Chiroqlar (hikoya) [Anton Chexov]

Tashqarida itning vovullagani eshitildi. Men bilan injener Ananev va uning yordamchisi student fon Shtenberg it kimga vovullayotganini koʻrish uchun barakdan tashqariga chiqdik. Men mehmon boʻlganimdan barakdan chiqmasligim ham mumkin edi. Iqror boʻlayki, ichilgan vinodan boshim aylanib turgani uchun tashqari chiqib, sof havoda nafas olishni orzu qilib turardim.
— Hech kim yoʻq-ku... — dedi Ananev, biz tashqariga chiqqanda. — Nega bekorga vovullaysan Azorka? Ahmoq!
Tevarak-atrofda hech kimsa koʻrinmaydi. Xonaki qora it—ahmoq Azorka bekorga vovullagani uchun uzur soʻraganday choʻchibroq yonimizga keldi-da, dumini likillatdi. Injener engashib, uning ikki kulogʻi orasini siladi.
— Hay jonivor, nega bekorga vovullaysan? — dedi Ananev, bolalarga va itlarga xushfe’l odam gapirganday. — Xoʻsh, yomon tush koʻrdingmi? Doktor, koʻring-a, — deb, u menga murojaat qildi. — Bu juda asabiy jonivor. Yolgʻizlikka toqat qilolmaydi, hamisha yomon tushlar koʻradi, bosinqirab, koʻzlariga har nima koʻrinaveradi. Baqirib bersang, jazavasi tutadi-yu, oʻzini yoʻqotib qoʻyadi.
— Ha, juda nozik it... — dedi student, uning soʻzini ma’qullab.
Azorka oʻzi toʻgʻrisida gap borayotganini sezib, tumshugʻini yuqori koʻtarib, gʻinshidi, goʻyo: «Ha, ba’zida qattiq azoblanaman, lekin sizlar, marhamat qilib, meni kechiringlar!» dedi.
Avgust oyi, tun seryulduz boʻlsa ham xiyla qorongʻi. Umrimda bugungiday favqulodda vaziyatga tushmaganimdan seryulduz tun ham sokin, koʻngilsiz va aslidagidan qorongʻiroq boʻlib koʻrindi. Men endigina qurilayotgan temir yoʻl liniyasida edim. Tayyor boʻlay deb qolgan temir yoʻl koʻtarmalari, qum uyumlari, tuproq va shagʻallar, baraklar, chuqurlar, har joy-har joyda yotgan zambil gʻaltaklar, ishchilar yashayotgan yertoʻlalar tepasidagi tuproqlar — qop-qora tun oʻz boʻyogʻiga boʻyagan ana shu barcha narsalar aralash-quralash boʻlib, yer ustida qadimiy tartibsiz bir manzara hosil qilgan edi. Bu barcha buyumlar koʻz oldimda shu qadar betartib yastanib yotardiki, kavlab tashlangan, hech nimaga oʻxshamagan, badburush yerda odamlarning va tik simyogʻochning qorasini koʻrish gʻalati tuyilardi; har ikkisi ham manzarani buzib turar, osmondan tushganga oʻxshardi. Jimlik, faqat simyogʻoch ustida allaqanday gʻingillash eshitilar edi.
Biz koʻtarma tepasiga chiqib, pastga qaradik. Bizdan taxminan ellik sajin narida, tun qoʻynida chuqurlar, baland-pastlik va tepalar yaxlit narsadek qorayib koʻringan yerda xira chiroq miltillardi. Undan narida ikkinchisi, keyin uchinchisi koʻrindi. U chiroqlardan yuz qadamcha narida yonma-yon turgan ikki qizil koʻz — ehtimol, biror barakning derazasi yiltiraydi. Marjondek tizilib ketgan chiroqlar tobora gʻuj boʻlib, uzoqlashib, xiralashib shu koʻyi ufqqacha borib tutashib, yarim doira yasaydi-da, chapga qayrilib ketadi va uzoqda, qorongʻilik qoʻynida koʻzdan gʻoyib boʻladi. Chiroqlar qimirlamasdi. Tun sukutida va telegraf simlarining gʻingillashida qandaydir umumiylik borligi sezilib turardi. Ana shu koʻtarma ostiga allaqanday muhim sir koʻmib yuborilganu, bu sirdan faqat chiroqlar, tun va telegraf simlarigina xabardorga oʻxshaydi...
— Eh, qanday rohati jon-a! — deb chuqur nafas oldi Ananev. — Bu yerlarning kengligi va goʻzalligidan koʻz uzging kelmaydi! Manavi koʻtarmani koʻring! Bu koʻtarma emas, Monblanning oʻzginasi! Uning bahosi bir qancha million...
Chiroqlar va bahosi bir qancha millionli koʻtarmadan zavqlangan, vinodan kayfi chogʻ, va nozik hislarga berilgan injener, student fon Shtenberg yelkasiga qoqarkan, hazillashgan ohangda soʻzida davom etdi:
— Xoʻsh, Mixaylo Mixaylich, nega oʻylab qoldingiz? Oʻz qoʻling bilan bunyod qilgan narsaga qarash zavqli ekanmi? Oʻtgan yili, xuddi mana shu biz turgan yer qup-quruq choʻl edi, inson oyogʻi tegmagandi. Mana endi koʻrasizki, hayot, tsivilizatsiya kirib keldi! Xudo haqi, bular qanday yaxshi! Siz bilan biz temir yoʻl qurayotibmiz, bizdan keyin, aytaylik yuz yoki ikki yuz yil oʻtgach, yaxshi odamlar fabrikalar, maktablar, kasalxonalar quradilar — qarabsizki, bu yerlar yashnab ketibdi! A?
Student qoʻllarini choʻntagiga tiqqanicha koʻzini chiroqlardan uzmay, qimirlamay turardi. U, injenerning gapiga quloq solmas, nimanidir oʻylardi. Shu topda u, ba’zan kishida boʻladigan vaziyatni boshidan kechirar — na gapirgisi, na eshitgisi, kelardi. Uzoq jim turganidan keyin, men tomon oʻgirilib, sekingina:
— Shu oxiri koʻrinmas chiroqlar nimaga oʻxshaydi? — deb soʻradi. — Ular menda, ming yillar ilgari yashab, allaqachon qirilib ketgan, qandaydir amalekityanlar yoki filistimlyanlar lagerlari singari oʻtmish xotirasini uygʻotdi. Nazarimda, allaqanday qadimiy xalq shu yerga manzil qurib, joylashgan-da, tong otishini kutmoqda, tong otishi bilan u Saul yoki Dovud bilan jangga kiradi. Tasavvurimning toʻla boʻlishi uchun yolgʻiz karnaylar ovozi-yu, soqchilarning bir-birlari bilan allaqanday efiopiya tilida gaplashishlarigina yetmaydi.
— Ha, shunday... — deb uning fikriga qoʻshildi injener.
Shu lahzada goʻyo joʻrttaga temir yoʻl boʻylab shamol esdi va qurol-aslaha jaranglashiga oʻxshagan ovoz keldi. Oʻrtaga jimlik choʻkdi. Injener va studentning hozir nima toʻgʻrida oʻylayotganini bilmayman, ammo allaqachon oʻlib ketganlar koʻz oldimda koʻrinib, soqchilar ham notanish tilda gaplashayotganga oʻxshab ketdi. Tasavvurim chodirlar, gʻalati odamlar va ularning kiyimlari, qurol-aslahalarini darrov koʻz oldimga keltirdi...
— Shunday, — deb gʻoʻldiradi xayol surib turgan student. — Bir vaqtlari, mana shu dunyoda filistimlyanlar va amalekityanlar yashagan, urushlar qilgan, hayotda ma’lum rol oʻynagan edi, mana endi ulardan nishon ham qolmadi. Biz ham shunday boʻlamiz. Hozir temir yoʻl qurayotirmiz, mana shu yerda turib, falsafa sotayotirmiz, oradan ikki mingcha yil oʻtgach, bu tepalikdan, ogʻir mehnatdan keyin uxlab yotgan barcha kishilardan asar ham qolmaydi. Aslida bu dahshat!
— Yaxshisi, siz bu fikrlarni tashlang... — dedi injener jiddiy va oʻgit berganday.
— Nima uchun?
— Shuning uchun... Bu fikrlar hayotni boshlash emas, uni tugatish kerak degan boʻladi. Bunday fikrlarni aytishga siz hali yoshlik qilasiz.
— Nimaga axir? — dedi student yana.
— Hayotning chirikligi va arzimasligi, uning ma’nosizligi, oʻlimning muqarrarligi, narigi dunyo va boshqa toʻgʻridagi gaplar, chirogʻim, qarigan chogʻingda, uzoq ichki tuygʻularni boshingdan kechirganingdagina yaxshi va tabiiy, chinakam aqliy boylik boʻladi; mustaqil hayotga endigina qadam qoʻyib kelayotgan yosh yigitning aql-idroki uchun bu narsa baxtsizlikdan oʻzga narsa emas! Ha, baxtsizlikning xuddi oʻzi! — dedi Ananev va qoʻl siltadi. — Menimcha, sizdek yosh yigitning bunday fikrlar bilan yashaganidan koʻra boshsiz yurgani afzal! Baron, men bu soʻzlarini sizga jiddiy ravishda aytyapman. Bu haqda koʻpdan beri siz bilan gaplashmoqchi boʻlib yurgandim, chunki, tanishgan vaqtimdayoq sizning ana shu la’nati fikrlarga ishtiyoqingiz borligini sezgan edim!
— Xudoyo tavba, nega endi la’nati boʻladi? — dedi jilmayib student. Uning yuzidan ham, soʻz ohangidan ham injener boshlagan baxs oʻzini mutlaqo qiziqtirmayotgani, faqat odob yuzasidan, injener soʻzi yerda qolmasin deb javob qilayotgani koʻrinib turardi.
Uyqum kelib, koʻzim yumilib borardi. Men, hozir qaytib kiramiz-u, bir-birimizga xayrli kech tilab, darhol yotamiz deb oʻylagan edim, lekin, mening bu istagim tezda amalga oshmadi. Barakka qaytib kirgach injener boʻsh shishalarni yigʻishtirib, krovat ostiga qoʻydida, kattakon savat yashchikdan yana ikki shisha oldi. Shishalarni ochib, doimiy ish joyiga kelib oʻtirdi. U, ichishni, gaplashishni va ishlashni koʻzda tutganga oʻxshardi. Injener stakanidan vino hoʻplab qoʻyib, qalam bilan allaqanday chertyojlarga belgi qoʻyarkan, studentning nojoʻya fikrlar bilan boshi band ekanini isbotlashni davom etdirdi. Student uning yonida allaqanday hisobotni koʻzdan kechirib, indamay oʻtirardi. Uning menga oʻxshab na gapirgisi, na eshitgisi kelardi. Oʻzim esa ishlayotganlarga xalaqit bermaslik uchun va har onda yotishimni taklif qilishlarini kutib, bir chetda, stoldan ancha narida, injenerning qiyshiq oyoq safar krovatida zerikib oʻtirardim. Soat oʻn ikkidan oshgan edi.
Qiladigan ishim boʻlmaganidan yangi tanishlarimni kuzatib oʻtirdim. Ananevni ham, studentni ham ilgari koʻrmagan edim. Ular bilan shu kechasi tanishgan edim. Men, oʻzim mehmon boʻlib turgan pomeshchik uyiga yarmarkadan kechqurun otda qaytib kelayotib, qorongʻida adashib, boshqa yoʻlga tushib ketibman. Temir yoʻl yoqasida adashib yurarkanman, qorongʻi tobora quyuqlashib borayotganini koʻrib, piyodaning ham, otliqning ham yoʻlini toʻsuvchi «oyoqyalanglar»dan vahima olib, yoʻl bosishga yuragim dov bermay, duch kelgan baraklardan birining eshigini qoqdim. Meni Ananev va student xushnud kutib oldi. Mutlaqo bir-birini tanimagan va tasodifan uchrashib qolgan odamlar oʻrtasida boʻlgani kabi biz ham tez orada tanishib oldik, avval birgalashib choy ichdik, keyin vino ichishga oʻtganda bir-birini uzoq yillardan beri bilgan odamdek apoq-chapoq boʻlib ketdik. Oradan bir soat oʻtar oʻtmas men ularning kimligi, bu uzoq choʻlga poytaxtdan nega kelib qolganlarini bildim. Ular ham mening kimligim, fikrlarim va nima yumush bilan yurganimni bilib olishdi.
Injener Ananev, Nikolay Anastasevich, toʻladan kelgan, keng yelkali, tashqi qiyofasidan Otello singari «keksalik vodisiga tushib borayotgan», hatto keragidan koʻra semizroq odam edi. Sovchilar tili bilan aytganda uning «ilig-iltigi toʻlgan», ya’ni yosh ham emas, qari ham, yaxshi yeyishni, ichishni, oʻtmishni maqtashni sevadigan, yurganda sal nafasi qisilib, uyqusida qattiq xurrak otadigan payti edi. Kishilar bilan muomalada esa shtab ofitser lavozimiga erishib, endi semira boshlagan oqkoʻngil odamlar singari salmoqli va muloyim gaplashardi. Soch soqoliga hali oq oralamaganiga qaramay, oʻzi ham sezmay, yoshlarni muruvvat bilan beixtiyor «azizim» deb atashga oʻrganib ketgandi. Shu tufayli ularning fikrini muloyimlik bilan tergab qoʻyishga oʻzini haqli deb bilardi. Uning harakati, ovozi ohista va bir maromda, oʻzining katta hayot yoʻliga chiqib olganini, qoʻlidan ish kelishini va noni butun boʻlib qolganini, har narsaga oʻz nuqtai nazari bilan qaray olishini yaxshi bilgan odamdek ishonch bilan gapirardi... Oftobda qoraygan, katta burunli yuzi va tomirlari boʻrtib chiqqan boʻyni goʻyo sizga: «Men toʻq va sogʻlomman, oʻzimdan mamnunman, vaqti kelib, siz yoshlar ham toʻq, sogʻlom va oʻzingizdan mamnun boʻlasiz...» deb turardi. Uning ustida qiyiq yoqa chit koʻylak, keng surup cholvorini ulkan etiklari qoʻnjiga tiqib olgandi. Ba’zi mayda-chuydalarga qarab, jumladan jun ipdan toʻqilgan rangdor belbogʻchasi, koʻylagiga yoqa tutilgani va tirsagidagi yamoqgacha qarab, uning uylanganini va xotini yaxshi koʻrishini fahmladim.
Yoʻl ishlari institutining studenti, Mixail Mixaylovich, baron fon Shtenberg yosh boʻlib, yigirma uch-yigirma toʻrtlarga kirgan edi. Yolgʻiz malla sochlari bilan siyrak soqoligina, yuz bichimining sal besoʻnaqay va koʻrimsizligi uning ostzey baronlari avlodidan kelib chiqqanini eslatib turadi, boshqa jihatlari — ismi, e’tiqodi, fikri, oʻzini tutishi, yuzi va qiliqlari rusga oʻxshardi. U ham Ananev singari keng chit koʻylak kiygan, oyogʻida katta etik. Sal bukchaygan, sochlarini koʻpdan beri tekislatmagan, oftobda qoraygan bu yigit studentga ham, baronga ham oʻxshamas, koʻproq oddiy rus masteri yordamchisiga oʻxshardi. Oʻzi kam gap, kam harakat, vinoni istar-istamas ichadi, hisobotni bee’tibor tekshirar va hamisha allanimani oʻylayotganga oʻxshardi. Uning ham harakati va gapirishi ohista va bir maromda boʻlib, lekin undagi ohista harakat injenernikiga butunlay oʻxshamasdi. Oftobda qoraygan, oʻychan va jilmayib turadigan yuzlari, salgina oʻqrayib qarovchi koʻzlari va butun vujudi hafsalasizligini va gʻayratsizligini koʻrsatib turardi... uning qarashidan, chiroq yonyaptimi, yonmayaptimi, vino shirinmi, bemazami, tekshirgan hisobi toʻgʻrimi, notoʻgʻri — unga baribirga oʻxshardi... Men uning ochiq va xotirjam chehrasiga qarab: «Hozircha men ma’lum ish qoʻldan kelishdan ham, noni butun boʻlishdan ham, oʻz nuqtai nazariga ega boʻlishdan biron yaxshi narsani koʻrmadim. Bularning hammasi boʻlmagʻur gaplar. Ilgari Peterburgda edim, hozir barakda oʻtiribman, kuzda yana Peterburgga qaytib ketaman. Keyin bahorda yana bu yoqqa kelaman... Bulardan nima foyda, bilmayman, buni hech kim ham bilmaydi... Shunday boʻlgach, bu haqda gapirishdan hech qanday foyda yoʻq...» degan ifodani oʻqidim.
Injenerning soʻzlarini u qiziqmay, gapga tushib ketgan oqkoʻngil oʻqituvchining soʻzini yuqori sinfdagi kadetlarga oʻxshab beparvo eshitadi. Menga injenerning aytganlari baron uchun yangilik emas, gapirishga erinmaganida uning oʻzi yangi va ma’niliroq fikrlar ayta oladigandek tuyildi. Ananev hamon qoʻymasdi: u, endi oq koʻngillik bilan, hazillashgan ohangda emas, jiddiy ravishda, hatto oʻzining odatdagi ohista soʻzlashiga zid boʻlgan qizgʻinlik bilan tushuntirardi. Menimcha u, umumiy tarzda muhokama yuritishga qiziqadigan, hatto uni sevadigan koʻrinadi. Lekin, talqin qilmaydi, bunga oʻrgangan ham emas. Bu narsa uning har bir soʻzidan sezilib turadi. Shuning uchun men uning nima demoqchi boʻlganiga darhol tushunolmadim.
— Bu fikrlarni butun vujudim bilan yomon koʻraman! — dedi u.— Yoshligimda men ham shu dardga uchragan edim, hozir ham balki undan butunlay xalos boʻlmagandirman. Balki laqillab, baland dorga osilgandirman, ish qilib ular menga faqat yomonlik keltirdi. Bu ma’lum gap! Hayotning behudaligi, ma’nisizligi, biz yashab turgan dunyoning chiriganligi, «hayotning puchligi» toʻgʻrisidagi Sulaymon zamonidan qolgan fikrlar inson tafakkurining hozirgacha eng oliy va soʻnggi bosqichini tashkil qilib keldi va bundan keyin ham shunday boʻlib qoladi. Mutaffakir shu bosqichga yetdimi, boʻldi — shu yerda toʻxtaydi! Undan nari oʻtolmaydi! Shu yerda moʻ‘tadil miya oʻz faoliyatini yakunlaydi, bu tabiiy bir narsa. Bizning baxtsizligimiz fikrlashni xuddi shu chekkadan boshlashimizda. Odatda moʻ‘tadil odamlar tamom qilgan joydan biz boshlaymiz. Biz birinchi qadamdanoq, miya mustaqil ishlay boshlashidanoq darhol eng oliy va soʻnggi bosqichga chiqib olamiz-da, quyi bosqichlar borligini bilgimiz ham kelmaydi.
— Buning nimasi yomon? — deb soʻradi student.
— Axir tushunsangizchi, bu buzuqlik-ku! — deb qichqirdi Ananev gʻazab bilan unga tikilib. — Agar biz pastki bosqichlarni bosib oʻtmay turib, yuqoriga chiqib olish yoʻlini topgan boʻlsak, u taqdirda, turli boʻyoqlar, ovozlar va fikrlar bilan toʻla hayot deb atalgan uzun zinaning bizga qimmati qolmaydi. Sizning shu yoshdayoq bunday fikr yuritishingiz behuda va ahamiyatsiz ekanini mustaqil va ongli hayotingizda har bir qadamda tushunishingiz mumkin. Masalan, siz, hozir Darvin yoki Shekspir kitobini oʻqigani oʻtirdingiz deylik. Bir sahifani oʻqib boʻlmay turib, sizning uzoq hayotingiz ham, Shekspir ham, Darvin ham koʻzingizga behuda, boʻlmagʻur boʻlib koʻrinadi. Chunki, siz oʻzingizni vafot qilishingizni, Shekspir bilan Darvinlar ham allaqachon oʻlib ketganini bilasiz, ularning fikrlari na oʻzlarini, na yerni, na sizni oʻlimdan saqlab qololmaydi, demak, hayot ma’nosiz va behuda ekan, u taqdirda barcha bilimlar, she’riyat va oliy fikrlar keraksiz ovunchoq — kattalar oʻyinchigʻi boʻlib qoladi. Shunday qilib siz ikkinchi sahifaga oʻtmayoq oʻqishni yigʻishtirib qoʻyasiz. Endi boshqa bir misolni olaylik, aqlli odam deb oldingizga kishilar kelib, jumladan, urush kerakmi, axloqqa toʻgʻri keladimi deb, soʻradi. Bu dahshatli savolga yelkangizni qisib, bu haqdagi mavhum umumiy gaplardan birini aytgan boʻlardingiz, chunki, bunday fikrda boʻlgan siz uchun, yuz minglab kishilar majburan oʻldiriladimi yoki ular oʻz ajali bilan oʻladimi — baribir: u holda ham, bu holda ham natija bir — ular tuproqqa aylanadi va unutiladi. Biz siz bilan birga temir yoʻl qurayotirmiz. Endi, shunday bir savol tugʻiladi, biz qurayotgan yoʻl baribir ikki ming yildan keyin tuproqqa aylansa, hozir bosh qotirishimizning, yangilik oʻylab topishimizning, shablondan qochishimizning, ishchilarni ayashimizning, oʻgʻirlik qilish yo qilmasligimizning nima keragi bor? Hokazo va hokazolar... Endi oʻzingiz ham rozi boʻling, agar shunday bemaza fikr yuritsak na fanda, na san’atda, va na ana shu fikrlashning oʻzida hech qanday progressning boʻlishi mumkin emas. Biz oʻzimizni xalqdan ham, Shekspirdan ham aqlli deb oʻylaymiz, aslida esa bizning fikrlash faoliyatimiz, pastki bosqichga tushishga istagimiz yoʻqligidan, balandga chiqishga yuqori bosqichning boʻlmaganidan behuda boʻlib qoladi. Miyamiz bir joyida toʻxtab, bir yerdan jilmay qoladi... Men ana shu fikrlarning ogʻir yuki ostida olti yilga yaqin adashib yurdim, xudo ursinki, ana shu vaqt ichida bironta bama’ni kitob oʻqimadim, aqlim bir paqirlik oshmadi, axloq maromim hatto bir harf ham boyimadi. Bundan ortiq baxtsizlik boʻladimi? Yana oʻzimizning mana shunday zaharlanganimiz ustiga, atrofimizni oʻragan kishilar hayotini ham zaharlaymiz. Oʻzimizning ana shu tushkunligimiz bilan hayotdan voz kechsak, gʻorlarda umr oʻtkazsak yoki oʻlishga shoshilsak mayli edi-ya, biz buning teskarisini qilib, umumiy qonunga itoat qilgan holda, yashaymiz, his qilamiz, xotinlarni sevamiz, bolalarni tarbiya qilamiz, yoʻllar quramiz!
— Bizning fikrlarimizdan birovga foyda ham, ziyon ham yoʻq-da... — dedi student, istar-istamas.
— Yoʻq, siz axir, qoʻysangiz-chi. Siz hali hayotning a-chiq-chuchugini totganingiz yoʻq, otaxonim, mening yoshimga yeting, ana oʻshanda bilasiz! Bizning fikrlashimiz siz oʻylagandek zararsiz emas. Amaliy hayotda, kishilar bilan toʻqnashganda ular bizni dahshatli voqialarga va bemaza hollarga duch keltiradi. Men shunday voqialarni boshdan kechirganman, men uni dushmanimga ham ravo koʻrmayman.
— Masalan? — deb soʻradim.
— Masalan? — deb savolimni takrorladi injener; u, oʻylab oldi, iljaydi keyin yana soʻzlab ketdi: — Masalan, mana shunday bir voqiani olaylik. Aniqrogʻi voqia emas, boshi va keti boʻlgan butun bir sarguzasht! Ajoyib saboq boʻlgan edi! Eh, shunday saboqki!
U, bizga va oʻziga vino quydi, oʻz tegishini ichgach, keng koʻkragini kafti bilan siladi va koʻproq menga qarab hikoyasini boshladi:
— Bu voqia urush tugab, men kursni tamomlaganimdan sal keyin, 187... yilning yoz oylarida boʻlgan edi. Men Kavkazga ketayotib, yoʻlda dengiz boʻyiga joylashgan N... shaharida besh kun yashadim. Oʻzim ana shu shaharda tugʻilib, oʻsganman, shu tufayli, poytaxtdan kelgan kishiga har qanaqanggi Chuxloma yoki Kashiradagi singari N. shaharida yashash ham zerikarli va koʻngilsiz boʻlishiga qaramay, mening koʻzimga u odatdan tashqari koʻngilli, rohatbaxsh, iliq va koʻrkam boʻlib koʻrindi. Bir vaqtlari oʻzim oʻqigan gimnaziya yonidan oʻtarkanman qalbimni gʻamgin kayfiyat qoplab oldi, tanish shaharning istirohat bogʻida ham gʻamgin holda sayr qilib yurdim, koʻpdan beri koʻrmagan, ammo oʻzim bilgan kishilarni gʻamginlik bilan yaqindan koʻrishga tirishdim... Hammasi mana shunday gʻamgin suratda boʻldi...
Ha, darvoqe, bir kuni kechqurun Karantin deb ataluvchi joyga bordim. Bir vaqtlari vabo kasali tarqalgan mahalda bu yer chindan ham karantin boʻlgan edi, hozir esa bu chorbogʻchilar yashaydigan miyonagina, siyrak daraxtzor. Unga shahardan chiqqan toʻrt chaqirimli yaxshi, yumshoq yoʻl bilan kelinadi. Yoʻlda ketayotib, chap qoʻlda koʻm-koʻk dengizni, oʻng qoʻlda chegarasi yoʻq, koʻrimsiz choʻlni tomosha qilib bordim; nafas olish yengil, koʻz qarab toʻymaydi. Daraxtzor shundaygina dengiz yoqasida. Men izvozchiga javob berib yuborib, tanish darvozadan toʻgʻri ichkari kirib bordim va birinchi navbatda yoshlikdan sevgan joyim — kichkinagina gʻishtin shiyponchaga qarab bordim. Ana shu qoʻpol ustunli qadimiy mozor yodgorligi bilan Sobakevich dagʻalligini oʻzida mujassamlantirgan yumaloq shiyponcha nazarimda butun shaharda eng ilhombaxsh burchakdan biri edi. U, dengiz boʻyida, tik qirgʻoqqa joylashgan boʻlib, undan dengiz yaxlit koʻrinib turadi.
Men skameykaga oʻtirib, panjaradan engashib, pastga qaradim. Shiyponchadan tikka qirgʻoq boʻylab yolgʻiz oyoq yoʻl ketgan, u, tuproq tepa va yovvoyi oʻtlar yonidan oʻtib, dengizga borib tutashgan, xuddi ana shu yerda, qum bilan qoplangan past qirgʻoqda nozik shildirab, ohista chayqalgancha toʻlqin oʻynaydi. Dengiz hozir ham, bundan yetti yil ilgari, men gimnaziyani tamomlab, poytaxtga ketgan palladagi singari ulugʻvor, cheksiz va beiltifot boqadi; uzoqda bir toʻp tutun koʻrindi — paroxod oʻtib bormoqda edi, ana shu bir joydan jilmay gʻira-shira koʻrinuvchi tutun va suv yuzida ora-sira koʻzga chalinib qoluvchi martishka[1]lardan boʻlak hech nima dengiz bilan osmonning bir xil manzarasini bezamaydi. Shiyponchadan oʻng tomonga ham, chap tomonga ham — har ikki tomonga egri-bugri tuproqli sohil choʻzilib ketgan...
Oʻzingizga ham ma’lumki, gʻamgin kishi dengiz yoki bahaybat manzarani yolgʻiz oʻzi koʻrarkan, uning gʻamginligi ustiga oʻzining bekorga yashab, benom-nishonsiz oʻlib ketish hissi qoʻshiladi-da, u, beixtiyor qoʻliga qalam olib, duch kelgan yerga ismini yozib qoʻyishga oshiqadi. Shuning uchun ham men oʻtirgan shiyponchaga oʻxshagan barcha koʻzdan nari, pasqam burchaklarga hamma vaqt ismlar qalam bilan yozilgan yoki qalamtarash bilan oʻyilgan boʻladi. Hozir ham yodimda: panjaraning u yoq bu yogʻiga qarab «X. Q. (ya’ni xotira qoldirdim) Ivan Korolkov. 16 may 1876 yil» degan soʻzlarni oʻqidim. Xuddi ana shu Korolkov yoniga allaqanday mahalliy xayolparast oʻz ismini yozib: «Quruq toʻlqinli qirgʻoqda u, turar buyuk oʻylarga toʻliq» deb qoʻshib qoʻyibdi. Bu yozuv boʻsh, chochiq, xuddi hoʻl shohidek mayin edi. Allaqanday Kross degan bittasi, chamasi oʻlarday notavon va befarosat odam boʻlsa kerak, oʻzining pastarinligini juda yaxshi his etib, qalamtarashda otini bir vershokli chuqur harflar bilan yozib chiqibdi. Men ham beixtiyor choʻntagimdan qalamimni olib, ustunlardan biriga ismimni yozib qoʻydim. Ha, buni aytilayotgan voqiaga dahli yoʻq... Kechirasiz, men qisqagina qilib soʻzlab berishni bilmayman.
Men gʻamgin va biroz zerikkan edim. Zerikish, jimlik va toʻlqinlarning shuvirlashi meni hozirgina siz bilan gaplashgan fikrlarga olib keldi. U mahalda, yetmishinchi yillarning oxirida bu narsa xaloyiq oʻrtasida tarqalgandi. Saksoninchi yillarning boshiga kelib, asta-sekin adabiyotga, fan va siyosatga ham oʻtdi. U mahalda men endi yigirma olti yoshga kirgandim, lekin men hayotning behuda va bema’niligini, hamma narsa aldash va xomxayoldan iborat ekanini, Saxalin orolida katorgada yashovchilar hayoti bilan Nitstsada oʻtkazilgan umrning farqi yoʻqligini, Kant miyasi bilan pashsha miyasi oʻrtasida hech qanday tafovut yoʻqligini, bu olamda hech kim haq va aybdor emasligini — hammasi bekorchi safsataligini, shuning uchun ularni uloqtirib tashlash kerakligini yaxshi bilib olgandim! Oʻzimning yashamoqda ekanim bilan goʻyo meni yashashga majbur qilayotgan allaqanday noma’lum kuchga iltifot koʻrsatayotganga oʻxshardim: goʻyo mana, koʻrib qoʻy, hoy kuch, yashayapman, lekin men oʻz hayotimni bir paqirga ham olmayman deyardim! Men faqat ma’lum bir yoʻnalishda, lekin turli tusda fikr yuritardim, bu jihatdan oʻz ishini yaxshi bilgan, atigi birgina kartoshkadan yuz xil mazali ovqat pishiradigan pazanda oshpazga oʻxshardim. Ochiq gap, men bir tomonlama, hatto ma’lum darajada tor doirada fikr yuritardim. Lekin oʻzimga, fikrlash doiramning boshi ham, oxiri ham yoʻqdek, fikrim goʻyo dengizdek keng boʻlib koʻrinardi. Endi, oʻzimdan qiyos qilib aytsam, hozir biz soʻzlayotgan fikr yuritish ham aslida giyoh singari, ya’ni tomoki yoki morfiy kabi oʻziga tortadi, kishi unga odatlanib, tusab turadi. Shu tufayli yolgʻiz qolgan har bir minutda va har bir qulay fursatda kishi hayotning bema’niligi va narigi dunyo toʻgʻrisidagi fikrlarga berilib, shu bilan lazzatlanadi. Men shiyponchada oʻtirgan paytimda, uzun burunli grek bolalari sipolik bilan xiyobonda sayr qilib yurishardi. Men ana shu qulay fursatdan foydalanib, bolalardan koʻz olmay:
«Xoʻsh, manavi bolalar nega tugʻildi-yu, nega yashamoqdalar? Ularning yashashida biron ma’no bormi? Oʻzlari ham nima uchun ekanini bilmay katta boʻlishadi, hech kerak boʻlmagan holda, mana shu uzoq burchakda yashashadi-da, oʻlib ketishadi...» degan fikrni koʻnglimdan oʻtkazdim.
Ochigʻini aytsam, bolalarning mana shunday sipolik bilan yurishlari, oʻzlarining kichkina boʻlmagʻur hayotlarini qimmat koʻrib, dunyoda nima uchun yashayogganlarini goʻyo yaxshi bilganday bir-birlari bilan jiddiy ravishda gaplashayotganlari alam qildi... Xiyobonning narigi boshida, uzoqdan uch ayolning qorasi koʻringani hali ham esimda. Allaqanday oyimqizlar — biri pushtirang koʻylakli, ikkitasi oq koʻylakli — allanimani gaplashib, kulib, qoʻltiqlashgan holda yonma-yon kelishardi. Ularni kuzatib turarkanman, oʻzimcha:
«Zerikib qolmaslik uchun bironta xotin bilan bu yerda ikki kungina don olishsak yomon boʻlmas edi!» deb oʻyladim.
Xuddi shu lahza Peterburgdagi oyimcha oldida bundan uch hafta ilgari soʻnggi marta boʻlganim esimga keldi, shu tufayli biron ayol bilan sal vaqtta boʻlsa qam tanishish xoʻp ma’qul gap boʻlishini koʻnglimga tugdim. Oʻrtadagi, oq koʻylakli oyimqiz dugonalariga nisbatan yoshroq va goʻzalroq edi, oʻzini tutishiga, kulishiga qaraganda gimnaziyaning yuqori sinfida oʻqisa kerak. Koʻnglimga kelgan ana shu nojoʻya oʻyni yashirmay, uning koʻkragiga qaradim-da:
«Muzika chalishni, oʻzini tutishni oʻrganadi, allaqanday, xudo oʻzing kechir, grekka erga tegadi, bir xilda ahmoqona hayot kechiradi. Hech qanday keragi boʻlmagan holda, nimaligini oʻzi ham bilmay, birtalay bolalarni tugʻib beradi, keyin oʻlib ketadi. Hayot qanday bema’ni narsa-ya!» deb uning toʻgʻrisida oʻyladim.
Umuman, shuni aytayki, men oʻzimning eng olijanob fikrlarimni har qanday arzimagan va sodda narsalar bilan uygʻunlab, qoʻshib yuborishga usta edim. Narigi dunyo haqidagi fikrlarim xotin-qizlarning koʻkragi va oyoqlariga ixlos bilan qarashimga xalaqit bermasdi. Bizning hurmatli baronga ham, uning balandparvoz fikrlari har shanba kuni Vukolovka qishlogʻiga borib donjuanlik qilib kelishga sira xalal bermaydi. Vijdonan aytganda, esimni tanibmanki, xotinlarga nisbatan munosabatim gʻoyat tahqirli edi. Hozir gimnazist qizni eslab, oʻsha mahaldagi fikrlarim uchun, uyalganimdan qizarib ketdim, u mahalda hech bir uyalmas edim.
Oʻzim olijanob bir oilaning bolasi, xristianman, oliy ma’lumotim bor. Tabiatan yovuz va tentak boʻlmagan mendek odam, xotinlar bilan nemislar atagandek blutgeld usulida toʻlaganimda yoki gimnazist qizlarga haqorat nazari bilan tikilganimda hech qanday vijdon azobi sezmasdim... Hamma balo shundaki, yoshlikning oʻz huquqlari bor, bizning fikr yuritishimiz esa, bu huquqlar yaxshimi yo jirkanchmi ekaniga hech bir qarshi emas. Kimki, hayotning bema’niligini va oʻlim muqarrar ekanini bilsa, unday odam tabiat bilan boʻladigan kurashga, gunoh toʻgʻrisidagi tushunchaga butunlay beparvo qaraydi: kurashsang ham, kurashmasang ham, bari bir oʻlasan va chirib ketasan deydi... Ikkinchidan, afandilar, mening, bizning fikrlashimiz hatto yosh yigitlarni ham oʻy suradigan qilib qoʻyadi. Koʻp hollarda bizning mulohazalarimiz yurakdan ustun keladi. Bevosita his-tuygʻular, ilhomlanishlar mayda tahlillar bilan koʻmib tashlanadi. Qaerdaki oʻy surish boʻlsa, u yerda beparvolik mavjuddir. Beparvo odamlar esa — yashirishga sira hojat yoʻq — soflik, iffatni bilmaydilar. Bu fazilatlar faqat samimiy, oqkoʻngil va muhabbatga layoqatli odamlardagina boʻladi. Uchinchidan, bizning fikr yuritishimiz, xayotning ma’nosini inkor etish bilan, har bir shaxsning ham ma’nosini inkor etadi. Ravshanki, agar men qandaydir Natalya Stepanovnani shaxs sifatida inkor etarkanman, bu holda u haqoratlandimi yo yoʻqmi, mening uchun bari bir. Bugun unga blutgeld usulida haq toʻlab, insonlik fazilatini haqoratlagan boʻlsam, ertaga uni butunlay unutib yuborishim hech gap emas.
Shunday qilib, shiyponchada oʻtirib, qizlarni kuzatardim. Xiyobonda bosh yalang, yelkasiga oq jun roʻmol tashlab olgan, malla sochli yana bir ayol koʻrindi. U, sayr qilib yurdi-da, soʻng shiyponga chiqdi. Panjarani ushlab, beparvolik bilan pastga, keyin uzoq dengiz sathiga qaradi. Oʻzi shiyponchada turgan boʻlsa-da, goʻyo oʻtirganimni koʻrmagandek, mutlaqo menga e’tibor bermadi. Men uning oyogʻidan-boshiga razm solib chiqdim (odatda erkaklar xotinlarning boshidan-oyogʻiga qaraydilar). U yosh, yigirma beshdan oshmagan, yoqimtoy, qaddi-qomati kelishgan, koʻrinishidan erga yaqinda tekkanga oʻxshardi, barno bir xotin edi. Ustida uyda kiyiladigan libos, umuman N... shaharidagi barcha ziyoli ayollar singari modaga yarasha kiyingan edi.
«Qani endi shu rozi boʻlsa... — deb oʻyladim men ayolning kelishgan xipcha beliga, qoʻllariga tikilib, — chakki emas ekan... Oʻzi biron hakim-tabib yoki gimnaziya oʻqituvchisining xotini boʻlsa kerak...»
U bilan tanishmoq, yoki turistlar ishqivoz boʻlgan kichik bir oshiq-mashuqlik sarguzashtiga uni tortmoq oson gap emas, ehtimol, butunlay mumkin ham emasdir. Uning yuzlariga qarab, fikrim toʻgʻri ekanligini fahmladim. U, atrofga shunday qarardiki, goʻyo dengiz ham, uzoqdagi tutun ham, osmon ham allaqachon uning me’dasiga tekkan edi; aftidan u juda charchagan, zerikkan va allaqanday koʻngilsiz fikrni oʻylardi, shunisi gʻalati ediki, unda hatto notanish erkak huzurida har qanday ayolda yuz beradigan yasama befarqlik yoki taraddudlanish ham paydo boʻlmadi.
U, zerikkanligi koʻrinib turgan bir nigoh bilan men tomon koʻz tashladi-da, skameykaga oʻtirdi va nima haqdadir yana oʻylay boshladi. Uning ana shu qarashidan bildimki, hozir xotinning men bilan bir chaqalik ham ishi yoʻq, hatto mening poytaxtli ekanim ham uni qiziqtirmadi. Lekin, shunga haramay u bilan gaplashishga jazm qilib:
— Xonim, uzur, bir savol soʻrashga ruxsat etsangiz, bu yerdan shaharga lineyka[2] soat nechalarda joʻnaydi, shuni aytolmaysizmi? — deb soʻradim.
— Soat oʻn, oʻn birlarda joʻnasa kerak...
Men minnatdorlik bildirdim. U menga bir-ikki qarab oldi-da, birdan beparvo yuzida qiziqish belgisi koʻrindi. Keyin unda allaqanday taajjub, hayronlik ifodasi paydo boʻldi... Men darhol oʻzimni hech nima bilmaganga solib, beparvo qiyofaga kirdim va donlashyapti, deb oʻyladim! Allanima uni qattiq chaqib olganday, u irgʻib oʻrnidan turib ketdi va muloyimgina jilmayib, meni koʻzdan kechirarkan, botinqiramay:
— Menga qarang, goho odam yanglishadi, siz Ananev emasmisiz? — deb soʻradi.
— Ha, Ananevman... — deb javob berdim.
— Meni tanidingizmi? Yoʻqmi?
Men xijolat tortib, unga sinchiklab qaradim. Koʻz oldingizga keltiring, uni yuzi-koʻzidan, yo qaddi-qomatidan emas, yoqimli, horgʻin jilmayishidan tanidim. U, Natalya Stepanovna, bu yerdagilar aytganday, Kisochka edi. Ha, bundan yetti-sakkiz yil oldin, gimnaziyada oʻqib yurgan yillarimda, men oh, desam oʻpkam koʻrinadigan darajada sevib qolgan qiz shu edi. Bu allaqachon boʻlgan yurak sirlari edi... Men Kisochkani jajjigina, oʻn besh-oʻn olti yoshli gimnaziya oʻquvchisi ekanini bilaman, u mahalda Kisochka gimnaziya oʻquvchilari ta’biga juda yoqadigan, tabiatning oʻzi goʻyo ataylab Aflotin muhabbati uchun yaratganday bir nozanin edi. Qanday malohatli qiz edi-ya! Oppoqqina, momiqday yengil va nozik, nazarimda puflasa, pardek osmonga uchib ketadiganga oʻxshardi. Yuzi hamisha yoqimtoy, hayrat ifodasi kezar, qoʻllari kichkina, uzun mayin sochlari xipcha belga tushib turardi, — qisqasi oy nuridek musaffo, nozik bir jonon edi, gimnazist koʻzi bilan qaraganda ta’rifi yoʻq bir goʻzal edi... Men esimni yoʻqotish darajasida uni sevib qolgandim! Tunlari uxlamay, unga atab she’rlar yozardim... Shunday ham boʻlardiki, u shahar istirohat bogʻida kechasi skameykada oʻtirar, biz gimnaziya oʻquvchilari uning oldida uymalashib, izzat-ikrom bilan qarardik... Bizning oh-vohlarimizga, xushomadlarimizga kechki salqindan junjib, koʻzlarini yumar va beozor, yoqimtoygina jilmayish bilan javob qilardi. Shu mahalda u jajjigina, yoqimtoy mushuk bolasiga oʻxshab ketardi; uni har birimiz erkalatgimiz, boshini silagimiz kelardi. Unga Kisochka deb mushuk nomi qoʻyilishi ham shundan edi.
Biz bir-birimizni koʻrmagan mana shu yetti-sakkiz yil ichida Kisochka juda oʻzgacha boʻlib ketibdi. U, ancha toʻlishgan, endi avvalgidek yumshoq va seryung mushuk bolasiga oʻxshamas edi. Yuzi oʻzgarmagan va soʻlmagan, sal tusi oʻzgarib, jiddiy tusga kirgandi. Sochi kaltaroq, boʻyi uzunroq, yelkalari avvalgidan deyarli ikki baravar keng boʻlgan edi: eng muhimi, uning yoshiga borgan har qanday ayolda boʻladigan kabi, yuzida onalik va tobelik ifodasi yorqin sezilardi. Avval albatta, men uning yuzida bunday ifodani koʻrmagan edim... Qisqasi, ilgarigi biz Aflotincha muhabbat qoʻygan nozik paridan, avvalgidek yoqimtoy jilmayishini hisobga olmaganda, hech vaqo qolmagandi...
Biz gaplasha boshladik. Mening injener ekanimni eshitib Kisochka nihoyatda xursand boʻldi.
— Qanday yaxshi-ya! — dedi u, quvonch bilan mening koʻzlarimga boqib, — Oh, qanday yaxshi-ya! Hammanglar ham juda azamat chiqdinglar-da! Siz bilan birga bitirganlarning birontasi ham muvaffaqiyalsizlikka uchragani yoʻq, hammangiz yaxshi odamlar boʻlib yetishdinglar: biri injener, biri doktor, yana biri oʻqituvchi, toʻrtinchisi hozir Peterburgda atoqli artist deyishadi... Hammangiz ana shunday azamatsizlar! Oh, qanday yaxshi-ya!
Kisochkaning koʻzlarida samimiy quvonch va xayrixohlik alangalandi. U, menga mehribonlik bilan, ukasiga boqqan opadek, oʻz oʻquvchisini koʻrib qolgan oʻqituvchidek zavq bilan qaradi. Men boʻlsam uning yoqimli yuziga qarab: «Shu bugun u bilan birga boʻlsam yomon boʻlmas edi!» deb oʻyladim.
— Natalya Stepanovna, esingizdami, — deb soʻradim, — bir safar bogʻda, dasta gulga maktub qoʻshib sizga berganim? Siz, xatni oʻqib, hayron boʻlib qolgandingiz...
— Yoʻq, bu narsa esimdan chiqibdi, — dedi miyigʻida kulib u. — Lekin, bir marta meni deb Florensni duelga chaqirmoqchi boʻlganingiz esimda...
— Rostdan-a, buni qarang, mening esimda yoʻq...
— Ha, boʻlgan narsa, oʻtib ketdi... — deb Kisochka uh tortdi. — Bir vaqtlar hammangiz menga sigʻinardingiz, endi men sizlarga sigʻinaman...
Keyingi gaplardan shu narsa ma’lum boʻldiki, Kisochka gimnaziyada oʻqishni tamom qilgach, oradan ikki yilcha oʻtib, shu yerlik bir kishiga, bankdami, sugʻurta jamiyatidami, allaqaerda ishlaydigan, ayni mahalda gʻalla savdosi bilan mashgʻul yarim rus, yarim grek erga tegibdi. U allaqanaqa Populakimi yo Skarandopulomi, shunga oʻxshagan gʻalati familiyali odam ekan... Qurgʻurning oti xotiramdan koʻtarilibdi... Kisochka oʻzi toʻgʻrisida oz va istar-istamas gapirdi. Gapsoʻz asosan mening toʻgʻrimda boʻldi. U, institut, oʻrtoqlarim, Peterburg, kelajak rejalarim toʻgʻrisida soʻradi. Men nima toʻgʻrida gapirsam ham u quvonar, jonlanib ketar va: «Oh, qanday yaxshi-ya!» — deb takrorlardi.
Biz dengiz sohiliga tushdik, qumda sayr qilib yurib, dengizdan kechki nam havo esganda shiypongacha qaytib keldik. Gap hamon mening toʻgʻrimda va oʻtmish toʻgʻrisida boʻldi. Biz uylarda chiroq oʻchguncha sayr qilib yurdik.
— Biznikiga yuring, choy ichamiz, — deb taklif qildi, Kisochka. — Samovar allaqachon qaynatilib, dasturxon yozilgan boʻlsa kerak... Men uyda yolgʻizman, — dedi u, yam-yashil akatsiyalar orasidan oʻzining shinamgina uyi koʻzga koʻringan paytda. — Erim hamisha shaharda boʻladi, faqat tunda uyga keladi, shunda ham har kuni kelmaydi, biram zerikamanki, oʻlar boʻlsam oʻlib boʻldim.
Men uning ketidan borarkanman suqlanib yelkasiga qarardim. Uning erga tekkanligi menga ma’qul tushdi. Kichkinagina ishqiy sarguzasht uchun oyimqizlardan koʻra juvonlar durust. Yana, uyda eri yoʻqligini aytmaysizmi. Lekin, shu ondayoq oramizda bunday sarguzashtning boʻlmasligiga koʻzim yetdi...
Biz uyga kirdik. Kisochkaning xonalari chogʻroq va shiftlari pastroq, qishloqqa xos mebellar bilan (ruslar shahardan chetdagi uyiga qoʻpol, ogʻir, rangi oʻchgan, tashlay desa koʻzi qiymaydigan mebellar qoʻyadi) jihozlangan edi, lekin, ba’zi mayda-chuydalarga qarab, ularning qashshoq emasligini, bir yilda besh-olti ming xarjlab kun koʻrishlarini tushunish oson edi. Esimda turibdi, Kisochka oshxona deb atagan uyi oʻrtasiga negadir olti oyoqli yumaloq stol qoʻyilgan edi, unda samovar va piyolalar, bir chetida sahifalari ochiq kitob, qalam va daftar yotardi. Men koʻz tashlab, Malinin va Bureninning hisob masalalari kitobi ekanini bildim. Kitobning «sherikat qoidalari» sahifasi ochiq turgan edi.
— Siz kimni oʻqityapsiz? — deb soʻradim Kistochkadan.
— Hech kimni... — deb javob berdi u. — Oʻzim, shunchaki... zerikkanimdan va qiladigan ishim boʻlmaganidan, eskilarni xotirlab, masalalar yechib oʻtiraman.
— Bolalaringiz bormi?
— Bir oʻgʻil koʻrgan edim, bir hafta umr koʻrib oʻldi. Choy ichgani oʻtirdik. Kisochka zavq bilan menga qarar, injener boʻlib chiqqanimdan, muvaffaqiyatlarimdan behad quvonganini aytardi. U, qancha ochilib gapirmasin, samimiy ravishda qancha kulmasin, bu uydan quruq chiqib ketishimga ishonchim komil boʻla bordi. U mahalda xotinlar bilan bunday sarguzashtlarni oʻrniga qoʻyishga usta edim, ish chiqadimi, yoʻqmi menda bunga qanday imkonlar borligini darhol bilib olar edim. Agar siz, biron laqma xotinni, yoki xuddi oʻzingizga oʻxshab sarguzasht va yengil-elpi quvonch izlovchi ayolni, yo boʻlmasa sizga butunlay yot boʻlgan bema’ni xotinni qoʻlga tushirmoqchi boʻlsangiz, hech shubhasiz, ish chiqishiga ishonavering. Bordi-yu, aqlli-hushli, oʻzi jiddiy, yuzlari horgʻinlik bilan xayrixohlikni ifoda etsa, siz bilan oʻtirganiga chin qalbidan xursand boʻlsa, eng muhimi — sizni hurmat qilsa, bunday ayolga ovora boʻlmay, indamay qaytib ketaverishingiz mumkin. Bunday kezda ish chiqarish uchun bir kun kamlik qiladi, bunga uzoqroq fursat lozim.
Chiroq yorugʻida Kisochka kunduz kundagidan koʻra yana ham xushroʻy koʻrindi. U tobora menga yoqib bormoqda edi. Aftidan oʻzim ham unga yoqib borayotgan edim. Vaziyatning oʻzi ham ishqiy sarguzasht uchun qulay edi-da: uyda er yoʻq, malaylar koʻrinmaydi, atrof jimlik... Biron ish chiqishiga ishonmaganim holda uni gapga solishga jazm qildim. Avvalo, Kisochka bilan rasmiy ravishda gaplashishga oʻtmoq kerak edi, uning samimiy-jiddiy oʻtirishini, oʻynoqiroq holatga koʻchirmoq zarur...
— Natalya Stepanovna, endi boshqa toʻgʻrilarda gaplashsak boʻlardi, — deb soʻz boshladim. — Biron qiziqarli gap topaylik. Avvalo, qadimiy xotiramiz hurmati, sizni yana Kisochka deb atashga ruxsat eting.
U, rozi boʻldi.
— Kisochka, marhamat qilib ayting, — deb davom etdim, — bu yerdagi barcha goʻzallarning nima shoʻri quridi. Nima gap oʻzi? Ilgari ularning bari odob-axloqli, yaxshi fazilatli odamlar edi, endi boʻlsa, kim toʻgʻrisida soʻramay, shunday narsalarni aytishadiki, eshitib yuragim orqamga tortib ketdi... Bir oyimqiz ofitser bilan qochib ketibdi, ikkinchisi oʻzi qochib, bir gimnazistni ergashtirib ketibdi, uchinchi xonim boʻlsa erini tashlab, bir artist bilan joʻnab qopti, yana biri eridan chiqib, ofitser bilan topishibdi, hokazo va hokazo... Bu yerda shunaqa yuqumli kasal tarqalganmi deyman! Shunday boʻlaversa, shaharingizda tez orada bironta oyimqiz, bironta tuzuk juvon qolmasa kerak!
Men bu soʻzlarni tilyogʻlamalik bilan razil bir ohangda aytdim. Agar, Kisochka soʻzimni eshitib jilmaysa, men: «Ey, Kisochka, siz ham hazir boʻling, biron ofitsyor yo aktyor tagʻin sizni ham oʻgʻirlab ketmasin!» demoqchi edim. U taqdirda Kisochka koʻzini yerga tikib: «Menga oʻxshagan notovonni oʻgʻirlash kimga ham kerak? Mendan koʻra yosh va chiroylilar koʻp-ku...» deb javob qilardi. Men unga: «Boʻlmagʻur gapni qoʻysangizchi, Kisochka, avvalo oʻzim sizni oʻgʻirlab ketardim!» derdim. Shu taqlid gap chuvala borib, oxiri, oshigʻim olchi turardi. Biroq, Kisochka menga javoban jilmaymadi, aksincha, yuzlariga jiddiy tus kirib, uh tortdi.
— Ana shu eshitganlaringizning hammasi toʻgʻri...— dedi u. — Aktyor bilan qochib ketgan qiz mening xolavachcham Sonya boʻladi. Bu yaxshi gap emas, albatta. Har bir odam taqdirga tan berishi kerak. Lekin men ularni qoralamoqchi emasman... Ba’zan vaziyat kishidan ustun keladi!
— Bu-ku toʻgʻri-ya, Kisochka, lekin qanday vaziyat yuqumli kasal tarzida boʻlishi mumkin?
— Bu ma’lum va ravshan... — dedi qoshlarini chimirib Kisochka. — Bu yerda ziyoli qiz va juvonlar oʻzlarini qaerga qoʻyishni bilmaydilar. Kursga oʻqishga ketishga, oʻqituvchilik qilishga, umuman, erkaklar singari gʻoya va maqsad bilan yashashga har bir ayol ham qodir emas. Boʻlmasa erga tegish kerak, dersiz... Xoʻsh, qani kimga tegaylik? Siz — Oʻgʻil bolalar gimnaziyada oʻqishni tamom qilgach, oʻz tugʻilgan shaharingizga qaytib kelmaslik uchun universitetga kirasiz, poytaxtning oʻzida uylanasiz, bu yerdagi qizlar esa qolib keta beradi!.. Xoʻsh, shunday boʻlgach, ularni kimga teg deysiz endi? Oʻqimishli, vijdonli yaxshi erkaklar boʻlmaganidan keyin qizlarimiz duch kelgan, araq ichadigan, klublarda janjal koʻtaradigan, qaerdagi dallol va kelgindilarga tegishga majbur boʻladilar-da, bekorga umrlarini xazon qiladilar... Shundan keyin hayot nima boʻlardi deysiz? Oʻzingiz yaxshi tushunasizki, tarbiya koʻrgan, oʻqimishli xotin bemaza bir odam bilan hayot kechirayotib, ziyoli odamni: ofitsermi yo aktyor, doktormi yoxud allakimni koʻradi-da, uni sevib qoladi; shundan soʻng hayot doʻzaxga aylanib, erini tashlab qochadi. Ularni ayblab boʻlmaydi!
— Kisochka, unday boʻlsa erga tegib nima qilishadi?—deb soʻradim.
— Albatta, — dedi Kisochka chuqur nafas olib, — axir har qanaqa qiz ham biron erkakning boʻlishini afzal koʻradi-da... Umuman, Nikolay Anastasevich, bu yerda yashash oson emas, gʻoyat qiyin! Qiz oʻtirsang joning qiynoqda, erga tegsang undan badtar... Mana hamma Sonyaning qochib ketganini masxara qiladi. Yana artist bilan-a deyishadi, agar ular Sonya qalbini bilsalar, bu taqlid kulishmagan boʻlardi...
Tashqaridan yana Azorkaning vovullagani eshitildi. U, allakimga gʻazab bilan vovullab, keyin gʻamgin gʻinshib oldi va butun gavdasi bilan oʻzini baragimiz devoriga urdi... Ananevning yuzi achinishdan bujmaydi, u, hikoyasini boʻlib, tashqari chiqib ketdi. Ikki minutcha uning eshik orqasida itni ovutayotgani eshitilib turdi. U zoʻr berib: «Zap yaxshi it-da! Voy bechoragina-ey!» derdi.
— Nikolay Anastasichimiz suhbatni yaxshi koʻradi, — dedi fon Shtenberg iljayib va biroz jim qolgach. — Yaxshi odam! — deb qoʻydi.
Injener barakka qaytib kelib, stakanlarimizga yana vino quydi, keyin iljayib, koʻkraklarini silarkan, soʻzini qolgan joyidan davom etdirdi:
— Shunday qilib, mening hujumim bekor ketdi. Iloj yoʻq, oʻzimning buzuq niyatimni boshqa bir qulayroq paytga qoldirib, magʻlubiyatga koʻnikishga, bor-e deb, qoʻl siltab qoʻya qolishga majbur boʻldim. Kisochkaning tovushi, kechki musaffo havo hamda jimlik menga ta’sir qilib, oʻzim asta-sekin dilbar bir kayfiyatga keldim. Esimda bor, men lang ochiq deraza tagidagi kresloda daraxtlarga va qorayib ketgan osmonga qarab oʻtirardim. Akatsiya bilan orgʻuvon daraxtlari bundan sakkiz yil ilgarigiday bir xilda koʻrinardi; oʻsha yoshlik yillarimdagi singari hozir ham allaqaerda, uzoqda fortepyano gʻingillar, oʻsha vaqtdagi kabi xiyobonning u boshidan bu boshiga kishilar sayr qilib yurar, lekin bu sayr qilib yurganlar boshqa odamlar edi. Endi bu xiyobonlarda men, oʻrtoqlarim, yoki sevganim emas, bizga tanish boʻlmagan allaqanday gimnazistlar va notanish qizlar sayr qilib yurardi. Qalbim gʻamgin hislarga toʻldi. Kisochkadan tanish-bilishlarimni soʻrardim, undan besh marta «oʻlgan» degan javob oldim, bundan gʻamginligim oshib, koʻnglim vafot etgan yaxshi odamlar azasida oʻtirgandek buzilib ketdi. Deraza tagida oʻtirib, sayr etib yurgan kishilarni tomosha qilarkanman, fortepyano gʻingillashiga quloq solarkanman, umrimda birinchi marta, bir avlod ikkinchi avlodni almashishga qanchalik ehtiros bilan shoshilib ketayotganini va odamzod hayotida yetti-sakkiz yil degan narsa mash’um ahamiyatga ega ekanini oʻz koʻzim bilan koʻrdim!
Kisochka stolga santurin degan bir shisha vino keltirib qoʻydi. Men ichdim, kayfim oshib, uzoq vaysadim. Kisochka soʻzimga quloq solib, avvalgiday oʻzimga va aqlimga qoyil qolar, zavq bilan menga qarab oʻtirardi. Vaqt oʻtib bormoqda edi. Osmon shunday qorongʻi boʻlib ketdiki, akatsiya bilan argʻuvon daraxtlarining qorasi bir-biriga qoʻshilib ketdi, xiyobonda sayr qilib yurganlar koʻrinmay qoldi, fortepyanoning ovozi oʻchdi, yolgʻiz dengizning bir me’yordagi shuvullashi eshitilardi.
Yeshlarning hammasi bir xil. Yesh yigitni erkalatib, silab-siypasangiz, vino bersangiz, yaxshi va kelishgan yigitsan deb maqtasangiz boʻldi, hamma narsani unutib, ogʻzini ochib oʻtira beradi, ketish kerakligini unutib, hadeb gapira beradi... Mezbonning uyqusi kelib koʻzlari yumilib ketayotgan boʻlsa ham, hamon jagʻi tinmay gap sotaveradi. Men ham xuddi shunday boʻldim. Bir safar behosdan soatga koʻzim tushganda vaqt oʻn yarim boʻlgandi. Xayrlashmoqchi boʻlib turgan edim:
— Ketar jafosiga iching, — dedi Kisochka.
Men ketar jafosiga yana ichdim, keyin uzundan-uzoq gapga tushib ketdim, ketishim kerakligini ham unutib, yana oʻtirdim. Shu palla erkaklarning ovozi, qadam tovushi va shporlar jiringlashi eshitildi. Allaqanday odamlar deraza tagidan oʻtib, eshik yonida toʻxtashdi.
— Erim kelganga oʻxshaydi... — dedi Kisochka tashqaridan kelayotgan ovozlarga quloq solib.
Eshik shiq etdi, ovozlar endi dahlizdan kela boshladi, men oshxonaga kiradigan eshik yonidan oʻtgan ikki kishining qorasini koʻrdim: biri semizdan kelgan, qoramagʻiz yuzli, poxol shlyapali qirgʻiy burun bir odam, ikkinchisi oq kitel kiygan yosh ofitser edi. Ular eshik yonidan oʻtaturib, men va Kisochkaga byoparvo koʻz tashlab qoʻyishdi, menga ularning har ikkovi ham gʻirt mastga oʻxshab koʻrindi.
— Demak, u senga yolgʻon gapirgan, sen laqqa ishongansan! —degan ovoz eshitildi, oradan bir minut oʻtmay, gʻoʻldirab. — Birinchidan, bu narsa katta klubda emas, kichigida boʻlgan edi.
— Yupiter, jahling chiqyapti, demak haqli emassan... — dedi ikkinchisi, yoʻtalayotgani kulib, ehtimol bunisi ofitserning ovozi boʻlsa. — Menga qara, bugun uyingda yotib qolsam maylimi? Ochigʻini aytaver: senga bemalolmi?
— Bu qanaqa savol?! Yotib qolishing mayligina emas, shart! Nima ichasan: pivomi, yo vinomi?
Ular bizdan ikki xona narida oʻtirib, baland ovozda gaplashardi, na Kisochka, na uning mehmoniga qiziqishmasdi. Kisochkada erining kelishi bilan sezilarli oʻzgarish yuz berdi. U, avvaliga qizardi, keyin yuzida choʻchish va oʻzini gunohkordek sezish aks etdi. Umuman vujudini allaqanday xavotirlik qopladi, menga u erini koʻrsatgani uyalayotganday, shuning uchun tezroq ketishimni kutayotganday tuyildi.
Men xayrlashdim. Kisochka eshikkacha kuzatib chiqdi. Uning xayrlashayotgandagi yoqimtoy va gʻamginlik bilan jilmayishi, erkalik va itoatkorlik bilan boqishi hali ham yodimda. U qoʻl berib xayrlasharkan:
— Ehtimol, endi hech bir koʻrishmasmiz... — dedi, — ilohi ishingiz oʻngidan kelsin. Kelganingiz uchun rahmat!
Ortiq bir ogʻiz gapirmadi va biron marta uh tortmadi. Men bilan xayrlashayotganda qoʻlida sham bor edi; yorugʻ doiracha xuddi uning hasratli jilmayishini quvib yurganday yuzida, boʻynida oʻynardi; men bir zamonlar koʻrganda mushuk bolasidek silaging keladigan Kisochkani xayolimdan oʻtkazib, koʻz oldimda turgan Kisochkaga sinchiklab qaradim. Negadir xotiramga uning: «Har bir odam taqdirga tan berishi kerak» degan soʻzi keldi. Shundan keyin koʻnglim juda oʻzgarib ketdi. Mendek baxtiyor va beparvo odam oldida gʻoyat mehribon, sofdil, ammo koʻp azob-uqubat chekkan juvon turganini butun vujudim bilan sezdim.
Men ta’zim qilib, darvoza tomon yurdim. Allaqachon qorongʻi tushgan, Janubda iyul oylarida kech juda erta tushib, bir nafasda hammayoq qorongʻi boʻlib ketadi. Soat oʻnga borib shunday qorongʻi boʻladiki, kishi koʻz oldidagini ham koʻrmaydi. Men turtinib-surtinib yurib, darvozagacha yigirmatacha gugurt chaqdim.
Darvozadan chiqdim-u:
— Izvozchik! — deb qichqirdim, menga biron ovoz eshitilmadi... Men yana: — Izvozchik! — deb qichqirdim.
— Ey, leneyka!
Izvosh ham, lineyka ham yoʻq edi. Atrofim mozorday jimjit. Qulogʻimga faqat dengizning shuvillashi, boyagi santurin vinosidan yuragimning urishi eshitiladi. Boshimni koʻtarib osmonga qaradim — bironta yulduz koʻrinmaydi. Qorongʻi va osmonni bulut qoplagan boʻlsa kerak. Men negadir yelkamni qisdim, telbadek tirjayib, botinmay, yana «Izvozchik!» deb baqirdim.
— Oshch! — degan aks sado eshitildi.
Toʻrt chaqirim dala yoʻlini qorongʻida oʻtish — koʻngilga xush yoqmaydigan narsa, albatta. Piyoda yoʻlga tushishdan oldin men uzoq oʻyladim, tagʻin izvosh chaqirdim, shundan keyin yelkamni qisib, aniq bir qarorga kelmay istar-istamas daraxtzorga keldim. Daraxtzor ichi zimiston. U yer bu yerda, daraxtlar orasidan chorbogʻchilarning derazalaridan gʻira-shira yorugʻ koʻzga chalinib qoladi. Qadamim tovushidan va gugurt chaqib, shiyponcha yoʻlini yoritishimdan choʻchib ketgan qargʻa daraxtdan-daraxtga uchib oʻtar va zoʻr berib barglarni shitirlatardi. Mening ham jahlim chiqar, ham xijolat tortardim. Bu holatimni sezganday qargʻa meni masxara qilib, qagʻ-qagʻ deyardi! Piyoda qaytib ketish alam qilar va Kisochka uyida xuddi yosh boladek vaysaganimdan xijolat tortar edim.
Oxiri shiypongacha yetib bordim, qoʻlim bilan skameykani paypaslab topib, oʻtirdim. Pastda, qorongʻilik qoʻynida dengiz ohista va shaxdam shuvillardi. Men koʻr odamday dengizni ham, osmonni ham, hatto oʻzim oʻtirgan shiyponchani ham koʻrmay, butun dunyo faqat mast kallamga kelgan fikrlar va pastda allaqaerda bir xilda shuvillayotgan koʻrinmas kuchdan iboratga oʻxshab tuyilardi. Keyin mudroq bosdi, shuvillayotgan dengiz emas, mening fikrlarimga oʻxshab ketdi. Butun dunyo esa yolgʻiz mendan iboratdek sezildi. Shunday qilib, butun dunyoni oʻzimda mujassamlantirib izvoshchilarni, shaharni, Kisochkani unutdim va oʻzim sevgan tuygʻularga berildim. Bu dahshatli yolgʻizlik tuygʻusi boʻlib, qop-qorongʻi, shaklsiz butun olamda mendan boʻlak tirik jon yoʻqqa oʻxshardi. Bu tuygʻu, oʻz tekisliklari, oʻrmonlari va qorlari singari fikrlashi ham, his-tuygʻulari ham cheksiz va bepoyon boʻlgan rus kishilariga xos gʻururli, iblisona bir tuygʻu edi. Agar men rassom boʻlganimda, boshini qoʻllari orasiga olib, oyoqlarini ostiga bukib, qimirlamay oʻtirgan va ana shu tuygʻularga berilgan rus kishisining yuzidagi ifodani tasvirlardim... Mana shu tuygʻular bilan bir qatorda hayotning bema’niligi, oʻlim va narigi dunyo haqidagi fikrlar... Bu fikrlar aslida bir chaqaga ham qimmat, ammo, yuz ifodasi nihoyatda chiroyli chiqsa kerak...
Oʻrnimdan qoʻzgʻolmay, mudrab oʻtirarkanman, oʻzimni iliq va xotirjam sezdim; dengizning sekin, bir me’yorda shuvillashi orasidan bir hodisa sodir boʻlganday bnrin-ketin eshitilgan ovozlar xayolimni boʻldi... Kimdir xiyobondan jadal kelardi. Bu odam shiyponga yetganda toʻxtadi-da, yosh qizdek entikib, yigʻloq bir ohangda:
— Ey parvardigor, bu azob-uqubat qachon tugaydi? Tangrim! — deb nola qildi.
Ovozi va yigʻisiga qaraganda qiz oʻn-oʻn ikki yoshlarga kirganga oʻxshardi. U, taraddud ichida shiyponchaga kirib oʻtirdi-da, soʻnik ovozda gʻoʻldiray boshladi. Uning ibodat qilayotganini ham, shikoyat qilayogganinn ham bilib boʻlmasdi...
— Yo rabbim! —dedi u yigʻi aralash choʻzib. — Axir bunga chidab boʻladimi! Pichoq suyakka borib taqaldi-ku! Men shu mahalgacha sabr-toqat qilib keldim, indamadim, tushungin, ahir, mening ham yashagim keladi. Voy xudoyim-ey!
Hammasi shu taqlid gaplar... Men qizni koʻrgim va u bilan gaplashgim keldi. Uni choʻchitib yubormaslik uchun avval qattiq uh tortdim, keyin yoʻtaldim va ohista gugurt chaqdim... ravshan nur qorongʻilikda chaqnab, yigʻlayotgan odam yuzini yoritdi. U Kisochka edi...
— Manavi antiqani qarang! — deb uh tortdi fon Shtenberg. — Qorongʻi kecha, dengiz shuvillaydi, iztirob chekayotgan xotin, olamda yolgʻizlik tuygʻusini tortayotgln oʻzlari... allama balo-ku! Siz aytgan manzaraga xanjar koʻtargan cherkasgina yetmaydi, xolos.
— Men sizga ertak emas, boʻlgan voqiani gapirib beryapman.
— Boʻlgan boʻlsa nima qipti... Buning endi sira ahamiyati yoʻq, koʻpdan ma’lum...
— Tahqir bilan qaramay, oxirini eshiting! —dedi Ananev, jahl bilan unga qoʻl siltab. — Xalaqit bermasangiz-chi! Men bularni sizga emas, doktorga soʻzlab beryapman... Xoʻsh, — dedi u menga murojaat qilib, soʻzida davom etarkan, hisoblari ustiga engashib turgan studentga koʻz qirini tashlab oldi. Student injenerni kalaka qilganidan mamnunga oʻxshardi. — Xoʻsh, shu desangiz, Kisochka meni koʻrib shiyponchada oʻtirishimni avvaldan bilganday taajjublanmadi, choʻchib, ketmadi. U, entikib nafas olar, bezgagi xuruj qilgan odamday butun vujudi titrardi, yuzlari koʻz yoshlaridan hoʻl boʻlib ketgandi. Men ustma-ust gugurt chaqib, oqil, itoatkor va horgʻin chehra oʻrnida hozircha oʻzim tushunolmagan gʻalati bir yuzni koʻrdim. Soʻzlari va koʻz yoshlari azob-oʻqubatnimi, bezovtaliknimi yo gʻam-gʻussanimi aks etdiradimi, bilib boʻlmasdi... Iqror boʻlishim kerakki, uning bu notayin koʻrinishidan, u menga mastday ham tuyilgan boʻlsa kerak.
— Ortiq toqat qila olmayman... — dedi Kisochka gʻoʻldirab, yigʻlayotgan qiz kabi. —Jonimdan toʻyib ketdim. Nikolay Anastasich! Kechiring meni, Nikolay Anastasich... Bunday yashashga toqat qolmadi... Shaharga, oyimning oldiga ketaman... Meni kuzatib qoʻying... Xudo xayringizni bersin, oʻtinaman, kuzatib qoʻying... Xudo xayr bersin!
Oldimda birov yigʻlab tursa men na gapira olardim, na jim oʻtira olardim. Oʻzimni yoʻqotib qoʻydim va allanima deb gʻuldirab, tasalli bergan boʻldim.
— Yoʻq, yoʻq, men oyimnikiga ketaman! — dedi Kisochka, qat’iy ravishda, oʻrnidan turarkan, qaltiragan qoʻllari bilan qoʻlimdan ushladi (uning qoʻli va yengi koʻz yoshidan hoʻl boʻlib ketgandi). — Kechirasiz Nikolay Anastasich, ketaman... Boshqa iloj qolmadi, oʻlib boʻldim...
— Kisochka, koʻryapsiz-ku, bironta izvosh yoʻq! — dedim. — Nimada ketasiz shaharga?
— Hechqisi yoʻq, men piyoda ham keta beraman... Uncha uzoq emas. Ortiq chidolmayman...
Men xijolat tortgan boʻlsam-da, hayajonga tushmadim. Kisochkaning koʻz yoshlari, qaltirashi va yuzidagi notayin koʻrinish menga frantsuz yoki maloruslarning arzimas qaygʻu uchun pudlab koʻz yoshi toʻkiladigan siyqa melodramalari singari asossiz boʻlib koʻrindi. Men tushunmasdim, buni oʻzim ham yaxshi bilib turardim, shu tufayli jimgina oʻtirishim lozim edi, lekin men negadir, ehtimol indamay oʻtirish laqmalik nishonasi boʻlmasin debmi, uning onasi oldiga ketmay uyida tinchgina oʻtirishini maslahat qildim. Yigʻlaganlar oʻz koʻz yoshlarini birov koʻrib qolishini sevmaydilar. Men boʻlsam ustma-ust gugurt yoqib, to quti tamom boʻlguncha chaqib oʻtirdim. Ana shu muruvvatsiz charagʻonlikning menga nima keragi bor edi, haliyam bilmayman. Umuman, beparvo odamlar koʻpincha qoʻpol va hatto ahmoq boʻladilar.
Oxiri, Kisochka meni qoʻltiqlab oldi, biz shiyponchadan chiqib ketdik. Darvozadan chiqqach, oʻng qoʻlga qayrilib, yumshoq toʻproq yoʻldan asta-sekin ketdik. Tun qorongʻi; koʻzim sekin-asta qorongʻilikka oʻrgangach yoʻlning ikki yoqasidagi keksa, lekin ingichka eman va argʻuvon daraxtlari qorasini koʻra boshladim. Tez orada oʻng qoʻlda, u yer bu yerini oʻpqonlar va mayda-chuyda jarliklar qoplagan notekis sahn gʻira-shira koʻzga tashlandi. Jarliklar boʻyida xuddi pusib oʻtirgan odamdek pastak butalar turardi. Yuragimni vahima bosib ketdi. Men shubhalanib qirgʻoq tomon koʻz qirimni tashladim, dengiz shuvillashi, dalalarning sukunati yuragimga gʻulgʻula soldi. Kisochka indamay borar, u hamon qaltirar, yarim chaqirimcha yoʻl bosmay yurishdan madori qurib, xalloslab qoldi. Men ham indamay ketmoqda edim.
Karantindan bir chaqirimcha narida bir vaqtlari bugʻ bilan ishlangan, moʻrilari juda ham baland, toʻrt qavatli tashlandi tegirmon binosi bor. U sohilda yagona bino boʻlib, kunduzi dengizdan ham, dalalardan ham koʻrinib turadi. Bino tashlandi va unda hech kim yashamasligi, har qanaqa ovozlarga aks sado berishi, oʻtgan-ketganlarning ovozi va qadam tovushi bino ichidan barala eshitilib turishidan koʻzga juda sirli hamda vahimali koʻrinadi. Mana shu qop-korongʻi kecha qoʻynida eridan qochib ketayotgan xotinni qoʻltiqlab, oʻyib olingan koʻzdek yuzlab qora derazalari tikilib turgan, har bir qadamimning sadosini takrorlayotgan bino oldida turgan meni tasavvur eting. Bunday kezda, esi joyida boʻlgan yosh yigit romantizmga berilib ketardi, men boʻlsam qop-qora derazalarga qarab, oʻzimcha: «bularning hammasi dahshatli, lekin bir kun kelib shu binodan, Kisochkadan, uning gʻam-anduhlaridan, men va mening barcha fikr-oʻylarimdan nomu nishon qolmaydi... Barchasi boʻlmagʻur, behuda narsalar...» deb oʻyladim.
Biz tegirmon yoniga yetganimizda Kisochka toʻsatdan toʻxtadi, qoʻlini ohista boʻshatib olib, avvalgiday yosh qiz ovozi bilan emas, oʻzining rasmana ozozi bilan:
— Nikolay Anastasich, bularning hammasi sizga juda gʻalati koʻrinayotgandir, — dedi, — lekin, men juda baxtsizman! Qanday baxti qora ekanimni tasavvur ham qilolmaysiz! Tasavvur qilib ham boʻlmaydi! Sizga uni gapirib oʻtirmayman, chunki gapirib ham boʻlmaydi. Shunday hayot, shunaqanggi hayot...
Kisochka gapini tugatolmadi, tishlarini gʻijirlatib, shunday ingradiki, goʻyo ogʻriqdan baqirib yubormaslik uchun kuchining boricha oʻzini tiyib turganga oʻxshadi...
— Shunaqanggi hayot! — deb takrorladi u qoʻrquv bilan va choʻzib. Bu ovozda janublilarga, xoxollarga xos boʻlgan, ayniqsa xotinlarning hayajonli soʻzlashiga qoʻshiq ruhini beradigan ohang yangrab eshitildi. — Shunaqanggi turmush! Voy xudoyim-ey, bu qanday gap, a? Ey, parvardigor!
U, goʻyo oʻz hayotining sirini yechmoqchi boʻlganday hayrat bilan yelkasini qisdi, boshini chayqab, qoʻlini-qoʻliga urdi. Xuddi ashula aytayotganday soʻzlar, harakati esa jozibali hamda chiroyli edi; shu topda u menga tanish bir otoqli ukrain aktrisasini eslatdi.
— Oh xudo, men xuddi zindonda yotganga oʻxshayman! — dedi u, soʻzida davom etib va barmoqlarini qisillatib. — Qani endi, aqalli bir nafasgina odamlarga oʻxshab shod-xurram yashasam! E, xudo! Qanday malomatli kunlarga qoldi bu boshim! Yot odam oldida xuddi allaqanaqanggi sayoq xotinlardek yarim kechasi erimni tashlab qochib ketyapman. Shundan keyin nimaga umid bogʻlab boʻladi?
Men uning harakati va ovozini zavq bilan kuzata turib, Kisochkani eri bilan yomon turishidan xursand boʻlayotganimni birdan payqab qoldim. Koʻnglimdan darhol: «U bilan bir kecha birga boʻlishga nima yetsin!» degan fikr oʻtdi. Bu shafqatsiz fikr koʻnglimga qattiq joylashib olib, yoʻl boʻyi menga tinchlik bermadi. Tobora meni koʻproq vasvasaga solib, yuragimni qitiqlab bordi...
Tegirmondan bir yarim chaqirimcha oʻtilgach, shaharga borish uchun mozor yonida chapga qayilish kerak. Ana shu qayilishda, mozor muyishida gʻishtin shamol tegirmon bor, uning yonidagi kichik uyda tegirmonchi yashaydi. Biz tegirmon va uning egasi uyidan oʻtib ketdik, keyin chapga qayrilib, mozor darvozasiga yetdik. Shu yerda Kisochka toʻxtadi.
— Nikolay Anastasich, men qaytib ketaman! — dedi u, — siz keta bering, xudo yoʻlingizni bersin, uyimga oʻzim qaytib ketaman. Men qoʻrqmayman.
— Iya, topgan gapingizni qarang-a! — dedim choʻchib, — onangiznikiga boradigan boʻlsangiz boring-da...
— Men bekor qizishib, tezlik qilibman... janjal arzimagan narsadan chiqdi. Sizning soʻzlaringiz oʻtmishni yodimga tushirdi. Shundan keyin koʻnglimga turli oʻylar keldi... Yuragim siqilib turgandi. Erim ofitser oʻrtogʻi oldida menga nojoʻya gap qildi, men chidab turolmadim... Shaharda, oyimning oldida nima bor? Shunday qilsam baxtli boʻlarmidim? Qizigʻida qaytganim yaxshi... Yoʻq, keling... yura bering! — dedi Kisochka va jilmayib qoʻydi. — Boʻlar ish boʻldi!
Men mozor darvozasidagi: «Shunday soat keladiki, barcha qabrda yotganlar Isoning ovozini eshitadilar» deb yozib qoʻyilgan lavhani esladim, men, qachondir ertami, yo kech, bir kun kelib oʻzim ham, Kisochka ham, uning eri, oq kitelli ofitser ham, hammamiz anavi qorayib koʻrinayotgan daraxtlar ostidagi panjaraning naryogʻida yotajagimizni yaxshi bilardim. Shu bilan birga yonimda baxti qora, haqoratlangan odam ketayotganini ham bilardim, bular menga ravshan edi, lekin Kisochka qaytib ketadi-yu men unga aytmoqchi boʻlgan gaplarimni aytolmay qolaman degan malol keladigan va koʻngilsiz xavotirlik dilimga hayajon soldi. Kallamda hech qachon oʻsha tundagidek oliy fikrlar oʻzimning pastkash niyatlarim bilan qoʻshilib, bu darajada aralashib ketmagandi... Qanday dahshat!
Mozor yaqinida izvosh topdik. Kisochkaning onasi istiqomat qiladigan Bolshaya koʻchasiga yetganimizda izvoshdan tushib, yoʻlkadan ketdik. Kisochka hamon jim ketardi, men esa unga qaragan sari jahlim chiqib: «Nega indamaysan, axir? Gapirsangchi, ayni fursat-ku!» deb oʻzimni-oʻzim koyirdim. Men yashayotgan mehmonxonadan yigirma qadam beridagi fonar tagiga yetganimizda Kisochka toʻxtab, yigʻlab yubordi.
— Nikolay Anastasich! — dedi u yigʻi va kulgi aralash. Keyin yosh toʻla koʻzlarini jovdiratib, menga tikildi. — Ana shu qilgan yaxshiligingizni bir umr unutmayman... Qanday yaxshi odamsiz! Sizlarning hammangiz ana shunday azamatsizlar! Oq koʻngil, himmatli, donishmand, muruvatli... Oh qanday yaxshi-ya!
U menga hamma jihatdan ilgʻor va yetuk madaniyatli odam deb qarardi; uning koʻz yoshlaridan hoʻl boʻlib ketgan yuzida, menga nisbatan tugʻilgan zavq va mehr bilan bir qatorda, menga oʻxshagan odamlarni juda kam koʻrishi va shunday odamlardan birini xotini boʻlishdek baxtni xudo unga ravo koʻrmaganidan afsuslanish bor edi. «Oh, qanday yaxshi-ya!» deb yana gʻoʻldiradi u. Yuzidagi goʻdaklik sevinchi, koʻz yoshlari, muloyim jilmayishi, roʻmoli ostidan chiqib turgan mayin sochlari, beparvolik bilan boshiga tashlab olgan ana shu roʻmolining oʻzi menga fonar yorugʻida koʻrganingda mushukdek silab-siypaging keladigan ilgarigi Kisochkani eslatdi...
Men chidab turolmay uning sochlarini, yelkasini, qoʻllarini siladim...
— Kisochka, ayt axir, nima istaysan? — deb gʻoʻldiradim. — Istasang sen bilan dunyoning narigi burchiga borishga roziman! Men seni ana shu zindondan olib ketaman, baxtli boʻlasan, Seni sevaman... Birga ketaylik, jonginam! Xoʻpmi? Yaxshimi?
Kisochkaning yuzida taajjub paydo boʻldi. U, fonar ostidan bir qadam chekinib, koʻzlarini katta ochib menga tikildi. Men esa uning qoʻlini mahkam ushlab yuzini,, yelkasini, boʻynini oʻpdim, qasam ichib, turli-tuman va’dalar berdim. Ishq-muhabbatda qasam ichish jismoniy bir zaruriyatdir. Busiz ish bitmaydi. Ba’zan shunday boʻladiki, yolgʻon gapirayotganingni oʻzing xam bilib turasan, va’da berish kerak emas, lekin, bari bir qasam ichib, va’da berasan. Hayratda qolgan Kisochka hamon orqaga tisarilar va koʻzini baqraytirib menga qarardi.
— Yoʻq, yoʻq! Kerak emas! — deb shivirladi u qoʻli bilan meni oʻzidan chetlatib.
Men uni mahkam quchoqlab oldim. Toʻsatdan u asabiylashib, hoʻngrab yigʻlab yubordi, uning yuzi shiyponchada gugurt chiqqanimdagi singari notayin va allaqanday beparvo tusga kirdi. Men uning soʻzlashiga xalaqit berib, roziligini olmay, mehmonxonaga sudrab kirdim... U, xuddi toshday qotib qolgan, yurmasdi, shunga qaramay men uni qoʻltigʻidan ushlab, deyarlik koʻtarib olib ketdim... Esimda, biz zinapoyadan chiqayotganimizda allaqanday qizil gardish furajkali odam taajjub bilan menga qaradi-da, Kisochkaga salom berdi...
Ananev qizarib ketdi va soʻzdan toʻxtadi. U, jimgina stol yonidan oʻtdi, zarda bilan boʻynini qashidi, keyin oʻzining badaniga yugurgan sovuqdan junjib, kurak oʻrtasini va yelkasini qisdi. Unga oʻtmishni xotirlash ogʻir, oʻzi bilan oʻzi olishmoqda edi...
— Yaxshi emas! — dedi u stakandagi vinoni ichay deb turib, bosh silkib. — Aytishlariga qaraganda, student mediklarga har safar xotin-qizlar kasalliklari toʻgʻrisida kirish lektsiyasi oʻqish va bemor ayolni yechintirib, u yoq bu yogʻini ushlab koʻrishdan oldin ularga har birining onasi, singlisi va qalligʻi borligini eslashni maslahat berisharkan... Bu gap yolgʻiz mediklarga emas, hayotda biron sabab bilan xotinlarga duch keladigan barcha kishilarga aloqador va aytilishi lozim. Mana hozir, xotinim va qizim bor, mana endi bu maslahatning qanchalik oʻrinli ekanini tushundim! Aytganday, bu yogʻini eshitinglar... Kisochka mening sevgilim boʻlganidan keyin, bunga boshqacha nazar bilan qaradi. Avvalo, meni ixtiros bilan chuqur sevdi. Men uchun qisqa muddatli koʻngil ochish uning xayotida katta oʻzgarish yasadi. Esimdaki, u aqldan ozgan odamga oʻxshab qolgandi. Hayotida birinchi marta baxtli boʻlib, yasharib ketdi, yuzlarida zavq va quvonch oʻynab, baxtiyorlikdan oʻzini qoʻygani joy topmay goh kular, goh yigʻlardi, ertaga biz qanday qilib Kavkazga joʻnashimiz, u yerdan kuzda Peterburgga borishimiz, soʻng qanaqa hayot kechirishimiz toʻgʻrisida orzu-umidlarini tinmay ochiq gapirardi...
— Erim toʻgʻrisida aslo tashvish tortma, — deb menga tasalli berdi, — u menga taloq xatimni berishga majbur. Chunki Kostovichning katta qizi bilan uchrashib turishini butun shahar biladi. Men undan ajralaman, ikkimiz nikohdan oʻtamiz.
Xotinlar sevib qolsa, mushukka oʻxshab, qishiga juda tez ilashib, koʻnikib ketadi. Kisochka mening xonamda atigi bir yarim soat boʻldi-yu, lekin xuddi oʻz uyida oʻtirgandek, mening buyumlarimni oʻz buyumidek bilib, tergay boshladi. Buyumlarimni chemodanga joyladi, qimmatbaho paltomni qoziqqa ilmay lattadek stulga tashlab qoʻyganim uchun koyidi va hokazolar.
Men unga qarab, soʻzlarini eshitib oʻtirarkanman, oʻzimning charchaganim va bu ishdan pushaymon boʻlayotganimni sezdim. Oqkoʻngil, nomusli, jafo tortgan ayolling uch-toʻrt soat ichida duch kelgan odam quchogʻiga otilib, oʻynash boʻlgani mening gʻashimga tegmoqda edi. Koʻrdingizmi, menday insofli odamga bu narsa yoqmay qoldi. Keyin, Kisochka kabi yengiltak ayollarning hayotni haddan ziyod sevishlari, hatto bekorchi gap boʻlgan — Oʻzlarining erkaklarga muhabbatlarini oliy baxt, azob-uqubat va hayotni oʻzgartuvchi narsa darajasiga koʻtarishlari menda yomon ta’sir qoldirdi... Buning ustiga, murodim hosil boʻlgach, bu ayol bilan yaqinlashib telbalik qilganim va endi beixtiyor uni aldashim kerakligidan oʻzim pushaymon boʻlmoqda edim... Ha, darvoqi, shuni ham aytib oʻtayki, oʻzimning xiyla intizomsizligimga qaramay, yolgʻon gapirishni oʻlarday yomon koʻrardim.
Hozir ham esimda, Kisochka boshini tizzamga qoʻyib oʻtirardi. Muhabbatdan yonib turgan koʻzlarini menga tikib:
— Kolya, meni sevasanmi? — deb soʻrardi. — Juda ham sevasanmi? A juda ham-a?
Shunday deb, u quvnab kuldi... Bu narsa mening koʻzimga tuygʻuga ortiq berilish, koʻngilni aynatuvchi nodonlik boʻlib koʻrindi. Lekin oʻzim, shu paytda avvalo hamma narsadan «chuqur fikr» izlash kayfiyatida edim.
— Kisochka, onang uyiga ketsang boʻlardi, — dedim. — Bir balo boʻlib, yoʻqliging bilinib qolsa, qarindosh-urugʻlaring butun shaharni kezib, izlab yurishmasin tagʻin. Oying oldiga ertalab kirib borsang, yaxshi boʻlmaydi...
Kisochka soʻzimni ma’qulladi. Xayrlashayotib, u bilan ertaga kunduzi shahar istirohat bogʻida uchrashadigan, indiniga Pyatigorskka birga joʻnab ketadigan boʻlib, ahdlashdik. Uni koʻchagacha kuzatib chiqdim. Yoʻlda samimiy va mehribonlik bilan erkalatganim hali ham xotiramda. Shunday daqiqalar ham boʻldiki, hech shubhasiz menga ishonayotgani uchun unga rahmim keldi, hatto, oʻzim bilan Peterburgga olib ketmoqni xayol qildim. Lekin, chemodanimda atigi olti yuz soʻm borligi, kuzda esa undan ajralish hozirgidan koʻra yanada qiyinroq boʻlishini eslab, darhol rahm-shafqatimni yigʻishtirib qoʻydim.
Biz Kisochkaning onasi yashaydigan uy oldiga keldik. Men qoʻngʻiroqni bosdim. Eshik orqasidan oyoq tovushi eshitilganda Kisochkaning yuzida darhol jiddiy qiyofa paydo boʻlib, osmonga qaradi va meni shoshilib yosh boladek qayta-qayta choʻqintirdi, shundan keyin qoʻlimni mahkam ushlab, lablariga bosdi.
— Ertagacha xayr! — dedi u va uyga kirib ketdi.
Men koʻchaning narigi betiga oʻtib, yoʻlkadan turib, roʻparamdagi uyni koʻzdan kechirdim. Avval derazalar qop-qorongʻi edi, toʻsatdan bir derazada yoqilgan shamning xira koʻkish nuri koʻrindi; u kattalanib, oʻzidan shu’la taratdi. Ana shu nur bilan birga allaqanday soyalar xona boʻylab yura boshladi.
«Kutishmagan ekan!» deb koʻnglimdan oʻtkazdim.
Oʻz nomerimga qaytib kelib, yechindim, santurin vinosidan ichib, bozordan kunduz kuni sotib olgan donador ikra bilan zakuska qildim. Shoshilmay oʻrnimga yotdim-da, turistlar singari xotirjam va qattiq uyquga ketdim.
Ertalab oʻrnimdan turganimda boshim ogʻrir, kayfim buzuq, negadir koʻnglim gʻash edi.
— Nima gap oʻzi? — deb soʻradim oʻzim oʻzimdan, nimadan tashvishlanayotganimni bilmoq uchun. — Meni nima bezovta qilyapti? Kisochka kelib qolsa joʻnab ketishimga xalaqit berishi va unga yolgʻon gapirib, ming tovlanishim kerakligi meni bezovta qilayotgan ekan. Men tezgina kiyindim-da, buyumlarimni chemodanga joylab, uni kechqurun soat yettiga vokzalga yetkazib berishlarini buyurib, mehmonxonadan chiqib ketdim. Kun boʻyi bir tanish doktor oʻrtogʻim uyida oʻtirdim, kech kirgach, shahardan joʻnab ketdim. Mana, oʻzingiz koʻrib turibsizki, meniig fikrim gʻoyat pastkashlik bilan, xiyonatkorona ravishda shahardan qochib qolishga xalaqit bermadi.
Tanish doktor oʻrtogʻim uyida oʻtirganimda ham, vokzalga chiqib ketayotganimda ham xavotirlikdan oʻzimni qoʻygani joy topmadim. Oʻzimcha Kisochka bilan uchrashishdan, biron janjal chiqishidan koʻrqayotganga oʻxshardim. Vokzalda ataylab ikkinchi qoʻngʻiroq urilguncha hojatxonada oʻtirdim. Oʻz vagonim tomon ketayotganda qalbimni shunday ogʻir tuygʻular qamrab oldiki, goʻyo boshimdan oyogʻimgacha oʻgʻirlangan buyumlar bilan oʻralgandek edim. Zoʻr vahima va sabrsizlik bilan uchinchi qoʻngʻiroq chalinishini kutdim!
Nihoyat quvonchli, jonimga ora kiruvchi uchinchi qoʻngʻiroq urildi, poezd yoʻlga tushdi; qamoqxona bilan kazarma ham orqada qolib ketdi, keng dala boshlandi, ammo, meni hayron qilgan narsa shu boʻldiki, yuragimning bezovtaligi hamon bosilmagan edi. Oʻzimni hali ham zoʻr berib qochishga tirishayotgan oʻgʻriday his qilmoqda edim. Bu qanaqasi a? Oʻzimni bosib olish va koʻngildagi chigilni yozish uchun, vagon derazasidan tashqariga qaradim. Poezd sohil yoqalab borardi. Dengiz sathi oynaday silliq, kechki shafaqning oltinsimon nozik shu’lasi yoyilgan feruza osmon dengizda jilvalanib, osoyishta aks etib turardi. Dengizning u yer bu yerida baliqchilarning sol va qayiqlari koʻzga qorayib koʻrinardi. Baland sohilga joylashgan xuddi qutichaday bejirim va gʻuborsiz shahar ustini asta-sekin kech qorongʻiligi qoplay boshlagan edi. Uning oltin boshli cherkovlarida, derazalari va koʻkatlarida botayotgan qoʻyoshning nuri aks etib, eritilayotgan oltinday yallugʻlanar va soʻnardi... Dalalardan taralayotgan xushboʻy is dengizdan esayotgan yoqimli nam havo bilan qoʻshilib ketmoqda.
Poezd uchib borardi. Yoʻlovchilar va konduktorlarning kulgilari tinmaydi, hamma shod-xurram, oʻzini yengil sezardi, yolgʻiz mening gʻalati bezovtaligim borgan sari zoʻrayardi... Men shaharni bosayotgan nursiz qorongʻilikka qaradim, nazarimda, ana shu qorongʻilik ichidagi cherkov hamda uylar yonida, yuzida biron ifoda boʻlmagan, beparvo qarovchi xotin zir yugurib meni qidirib yurganga oʻxshadi. U yosh qizdek yoki ukrain aktrisasi singari choʻzib: «YO rabbim, yo rabbim!» deb ingrardi. Kecha xayrlashayotib, uning jiddiy yuz va tashvish toʻla koʻzlarini katta ochib, xuddi oʻz oʻgʻlidek meni choʻqintirganini esladim, shu zahoti, kecha u oʻpgan oʻz qoʻllarimga beixtiyor qaradim.
Qoʻlimni qashib turib: «Nima balo, yaxshi koʻrib qoldimmi?» deb oʻzimdan-oʻzim soʻradim.
Faqat kechasi boʻlib, yoʻlovchilar uyquga ketib, men oʻz vijdonim bilan yolgʻiz qolganimdagina ilgarigi gʻalati tuygʻumni fahmlab qoldim. Hozirgina yoritilgan vagonda, koʻz oldimda Kisochka obrazi turardi, xuddi ana shu fursatda men odam oʻldirish darajasida yovuzlik qilganimni angladim. Vijdon azobi qiynamoqda edi. Ana shu azob-uqubatli hislarni bosmoq uchun bularning hammasi behuda, boʻlmagʻur narsa, bari bir men ham, Kisochka ham oʻlib, chirib ketamiz, uning qaygʻu-alamlari esa oʻlim oldida hech gap emas va hokazo va hokazo, deb oʻzimga tasalli berishga tirishdim... Qisqasi, ozod iroda yoʻq, demak shunday boʻlgach men ham aybdor emasman; lekin mana shu dalillarning oʻzi mening gʻashimga tegardi va ular boʻlak oʻy-mulohazalarim ichida gʻalati bir tezlikda yoʻqolib ketardi. Kisochka oʻpgan qoʻlimdan qoʻmsash hissi sezdim... Goh joyimga borib yotar, goh oʻrnimdan turib stantsiyalarda araq ichar, oʻzimni mejbur qilib buterbrod yerdim, keyin hayotning bir chaqalik qimmati yoʻq deb, oʻzimni ishontirishga tushdim, ammo bundan hech nima chiqmadi. Mening miyam gʻalati narsalar, ochigʻi, kulgili narsalar bilan toʻlib toshgandi. Sira bir-biriga oʻxshamagan fikrlar tartibsiz ravishda qalashib, biri ikkinchisiga xalaqit berib, chuvalashib ketardi, men mutafakkir esa, boshimni quyi egib, koʻzimni yerdan olmay hech baloga tushunmaganimcha, ana shu son-sanoqsiz fikrlardan kerakli va keraksizini ajratolmay karaxt oʻtirardim. Ma’lum boʻldiki, men, mutafakkir shu mahalgacha hatto fikrlash texnikasini ham bilmas ekanman, xuddi soatni tuzata olmaganim singari miyamni ham oʻzimga boʻysundirolmas ekanman. Umrim bino boʻlib birinchi marta jiddiy tarzda fikr yurgizmoqda edim, bu narsa menga juda qiziq tuyildi, oʻzimcha: «Men jinni boʻlaman, shekilli!» deb oʻyladim. Kimning miyasi hamisha ishlamay, faqat qiyin paytdagina ishlasa, unday odamning koʻnglidan koʻpincha jinni boʻlib qolish fikri oʻtadi.
Ana shu oʻylar bilan bir kechayu bir kunduz qiynaldim. Ikkinchi kecha ham xuddi shu tarzda oʻtdi, men fikr yuritish naqadar kam koʻmak berganini sezib, koʻzim moshday ochildi. Shu bilan oʻzimning kimligimni yaxshi bilib oldim. Fikrlarim bir chaqaga qimmatligini, Kisochka bilan uchrashuvimizga qadar hali fikr yurita olmaganimni, jiddiy fikr yuritish nimaligi haqida hatto tushunchaga ham ega emasligimni angladim; shuncha azob-uqubat chekkanimdan keyingina menda e’tiqod ham, aniq bir ma’naviy maslak ham, yurak ham, idrok ham yoʻqligini bildim. Mendagi barcha aqliy va ma’naviy boylik faqat mahsus bilimdan, boʻlak-boʻlak va keraksiz xotiralardan, birovlarning fikrlaridan iborat ekan, ruhiy holatim esa, xuddi yakun bilgan alifbe darajasida past va oddiy tarzda ekan... Yolgʻon gapirmasligim, oʻgʻirlik qilmasligim, birovni oʻldirmasligim, hammaga ravshan boʻlgan nojoʻya ishlarga berilmasligimga sabab menda biron maslak yoxud e’tiqodning borligidan emas, — ular menda yoʻq edi, — asosan, oʻzim barchasi boʻlmagan narsa deb hisoblagan, oyoq-qoʻlimni mahkam bogʻlab, sezmaganim holda mening hayotimni boshqarib kelgan, qon va tanamga sinpib ketgan enagamning ertaklari bilan kirgan hammabop xulosalar ekan...
Men oʻzimning mutafakkir ham emas, faylasuf ham emas, yulduzni benarvon uradigan epchil odam ekanimni tushundim. Xudo menga sogʻlom, baquvvat iste’dod kurtagi boʻlgan rus miyasini bergan edi. Mana endi, yigirma olti yoshli, hali oq-qorani tanimagan, turgʻunlikdan begona, biron boylik orttirmagan, ammo, injenerlik kasbining yengil-elpi changi bilan qoplangan miyani tasavvur eting; u yosh boʻlganidan jismoniy ishga oʻch, uni qidiradi. Lekin, u, hayotning bema’niligi va narigi dunyo toʻgʻrisidagi juda chiroyli, jarangdor fikrlarga tasodifan duch keladi-da, ana shu fikrlarni xasislik bilan oʻziga emib olib, butun borligini unga bagʻishlaydi, shu bilan xuddi mushuk bilan sichqon oʻrtasidagi singari ular oʻrtasida turli oʻyin boshlanadi. Miya hali na eruditsiyaga, na biron ma’lum tartibga ega, lekin bu hech narsa emas. U, oʻziga berilgan tabiiy kuch vositasi bilan mustaqil oʻsib-ungandek ulkan fikrlarni ham uddalab ketadi, oradan bir oy oʻtmay koʻribsizki, ana shu miya egasi birgina kartoshkadan yuz xil mazzali ovqat tayyorlab, oʻzini mutafakkir deb xayol qiladi...
Bizning avlodimiz ana shu epchillikni, jiddiy fikr oʻyinini fanga, adabiyotga, siyosatga, ish qilib, qaysi koʻchaga kirishga erinmagan boʻlsa, hammasiga olib kirdi, bu bilan uning beparvoligi, ma’yusligi, bir yoqlamaligi ham kirib keldi, yana menimcha, xalqda shu mahalgacha koʻrilmagan, jiddiy fikrga gʻalati munosabatni yuzaga keltirdi.
Ana shu baxtsizlik orqasida men oʻzimning nuqsonlarimni va nodon ekanligimni bilib oldim, bulardan xulosa chiqardim. Toʻgʻri fikr yuritishim, oʻz bilishimcha, ishni alifbedan boshlaganimdan, ya’ni vijdonim buyrugʻi bilan N shahariga qaytib borishga majbur boʻlganimda boshlandi. Men falsafa sotib, donishmandlik qilib oʻtirmay, Kisochka oldida xuddi yosh boladek yalinib-yolvorib, tovba qildim va birga oʻtirib yigʻladim...
Ananev qisqa qilib Kisochka bilan boʻlgan soʻnggi uchrashuvini soʻzlab berdi-da, keyin jim qoldi. Injener hikoyasini tamom qilgach:
— Shunday... — dedi student gerdayib, — olamda shunaqa gaplar ham bor!
Uning yuzi hanuz beparvoligini aks etdirar, Ananevning hikoyasi unga zigʻircha ta’sir qilmaganga oʻxshardi. Bir pasgina dam olgan injener, oʻzining oldingi fikrlarini sharhlay boshlaganda student asabiylik bilan yuzini burishtirib, oʻrnidan turdi va stol yonidan oʻz krovati tomon ketdi. Joyini hozirlab, yechina boshladi.
— Hozir oʻzingizcha biron kishini biron narsaga ishontirgan odamga oʻxshaysiz! — dedi jahl bilan u.
— Biron kishini deb takror soʻradi injener, — azizim, axir men bunga da’vogar emasman-ku? Sizga xudo yor boʻlsin! Sizni ishontirib boʻladimi! Bunday ishonchga faqat oʻz shaxsiy tajribangiz orqali hamda azob-uqubat chekib erishasiz!..
— Gapingizdagi mantiq ham juda gʻalati — dedi student tungi ich koʻylagini kiyarkan, mingʻirlab. — Oʻzingiz sevmaydigan ana shu fikrlar yoshlarga halokat-ku, sizga oʻxshagan keksalar uchun, gapingizga qaraganda, normal hol emish! Goʻyo gap sochning oqi ustida borayotgandek... Keksalarga bu imtiyoz qayoqdan berildi? Nimaga asoslangan u? Ana shu fikrlar zahar boʻlsa — hamma uchun baravar boʻlishi lozim edi.
— E, yoʻq, azizim, unday demang! — dedi injener mugʻombirlik bilan koʻz qisib. — Aslo unday demang! Birinchidan, keksalar epchil emaslar. Ulardagi umidsizlik tashqaridan, tasodifan kelgan narsa boʻlmay, miyalarida tugʻiladi, ular har qanaqa Gegel va Kantlarni yodlab, xoʻp azob-uqubat chekib, bir talay xato qilib, bir soʻz bilan aytganda, butun zinani pastdan yuqori bosqichiga bosib oʻtib, bunga erishadilar. Ularning umidsizligi shaxsiy tajriba hamda puxta falsafiy zaminga ega boʻladi. Ikkinchidan, keksa mutafakkirlarda umidsizlik siz bilan mendagi singari oldi-qochdi emas, olamshumul azob, jafo chekish degan gap. Bu xristianlikka borib taqaladi, chunki u kishiga muhabbat va kishi haqidagi fikrlardan kelib chiqadi, shu tufayli epchil odamlardagi umidsizlikka hech bir oʻxshamaydi. Siz, hayot oʻz sir-asrorini shaxsan sizdan yashirgani uchun unga nafrat bilan qaraysiz, faqat oʻz oʻlimingizdan koʻrqasiz, xolos, chin mutafakkir esa, haqiqat barcha odamlardan yashirin boʻlgani uchun qaygʻiradi va odamlar deb gʻam chekadi. Jumladan: shu yerdan sal narida Ivan Aleksandrovich degan davlat oʻrmonining qorovuli yashaydi. Ajoyib chol oʻzi. Bir vaqtlari allaqaerda oʻqituvchi boʻlgan, allanimalar yozgan, kim boʻlib oʻtganini kim biladi, xullas, oʻzi xoʻp donishmand, falsafani suv qilib ichib yuborgan odam. Koʻp oʻqigan, hozir ham qoʻlidan kitob tushmaydi. Shu yaqinda nima ham boʻlib biz u bilan Gruzovskaya uchastkasida uchrashib qoldik... Oʻsha kunlarda u yerda shpala va temir yoʻl izi yotqizilgan edi. Ish aytarli murakkab emas, lekin bu kasbdan xabari yoʻq Ivan Aleksandrovichga iz yotqizish allaqanday fokusga oʻxshab koʻrinardi. Tajribakor master shpalani oʻrnatib, unga temir yoʻl izi yotqizishi uchun atigi bir minut kerak. Ishchilarning kayflari chogʻ boʻlganidan ular chindan ham jadal va mohirlik bilan ishlamoqda edilar. Ayniqsa bir ablah bolgʻa bilan mixning qalpoqchasiga shunday moʻljallab urardiki, bir zarbning oʻzidayoq shpalaga mixni joylab qoʻyardi, bolgʻa dastasining oʻzi sal kam bir sarjin, mix esa bir fut uzunlikda edi. Ivan Aleksandrovich ishchilarga uzoq tikilib turdi, koʻngli yumshab ketib, koʻzlariga yosh toʻldi, u men tomon qarab: «Eh, attang, mana shu ajoyib kishilarning hammasi bekorga oʻlib ketadi!..» dedi. Bunday umidsizlikning ma’nosiga men tushunaman...
— Bu gaplaringiz hech nimani isbotlab, yechib bermaydi, — dedi student choyshab yopinarkan. — Bu narsa xovonchada suv yanchish bilan baravar gap! Hech kim hech narsani bilmaydi, keyin soʻz bilan biron narsani isbotlab berish ham mumkin emas.
U, choyshab tagidan boshini koʻtardi va asabiylik bilan yuzini burishtirib, shoshilib:
— Kishilarning soʻziga va mantiqqa ishonmoq, unga muhim narsa deb qaramoq uchun odam haddan tashqari sodda va goʻl boʻlmogʻi kerak, — dedi. — Ogʻizda istagan narsani isbotlab berish va uni rad etish mumkin. Odamlar tez orada til texnikasini mislsiz darajada takomillashtirish bilan ikki karra ikkini yetti deb matematik jihatdan toʻgʻri isbotlab berishga erishadilar. Men birovning gapini eshitishni, kitob oʻqishni yaxshi koʻraman, lekin ishonch masalasiga kelganda, meni kechiring, ishonmoqqa ojizman, buni istamayman ham. Men faqat xudoga ishonaman, sizga boʻlsa, osmon uzilib yerga tushguncha gapirsangiz ham, Kisochkalardan yana besh yuztasini shaydo qilsangiz ham ishonmayman, faqat aqldan ozganimdagina ishonishim mumkin... Yaxshi yotibturinglar!
Student boshiga choyshabini yopib oldi, oʻzining eshitishni ham, gapirishni ham istamayotganligini bildirish uchun devor tomonga oʻgirildi. Shu bilan bahs tamom boʻldi.
Yotishdan oldin injener bilan men barakdan tashqariga chiqdik va yana chiroqlarni tomosha qildik.
— Sizni behuda safsatalarimiz bilan tozzayam zeriktirib yubordik, shekilli! — dedi Ananev osmonga qarab, homiza tortarkan. — Shunday, otaxonim, nima qil deysiz! Bemaza zerkishdan yuraging siqilib vino ichasan-u, falsafa sotib, koʻngil ovutasan... Voy xudoyim, anavi koʻtarmani koʻring! — dedi u zavqlanib, biz temir yoʻl koʻtarmasi yoniga kelganda. — Qarang, koʻtarma emas, naq Ararat togʻining oʻzginasi-ya!
Biroz jim qolgach, yana davom etdi:
— Mana shu chiroqlar baronga amalekityanlarni eslatibdi, menga ular kishilarning fikrlariga oʻxshaydi... Bilasizmi, har bir odamning fikri ana shu taqlid tarqoq va tartibsiz boʻladi. U, hech nimani yechib bermaydi, qorongʻilikni yoritmaydi, noma’lum holicha allaqanaqa maqsad tomon bir yoqlama intiladi, keyin, allaqaerda — uzoq keksalikka borib gʻoyib boʻladi... Darvoqi, falsafa sotishni bas qilaylik! Allamahal boʻlib qoldi...
Biz barakka qaytib kirdik. Injener meni oʻzining krovatiga yotishimni iltimos qildi.
— Hech soʻzsiz xoʻp deng! — deb qistardi ikki qoʻlini koʻksiga qoʻyganicha. — Oʻtinaman! Mening toʻgʻrimda aslo tashvish qilmasinlar. Toʻgʻri kelgan joyda yotib keta beraman, eng muhimi, men hali-veri yotmoqchi emasman... Iltimosimni qaytarmang!
Men rozi boʻlib, yechina boshladim. Injener ish joyiga oʻtirib, yana chertyojlarni koʻzdan kechirishga kirishdi.
— Otaxonim, bizga oʻxshagan bechoralarga uyqu qayoqda deysiz, — dedi shivirlab. Men allaqachon oʻringa yotib, koʻzimni yumib olgandim. — Kimning xotini va ikki bolasi boʻlsa uning uxlashga vaqti boʻlmaydi. Ularni boqishi, kiyintirishi va kelajagini gʻamlab berishi kerak. Ikkita bolam bor: biri oʻgʻil, biri qiz... Oʻgʻilcham tushkurning basharasi xoʻp kelishgan-da... Oʻzi hali olti yoshga toʻlgani yoʻgʻu iste’dodi, men sizga aytsam, juda oʻtkir, zehni baland... Qaerdadir suratlari ham bor... Eh bolajonlarim, jonajonlarim!
U qogʻozlarni titib, suratni topib oldi-da, uni koʻra boshladi. Men uxlab qoldim.
Azorkaning vovullashidan va allaqanday shangʻillagan ozozdan uygʻonib ketdim. Ichki koʻylakli, sochlari toʻzigan yalang oyoq fon Shtenberg ostonada turib, birov bilan qattiq gaplashardi. Tong otib kelmoqda adi... Koʻkish tong qorongʻusi barakning eshigi, tirqishlar va derazalardan oʻzini ichkari urib, men yotgan krovatni, Ananevni, qogʻozlar toʻla stol ustini xiragina yoritmoqda edi. Polga toʻshalgan burka ustida, goʻshtdor, seryung koʻkraklarini kerib, charm yostiqqa bosh qoʻyib injener uxlab yotardi. Ananev shunday qattiq xurrak otardiki, har kecha u bilan birga yotuvchi studentga chin qalbimdan achindim.
— Nima sababdan biz uni qabul qilarkanmiz? — deb qichqirardi fon Shtenberg. — Buning bizga daxli yoʻq!
Injener Chalisov oldiga olib bor! Qozonlarni kim berib yubordi?
— Nikitin... — deb javob qildi yoʻgʻon ovoz.
— Gap shu, uni toʻgʻri Chalisovga olib borib ber... Bizga buning tegishli joyi yoʻq. Nega baqrayib turibsan? Joʻna!
— Janobi oliylari, biz u kishining oldilariga borib keldik! — dedi yoʻgʻon ovoz yana. — Kecha kun boʻyi yurib butun temir yoʻl boʻylab u kishini izladik, baraklariga kirsak, u kishini Dimkovskiy uchastkasiga ketganlar, deb aytishdi. Baraka toping, bir yaxshilik qiling, olib qoling uni! Qachongacha olib yuramiz? Olib yuraverishimizning oxiri koʻrinmaydi...
— Nima gap oʻzi? — dedi xirillab Ananev uyqudan uygʻonib, boshini koʻtarib qararkan.
— Nikitindan qozon olib kelishipti, — dedi student, — bizga qabul qilib olinglar deb tiqilinch qilishyapti. Olib bizga nima zarur kelipti?
— Haydab yuboring!
— Ilohi baraka toping, janobi oliylari, shu narsani bir yogʻliq qilib bering! Otlarimizga ikki kundan beri yem berganimiz yoʻq, hoynohoy xoʻjayinimizning jahli chiqib oʻtirgandir. Qaytarib olib ketib boʻladimi? Qozonlarni temir yoʻl buyurgan ekan. demak, qabul qilib olishi kerak...
— Gapga tushunsang-chi axir, qovoqbosh, bu bizning ishimiz emas! Chalisovning oldiga bor, deb aytyapman-ku!
— Tagʻin nima gap? Kim oʻzi? — Yana xirillab soʻradi Ananev. — Ey basharasi qursin! — deb koyinganicha oʻrnidan turib, eshik yoniga keldi. — Nima gap?
Men ham kiyinib, oradan ikki minut oʻtmay, barakdan tashqariga chiqdim. Ananev bilan student, ularning har ikkisi ham ichki koʻylakda, yalangoyoq, oldilarida turgan boshyalang, qamchin ushlagan va ularning nima deyayotganlariga tushunmayotgan mujikka allanimani qizishib, sabrsizlik bilan tushuntirardilar. Har ikkisining ham yuzida kundalik oddiy tashvish aks etardi.
— Qozonni nima qilaman? — deb baqirib berdi Ananev. — Boshimga uramanmi uni? Agar Chalisovni topmagan boʻlsang, yordamchisini qidirib top, bor yoʻlingdan qolma, bizning ham boshimizni ogʻritib yurma!
Studentning koʻzi menga tushishi bilan kechasi boʻlib oʻtgan gaplarni esladi, shekilli, uyquli yuzidan tashvish belgisi yoʻqolib, oʻrnini aqliy tanballik ifodasi egalladi. U, mujikka qoʻl siltab, nimanidir oʻylaganicha bir chetga chiqib ketdi.
Ertalabdan havoning avzoyi buzuq edi. Tunda chiroqlar koʻringan temir yoʻl boʻylab, uyqudan turgan ishchilar ivirsib yurardi. Olagʻovur va zambil gʻaltaklarning gʻijirlashi eshitildi. Ish kuni boshlandi. Arqon abzalli ot qum solingan aravani boʻynini choʻzib, kuchining boricha intilib, koʻtarma ustiga tortib chiqardi...
Men xayrlashdim... Tunda juda koʻp sohada gap boʻldi, ammo, men bironta hal qilingan masalani koʻnglimga tugolmadim, tunda boʻlgan gaplardan xuddi suzgichdan oʻtkazganday ertalab mening xotiramda faqat chiroqlar bilan Kisochka obrazigina qoldi, xolos. Men otga minib, soʻnggi bor studentga, Ananevga, jazavasi qoʻzib qoladigan, koʻzlari mastdek xira boquvchi Azorkaga, ertalabki tumanda koʻzga chalinayotgan ishchilarga, temir yoʻl koʻtarmasiga, boʻynini choʻzib tepaga chiqib ketayotgan otga qarab, oʻzimcha:
«Bu dunyoda hech narsaga tushunib boʻlmaydi!» deb oʻyladim.
Otimga qamchi bosib, temir yoʻl yoqalab ketdim, sal yurib, tumshaygan bepoyon tekislikka, bulut bilan qoplangan sovuq osmonga qarab, tundagi gaplar xotiramdan oʻtdi. Oʻylab ketdim, quyosh tigʻidan qovjiragan tekislik, cheksiz osmon, uzoqdan qorayib koʻringan oʻrmon, tumanli ufq goʻyo menga: «Ha, rostdan ham bu dunyoda hech narsaga tushunib boʻlmaydi!» deb aytayotgandek edi.
Quyosh chiqa boshladi...

Hikoya Dastlab «Severniy vestnik» jurnalida bosilgan, 1888, № 6, iyun. Imzo: Anton Chexov, Avtor asarlar toʻplamiga kiritmagan.

<references>

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Ayollik baxti (hikoya) [Anton Chexov] 952
2	Аёллик бахти (ҳикоя) [Anton Chexov] 574
3	Goʻzallar (hikoya) [Anton Chexov] 844
4	Гўзаллар (ҳикоя) [Anton Chexov] 522
5	Ko’ngilsizlik (hikoya) [Anton Chexov] 1280
6	Кўнгилсизлик (ҳикоя) [Anton Chexov] 488
7	Olchazor (drama) [Anton Chexov] 2200
8	Олчазор (драма) [Anton Chexov] 585
9	Vanya togʻa (pyesa) [Anton Chexov] 1070
10	Ваня тоға (пьеса) [Anton Chexov] 551
11	Xameleon (hikoya) [Anton Chexov] 2350
12	Хамелеон (ҳикоя) [Anton Chexov] 653
13	Чироқлар (ҳикоя) [Anton Chexov] 530

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62807
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 60767
3	Gʻazallar [Nodira] 40619
4	Guliston [Sa’diy] 37171
5	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 24873
6	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23920
7	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23537
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 20086
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18976
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14831