʻtirishibdi. Oʻrtada kamtarona dasturxon. SUVON . Qoʻchqorbek, bu, xotinni yangilash niyatida ekansiz? QOʻCHQOR. Labbay? U nima deganingiz, taqsir? Nima, xotin moshinani pokrishkasimi, yangilaydigan! SUVON . Ha endi, gapi-da, mulla Qoʻchqor, gapi... Shu payt oshxonaning eshigida choynak koʻrinadi, nozik qoʻllar uning qopqogʻini urib, ovoz beradi. QOʻCHQOR. Hozir, taqsir... (Choyni olib kelib.) Qani lesturxonga qarab oʻtiring... (Kerilibroq.) Buyuraymi, «jiz-5iz» qivorsin? SUVON. Endi-i, mulla Qoʻchqor, taom yeb yurgan joyi-shiz. Xudo xohlasa, hali koʻ-oʻp kelamiz... QOʻCHQOR. Ie! Bu endi, hali koʻ-oʻp uylanasiz, deganingiz-mi, taqsir? SUVON. Gapi-da, mulla Qoʻchqor, gapi... Xoʻsh. Vaqt ziqroq, boʻlgʻusi kelinni chaqiring. QOʻCHQOR (chaqirib). Alomatxon, bir koʻrinish bering! Alomat oʻziga nihoyatda yarashib turgan milliy libosda, usti sochiq bilan yopilgan allanimani ushlaganicha chiqib ke-ladi. ALOMAT (odob bilan). Assalomu alaykum. SUVON. Vaalaykum assalomu vorahmatullo. Tuzuk, tuzuk... Qani, mundoq oʻtiring. (Qoʻchqorga.) Siz bir kosada suv keltiring. QOʻCHQOR (oʻrnidan turib). Xoʻp, taqsir. ALOMAT (qoʻlidagi usti sochiq bilan yopilgan kosani echib, uzatadi.) Mana, mulla aka. Qoʻchqorning hayratdan ogʻzi ochilib, sekin joyiga oʻtiradi. SUVON. Borakallo-o... (Kosani olib, bir nimalarni pichirlaydi.) Kelin boʻlmishning ism-shariflari, otalarining nomlari? QOʻCHQOR. Ismlari — Alomatxon. Eshitdingiz-ku. Xoʻsh, deganingizdan bilsak, taqsir, otalari-i... qazo qilib ketganlar, taqsir. Sariq boʻlganlar-da. Bilasiz-ku, hozir nima koʻp—sariq koʻp. Doʻxtirga oborishsa, «jigarni qozon sochiq qivoribsiz-ku» deyishibdi. Oʻtib ketgan ekan-da, taqsir. Keyin, qiziloʻngachlariyam koʻndalangiga... SUVON. Qazo qilgan boʻlsalar ham ismlari bordir, axir? QOʻCHQOR (Alomatga umidvor boqib). Bordir... Xoʻsh... Cheyin, desangiz, Alomatxon yetimxonada oʻsganlar, taqsir. SUVON (asabiy). Qoʻchqorbek, men otalarining ismini soʻrayapman, qaerda oʻsganlar, deb emas! QOʻCHQOR. Tiqilinchda esimdan chiqib qoldi-da, taqsir, edamni hadeb shoshiltiraverasizmi! Aytyapman-ku, otalasining ismi... Olimtoy, deb! Yoʻgʻ-e, Olimjon, deb. Ha, Olimjon taqsir. SUVON. Xoʻsh, Qoʻchqorbek Abdusattor oʻgʻli... QOʻCHQOR (oʻrnidan turib). Labbay, taqsir? SUVON. E, oʻtiring! Qoʻchqorbek Abdusattor oʻgʻli, siz Alomat Olimjon qizini oʻz inon-ixtiyoringiz ila hasmingizga qabul etasizmi? QOʻCHQOR. Hali tushuntirdim-ku, taqsir... SUVON. «Ha» deng! QOʻCHQOR. Ha! (Tomoq qirib qoʻyib.) Uch marta soʻramaysizmi, taqsir? SUVON. Nimangizdan uch marta soʻrayman, oʻlib turibsiz-ku? Mana, kelin boʻlmishdan uch bor soʻrasak arziydi. (Alomatga.) Siz, Alomat Olimjon qizi, Qoʻchqorbek Abdusattor oʻgʻliga oʻzingizni tan mahramlikka bagʻishladingizmi? Alomat nigohini bir nuqtaga qadaganicha oʻtiraveradi. Taqdiringizni bu kishiga oʻz inon-ixtiyoringiz bilan qoʻshmoqqa rozimisiz? Alomat Olimjon qizi, oʻzingizni mana shu odamga tan mahramlikka bagʻishladingizmi? Alomat yana indamaydi. QOʻCHQOR. Uch marta boʻldi, Alomatxon... SUVON. Ie, Qoʻchqorbek, bu yogʻi pishmaganmidi hali? QOʻCHQOR. Hozir, taqsir... Alomatxon, haligi gap-da, esingizdami? Alomat hamon oʻsha koʻyi qimirlamay oʻtirardi. Qoʻchqor nima qilishni bilmay, uning atrofida aylanadi, sekingina boshqaruv blokini urib koʻradi. Suvon hayron. Qoʻchqor qopqogʻini ochmoqchi edi, lekin Alomatning koʻylagi xalaqit beradi, qay tomondan qoʻlini olib borishga aqli yetmay, ancha vaqt garangsib turadi. Soʻng tavakkal qilib yoqasiga qoʻl soladi. SUVON. Hay, hay, hay, Qoʻchqorbek, nima qilyapsiz?.. Astogʻfirullo!. Kuppa-kunduz-a?.. Sabr qiling, hech qursa nikoh oʻqib qoʻyay!.. QOʻCHQOR. Shu yerida tomiri tortishib qoladigan odati bor, taqsir... Uqalab qoʻymasangiz, shunaqa haykal boʻlib turaveradi!.. (Boshqaruv blokini titkilab koʻradi, hech ish chiqmagach, Olimjonning hujrasidan oʻn-oʻn beshtacha mikrosxema olib chiqib, duch kelganini oʻrnatadi.) ALOMAT. Oʻrtoqlar! Hali dalalarimizda hosil koʻp! Yana bir harakat qilsak, marra bizniki! Kechani kecha, kunduzni kunduz demay «zangori kema» shturvallarini boshqarayotgan azamatlarimizning jasorati osmon qadar hurmat va olqishga loyiqdir! Bugun paxta dalalariga qarar ekanmiz, yoshu qari etak tutib ulkan xirmonga oʻz ulushlarini qoʻshish ishtiyo-qi bilan javlon urayotganiga qoyil qolmay ilojing yoʻq... SUVON (koʻzi xonasidan chiqqudek boʻlib). Melisa chaqiraymi, Qoʻchqorbek?.. (Karavotdan tusha boshlaydi.) QOʻCHQOR. Hozir, taqsir, hozir... (Bir amallab oʻchiradi.) Siz oʻtirib turing, taqsir, hozir toʻgʻrilaymiz deyapman-ku! (Bir uyum mikrosxemaga tikilib.) Oʻziniki qayoqda qoldi-a?.. SUVON (yoqasiga tuflab qoʻyib, qoʻrqa-pisa karavotga chiqadi). Qoʻchqorbek, uylanaman desangiz sogʻrogʻi qurib qolganmidi?.. Buni boshingizga urasizmi? QOʻCHQOR (mikrosxema tanlay turib). Koʻngil ekan-da, taqsir. Qoʻyavering, doʻxtir-poʻxtirga qaratib odam qilib olarman... (boshqa mikrosxema oʻrnatadi.) ALOMAT (koʻshiq aytadi). «Yana oʻynaylik, yana kuylaylik, iqbolimiz porloq ekan, davron suraylik...» SUVON. Yo qudratingdan!.. «Davron suraylik» deydimi, Qoʻchqorbek?! QOʻCHQOR (oʻchirishga urinib). Deydi, taqsir, deydi... U Suvonning oldida nihoyatda xijolat chekar, asabiylashar va ishni battar chalkashtirib yuborardi. Shosha-pisha boshqa mikrosxema qoʻyadi. Shu payt quloqni qomatga keltirib ajab-tovur qoʻshiq yangraydi. Alomat Suvon bilan Qoʻchqorni dahshatga solib «breyyuja raqs tusha ketadi. Chatoq jihati shunda ediki, keskin harakatlar bilan raqs tushayotgan Alomatga endi mutlaqo yaqinlashib boʻlmas, zero, oʻchirishning ham iloji yoʻq edi. Qoʻchqor uning atrofida behuda girdikapzlak boʻlar, robotning kutilmaganda kelib tushgan zarbalaridai uchib ketardi. Suvon oʻzini karavotdan tappa tashlab, darvoza tomon qocha boshlaydi va shoshib kelayotgan Olimjonga uvipib ketadi. Olimjon yugurib kelib, Alomatning harakatlariga chap bera-bera, arang oʻchiradi. Alomat tek qoladi. OLIMJON (jahldan boʻzarib). Es-hushingiz joyida-mi, Qoʻchqor aka?! Ming marta aytaman, mening narsalarimga soʻroqsiz tegmang, deb! Xudo koʻrsatmasin, Alomat bir falokat qilib qoʻysa, men qamalib ketaman, Qoʻchqor aka! Axir bu odam oʻldirib qoʻyishi ham mumkin! QOʻCHQOR. Bu oʻldirsa nega seni qamaydi? OLIMJON. Ie!.. Traktoringiz bilan odam bosib ketsangiz, sizni qamaydimi, traktoringiznimi? Alomat ham mashina-da. Kerakli mikrosxemani qoʻyib berdim, nima qilasiz boshqasini olib chiqib?! Yoʻq, bunaqada meni bir falokat-ga giriftor qilasiz... Ba’zan sizga umuman tushunmay qolaman, yoshingiz qirq-qirq beshga borgan boʻlsa, yetti-sakkizta bolaning otasi boʻlsangiz!.. E, tovba!.. (Bir oz oʻzini bosib olib.) Baribir domlani chaqiribsiz-da? QOʻCHQOR (koʻzlarini begunohlarcha pirpiratib). Oʻzing «bilganingizni qilavering» deding-ku... OLIMJON. «Bilganingiz» shu boʻldimi? QOʻCHQOR. Ha endi, hamma aqli yetgan ishni qiladi-da, Olimtoy. Bizniki shunga yetdi... OLIMJON (miyigʻida kulib). Xoʻsh, nikoh oʻqitib boʻldingizmi? QOʻCHQOR. Jinday chalasi bor-u, lekin... Oʻqib boʻldi hisob. OLIMJON (Alomatga ishora qilib). Keyin bu xursand boʻlganidan oʻyinga tushib ketdimi? QOʻCHQOR. Boʻldi-da endi, voy-boʻ! Bitta gapni achchiq ichakday choʻzaveradimi! Mana, oʻchdi-ku! Qani oʻzining haligi... kassetasi? OLIMJON (qidirib topib beradi). Mana. Qilar ishni qilib qoʻyib, yana jahl qilasiz-a! Qoʻchqor Alomatga ilgarigi mikrosxemani oʻrnatadi. ALOMAT (engil ta’zim bilan). Bagʻishladim. OLIMJON. Nimani? ALOMAT. Oʻzimni. OLIMJON. Nimaga bagʻishlading? ALOMAT. Tan mahramlikka. QOʻCHQOR. E, ana! Bu dunyoda hali haqiqat bor! Rakatoping, Alomatxon! (Asabiylik bilan fotiha qilib.) Men qabul qildim, oblohu akbar! Tamom! OLIMJON. E, tavba! Yosh-qari demas ekan-da, a? (Oʻchirmoqchi boʻlib Alomatga yaqinlashadi.) QOʻCHQOR. Hoʻ, hoʻ, hoʻ, bola! Qoch-e! Indamasa ja!.. Bu yoqqa oʻt! Menga nasihat qiladigan otam oʻlib ketgan, bildingmi?! Mushtdaygina boʻlib aql oʻrgatasan! (Alomatga.) Xotin, bor, ich-kariga kir! ALOMAT. Xoʻp boʻladi. (Ketadi.) OLIMJON. Siz yo ja nozik hazil qilyapsiz-u, men tushunmayapman, yo jinni-pinni boʻp qolgansiz. Ichaverib, ichaverib! Men sizni durust odam, deb oʻylovdim! QOʻCHQOR. E, nima deb oʻylasang oʻylayver-e! Alomat mening nikohdagi qonuniy xotinim! (Oʻdagʻaylab.) Nima deysan, yana gaping bormi? OLIMJON . Ie, siz ja jiddiy kirishyapsiz-ku, a? QOʻCHQOR. Jiddiy kirishyapman! Ertaga ZAGSdan ham oʻtamiz! Kerak boʻlsa, kelasi shanbada toʻy ham qivoraman! Artislardan tanishing yoʻqmi? OLIMJON . Kennoyim-chi? Ular ham nikohdagi xotiningiz-ku? QOʻCHQOR. Qaysi kennoying? Kennoying ana, uyida oʻtirib-di! Eriga xotin boʻlib, uyiga ega boʻlib! Likillab onasiniki-ga ketib qolgani yoʻq! U bilan ertagayoq orani ochiq qilaman — tamom! OLIMJON. Xoʻp, unda men yaratgan robot, ya’ni mening mashinam qani? QOʻCHQOR. Men qayoqdan bilaman sening mashinangni! E, birovning uyiga bostirib kirib, mashinam qani, deysan! Biz er-xotin tinchgina oʻtiribmiz, chirogʻimizni yoqib! OLIMJON. Demak, men yetti yil koʻzimning nurini toʻkib, mingta byurokrat bilan olishib... QOʻCHQOR. Nima-krat? OLIMJON . Byurokrat. Kechalari uxlamay, oʻlib-tirilib sizga xotin tayyorlab bergan ekanman-da, a? QOʻCHQOR. Rahmat. Biz ham yaxshi kunlaringda qaytararmiz. Bizdan qaytmasa, bola-chaqamizdan qaytadi. OLIMJON. Bola-chaqangizdan? Hali «kichkina-kichkina robotvachchalar yasab ber» ham dersiz? QOʻCHQOR. U yogʻi bilan ishing boʻlmasin, bildingmi?! Kerak boʻlsa, oʻzimiz yasab olaveramiz! (Bir oz sukutdan soʻng.) Vey, bu dunyoda odamdan faqat yaxshilik qoladi. Otam rahmat-li «birov senga yomonlik qilsa ham yaxshiligingni ayama oʻsha padariga la’natdan» deganlar. Yaxshilik yaxshi-da, Olimtoy. OLIMJON. Hozir idoradan kelyapman, ertaga terim boshlanar ekan. Xoʻsh bizning eksperiment nima boʻladi? QOʻCHQOR. Nima-periment? OLIMJON. Eksperiment. Alomatni dalada sinab koʻrish kerak, komissiya keladi. QOʻCHQOR. Yoʻq, men bir nima deyapmanmi, Olimtoy? Xotin boʻlganidan keyin el qatori dalaga chiqadi-da. Koʻpga kelgan toʻy. OLIMJON. Shunisigayam shukr. (Mikrosxemalarni yigʻishtira turib, birdan qizil rangli mikrosxemani koʻrib qoladi.) Qoʻchqor aka!.. Manavini qoʻydingizmi? Sizdan soʻrayap-man, qoʻydingizmi, yoʻqmi?! QOʻCHQOR. Nega baqirasan? (Mikrosxemani olib, qaray-di.) Bunimi? Qoʻymadim, shekilli. OLIMJON (holsiz oʻtirib qoladi). Xayriyat... Yuragim toʻxtab qolay dedi-ya... QOʻCHQOR. Nima oʻzi bu, Olimtoy? OLIMJON. UES. QOʻCHQOR. Nima-es? OLIMJON. UES. Universal elektron sxema. QOʻCHQOR. Nima karomat koʻrsatadi bu? OLIMJON. Alomatga oʻshani qoʻysangiz — boʻldi, boshqa mikrosxemaga hojat qolmaydi, hammasining oʻrnini bosaveradi. QOʻCHQOR. Ie, yaxshi ekan-ku. Shu kassetani qoʻyaylik, Olimtoy. Ha deb almashtiraveramizmi — etagini koʻtarib, yoqasiga qoʻl tiqib, a? OLIMJON. E-e, nima deyapsiz, Qoʻchqor aka? Bu faqat laboratoriya sharoitida sinaladi. Shundayam qat’iy ehtiyot choralari koʻrilganidan keyin. QOʻCHQOR (sirli). Nima, xavflimi? OLIMJON. Nima desa boʻladi... Mana, hozir Alomat gaplaringizga shunchaki, mexanik ravishda javob qilyapti. QOʻCHQOR. Nima-nik? OLIMJON, Mexanik. Gapida piching yoʻq, kinoya yoʻq, toʻgʻrisini gapiraveradi. Nima deyayotganingizni tahlil qilib oʻtirmaydi, aytdingizmi — bajaradi. Buni qoʻysak-chi? Unda oʻylaydi, fikr qiladi, hamma narsaning mohiyatiga tushunib yetadi! QOʻCHQOR. Oʻylasa yaxshi-ku, Olimtoy. OLIMJON. Yaxshimish! Robot oʻylasa, fikr qilsa, bilasizmi nima boʻladi? QOʻCHQOR. Nima boʻladi? OLIMJON. Qiyomat-qoyim boʻladi! Aytdim-ku, hali Alomatga oʻxshagan robotlar ming-minglab yaratiladi. Millionlab yaratiladi! Endi bir tasavvur qiling: millionlab robot kallasini ishlatsa, oʻylasa! Xudoning oʻzi asrasin-u, un-da oxir zamon boʻldi, deyavering! Ular borib-borib oʻzining hozirgi ahvolidan norozi boʻla boshlaydi! Tushunib qoladi-da! Nega, deydi, odamlar maza qilib yurishibdi, men ertadan kechgacha eshakday ishlashim kerak, deydi! Nega endi ularning inon-ixtiyori oʻzida-yu, men manavinaqa programmalashtirilgan mikrosxemalarga boʻysinishim kerak, deydi! Tushunyapsiz-mi, gap qaerda? Qarang, ularning oʻzi kim-u, insonlikka da’vo qilishadi! Hamma gap shundaki, fikr qilsa aqlini taniydi. Aqlini tanisa koʻzi ochiladi! Koʻzi ochilsa ularni boshqarish mumkin boʻlmay qoladi! Ana shuning uchun,Qoʻchqor aka, robot robotligini qilishi kerak. Buyruq berildimi — bajarsin! U yogʻi bilan ishi boʻlmasin! QOʻCHQOR. Ha-a, bundan chiqdi, sa-al ahmogʻroq boʻlishi kerak ekan-da, a, Olimtoy? OLIMJON. Shunday desayam boʻladi. ularning tanasi, qoʻli, oyogʻi, mayli, ishlasin. Lekin kallasi ishlashiga yoʻl qoʻy-maslik kerak! Boʻpti, men borib, bir oz ishlay endi. Olimjon mikrosxemalarni yigʻishtirib, ichkariga kirib ketadi. Qizil rangli mikrosxema Qoʻchqorning qoʻlida qolaveradi. QOʻCHQOR (oʻychan, qoʻlidagi sxemaga qaraganicha). Unday boʻlsa, bu shoʻring qurgʻurlarni yaratishning nima keragi bor ekan?.. (Olimjon ketgan tomonga qarab olib, mikrosxemani sekingina ayvon shipiga qistirib qoʻyadi.) Tashqaridan Saltanatning shangʻillagan ovozi eshitiladi. SALTANATNING OVOZI. Kisht! Kisht-e, qirilibgina ketgur!.. Iloyim qiron kelsin hammasiga! Na kunduzi tinchlik bor, na kechasi! Boʻldi, jonimdan toʻyib ketdim, yo u yoqlik qilaman, yo bu yoqlik! Xudo koʻtarsin bunaqa qoʻshnini! QOʻCHQOR. Obbo, tagʻin boshlandi!.. ALOMAT (chiqib). Nima boshlandi? QOʻCHQOR , E, siz bilmaysiz, Alomatxon, Saltanat degan qoʻshnimiz bor, Janjal boʻyicha qishloq chempioni. Ogʻir vazn-da, kelsa koʻrasiz. Butun qishloq «dod» deydi. Janjalni pulga sotib olib yuradi. Agar shoxiga koʻylagi ilinib qolsa, daraxt bilan ham yotib olib janjallashadi! Alomatxon, mabodo meni soʻrasa, «ishga ketganlar» deb qoʻying, xoʻpmi? (Ichkariga qochib kirib ketadi.) SALTANAT kirib keladi. U semiz, barvasta ayol — chin-dan ham «ogʻir vaznda» edi. Ovozi ham gavdaga yarasha. SALTANAT (uy tomonga). Hoʻ, yigit! Chiqavering, koʻrganlar «xotindan qochdi» demasin! Belida belbogʻi bor ham anqoning urugʻi boʻp ketyaptimi, nima balo! Qani, boʻling, boʻling, vaqt yoʻq! QOʻCHQOR (noiloj chiqib). E-e, keling, kennoyi, keling... SALTANAT. Menga qarang, nima, endi ertalabdan kechgacha «kisht-pisht» bilan umrim oʻtadimi?! Tovuqni eplagan boqadi, qoʻlingizdan kelmaydimi, yigʻishtiring doʻkonni! Ye ekin-tikin qilmay, tovuqlaringizga qorovul boʻlib oʻtiraymi, a? Na piyoz qoladi, na gul qoladi, na kashnichu na ukrop! QOʻCHQOR. Nima-rop? SALTANAT. Ukrop! Quloqniyam xudo olib qoʻyganmi, deyman! Alomat ularga jimgina qarab turibdi. Shovqinni eshitib, ichkaridan Olimjon ham chiqadi. OLIMJON. Assalomu alaykum, kennoyi. SALTANAT. Ha, tagʻin keldingizmi, koʻch-koʻroningizni koʻtarib? Loʻlida tinim bor, sizda tinim yoʻq? (Qoʻchqorga.) Ie, nega serrayib turibsiz, bir chiqib qarang ularingizning qilgan ishini! QOʻCHQOR. Bilaman, kennoyi, qaramasam ham bilaman... (Gap topolmay.) Shoshmay tursin ular hali!.. Agar yana bir marta shunaqa boʻlsa... SALTANAT. «...tabaka qivorasiz!» Bilamiz, birinchi marta eshitayotganimiz yoʻq! Anavi kuni makkaning ichidan buzogʻingizni arang haydab chiqdim! Biram ochofatki, kaltakka-yam parvo qilmaydi! «Mol egasiga oʻxshamasa harom oʻladi» deb ja toʻgʻri aytishgan ekan! QOʻCHQOR (Alomatni koʻrsatib). Kennoyi, mehmon bor... SALTANAT. Mehmoningiz — kapeyka, bildingizmi?! QOʻCHQOR. Nima-eyka? SALTANAT. Kapeyka! Oʻzbekchasi «bir tiyin» boʻladi! Menga koʻzini shunaqa loʻq qilib turaversa, mehmoningizning obroʻsi ham bir tiyin boʻladi! Bu — Saltana-at, deb qoʻying, bilib olsin, ha! QOʻCHQOR (Alomatga). Bu — Saltanaat. SALTANAT. Ha, aytib qoʻyay, traktor savilingizni garajga oborib qoʻying! «Tar-tar-tar» qilasiz — yarim kechasi kelasiz, «tar-tar-tar» qilasiz — kallai saharlab hammani uygʻotvorasiz! E, xudo koʻtarsin! Bir indamaysan, ikki inda-maysan, buning oxiri bormi oʻzi, yoʻqmi?! Olimjon bitta mikrosxemani olib chiqib, Qoʻchqorga sekin-gina uzatadi. U sxemani Alomatga oʻrnatadi. OLIMJON . Qoʻying, kennoyi, mehmon bor, deyaptilar-ku... SALTANAT. Voy, yana mehmondan keladi-ya! Hoʻ, olimcha, shu tomorqa bilan bola-chaqa boqaman! Mehmoningizning husnu jamoliga qarab bolalarimning qorni toʻyib qolmaydi, tuzik-mi?! (Alomatga jirkanganday qarab.) Sumakday boʻlmay oʻlsin, namuncha qiltiriq bu? ALOMAT (kutilmaganda, Saltanatga). Sen, qoʻtir echki, nima deb ma’rayapsan oʻzi?! A?! SALTANAT. Voy-voy-voy!.. Bu hali Saltanatning sovuniga kir yuvmagan, shekilli! Men bilan pachakilashma, mehmon oʻlgur, etagingni boshingga yopinchiq qilib, sazoyi qivoraman-a! He, turqing qursin, kaltakesakka oʻxshamay! ALOMAT (bostirib borib). Nima deding? Boshimga nimani nima qilasan? Ha, ogʻizginangdan qoning kelsin, sen echkemarning! Koʻzingni oʻyib olaymi hozir?! Kimni sazoyi qilmoqchisan, qari kalamush?! Kimni, deyapman! SALTANAT (chekina turib). Seni, seni!.. ALOMAT. Hoʻ, bit koʻz! Qani, chiq bu yerdan! Chiq, turqingni koʻrmay! Boʻlmasa ogʻzingni qiyshaytib qoʻyaman, otingniyam aytolmay qolasan! (Bir-ikkita karatecha harakatlar qilib qoʻya-di.) Iy-ya!.. SALTANAT (devorga qapishib). Voy, oʻlib qoʻya qolay!.. Voy, shoʻrim!.. Qoʻchqorvoy, mehmonimning tutqanogʻi bor, deb aytib qoʻymaysizmi?.. Voy, tortsangiz-chi buningizni! Voy, sharmanda!.. ALOMAT (mushtini Saltanatning naq burniga tekkizgudek qilib). «Gʻing» degan ovozingni eshitsam, oʻzingdan koʻr, megajin! Umuman, ovozing chiqmasin, tushundingmi? Bundan buyon doim shivirlab gapirasan! SALTANAT. Xoʻp, dedik-ku, opovsi, bitta gapdan qolsak oʻlibmizmi... ALOMAT. Bittamas, hamma gapingni shivirlab gapirasan! Agar yana bir marta shu hovliga chiqib akillasang, anavi eshikka oyogʻingdan osib qoʻyaman — shamolda tebranib turaverasan! Uqdingmi, tovuqmiya?! SALTANAT (shivirlab). Uqdim-da, opovsi, uqdim... ALOMAT . Agar shu eshikka munchoq boʻlmay desang, ikkin-chi marta ovozingni ham eshitmay, turqi-tarovatingniyam koʻrmay! Pishillama choʻchqaga oʻxshab! Nafas olma! SALTANAT. Nafas olmasam, oʻlib qolmaymanmi, aylanay mehmon?.. ALOMAT. Oʻlmaysan! Endi sekin oyogʻingning uchida yurib, chiqib ket. SALTANAT (past ovozda). Bir ogʻiz gapingiz, oʻrgilay, bir ogʻiz gapingiz... (Oyoq uchida, bedana yurish qilib chiqib ketadi.) Q U Ch Q O R. E, rakatoping, Alomatxon! Nalogchidan qutilganday boʻldig-e! ALOMAT (shartta Qoʻchqorga oʻgirilib). Hozir ikki koʻzingning oʻrtasiga bitta uraman, miyangning qatigʻi chiqib keta-di! Qoʻchqorning kapalagi uchib, Olimjonning orqasiga bekina-di. OLIMJON. Gap qaytarmang, dedim-ku, Qoʻchqor aka! (Yugurib kelib, Alomatni oʻchiradi.) QOʻCHQOR. Olimtoy, buyam oʻzimizdanmi deyman — doʻst-dushmanning farqiga bormaydi?.. UCHINCHI SAHNA Oʻsha manzara. Kechqurun. Olimjonning hujrasida chiroq yoniq, u ishlab oʻtiribdi. Koʻcha tomondan traktorning kelib toʻxtagani eshitiladi. Koʻp oʻtmay bir qop narsani orqalab Qoʻchqor kirib keladi. QOʻCHQOR. Olimtoy!.. OLIMJON (derazadan). Assalomu alaykum, Qoʻchqor aka. QOʻCHQOR. E, har soatda salom beraveradimi! Ushlasang-chi, tashlavoraman hozir!.. OLIMJON, I-i, ketdim, ketdim!.. (Yugurib kelib qarashadi.) Voy-boʻ, nima koʻtarib yuribsiz, Qoʻchqor aka? QOʻCHQOR. Kunjara-da, nima boʻlardi... (Terini artib.) Voy, jonim-ey!.. Olimtoy, shu, yem yemaydigan mol ixtiro qilsang-chi, a? OLIMJON. Unaqasi bor-ku. QOʻCHQOR (chippa-chin ishonib). Qaerda? OLIMJON . Tabiat muzeyida. Ichiga somon tiqib qotirib qoʻyishibdi. Yem ham yemaydi, sut ham bermaydi. (Ichkariga kirib ketadi.) QOʻCHQOR (hafsalasi pir boʻlib). A-a, senlar yem yemaydigan mol emas, mol yemaydigan yem oʻylab topishga ustasanlar!.. ALOMAT (chiqib). Assalomu alaykum, Qoʻchqor aka. Yaxshi keldingizmi? QOʻCHQOR (koʻngli koʻtarilib). Shukur, shukur... Oʻzingiz tinchgina oʻtiribsizmi, Alomatxon? ALOMAT . Rahmat. Yuvinib oling, ovqat suzaman. QOʻCHQOR. Xoʻp, xoʻp... (Yuvingani chiqib ketadi.) Bu orada Alomat dasturxon yozib, iqki kosada ovqat olib kelib qoʻyadi. ALOMAT . Olimjon aka, chiqing, ovqatingiz sovib qola-di. Olnmjon qandaydir qogʻozga tikilganicha kelib karavotga oʻtiradi. Alomat ichkaridan toza koʻylak olib chiqib, artinib kelayotgan Qoʻchqorga uzatadi. Mana, tozasini kiyib oling. QOʻCHQOR (yayrab). Shunaqa qilamizmi?.. Hay, mayli, may-li... (Kiyib.) Rakatoping, Alomatxon. (Karavotga chiqadi.) Alomat uy yumushlari bilan band. Olimjon hamon qogʻozdan koʻz uzmagan koʻyi paypaslanib goh qoshiqni qidiradi, goh non-ni. E, Olimtoy, ovqat vaqtida olimlikni qoʻyingda endi. Esim-da yoʻq, Ibn Sinomikan, qaysi biridir aytgan ekan: uyqu, ov-qat, fizkultura ja kerakli narsa-a, deb. Mana, biz shu gapga amal qilib kelamiz-da, Olimtoy. Uyqu yaxshi, ovqatdan ham oʻzimizni xafa qildirib qoʻymaymiz. Endi, fizkulturasiga kelsak, nima deymiz... televizorga qarab oyoq koʻtarish yoʻgʻ-u, lekin qimirlab turamiz. Azondan to yarim kechagacha traktor minganingdan keyin oʻzi oyogʻing koʻtarilib qolar ekan. Bir necha soniya jimgina ovqatlanishadi. Bay-bay-bay, qoʻlginang dard koʻrmasin-da! (Kosani nari su-rib qoʻyib) Olimtoy-da, gap-da... Shu, Alomatxonni aytaman, dalaga chiqarib nima qilasan shunday... narsani? Bitta ayolga uyning tashvishi ham yetib ortadi. OLIMJON . Masalaga bunaqa tor qaramaslik kerak, Qoʻchqor aka. Bu yerda gap faqat sizning xotiningizning usti-da emas, butun oʻzbek xotin-qizlarining ustida ketyapti. QOʻCHQOR. Endi, mayli-da, kimning ustida ketsayam. Axir, bunaqasidan hali ming-minglab yaratiladi, deding-ku. Shular-dan bittasi yursa yuribdi-da. OLIMJON. E-e, hali «ming-ming»gacha gap koʻp. Hozir-cha Alomat bitta. Yagona, tajriba nusxasi. QOʻCHQOR. Endi, shu nusxaga tegmasang boʻlardi-da... OLIMJON . Qoʻyavering, vaqti kelib, ajabmas, magazinlarga ham chiqarilsa. Ana oʻshanda sizga oʻxshagan soʻqqaboshlar magazindan xotin olaveradi. QOʻCHQOR. Ey, tinchgina ovqat yeymizmi, yoʻqmi?! Nuqul piching qilasan! Hali «tabiat muzeyi» deding — indamadim! Endi «magazindan xotin olasiz» deysan! Nima senga u, toʻqqizin-chi kalishmidi magazindan oladigan?! OLIMJON. Nega jahlingiz chiqadi, Qoʻchqor aka? Vaqti kelib, robotlar magazindayam sotiladi-da. Mana, shaxsiy tomorqa uchun kichkina traktorchalar sotilyapti-ku. Oʻn-oʻn besh yil oldin «magazinda traktor sotilarkan» desangiz, hech kim ishonmasdi. Buyam shunga oʻxshagan gap. ALOMAT (qopni koʻrsatib). Qoʻchqor aka, manavini uyga olib kiraymi, molxonagami? QOʻCHQOR. E, qoʻyavering, keyin oʻzim tinchitaman. ALOMAT . Voy, men turganda siz qop koʻtarib yursangiz uyat boʻlmaydimi? (Qopni bir qoʻlda yengil koʻtarib ketadi.) QOʻCHQOR (oʻrnidan sapchib turib). Ie, ie... Alo... Alomat-xon!.. Qoʻying, qoʻysangiz-chi!.. E, xudo, bu nima koʻrgulik!.. Olimtoy, sinib-pinib qolmasmikan? OLIMJON. Hech nima qilmaydi, korpusi puxta ishlangan. QUChQOR . Nima-pusi? O L I MJ O N . Korpusi. QOʻCHQOR (hayratda). Xotinmas — ekskovator! (Oʻtiradi.) OLIMJON (zerikib). Qoʻchqor aka, televizor-pelevizor ham olib qoʻymagansiz-a? QOʻCHQOR. Televizorning nima keragi bor? Shunisi yaxshi, ertaroq yotiladi. (Dasturxonga fotiha qilib.) Alomatxon, joy solinganmi? ALOMAT (ish bilan boʻlib). Ha, solib qoʻyganman. Sukut. QOʻCHQOR. Bu, ranging chatoq, Olimtoy, charchabsan-ku. Yoʻl azobi — goʻr azobi, shaharday joydan shuncha yuk bilan kelishning oʻzi boʻladimi! Mayli, borib damingni ol... OLIMJON (turib). Qorin toʻydi — Gʻam ketdi, rahmat. Endi bir oz ishlasak ham boʻladi. (Ketadi.). QOʻCHQOR (uning ketidan). Odam degan mundoq dam ham olishi kerak-da, Olimtoy. Kunduzni ishlagani chiqargan, oq-shomni uxlagani... Alomat dasturxonni yigʻishtira boshlaydi. Alomatxon, qoʻyavering, qolganini ertaga qilarsiz, kech boʻp qoldi... ALOMAT . Hozir, hozir. Qoʻchqor ichkariga kirib ketadi. Alomat ancha vaqt u-bu yumush bilan kuymalanib yurib, u ham Qoʻchqor kirgan uyga yoʻl oladi. Hovli birpas boʻsh qoladi. Derazadan Olimjonning stolga engashib olib ishlayotgani koʻrinib turibdi. Qoʻchqorning xonasida chiroq oʻchadi. Chigirtkalarning ovozi eshitiladi. Bir oz-dan soʻng oq koʻylak, oq ishtonda Qoʻchqor chiqadi, u yoq-bu yoqqa alanglab, Olimjonning hujrasi tomon yuradi, deraza oldi-da ogohlantirish ma’nosida yoʻtalib qoʻyadi. OLIMJON (derazadan boshini chiqarib). Kim? QOʻCHQOR. Olimtoy, shu, Qora dengizning suvi chindan ham qora boʻladimi? OLIMJON. Shuni soʻragani chiqdingizmi? QOʻCHQOR. Yoʻq, oʻyladim-da... Mana, bizning ariqni «Oq ariq» deyishadi, lekin suvi qop-qora. Nomiga qaramas ekan-da, a? OLIMJON (ishga unnab). Yoʻq, qaramaydi. QOʻCHQOR (bir oz taraddudlanib). Olimtoy, bu, Alomatxonni aytaman... shunaqa tikka turaveradimi? OLIMJON (xavotirlanib). Nima, biron nojoʻya ish qilib qoʻydimi? QOʻCHQOR. Yoʻq, nojoʻya-ku ish qilgani yoʻgʻ-a, shu, ertalabga-cha tikka tursa... oyogʻi ogʻrib qolmasmikan, demoqchiman-da. OLIMJON . Qoʻchqor aka, oʻn yil tikka tursayam hech nima qilmaydi! Ishlagani qoʻyasizmi, yoʻqmi? QOʻCHQOR. Mayli, mayli, ishla... Ishlagan yaxshi-da... (Ik-kilanibroq uyga kirib ketadi.) Qoʻchqorning xonasida chiroq yonadi, u yoqdan-bu yoqqa oʻtgan soyalar koʻrinadi. Chiroq oʻchadi. Jimlik. Koʻp oʻtmay Qoʻchqor yana chiqadi. (Asabiyroq, lekin oʻzini qoʻlga olishga urinib.) Olim-toy!.. OLIMJON . Ha? QOʻCHQOR. Shu, desang, sira uxlab boʻlmayapti-da, uka!.. OLIMJON. Nega? QOʻCHQOR. Oʻzing oʻylagin, chiroqni oʻchirib yotsang-u, tepang-da bittasi koʻzini baqraytirib tursa! Bunaqada uyqu keladi-mi? OLIMJON. Alomatni aytayapsizmi? Oʻchirib qoʻyib uxlayversangiz-chi, yosh bolamisiz? QOʻCHQOR. Oʻchirib qoʻysam ham turibdi-da axir, kelisopga oʻxshab! Kechasi uygʻonib ketib, qoʻrqqanimdan bir nima boʻp qolsam nima boʻladi? OLIMJON. Unda mening xonamga olib chiqib qoʻying. QOʻCHQOR. Ie, esi bormi oʻzi bu bolaning?! Nimaga sening xonangga olib chiqib qoʻyar ekanman?! OLIMJON. Boʻlmasa, nima qil, deysiz? QOʻCHQOR. Birov senga, bir nima qil, deyaptimi? Shundoq, yaqin olib, aytdim-qoʻydim-da... (Bir ozdan soʻng.) Lekin, Olim-toy, shu, mashinangning bitta kamchiligi bor-da. OLIMJON. Masalan? QOʻCHQOR. Masalan... Masalan, oʻta ketgan... tartibli! OLIMJON. Nima boʻpti? QOʻCHQOR. Ie, nima boʻpti, deydi-ya manavi bola! Bunaqasiga uylanib koʻrmagansan-da, bilmaysan. Masalan, kechasi haligiga tursam... nimaga... qoʻl yuvgani tursam, qaytib kelgu-nimcha oʻrnimni yigʻishtirib qoʻyadi! (Olimjonning beparvoligidan jahli chiqib.) Shu, odam bir ishni qilganidan keyin puxta qilsa-da! Mana, biz bir marta kultivatsiya qildikmi — tamom, qaytib traktor kirmaydi! Bir marta joʻyak oldikmi — toʻppa-toʻgʻri, miltiqning oʻqiday chiqadi, koʻrgan odam «e, raka-top» deydi! Chala ish — chala-da! OLIMJON (asabiylashib). Bunaqa narsa yaratish oson emas, Qoʻchqor aka! Olamshumul kashfiyotlar yuz yilda bitta boʻladi! Ikki yuz yilda bitta boʻladi! QUChQOR. E, ming yilda bitta boʻlsayam qoyil qilib qoʻyish kerak-da, mulla! OLIMJON. Tushunsangiz-chi, men paxta teradigan mashina yaratdim, ma-shi-na! QOʻCHQOR (qizishib). Mashina boʻlsa, mashinaga oʻxshasin-da! Solyarka yesin, garajda tursin! Nima qilasan, odamlarning boshini qotirib?! OLIMJON. Aytayapman-ku, Qoʻchqor aka, masalaning estetik tomonini oʻylab odamga oʻxshatdim, deb! QOʻCHQOR (tutaqib). E, oʻxshatsang hamma yogʻini oʻxshatmay-sanmi, qon qivording-ku odamni!!! E, estetikangdan oʻrgilay! OLIMJON. Qoʻchqor aka, sizni qanchalik hurmat qilishimni bilasiz. Lekin hamma narsaning ham chegarasi boʻladi. Agar shunaqa qilaversangiz, hozir kirib Alomatingizni buzib tashlayman! QOʻCHQOR (gʻazabdan koʻkarib). Kimni buzasan?.. Nimani buzasan?! OLIMJON. Xotiningizni... e, tfu! Alomatni! Buzib, zapchast qilib tashlayman! QOʻCHQOR. Nima-chast? OLIMJON. Zapchast. Tamom, menga bunaqa mashina kerak emas! QOʻCHQOR. Hoʻ, bola! Birinchidan, senga kerak boʻlmasa, mana, bizga kerak! Ikkinchidan, hozir oʻzingni zapchast qilib tashlayman, savob boʻladi! (Olimjonning yoqasidan tutib, derazadan sugʻirib oladi.) OLIMJON. Yoqani qoʻyvoring!.. Qoʻyvoring, deyapman!.. (Siltanib.) Oling qoʻlingizni-e! Uyalmaysizmi, kap-katta odam?! QOʻCHQOR. Oʻzing uyalmaysanmi, ayol kishini haqorat qilgani?! Kim aytadi seni oʻqigan, tushungan odam, deb?! OLIMJON. Shu janjalimizni birov koʻrsa nima deydi, a? Bitta robotni, temirni talashib yotishibdi, deydi! Men-ku, uni yaratganman, yetti yil umrimni bagʻishlaganman, sizga nima? QOʻCHQOR. Sen yetti yil bagʻishlagan boʻlsang, men qolgan umrimning hammasini bagʻishlayman! OLIMJON (xafa boʻlib). Bunaqaligini bilganimda odam emas, bir eshak shaklida yaratardim. Nomiyam «Eshak-1», «Eshak-2» boʻlardi... QOʻCHQOR (hamon boʻsh kelmay). Nima qipti, eshak ham... xoʻjalikka kerak narsa. OLIMJON. Ie, undan ham quruq qolarding, demoqchi-misiz? Maymun shaklida yaratsam-chi? Baribir uylanaverarmidingiz? QOʻCHQOR. Yoʻq, ZAGSdan oʻtkazmaydi... Lekin, bitta qafas-ga solib qoʻyib, bola-chaqa bilan tomosha qilib yotaverardik. Televizorning oʻrniga-da. OLIMJON (butunlay ruhi tushib). Yoʻq, oʻsha mashinani mashina shaklida yaratayotganlar toʻgʻri qilayotgan ekan. Betashzish, begʻalva... Hech kim yoqasigayam yopishmaydi... QOʻCHQOR (past tushib, arazli). Oʻzing ham unaqa erkak kishining hamiyatiga tegma-da boʻlmasam.. (Qovogʻini solganicha chchkariga kirib ketadi.) OLIMJON. Ha-a, odam-robot yaratishning bunaqa tomonlari ham bor ekan. Shuning uchun ham xudo lak-lak odam yaratib qoʻyib, hech kimning koʻziga koʻrinmay ketgan ekan-da. Koʻrinsa bormi, bu besh yarim milliard odam uning oʻzini zapchast qilib yuborarkan!.. P A R D A Toʻrtinchi Sahna Oʻsha hovli. Oradan ikki kun oʻtgan. Alomat karavotda oʻtiribdi. Qoʻchqor togʻorada bugʻi chiqib turgan qaynoq suv olib selib, uning qarshisiga qoʻyadi. Alomatning qoʻllarini kaft-mri orasiga olib birpas tikilib turadi, yuziga bosadi. «Senin sekingina qaynoq suvga botiradi. Kutadi. Oʻrnidan turib, ayvon shipidagi qizil mikrosxemani oladi. Birpas oʻylanib turib, ehtiyotkorlmk va hadik bilan robotga oʻrnatadi. Alomat xuddi uyqudan uygʻongandek ajablanib atrofni suzatadi, Qoʻchqorga bosh-oyoq razm soladi. ALOMAT (bir Qoʻchqorga, bir togʻoradagi suvga qarab) Qoʻchqor aka? QOʻCHQOR (uzrli). Shu, desangiz, qoʻlingiz ja muzday-da... yuzimni silaganingizda temirga oʻxshab ketadi... (Uning qoʻlini yuziga bosib koʻradi.) Hali bor... (Yana togʻoraga tiqib qoʻya-di.) Xafa boʻlmang-u, Alomatxon, shu, Qumrining qoʻllari qadoq bosib, yorilib ketgan boʻlsayam bir nimasi bor edi-da... Oʻsha nima ekan-a? Boʻlmasam, barmoqlarini koʻsak tilib, gʻadir-budir qilib tashlagan. Qoʻlidan, desangiz, kir sovun aralash tappi hidi keladi. (Xoʻrsinib.) Lekin nimasidir bor edi... Keyin, koʻzingiz ham gʻalati. Yoʻq, uzoqdan qarasam durust, yaqiningizga kelsam, shishaga oʻxshaydimi-ey... ALOMAT. Kvarts. QOʻCHQOR. Nima-arts? ALOMAT. Kvarts. Kvartsdan yasalgan. QOʻCHQOR. Ha-a... Shishaning bir turi-da, a? Ja sovuq narsa boʻlarkan lekin. Bilasizmi, koʻnglingizga olmang-u, Qumri bilan-chi, jim oʻtirib ham gaplashaverardik. Ichimiz-da-da... Nima deyatganini koʻzidan bilardim. Uyam shundoq qarardi-yu, ichimdagini topardi, qurgʻur... ALOMAT. Men maqsadingizni, xohish-istagingizni koʻzingizga qarab bilolmayman. Tashqi olam bilan faqat manusonik metodda aloqa qilaman. QOʻCHQOR. Nima-soʻnik? ALOMAT. Manusonik. Tabiatdagi barcha tirik mavjudot, shuningdek, odam ham oʻzidan elektromagnit toʻlqinlari tarqatadi. QOʻCHQOR. Men hammi? ALOMAT. Siz ham. QOʻCHQOR. Qumri boʻlsa, «sizdan faqat solyarka hidi taraladi», derdi... Qarang, gapi yolgʻon ekan-da, a? ALOMAT. Sizdan tarqalayotgan elektromagnit toʻlqinlarini qabul qilaman va shunga koʻra nima zarur boʻlsa, oʻsha ishni bajaraman. QOʻCHQOR (tushunishga harakat qilib). Demak, biz oʻzimiz-dan elktromagnit toʻlqini chiqaramiz, siz uni qabul qilasiz. Ie, bundan chiqdi, siz kelguningizgacha bekordan-bekorga elektromagnit toʻlqini chiqarib yotgan ekanmiz-da, a? Uni hech kim qabul qilmasa... ALOMAT. Mana, masalan, ikki kundan beri ishingizga ovqat olib boraman-a? Hech mahal, qaysi brigadada yoki qaysi qartada ishlayotganingizni soʻraganmanmi? QOʻCHQOR. Yoʻq... ALOMAT. Ovqatni olaman-u, toʻppa-toʻgʻri topib bora-veraman. Elektromagnit toʻlqinlari menga yoʻl koʻrsatadi. QOʻCHQOR (xoʻrsinib). Qumri ham adashmay topib borar-di... Unga nima yoʻl koʻrsatar ekan-a? yoki, deylik, har kuni koʻchamizdan qancha-qancha traktor oʻtadi. Bolalarim boʻlsa mening traktorimni ovozidan tanib, yugurib chiqishadi... Boʻlmasam, uncha-muncha usta mexanik ham traktorlarni ovozidan ajratolmaydi... (Oʻkinch bilan.) E xudo men tushunmaydigan jumboqlaring muncha koʻpa... ALOMAT. Tushunmagan narsalaringizni soʻrang, bajoni-dil javob beraman. QOʻCHQOR. Mana, deylik, men nimadandir xursand boʻldim-a? Siz ham menga qoʻshilib sevinasizmi? ALOMAT. Yoʻq, men unda xotirjam boʻlaman. Negaki, sogʻ-salomatsiz, qorningiz toʻq, hech nima bezovta qilmayapti — demak, hammasi joyida. QOʻCHQOR (ruhi tushib). Ha... (Umidvor.) Xoʻp, xafa boʻlsam-chi? Undayam baribirmi? ALOMAT. Baribir emas. Siz xafa boʻlgan narsaning sababini topib, bartaraf qilaman. QOʻCHQOR. E-e, unda siz ham oʻzimizning rahbarlarga oʻxshagan gap ekansiz-da. Bir ish bilan borsang, na dardingga sherik boʻladi, na xursandchiligingga. Nomi «mahalliy hokimiyat» boʻlgani bilan, bilmayman, narigi mahallaga qaray-dimi... (Birdan.) Alomatxon, siz yigʻlay olasizmi? ALOMAT. Yoʻq. QOʻCHQOR. Ayol kishining har zamonda yigʻlab turgani yaxshi. Yengil tortadi. Erkakning yoʻrigʻi boshqa — uyat boʻladi. Mana, men sira yigʻlamaganman. (Uychan.) Lekin, uyat boʻlmaganida yigʻlardim... ALOMAT. Uyat boʻlmaydi, yigʻlayvering. QOʻCHQOR (xijolatli). E, qoʻysangiz-chi, qiziqmisiz... ALOMAT. Rost, uyat boʻlmaydi, chunki men uyatni tushunmayman. Elektromagnit toʻlqinlari boʻlsa boshqa gap. Mana, hozir siz yigʻiga ehtiyoj sezyapsiz — buni tushunaman. Bemalol yigʻlayvering, Qoʻchqor aka. Men robotman-ku, temirdan ham uyaladimi odam? QOʻCHQOR (hayron). Ie... Nima deb yigʻlayman? ALOMAT. Xohlasangiz nima deb yigʻlashingizni yozib beraman. QOʻCHQOR. Yoʻgʻ-e, endi yigʻlashniyam qogʻozga qarab yigʻlasak uyat boʻlar?.. ALOMAT. Men odamlar haqida boshqacha tasavvurda edim. Ularning erki qoʻlida, nimani xohlasa shuni qiloladi, deb oʻylardim. Nahotki xoʻlosalarim notoʻgʻri boʻlsa? QOʻCHQOR. Haliyam erkimiz qoʻlimizda. ALOMAT. Nega boʻlmasa yigʻlolmayapsiz? QOʻCHQOR. Endi, Alomatxon, dabdurustdan qiyin-da. Bir sabab boʻlmasa... ALOMAT. Sabab topamiz. QOʻCHQOR. Qanday qilib? ALOMAT. Gipnoz qilib. QOʻCHQOR. Nima-pnoz? ALOMAT. Gipnoz. Qoida boʻyicha, gipnoz faqat yolgʻondan iborat boʻladi. Masalan, tishi ogʻrib turgan odamga, «tishingiz ogʻrimayapti» deb yolgʻon gapiriladi. QOʻCHQOR. Yoʻq, men yolgʻon gapga yigʻlamayman. ALOMAT. Axir, yolgʻon xuddi rostday qilib gapiriladi-da! Hamma ishonadi, hatto gapirayotgan odamning oʻzi ham! Qani, mundoq oʻtiring-chi. Boshladik. Koʻzimga qarang... Boʻsha-shing... Gʻoʻdaymang, boʻshashing, deyapman. Yaxshi... QOʻCHQOR. Qoʻying, nima keragi bor, baribir yigʻlamay-man... ALOMAT. Yigʻlaysiz... (Qoʻllarini uning boshi uzra harakatlantirib.) Yigʻlaysiz... Chunki, juda ezilgansiz... Yuragin-gizga qil ham sigʻmaydi... Ich-ichingizdan bir nima toshib kelyapti... Hech kimning rahmi kelmaydi, birov dardingizga sherik ham boʻlmaydi... Oʻz yogʻingizga oʻzingiz qovurilib yashayapsiz... Aft-angoringizga bir qarang, qirqqa kirgan qir-chillama yigitsiz-u, koʻrgan odam sizni ellikdan oshgan, deb oʻylaydi. Qurib-qaqshab boryapsiz... Esingizni tanibsizki, tinmay mehnat qilasiz, lekin hech biringiz ikki boʻlmaydi. Roʻzgʻor, bola-chaqa tashvishi, deysiz, afsuski, bu tashvishlar-ning cheki yoʻq. Ertalabdan-kechgacha chumoliday gʻimir-gʻimir qilasiz-u, rohatini koʻrmaysiz. «Paxtakorman» deb koʻkragin-gizga mushtlaysiz-u, koʻrpangizga paxta topolmaysiz! Kiyib olgan kiyimingizni qarang, yengil sanoat yetishtirayotgan hamma brak mahsulot siz va sizga oʻxshaganlarga nasib qiladi. Manavi nima? Shu issiqda kim neylon koʻylak kiyadi? QOʻCHQOR. Magazinga kelgan ekan, arzongina deb... ALOMAT. Oʻzingizga bir tashqaridan qarang, qaysi zamonda yashayapsiz? Kimga oʻxshaysiz? Oyogʻingizga ilib olgan kalishingiz qaerdan chiqqan? Yangiyoʻldanmi, Toshkentdanmi? QOʻCHQOR (oyogʻini tortib). Kalishmas, patinka... ALOMAT. Bu dunyoga kelib nima koʻrdingiz, Qoʻchqor aka? «Ikki marta Toshkentga borganman» deb maqtanasiz, odamlar «Oq dengizu Qora dengiz» qilib yurishibdi! «Ha endi, ular boshqacha odamlarda» deysiz. Qanaqa, boshqacha? Nimasi boshqacha? Nahotki, oddiygina insoniy gʻurur boʻlmasa?! Shu darajaga yetgansizki, bora-bora undaylarga havas ham qilmay qoʻygansiz! Havas qilaverib, orzu qilaverib charchagansiz, holdan toygansiz! QOʻCHQOR. Nima qipti, el qatori yashayapmiz... ALOMAT. Shunday deb oʻzingizni ovutasiz. Qadr-qimmat-chi? Men odam emasman, lekin shularni oʻylayverib-oʻylayverib, ichimdagi murvatlarim qizib ketyapti! Menchalik ham emasmisiz, Qoʻchqor aka?! Biron tirik jon siz bilan hisoblashadimi? Birovga gapingiz oʻtadimi? «Shudgorni boshla» desa boshlayverasiz, «hali yer qurimagan, loy-ku» deyolmaysiz! Toʻy-ma’rakalarda poygakda oʻtirasiz! «Ulugʻlarga» tayyorlangan dasturxonga yaqinlasholmaysiz! Joyingizni bilib oʻtirishga majbursiz, chunki «mehnatkash» degan mansab bilan toʻrga chiqolmasligingizni yaxshi bilasiz! Shlyapa kiyib, galstuk taqqan ketmondasta ham sizni haqoratlashi, tahqirlashi mumkin! Alam qilmaydimi? QOʻCHQOR. Ha endi, rahbar boʻlganidan keyin koyiydi-da... ALOMAT. Bayram kunlari rayondagi namoyishdan bayroqcha koʻtarib oʻtganingizga xursand boʻlib yuraverasiz! Majlislarda qoʻl koʻtarishu chapak chalishni bilasiz, boshqa hech baloni hal qilmaysiz! Koʻpincha oʻsha majlisda nima hal boʻlayotganini ham tushunmaysiz! QOʻCHQOR (ta’sirlanib). Gapingiz notoʻgʻri, Alomatxon... «Hurmat taxtasi»da suratimiz turibdi... ALOMAT. Endi bor umidingiz bolalaringizdan, ularni oʻqitib «katta odam» qilmoqchisiz. Lekin ularingizdan «katta odam» chiqmaydi. Qishin-yozin daladan beri kelmaydigan chalasavod bolalardan hech balo chiqmasligini bilasiz. Farzandlaringizning oʻzingizga oʻxshamasligini istaysiz, demak, oʻzingizning kimligingizni ham bilasiz! Aqlingiz yetadi! Lekin yana «koʻpga kelgan toʻy» deb yuraverasiz! Axir, umr oʻtib ketyapti-ku, Qoʻchqor aka! QOʻCHQOR (Koʻngli toʻlib). Baribir yigʻlamayman!.. Yaxshi yashayapmiz, bildingizmi!.. ALOMAT. Yigʻlaysiz... Ana, koʻnglingiz toʻlib turibdi... Labingizni tishlamang, Qoʻchqor aka, foydasi yoʻq. Axir, yosh koʻzdan chiqadi, ogʻizdanmas... QOʻCHQOR (yigʻlagudek boʻlib). Birov sizga hayotidan noliyaptimi?! ALOMAT. Hamma gap shunda-da — nolimaysiz. Koʻnikib ketgansiz. Yaralar toshga aylangan — ogʻriq sezmaydi. Dod solib baqirish-ku qoʻlingizdan kelmas, hech qursa ingrab qoʻyishga ham qodir emasmisiz, Qoʻchqor aka? «Hayot deganlari shunaqa boʻlar ekan» deb umringizni oʻtkazyapsiz. Qalbingizning unut boʻlib ketgan, oʻzingiz ham bilmaydigan allaqaysi burchaklarida miltillayotgan ushoqqina norozilikdan qoʻrqa-siz, uyalasiz, uni sezmaslikka olasiz! Toʻgʻri, qadr-qimmatingiz oshkora haqoratlanganida oʻsha miltillayotgan choʻgʻ alanga olganday boʻladi va siz uni aroq bilan oʻchirishga urinasiz. Dunyoga shirakayf koʻzlar bilan qarab taskin topasiz, bir qadar yupanasiz ham. Lekin ertasi kuni kayfingiz tarqab, dunyo yana asl holiga qaytadi! Shunda oʻzingizni qoʻyarga joy topolmaysiz, hadsiz-hududsiz olamda mushtdekkina jussangizni qoʻygani joy yoʻq! Soʻng yigʻlamoqdan oʻzga chorangiz qolmaydi va oʻksib-oʻksib yigʻlaysiz... QOʻCHQOR (Koʻzlarida yosh oʻynab). Yol-gʻo-on!.. Men hech qachon yigʻlamaganman!.. ALOMAT. Yigʻlagansiz. Faqat koʻzingizning narigi tomoni bilan yigʻlagansiz. Koʻz yoshlaringiz tashqariga emas, ichingizga oqqan. Mana, mening ichim toʻla temir-tersak, sizning vujudingiz esa faqat va faqat koʻz yoshidan iborat. Lim-lim yosh... QOʻCHQOR (barapla yigʻlab yuboradi, sapchib turib oyogʻi ostidagi qutini zarb bilan tepadi). E, padariga la’nat hammasining!!! ALOMAT. Nega unaqa qilyapsiz, Qoʻchqor aka Axir, bu shunchaki gipnoz-ku. QOʻCHQOR. E, gipnozingizning ham padariga ming la’nat! (Yosh boladay gʻingshib yigʻlaydi. Alomatning yelkasidagi qizil mikrosxemani oladi-da, boshi uzra bir-ikki aylantirib, koʻcha tomonga otib yuboradi.) Bozortoy!.. Hoʻ, Bozortoy! Bir qarab yubor, joʻra, ikki ogʻizgina gapim bor!.. Bozortoy, jon doʻstim, bir qaragin!.. Senga aytmasam kimga aytaman, Bozortoy!.. SHAROFAT (devor osha moʻralab). Bozorvoy akam ikki qopgina baqlajon olib, bozorga ketuvdilar. Nima edi? QOʻCHQOR (yigʻlaganicha). Zerikib ketdim!.. Qartasini olib chiqsa, bir-ikki qoʻl «durrak» oʻynamoqchi edim... SHAROFAT . Ha-a... Mayli, kelsalar aytib qoʻyaman. (Gʻoyib boʻladi.) Qoʻchqor yigʻlay-yigʻlay Alomatga boshqa mikrosxema oʻrnatadi. ALOMAT (kuylab). «Yana oʻynaylik, yana kuylaylik, iqbolimiz porloq ekan, davron suraylik. Iqbolimiz porloq ekan, davron suraylik...» (Toʻxtovsiz ayta-veradi.) Qoʻchqor ancha vaqt hovli boʻylab bemaqsad sangʻib yuradi. Asta-sekin oʻzi ham bilmagan holda uiing yigʻisi «Davron suraylik» ashulasi bilan uygʻunlashib ketadi. P A R D A Beshinchi Sahna Uchinchi kun. Qoʻchqor yana ustunga bogʻlab tashlangan. Hovlida boshqa hech kim yoʻq. U oʻziga kelib, atrofga razm soladi. QOʻCHQOR (qiynalib). Voy, jonim-ey... Kecha yana boʻpti-da, padariga la’nat!.. Alomat! Alomat, deyapman!.. (Xoʻrligi kelib.) Buyam bogʻlab tashlabdi!.. Bu xotin zotining hammasi bir goʻr ekan. Men ahmoq, bu robot-ku, odam emas-ku, esi bordir, deb oʻylabman!.. Hoʻ, tirik jon bormi?! E-ha, kecha terim boshlangan-ku, dalaga ketgan... Voy-ey, ichim yonib ketyapti... Qumri ham tuzik ekan, hech boʻlmasa suv-puv berib turardi... (Bir-ikki chiranib koʻradi.) Bozortoy! Hoʻ, Bozortoy! SHAROFAT (devor osha moʻralab). Ha? QOʻCHQOR. Bozortoy uydami? SHAROFAT. Bozorvoy akam oʻrt qopgina turp olib, bozorga ketuvdilar. Nima edi? QOʻCHQOR. Soʻramoqchi edim... Haligi, kecha yana kosmonavtlar uchibdimi? SHAROFAT . Xabarim yoʻgʻ-a. QOʻCHQOR. Kecha radio «uchdi» dedimi, «uchib qoldi» dedimi, ishqilib, bir nima dedi-da... SHAROFAT . E-e, ish koʻp, kim radio eshitadi, deysiz... (Gʻoyib boʻladi.) Eshikdan ogʻir sumkani sudraganicha Turobjon kirib keladi. TUROBJON (sumkani oʻsha yerga tashlab, yugurib kela-di), Dada, biz yana qaytib koʻchib kelyapmiz! QOʻCHQOR. Oʻgʻiltoy!.. Keldingmi-a, jigarim!.. (Talpinib.) Sogʻintirib qoʻyding-ku, oʻgʻiltoy!.. TUROBJON. Siz nega bormadingiz, dada? Kutaverdik, kutaverdik. QOʻCHQOR. Menmi?.. (Tepaga qarab qoʻyib, iztirobli.) Yelkamni bosib turgan yuk ogʻirlik qildi-da, oʻgʻiltoy... Tugun koʻtarib olgan Qumri hovliga kirib, eriga koʻzi tushishi hamon qoʻrqib ketadi va tugunni uloqtirganicha yugurib keladi. QUMRI. Voy, shoʻrim!.. Voy, oʻlib qoʻya qolay!.. Haliyam bogʻliq turibsizmi, dadasi?! QOʻCHQOR. Turibmiz — biz bir soʻzli odammiz. QUMRI (shosha-pisha arqonni yecha boshlaydi). Odamlar-dayam insof qolmabdi, oʻlib qoladiyam deyishmaydi-ya!.. Bunaqaligini bilganimda oʻzim yechib ketardim... Voy, shoʻrginam qursin-a!.. Belingiz ham qotib qolgandir, dadasi? QOʻCHQOR. Qotmay-chi! Uch kundan beri Iso paygʻambar boʻp turibman! QUMRI. Qishloqning oqsoqollari, kap-katta odamlar-ku, deb men esini yegan oʻshalarga ishonibman-a! Insofsizlar!.. Keling, yelkamdan ushlab oling... (Suyab, karavotga oʻtqazadi.) Qoʻrqitib qoʻyay, deb bir-ikki kunga ketuvdim-da, dadasi, buna-qa boʻlishini kim bilibdi, deysiz... QOʻCHQOR. Bolalaring qani? QUMRI. Maktabda. Chiqib, toʻgʻri shu yoqqa kelishadi. Turobjoningiz koʻchaga chiqib olib, faqat sizni kutadi. Qolganlariyam «dadam-chi, dadam» deyverishib, odamni qon qivorishdi. Bolalarimga qarab turib, jahl qilmay men oʻlay, dedimu, yugurib kelaverdim. Uch kun—ming kun boʻp ketdi... (Yigʻlaydi.) QOʻCHQOR (xotiniga gʻalati sinchkovlik bilan tikilib). Ayol kishining har zamonda yigʻlab turgani yaxshi... Menga qara-chi. QUMRI. Ha?.. QOʻCHQOR. Koʻzlaring nimadan yasalgan, Qumri?.. QUMRI. Voy, u nima deganingiz? QOʻCHQOR. Dalaga ovqat oborganingda meni qanaqa qilib toparding? QUMRI. Bilmasam... (Erining qarshisiga choʻkib.) Biron narsa boʻldimi, dadasi? QOʻCHQOR (chuqur tin olib). Boʻldi-da, Qumri, boʻldi... (Xotinining qoʻllarini olib birpas tikilib turadi, soʻng yuziga bosib, koʻzlarini yumadi.) QUMRI. Voy, nima qilganingiz bu, Qoʻchqor aka, boladan uyalsangiz-chi... Uch kun oʻtib ham kayfingiz tarqamadimi? Turobjon, bor, bolam, koʻchaga chiqib qara-chi, akalaring kelyaptimikan. TUROBJON. Xoʻp. (Yugurib chiqib ketadi.) QUMRI. Nima boʻldi oʻzi, dadasi? QOʻCHQOR. Shu, Qumri, oʻqigan yaxshi ekan-da. Mana, masalan, men keyingi paytda ja koʻp oʻqiyapman. QUMRI (kulimsirab). Rostdan-a? Qiziq boʻpti-ku... QOʻCHQOR. Bilasanmi, dunyodagi bor tirik jon oʻzidan elektromagnit toʻlqinlari tarqatadi. Odam ham tarqatadi. Sen bilan men ham tarqatamiz. Bola-chaqamiz ham. QUMRI (jilmayib). Xoʻsh keyin-chi? QOʻCHQOR. Nima, keyin? Tarqatadi — tamom. QUMRI. Ha, koʻp oʻqibsiz. Yaxshi ekan, qisqagina. QOʻCHQOR. Elektromagnit toʻlqinlarini-ku tarqatyapmiz, lekin uni qabul qiladigan boshqa bir apparat ham boʻlishi kerak ekan-da, Qumri. Boʻlmasa nima foydasi bor, tarqatsak tarqatib yotaveramiz-da. Oʻsha apparat... Oti nima edi?.. Hali-gi, kattakon patnisday Olimtoy bir balo devdi-ya... Lokat... Lokator! Lokator boʻlishi kerak! Mana, masalan, idoraning tepasida nima bor? QUMRI. Kolxozning idorasini aytayapsizmi? Yovvoyi kaptarlar bor, gala-gala boʻlib uchib yuradi. QOʻCHQOR. Bayroq bor, oʻqimagan! Ana oʻsha bayroqning yoniga bitta lokator ham oʻrnatish kerak, deyapman. Boʻlmasa, oʻzing oʻylagin, Qumri, men elektromagnit toʻlqinlari tarqat-yapman... qirq yildan beri. Sen elektromagnit toʻlqinlari tarqatyapsan... tugʻilganingdan beri. Toshmat tarqatyapti, Eshmat tarqatyapti, Abdurayim, Mamarayim tarqatyapti — qabul qiladigan apparat yoʻq! Shuning uchun, Qumri, har bir idoraning tepasida bittadan lokator boʻlishi kerak! Bitta bayroq, bitta lokator! Bitta bayroq, bitta lokator! Hozir-chi? Faqat bayroqning oʻzi turibdi. E-e, dunyo koʻrgan odammiz-da, Qumri, bilamiz. Ikki marta oʻsha Toshkentinggayam borganman, kerak boʻlsa!.. QUMRI. Xoʻp, siz aytganday boʻldiyam, deylik, keyin-chi? QOʻCHQOR. Keyin... Keyin hech adashmay ishlayotgan joyingga ovqat oborib berishadi. Undan-bundan yoʻl soʻrab oʻtirmaydi, Eshmatvoy qaysi qartada ishlayapti, deb. Oʻqimaysan-da, Qumri, oʻqimaysan. Oʻqishda gap koʻp. QUMRI. Voy, oʻlay!.. (Turib.) Siz bilan gap sotib oʻti-rishimni qarang. Shuncha kundan beri tuz totganingiz yoʻq... Hozir biron narsa qivoraman. (Oshxona tomonga ketadi.) Hovliqqanicha Olimjon yugurib kiradi, rangi oʻchgan, hovlini gir aylanib, talmovsirab kimnidir qidiradi. OLIMJON (Qoʻchqorni koʻrib). Qoʻchqor aka!.. Ta-mom!.. Tamom, hammasi tugadi!.. QOʻCHQOR. Nima tugadi, Olimtoy? OLIMJON. Shoʻrim qurib qoldi, Qoʻchqor aka, shoʻrim qurib qoldi!.. QOʻCHQOR. Mundoq tushuntiribroq gapir, Olimtoy. Unaqa koʻkragingga mushtlaganing bilan biz tushunavermaymiz, bir omi odam boʻlsak... OLIMJON (uning yelkasiga boshini qoʻyib, yigʻlagani-cha). Qoʻchqor aka, Alomatdan ajrab qoldik!.. QOʻCHQOR (dahshatda). Yopiray!.. Nega?.. Qachon?.. OLIMJON . Hozir... Borsam, qartaning boshida tutab yotibdi... Kuyib ketibdi!.. QOʻCHQOR. Voy, bechora-ey!.. (Yuziga fotiha tortib.) May-li, bardam boʻl, Olimtoy. Bu endi, hammaning boshida bor savdo, uka. Birov erta, birov kech, deganday... OLIMJON (yigʻlab). Yetti yillik mehnatim, yetti yillik umrim barbod boʻldi, havoga uchdi!.. QOʻCHQOR. Qoʻy endi, foydasi yoʻq, boʻlar ish boʻpti... Ishqilib, imonini bersin... Endi nima qilasan, Olimtoy? OLIMJON. Nima qilardim, sogʻ qolgan qismlarini olib, zapchast qilaman. QOʻCHQOR (sidqidildan). Ha, omon qolgan joylarini olib qoʻy, yodgor-da... Boʻlmasa, men odamlarga xabar qilaveray, a? (Keta boshlaydi.) OLIMJON (asabiy). Nimasini xabar qilasiz? QOʻCHQOR. Ha endi, janaza degani koʻpchilik bilan-da, Olimtoy. OLIMJON (portlab). Vey, siz sal jinniroqmisiz-a, jinniroqmisiz? Hali nikoh oʻqitasiz, hali janaza deysiz! QOʻCHQOR. Endi, tirik odamday boʻp qoluvdi-da... OLIMJON (hujumga oʻtib). Alomatning nimadan oʻlganini bilasizmi? QOʻCHQOR. Yoʻq... OLIMJON. Zoʻriqib oʻldi! Uni... siz oʻldirdingiz! QOʻCHQOR. Yopiray!.. OLIMJON. Ha, siz oʻldirdingiz! Kennoyim ketib, juda toʻgʻri qilganlar, sizning qoʻlingizga tushgan har qanday ayol ham albatta nobud boʻladi! Siz uchiga chiqqan feodalsiz! QOʻCHQOR. Nima-dal?.. OLIMJON. Feodal! Alomat bechoraning boshiga ne kunlarni solmadingiz! Nima azoblarni koʻrmadi bu yerda! Shoʻrlikni beayov ekspluatatsiya qildingiz! QOʻCHQOR. Nima-platatsiya? OLIMJON. Ekspluatatsiya! Ertalabdan kechgacha tinmadi-ya! Bir minut dam olgani yoʻq, bechora, bir minut! Yuv, tozala, tik, yama, supur! Bir chaqirim naridan suv olib kelib, kir yuvadi! Manavi tezak yoqiladigan la’nati oʻchogʻingizda ovqat qiladi! Yeb toʻymaydigan ochofat mollaringiz bor: ertalabdan kech-gacha oʻt ber, yem ber, suv ber! Xamir qoradi, sigir sogʻadi, kuvi pishadi! E, bu uyingizning ishi tugaydimi oʻzi, yoʻqmi?! Bundan tashqari, dalaga chiqadi! Ming chanoqqa ming egilib paxta teradi! Qirq-ellik kilo narsani koʻtarib, xirmonga olib boradi! Axir, bu doʻzax azoblariga qanday dosh bersin, qandoq chidasin?! (Mehr bilan.) Axir, u temir-ku, Qoʻchqor aka, temir!.. Uni avaylash kerak, ehtiyot qilish kerak!.. U oʻzini oʻylamaydi, qiynalib ketdim, deydigan tili yoʻq. Indamas ekan, deb eshakday ishlataverish kerakmi, axir?! «Paq» etib joni chiqib ketguncha ezaverish kerakmi?! Yoʻ-oʻq, siz yuragi tosh odamsiz, Qoʻchqor aka! QOʻCHQOR. Hech kim mehnatdan oʻlmaydi, Olimtoy... OLIMJON. Ana, oʻldi-ku!!! Yana nima kerak sizga?! Shundayam koʻzingiz ochilmadimi, qanaqa xudo qargʻagan odamsiz oʻzi?! Siz — inkvizitorsiz! QOʻCHQOR. Nima-zitor?.. OLIMJON . Inkvizitor! QOʻCHQOR. Yoʻgʻ-e, Olimtoy, inkvizator emas, mexanizator, de... OLIMJON. Hamma zamonlarda ham inson aqlu zakovatining mahsuli — buyuk kashfiyotlar sizga oʻxshagan johillar tufayli barbod boʻlgan! Siz taraqqiyotning dushmanisiz! yugurib chiqib ketadi.) QOʻCHQOR. Tavba... Alomatga biron-bir ortiqcha yumush yurgan boʻlsam, til tortmay oʻlay... Nima ish qilib qoʻyibdi .?.. Hali qatorlashtirib yetti-sakkizta bolani tugʻib qoʻygani yoʻq, kechalari uxlamay beshik quchoqlab chiqqani yoʻq, har bolasi bilan ming bor kasal boʻlib, ming bor sogʻayganiyam yoʻq... Axir u bitta oʻzbek ayoli qiladigan ishning yarmini qildi, xolos-ku!.. Qanaqasiga men oʻldirgan boʻlay?.. Kattakon togʻara koʻtarib Qumri chiqadi. QUMRI. Gʻoʻngʻir-gʻoʻngʻir qilib kim bilan gaplashayapsiz, dadasi? Q OʻChQOR (oʻta jiddiy). Xudo bilan. QUMRI (hazil bilib). Rostdan-a? Xoʻsh, xudo sizga nima dedi? QOʻCHQOR. Ey, esi yoʻq bandam, shukronalar keltirkim, xotiningni odam qilib yaratganman, dedi, boʻlmasa allaqachon zapchast boʻp ketardi, dedi!.. Kumri bu gapga shunchaki kulib qoʻyadi-da, yana odatiy, kundalik yumushlariga shoʻngʻib ketadi. Qoʻchqor oʻsha koʻyi, xayolga botganicha turib qoladi. Qaerdandir — qoʻshni hovlida boʻlsa ajab emas — bizga tanish qoʻshiq eshitiladi: «Yana oʻynaylik, yana kuylaylik, iqbolimiz porloq ekan davron suraylik. Iqbolimiz porloq ekan, davron suraylik...» TAMOM |
| № | Mualifning boshqa asaralari |
|---|---|
| 1 | Темир хотин (комедия) [Sharof Boshbekov] 533 |
| № | Eng ko'p o'qilganlar |
|---|---|
| 1 | Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 65196 |
| 2 | Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 62533 |
| 3 | Gʻazallar [Nodira] 40883 |
| 4 | Guliston [Sa’diy] 37840 |
| 5 | Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 28932 |
| 6 | Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 24385 |
| 7 | Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 24120 |
| 8 | Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 21300 |
| 9 | Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 19414 |
| 10 | Qorakoʻz majnun (hikoya) [Said Ahmad] 18419 |
Tush.UZ - Tushlar tabiri