Oʻzlikni anglash mashaqqatlari [Dilorom Alimova]

Oʻzlikni anglash mashaqqatlari [Dilorom Alimova]

XX asr boshlarida Turkistonda jadidchilik nomi bilan mashhur boʻlgan «ijtimoiy-ma’naviy yuksalish»ni haqli suratda buyuk fransuz inqilobini tayyorlagan XVIII asr Yevropasidagi ma’rifatparvarlik harakatiga tenglashtirish mumkin. Qolaversa, XX asr tongi Turkistonda shunchaki ma’naviy uygʻonish davri boʻlibgina qolmay, balki ziyolilarning mamlakat va xalq ahvolini siyosiy jihatdan chuqur idrok etishi, jamiyatni muayyan dastur va nizomga asoslangan holda isloh qilish, alaloqibat milliy ozodlikka erishish gʻoyasining yuzaga kelish zamoni sifatida tarixga kirdi. Turkiston milliy taraqqiyparvarlarining nazariy qarashlarida ikki muhim xususiyatni kuzatish mumkin. Birinchisi — millatning buyuk tarixini anglash, ikkinchisi — Sharq va Gʻarb mutafakkirlari ilmiy merosini chuqur idrok etish. Turkiston ma’rifatparvarlari taraqqiyotning asosi Gʻarb va Sharq madaniyatining oʻzaro uygʻunlashuvida deb bilgan. Har ikki tamaddun yutuqlaridan amaliy foydalanish zaruratini ta’kidlagan. Jadidlar, ayniqsa, vatan tarixi sohasida teran bilimga ega boʻlgan. Shu asosda oʻz xalqini haqli ravishda dunyo sivilizatsiyasi yutuqlariga daxldor hisoblab, an’anaviy milliy tajribaga tayanib, davlatni rivojlantirish nazariyasini ishlab chiqdi. Oʻz qarashlarini mafkuraviy va metodologik jihatdan asosladi. Turkiston jadidchiligi yetakchisi Mahmudxoʻja Behbudiy «Tarix va jugʻrofiya» maqolasida bu borada: «...taraqqiy nadur? Muni bilmoq uchun tarix oʻqumoq kerak.., dinu dunyodan boxabar boʻlmoqni xohlaydurgan har kim uchun tarix oʻqumoq kerak. Chunki har nimarsa va uning asli va nasli tarixdan bilinur» — deb yozgan. (Mahmudxoʻja Behbudiy. Tarix va jugʻrofiya) («Oina», 1914, 502-505 betlar). Taraqqiyparvarlarning nuqtai nazariga koʻra, tarixni oʻrganish, birinchi navbatda, millat rivojidagi taraqqiyot va tanazzul sabablarini idrok etish uchun zarur edi. Ularning fikricha, milliy masala barcha etnik guruhlarni birlashtirish doirasida hal qilinishi kerak. Ehtimol, bu bir qadar sodda qarashdek koʻrinar, lekin jadidlarning milliy oʻzlikni anglashi etnik tushunchalar bilan chambarchas bogʻliq edi. Etnik jihatdan oʻzini oʻzi anglashni ular «millat», «musulmonlar», «turkistonliklar», «turonliklar» kabi tushunchalar orqali ifodalagan. Jadidlar millat deganda avvalo Turkistonda, Buxoro va Xiva xonliklarida yashovchi turkiy va forsiy tilli aholini tushungan. Bu borada jadidchilik tarixi boʻyicha amerikalik mutaxassis Adib Xolid ham Turkiston xalqini yagona nom bilan ta’riflash uchun «musulmon» soʻzidan koʻra muvofiqroq nom boʻlmaganini ta’kidlaydi. Uning yozishicha, rus amaldorlari ham mahalliy aholini shu nom bilan atagan. Lekin bu soʻz faqat diniy mansublikni emas, balki etnik xususiyatni, ya’ni Turkistonning turkiy hamda forsiy tilli aholisini anglatgan. Binobarin, jadidlar musulmonlarning oʻzaro birlashuvi haqida gapirganlarida, diniy birlashuvdan koʻra koʻproq etnik birlashuvni nazarda tutgan. Bu Mahmudxoʻja Behbudiyning «Bayoni haqiqat» maqolasidan ham ayon boʻladi. U bunday yozadi: «... biz — Turkiston musulmonlariga lozimki, avvalo, qadim va jadid nizosini qoʻyib, oʻzaro ittifoq istasak. Turkiston musulmonlari bundagi rusiy, yahudiy va boshqalar qoʻshilgan holda oʻz boshlariga Rossiyaning bir parchasi hisoblanaturgan Turkiston hukumatini ta’sis etsak, oʻzimizning majlis-mashvaratimiz (parlamentimiz. — D.A.) boʻlsin, desak Turkiston musulmonlari shariat va odatlariga, oʻz zakun va dinlariga muvofiq tiriklik qilsinlar. Turkiston yahudiy, nasroniy va musulmonlari uchun hammalarining manfaatlarini e’tiborga olaturgan qonunlar tuzulsin. Agarda, biz Turkiston musulmonlari xohlasakki, din va millatimizni... ittifoq etib, bugundan islohotga, ittifoqqa qadam qoʻysalar... ziyoli va taraqqiyparvarlarimiz, boy va ulamomiz birlashib, din va millat, vatan rivoji uchun xizmat etsak...» Shu bilan birga, «musulmon» soʻzi «xristian» kabi diniy mansublik ma’nosida ham ishlatiladi. Binobarin, bu oʻrinda jadidlar «musulmon» istilohini diniy mazmunda emas, aynan etnik ma’noda qoʻllagan. Mustamlakachilikka qarshi kurashda taraqqiyparvar kuchlarning jipslashuvi ularning etnik jihatdan birlashuvini ham taqozo etgan. Bu hol faqat Oʻrta Osiyo musulmonlarigagina taalluqli emas edi. Tatar jadidchiligini tadqiq etgan D.Ishoqovning yozishicha, «tatarlarning etnik jihatdan oʻzligini anglashi XIX asrning oʻrtalariga toʻgʻri keladi. Bu davrgacha ular «musulmonlik» qobigʻiga «oʻralgan va diniy mazmundagi «musulmon» tushunchasi ularda nihoyatda mustahkam asosga ega boʻlgan». Jadidlarning mustamlakachilikka qarshi kurashi etnik masalalarda ham namoyon boʻlgan. Mahmudxoʻja Behbudiyning oʻsha davr ziyolilari oʻrtasida mashhur boʻlgan «Sart soʻzi majhuldir» maqolasi bu jihatdan alohida ahamiyatga ega. Aholi oʻrtasida oʻtkazilgan soʻrov natijalari tahlilidan boshlanib, zamonaviy adabiyotlarni tanqidiy nuqtai nazardan tahlil qilish bilan yakunlangan ushbu maqola chinakam ilmiy tadqiqot saviyasida ekani bilan ajralib turadi. Savol tugʻiladi: Mahmudxoʻja Behbudiy nega bu mavzuga murojaat qildi? Ma’lumki, bu davrda hukmron doiralar tomonidan mahalliy aholini «sart» deb atash keng tarqalgan edi. Turkiston ahli oʻzaro muomala-munosabatda bu soʻzni mutlaqo qoʻllamagan va ushbu iborani oʻzlariga etnik nom tarzida qabul qilmagan. Shu bois ham Behbudiy «sart» soʻzi qoʻllanishiga qat’iy ravishda qarshi boʻlgan. Bu soʻzning ishlatilishi nooʻrin ekanini isbotlash uchun jiddiy tadqiqotlar zarurligini oʻz davrida anglagan va shu bois asarlarida xalq tarixiga, odamlarning xotiralariga murojaat qilgan. Qolaversa, u «Tarjimon» muharriri Ismoil Gasprinskiyning mazkur masala boʻyicha oʻz gazetasida va «Turkestanskiy kurer»da maqola e’lon qilish bilan boshlagan tashabbusini davom ettirdi. Darhaqiqat, oʻsha davrda ushbu muammo Turkiston uchun shunchaki oʻtkinchi masala emas edi. Ahmad Zaki Validiy ham ishtirok etgan bu munozaralar «Oina» jurnali sahifalarida yoritilgan. Oʻzining muhim ilmiy-amaliy ahamiyatiga ega boʻlgan maqolasini jurnalning uch sonida e’lon qilar ekan, Behbudiy olimlar, yoshlar, barcha ziyolilarni, oxir-oqibat bu borada uzil-kesil bir toʻxtamga kelish uchun bahsni davom ettirishga chaqiradi. U birinchi navbatda, turkistonliklarning oʻzlarini qanday nom bilan atagani va qoʻshni mamlakatlar aholisining bu masalaga munosabatini oydinlashtiradi. Muallifning yozishicha, Turkistonning gʻarbida yashovchi turkmanlar turkistonliklarni tojiklar, turkiy tilda gaplashadigan Balx, Badaxshon va Chahor aholisi esa oʻzbeklar deb yuritadi. Afgʻonistonning tojik va oʻzbek tillarida gaplashadigan aholisi turkistonliklarni oʻzbeklar va tojiklar sifatida tilga oladi. Shuning barobarida, ushbu mintaqalarda yashovchi biror kishi «sart» soʻzi qanday ma’no anglatishini bilmaydi. Kavkaz, Eron, Hindiston xalqlarida ham «sart» soʻzi ma’lum emas, ular Turkiston aholisini oʻzbeklar va tojiklar deb biladi. Faqat qozoqlar va tatarlarning muayyan qismigina turkistonliklarni «sartlar» deb ataydi. Ma’lum boʻlishicha, ular qozoq boʻlmaganlarning barchasini «sart» deydi. Behbudiyning: «Na uchun sart dersan?» — degan savoliga ular: «Bizning choʻlimiz sirtida oʻtirgani uchun sart dermiz. Sirdaryoni bir zamonlar Yaksart deganlar. Daryoning arjogʻida oʻtirganlarni biz «sart» deganmiz», — deb javob beradi. Lekin Behbudiyning soʻzlariga qaraganda, Turkistonning barchaga ma’lum 92 urugʻ va qabilalari orasida «sart» degan urugʻ uchramaydi. Muallif bu jihatdan Samarqand shahri va viloyatini batafsil tekshiradi va quyidagi xulosaga keladi: «Samarqand viloyatinda totor, mangʻit, moʻgʻul, qangʻli, nayman, qozoq, doʻrmon, qirq, oʻzbek, saroy, olchin, bahrin, yuz, turk, barlos nomli qishloqlar koʻp. Xulosa, turk-oʻzbeklarning har bir urugʻi nomi bilan ataluvchi qishloqlar nihoyatda koʻpdur. Ammo majhul «sart» ismi berilgan bir-da qishloq yoʻq... Samarqand sinjoqining sharqiy, janubiy va gʻarbiy qismindagi xalqi aksari turkiy soʻylaydurlar va ular xalqini «tojik» ataydur. Hech vaj ila va bu birgina ulus u shahar xalqini «sart» demas». Faqat Samarqandning gʻarbiy qismida, Chashmon volostida tojiklarning 24 urugʻi yashaydigan «qayirma qozoq» degan kichkina qishloq boʻlib, u yerdagi qozoqlarning bir qismi shahar aholisini «sart» deb ataydi. Adib Xolidning jadidlar aholining kelib chiqishini aniqlashda rus sharqshunoslari, etnograflari va chinovniklaridan qolishmagan izlanishlar olib borgani haqidagi fikri toʻgʻri, albatta. Lekin uning «mahalliy aholi oʻzining kelib chiqishini qanday izohlashiga hech kim alohida e’tibor qaratmagan» degan xulosasiga qoʻshilib boʻlmaydi. Behbudiyning aholi orasida oʻtkazgan soʻrovlari buning dalilidir. Qolaversa, sharqshunoslar va etnograflar ham bevosita manbalarni oʻrganish asnosida aholi bilan doimiy muloqotda boʻlib, tadqiqotlar olib borishga harakat qilgan. Jumladan, M.V.Nalivkin, N.A.Mayev, A.Shishova, N.P.Ostroumov, N.G.Malitskiy va boshqalarning tadqiqotlari ushbu fikrni tasdiqlaydi. Ularning xulosalaridan mustamlaka hokimiyati aholini klassifikatsiyalashda qay darajada foydalangani esa boshqa masala. Behbudiyning maqolasidan ancha avval Turkiston matbuotida «sart» atamasi borasida Sherali Lapin va V.V.Bartold oʻrtasida tortishuvlar boʻlgan. Fikrimizcha, Behbudiy mazkur munozaradan xabardor boʻlmagan. Aks holda, u oʻz fikrlarini isbotlashda Sh.Lapinning fikrlariga tayangan boʻlar edi. Mahalliy aholi vakili boʻlgan Sh.Lapin 90-yillarning oxiridayoq «sart nomli xalq va sart tili mavjud emas»ligi, bu nom oʻzbek va tojiklarga kamsituvchi laqab sifatida berilganini ta’kidlagan edi. Oʻz navbatida, bunday qarashga qarshi boʻlgan V.V.Bartold tarixga murojaat etgani holda N.P.Ostroumov qarashlarini qoʻllab-quvvatlab, mazkur atamani etnografik lugʻatdan olib tashlashga hech qanday asos yoʻq deb yozgan. Bunga javob tarzida Sh.Lapin oʻzining «Turkestanskiye vedomosti» gazetasida chop etgan maqolasida yana bir bor «sart» atamasi hech qanday etnik ahamiyat kasb etmasligi va aksincha, kamsituvchi «laqab» ekanini takrorlab oʻtadi. Fikrimizcha, yuqoridagi ikkala talqin zamirida ham haqiqat mavjud. Tarixiy manbalarga asoslangan V.V.Bartold mazkur atama uzoq tarixiy ildizga ega deb ta’kidlaganida haq edi. Keyinchalik, chor mustamlakasi davrida «sart» atamasi butunlay boshqa ma’no kasb etganini hisobga oladigan boʻlsak, Sh.Lapinning qarashlarini ham tushunish mumkin. Shuni unutmaslik kerakki, Sh.Lapin demokratik kayfiyatdagi ziyolilardan boʻlib, chor hukumatining oʻlkadagi mustamlaka siyosatiga tanqidiy nuqtai nazar bilan qarar edi. Behbudiyning maqolasidan ikki yil avval «Turkestanskiye vedomosti» gazetasida qoʻqonlik Muhammad Amin Muhammadjonov xati chop etildi. Bu xatda «Ma’lum boʻlsinki, «sart» atamasi hech qanday millatning nomi emasdir, bu nom bizga ruslar tomonidan berilgan va hech qanday asosga ega emasdir» — kabi fikrlar keltirilgan holda, mazkur nomni «turk» atamasiga almashtirish taklif etilgan edi. Behbudiyning keng koʻlamdagi etnografik tadqiqotlari — oʻtkazgan barcha soʻrovlari va suhbatlari ham «sart» soʻzining faqat ruslar, qozoqlar va tatarlarning kichik bir qismi tomonidan qoʻllanilgani haqidagi xulosaga olib kelgan. U yozadiki; «Roqimi huruf 20 sanadan ziyoda bir muddat Samarqand atrofindagi qishloqlar xalqini marja’i boʻlgan dor ul-qazo va ba’zan vaz’i xiroj ishlarinda mashgʻul boʻlub, har nav xalq ila soʻylashganmen. Har vaqt totor va qozoq urugʻiga mansub kishilardan shahar xalqini «sart» atalganini mushohada etdim. Bu ikki urugʻ ila ruslardan boshqa na Turkiston, Eron va na Kavkaz, na arab va na hindiy va xitoylarning Turkiston xalqini va yo tojiklarni «sart» ataganini eshitmadim». Mahmudxoʻja Behbudiy Turkistonning turli burchaklarida 60dan 100 yoshgacha boʻlgan keksa kishilar bilan suhbatlar oʻtkazadi va koʻplab urugʻlar bilan bogʻliq etnik nomlarni tahlil qilib, oʻz maqolasida keltiradi. Lekin uning yozishicha, keksa kishilarning birortasi «sart» soʻzini bilmas, eshitmagan ham edi. «Sart» soʻziga oʻzbek, tojik va boshqa xalqlarning oʻzlari qanday munosabatda boʻlganiga qiziqqan Behbudiy ularning oʻzlari bu nomni haqorat deb bilgani haqidagi xulosaga kelgan. «Agar matbuotdan bexabar turkistonlik oʻzbek, tojik yo arabga «sart!» deb xitob qilinsa, oʻzlariga or deb biladilar. Albatta, bir kishini ota-onasi bergan ismi boʻlib va oni mansub qabila va urugʻi boʻlib turub, oni boshqa bir ism ila chaqirib va noma’lum va yo ma’lum qabila ismini taqilsa, oning xushlanmasigʻa... haqqi boʻlsa kerak», deb yozadi. Mahmudxoʻja Behbudiy nafaqat omma orasidagi qarashlarni, balki bu mavzuga taalluqli qator maqolalarni sinchiklab oʻrgangan. Jumladan, u «Oina» jurnalining 1914 yil 25-sonida N.P.Ostroumovning «Sartlar. Etnografik ma’lumotlar», H.Vamberining «Oʻrta Osiyo boʻylab sayohat», Lagofetning «Buxoro xonligi», Gayerning «Turkiston sayohatnomasi» asarlari tadqiqi va tahliliga bagʻishlangan maqolasining davomini e’lon qiladi. Behbudiy N.P.Ostroumovning kitobiga tanqidiy munosabat bildirib, unda bir-biriga qarama-qarshi boʻlgan ziddiyatli fikrlar borligini, muallif sartlar oʻzi kim ekanini aniqlab koʻrsata olmaganini ta’kidlaydi. Alloma oʻzbek va tojiklarning «sart» deb atalishiga shubha bilan qaragan Gayerning mulohazalarini qoʻllab-quvvatlaydi. Keyinchalik «sart» atamasining odamlar tilidan tushib, unut boʻlib ketgani ham Mahmudxoʻja Behbudiy haq boʻlgani isbotidir. Tabiiyki, bu borada boshqacha qarashlar ham boʻlgan. Jumladan, «Sadoi Fargʻona» gazetasining 1914 yil 30-sonida «Sart soʻzi ma’lumdir» sarlavhali maqola e’lon qilinadi. Maqola muallifi Abdullabek rivoyat va afsonalarga asoslanib, «sart» soʻzi «masjidlik va madrasalik», «ozoda va madaniy» ma’nolarini beruvchi soʻz ekani va bu nom bilan faxrlanish lozimligini dalillashga urinadi. Oʻz navbatida «Oina» jurnalida bunga javoban «Sart soʻzi ma’lum boʻlmadi» degan maqola chiqqan. Imzosiz e’lon qilinganiga qaramay, ifoda usuli va yuqori saviyasiga koʻra, maqola muallifi aynan Behbudiy ekani sezilib turadi. Nima boʻlganda ham, quyidagi ajoyib fikr Behbudiydan boshqa biror kishiga tegishli boʻlmasa kerak: ilmiy jihatdan jiddiy dalil-isbotlarsiz biror narsani qat’iy ta’kidlash mumkin emas va «noma’lum bir rivoyat ila ulugʻ masala tarixini hal etmoqlikni esa tarix haqinda jinoyat sanaydurlar». «Sart» atamasi qadimgi davrlarga oid manbalarda ham uchraydi. Biz unga hatto XV asrda yashagan Alisher Navoiy asarlarida ham duch kelamiz. Ammo bu oʻrinda soʻz XX asr boshlari haqida boryapti. Mustamlakachilar tomonidan keng qoʻllangan bu soʻz «qaramlik», «tob’elik» ma’nosini anglatib, aholida nafrat tuygʻusini uygʻotgan. Turkiston Rossiya tomonidan bosib olinganidan keyin bu soʻz aholining rus qismi yoki uning ma’muriyati uchun belgilangan joylarga mahalliy aholining borishini taqiqlovchi e’lonlarda ham tez-tez koʻrinib turgan. Qolaversa, bu davrda «sart» soʻzi bilan bir qatorda, taniqli etnograf Mikluxo Maklay tomonidan muomalaga kiritilgan, mahalliy aholi uchun haqoratli boʻlgan «tuzemets» soʻzi ham qoʻllangan. Bu soʻz lugʻaviy ma’nosiga koʻra, «begona tuproqda yashovchi» degan ma’noni bildirsa-da, mustamlaka ma’muriyati uni kamsitish ma’nosida qoʻllagan. Adib Xolid haqli ravishda ta’kidlaganidek, XIX asrda «sart» atamasi etnonim emas, balki etnik kelib chiqishi va tilidan qat’iy nazar Oʻrta Osiyoning ayrim viloyatlari oʻtroq aholisiga nisbatan ishlatilgan termin boʻlgan. Oʻrta Osiyo taraqqiyparvarlarining turkiy xalqlar birlashuviga oid gʻoyasi yangi boʻlmay u oʻlka chegaralaridan tashqariga ham yoyilgan edi. Bizningcha, bunda Rossiya, jumladan tatar jadidchiligining ta’siri kuchli edi. Oʻz navbatida, Turkistondagi milliy harakatga Sharqda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar — Erondagi konstitutsiyaviy harakat (1905-1911), Hindistondagi mustamlakachilikka qarshi chiqishlar (1905-1908), Turkiya inqilobi kabi hodisalar muayyan ta’sir koʻrsatgan. Lekin turkistonlik jadidlar bu gʻoyalarni mexanik ravishda qabul qilmagan. Balki milliy turmush tarzimizga muvofiq ayrim ijobiy tomonlarinigina oʻzlashtirgan. Oʻz navbatida, aytish kerakki, ular hech qachon umumturkiy yoki umumislomiy davlat qurishni oʻz oldilariga maqsad qilib qoʻymagan. Jadidlar tomonidan ilgari surilgan birlashish shiori ma’naviy-axloqiy xarakterga ega boʻlib, chor mustabid hokimiyatiga qarshi yoʻnaltirilgan va mustamlakachilikka qarshi kurash mazmunida boʻlgan.

Muallif: Dilorom Alimova