Choʻqqida qolgan o... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov]

Hokimiyat Va Ma’Naviyat Yoki Podshohlar, Xonlar, Qirollar, Prezidentlar Faoliyatiga Bir Nazar
Mamlakatni birlashtirib, jipslashtirib, ichki va tashqi siyosatini boshqarib, madaniyatni asrab va rivojlantirib, davlat qudratini oshirib va ayni chogʻda boshqaruv jilovini qoʻlda mahkam tutib turish nihoyatda murakkab va mas’uliyatli vazifadir. Bu vazifani bajarish har handay hukmdorning ham qoʻlidan kelavermaydi.Chingiz Aytmatov
Faqat savob ishlargina emas,
Balki insoniy gunohlar ham esdan chiqarilmasligi kerak.Muxtor Shoxonov
Shoxonov. Yetmish yil mobaynida ikki yuzu ellik million xalqni yagona kommunistik mafkura ostida birlashtirib turgan Sovet Ittifoqi xuddi loy gupchakka oʻrnatilgan ulkan gʻildirak misoli oʻz ogʻirligini koʻtara olmasdan qulab tushdi.
Aytmatov. Shu bois bugun bizning oldimizda yangi vazifalar turibdi. Sobiq SSSR vayronalari oʻrnida Markaziy Osiyoda paydo boʻlgan mustaqil respublikalarning oʻzaro aloqalari qaysi yoʻnalishlarda rivojlanib borishi kerak? Yangi hokimiyat va demokratiyaning chegarasi qanday boʻladi?
Shoxonov. Ilgari markazdan oziqlanadigan va bir-birlariga «ogʻalarcha» yordam koʻrsatadigan sobiq Ittifoq respublikalari mustaqillikni qoʻlga kiritgach, iqtisodiy inqiroz iskanjasiga tushib qoldilar. Taqsimot va ta’minotning markazlashgan tizimi butunlay izdan chiqib ketdi, har bir mustaqil davlat oʻz imkoniyatlari darajasida hayot kechira boshladi. Afsuski, imkoniyatlar ham allaqachon safdan chiqib qolgan ekan. Tez orada talab va ehtiyoj oʻrtasida oʻtaketgan qarama-qarshilik roʻy berdi. Oddiy misol keltiraman. Kundalik turmushda ishlatiladigan mashinaning bitta murvati Oʻzbekistonda, ikkinchisi Ukrainada, uchinchisi Belorusda, toʻrtinchisi Rossiyada tayyorlanar ekan. Aytaylik, Qozogʻiston tuprogʻida Mendeleev jadvalidagi barcha unsurlar bor. Shunga qaramasdan, oʻsha unsurlarni qayta ishlab, tayyor mahsulot chiqaradigan korxonalar nima uchundir boshqa respublikalarda qurilgan edi.
Buni qanday tushunmoq kerak. Juda oddiy. Avval-boshdan uzoqni koʻzlagan siyosiy hisob-kitob qilingan: agar birorta respublika birdan mustaqil boʻlishni xohlab qolsa, bu xohish hech qachon amalga oshmasligi lozim edi. Biroq, vaqti-soati yetgach, oʻsha aloqalar uzilib ketdi. Xuddi inson tanasidagi qon tomirlari qirqib tashlanganday boʻldi. Natijada har bir mustaqil davlat misli koʻrilmagan qiyinchiliklarni boshidan kechirayotir. Mana shunday sharoitda bugun respublikalar birgalikda inqirozdan qutilib chiqish imkoniyatlarini qidirishyapti.
Aytmatov. Cherchill toʻgʻri aytgan ekan, demokratiya qanchalik yomon boʻlsa ham, insoniyat hozircha bundan yaxshirogʻini oʻylab topgani yuq! Juda gʻalati hol.
Iqtisodiy munosabatlar oʻzgarishi barobarida bizning ma’naviy boyligimiz ham puturdan keta boshladi. Yashirib nima qildik, sovet hokimiyati yillarida san’at, adabiyotning har qanday turi partiya tashviqotining quroliga aylanib qolardi. Doimo bedor boʻlgan senzura madaniyatni «sotsialistik realizm» qoliplarida saqlab turishga urinsa-da, lekin davlat nashriyotlari juda katta ishlarni amalga oshirardi, uzluksiz ravishda va oʻz vaqtida sifatli bosma mahsulotlar chiqarardi. Siyosiy homiylikdan mahrum etilgach, davlat ilgarigidek nashriyotlarni, gazeta-jurnallarni moliyaviy jihatdan ta’minlamay qoʻydi.
Bozor iqtisodi munosabatlarining mana shunday ayovsiz qonunlari bor.
Oʻz mehnating bilan oʻzingni ta’minlay olmasang, tijorat akulasiga yem boʻlasan. Shu bois kitob doʻkonlarini, peshtaxtalarni, bozorlarni yaramas oldi-qochdi asarlar egallab yotibdi. Zoʻravonlik, qotillik, talonchilik ruhi bilan sugʻorilgan bu asarlar, aslida, jinoyatchilikni takomillashtirish boʻyicha oʻziga xos qoʻllanma vazifasini bajarayapti.
Bunday axloqsizlik uchun kim javob beradi? Javob berish ham, javobgarni topish ham juda mushkul. Chunki, biz mamlakatni demokratik taraqqiyot yoʻlidan boshqarib bormoqchimiz.
Mayli, shunday boʻlsin. Biroq, bizning jamiyatimizda birtalay demokratik erkinliklar notoʻgʻri talqin qilinyapti. Bemaza qovunning urugʻidek urchib ketgan arzon-garov adabiyotlar yosh avlodni shubhali an’analarga oʻrgatayotgan boʻlsa, biz bunga qachongacha befarq qarab oʻtiramiz? Kelajak avlod oldida oʻtish davrining qiyinchiliklari shunaqa boʻlar ekan deb, oʻzimizni oqlaymizmi?
Shoxonov. E’tibor berdingizmi, biz milliy ta’lim-tarbiya tizimini bartaraf etishimiz bilan jamoatchilikning ruhiyatida salbiy oʻzgarish roʻy berdi?
Ilgari yoshlar yangi oʻqigan kitoblari bilan maqtanishardi. Hozir esa besh soʻm yoki tangani qanday qilib oʻnga aylantirgani toʻgʻrisida bir-birlariga maqtanadilar va bu hol hech kimni hayron qoldirmaydi.
Nachora, zamon oʻz hukmini oʻtkazadi. Hammasiga faqat yoshlar aybdor emas. Biroq, insonni inson qiladigan ma’naviy boylik oʻz ahamiyatiga koʻra, oʻninchi, oʻn beshinchi, hatto yigirmanchi oʻringa tushib qoldiki, bu hol kishiga alam qiladi.
Bir hamyon pulni ma’naviy boylikdan ustun qoʻyadigan jamiyatning kelajagi zabundir.
Yaqinda qiziq bir voqeani gapirib berishdi. Endi yigirma besh yoshga toʻlgan tijoratchi yigit tugʻilgan kunini nishonlabdi. Mayli, puli koʻp boʻlsa, nishonlayversin. Lekin, u yigirma besh qavatli «Qozogʻiston» mehmonxonasining tomiga yarim kechada zambarak chiqartirib, oʻzining sharafiga yigirma besh marta «salyut» ottiribdi! Bu paytda Olmaota ahli shirin uyquda ekan...
Aytmatov. Hamma balo shundaki, dastlab, demokratiyani biz boshboshdoqlik deb tushundik. Boʻlmasamchi, har kim oʻziga xon, oʻziga bek, har kim koʻngli tusagan ishni qiladi. Koʻngul esa nimalarni tusamaydi?! Xoʻsh, koʻzimizni qoplagan yogʻni artib, mundoq qarasak... nimalarni koʻrdik? Yoʻq, birinchi navbatda demokratiya — qattiq tartib-intizom. U oʻziga xos mezonlarga, chek-chegaraga ega boʻlishi kerak.
Sodda bir misol. Oila — davlatning mitti koʻrinishi, birlamchi boʻgʻini. Unda ham boshliq boʻladi, oʻrinbosar boʻladi, oddiy ijrochilar boʻladi. Agar demokratiyani pesh qilib, kelin oʻz qaynonasiga gap qaytarsa, oʻgʻil esa oʻz onasiga oʻshqiraversa?! Madaniyatdan, ma’naviyatdan mosuvo boʻlgan, tinch-totuvlik oʻrniga nifoq va musibat keltiradigan bunday «demokratiya» kimga kerak?!
«Shod-xurramlik bilan gʻam-gʻussaning orasi bir qadam», degan edi imperatorlik toj-taxtidan va hokimiyatdan mahrum etilib, soʻnggi kunlarini yashash uchun Muqaddas Yelena oroliga surgun qilingan Napoleon Bonapart. U alam bilan shunday deydi. Juda koʻp tarixiy voqealar guvohlik beradiki, akl-idrok bilan harakat qilish lozim, qoʻlga kiritilgan yutuqlar asrab qolinishi darkor. Aks holda, demokratiya bilan boshboshdoqlikning orasi bir qadam, xolos.
Bugun biz poklanish va uygʻonish yoʻlini tanladik. Xoʻsh, qayoqqa ketyapmiz, qayerga borishimiz mumkin? Bu narsani aniq bilishimiz lozim. Aflotun bunday deb yozgan edi: «Mutaassiblik qandaydir begona tuzumda emas, aynan demokratiya davrida vujudga keladi: boshqacha aytganda, cheksiz ozodlik oqibatida eng dahshatli, eng shafqatsiz qullik paydo boʻladi. Demokratiya pinhoniy kasallikni qoʻzitadi. Menimcha, takasaltang va isrofgarchilikka moyil ayrim toifadagi kishilarning paydo boʻlishi kasallikning ilk nishonasidir. Ilgari biz ulardan pilik oʻrnida foydalanardik. Endi achimsiq tutun buruqsitib yotgan oʻsha piliklar nutq soʻzlaydilar, faoliyat koʻrsatadilar. Boshqalar esa minbarga yaqinroq joyga surilib oʻtirmoqchi boʻladilar, mingʻirlaydilar va boshqacha fikr bildirmoqchi boʻlgan odamga yoʻl bermaydilar. Oxir oqibat boʻhtonchilar tomonidan aldanganini payqab qolgan xalq yovuzlashib ketgani uchun emas, balki koʻr-koʻrona ravishda ularni oʻldirmoqqa shaylanadiyu piliklar haqiqatan davlat tarafdori boʻlib oladilar... Demak, shundan ham koʻrinib turibdiki, agar mutaassib paydo boʻlsa, u aynan mana shu zamindan oʻsib chiqadi, ya’ni u xalqning gumashtasi boʻladi... Favqulodda itoatgoʻy olomon oʻz qoʻlida ekanini bilgan mutaassib qabiladoshlarining qonini toʻkishdan oʻzini tiya oladimi? Aksincha, adolatsiz ayblar bilan odamlarni sud qiladi va birovning jonini olib, oʻzini murdor qilib qoʻyadi. Odamlarni quvgʻin qilib, dahshatli usulda qatl etishga hukm chiqarib, ayni chogʻda qarzlarni bekor qilish va yerni qayta taqsimlash toʻgʻrisida shirin va’dalar beradi. Uning birinchi vazifasi — fuqaroni doimo qandaydir urushga jalb etib turishdan iborat boʻladi. Shunday qilsa: xalq bitta yoʻlboshchiga muxtojlik sezadi. Agar kimdir mustaqil fikr bildirganini yoki hokimiyatdan norozi ekanini payqab qolsa, unday kishini dushmanga sotildi degan bahonada darhol yoʻqotadi. Mutaassib ularning hammasini mahv etishi lozim. Oxirida qoʻlidan biror ish keladigan doʻstlaridan ham, dushmanlaridan ham hech kim tirik qolmaydi. U ich-ichidan yomon koʻradigan razil olomon bilan ogʻiz-burun oʻpishib yashashga yoki hayot bilan vidolashishga mahkum etilgan. Zevs nomi bilan qasam ichib aytamanki, xalq baribir qanday maxluqni dunyoga keltirganini, uni opichlab voyaga yetkazganini anglab yetadi».
Tan olmoq lozim, bunday ogohlantirish ortiqchalik qilmaydi.
Shoxonov. Sizningcha, hokimiyat bilan demokratiyaning oʻxshash va farqli jihatlari nimalardan iborat?
Aytmatov. Obrazli tilda aytganda, xokimiyat — bu boltaning tigʻi, demokratiya — boltaning sopi. Lekin, hech qachon unutmaslik kerakki, bolta sopini xalq oʻzining qudratli qoʻllarida ushlab turadi. Shu bois boyagi ikki tushunchaga bir-biridan ajralgan holda qaramaslik lozim.
Oʻzim guvoh boʻlgan bir voqeani gapirib bermoqchiman.
Bir oqshom Shirin qizim bunday deb qoldi:
— Dada, avtobusda kelayotib hamyonimni yoʻqotib qoʻydim. Iltimos, jahlingiz chiqmasin.
Men uni oz-moz pulini yoʻqotgani uchun koyimadim. Balki, ehtiyotsizligi uchun, asosiysi — oʻquvchilik guvohnomasini yoʻqotgani uchun unga tanbeh berdim. Endi oʻsha guvohnomani qaytadan rasmiylashtirish kerak edi. Oradan ikki-uch kun oʻtib, elchixonamizda telefon jiringladi. Lyuksemburg politsiyasidan bezovta qilishayotgan ekan. Trubkani olayotib: «Politsiyaning menda nima ishi bor ekan?» deb hayron boʻddim.
— Qizingiz hamyonini yoʻqotib qoʻygan ekan. Topib olgan odam uni bizga keltirib berdi. Hamyonni olib ketishingiz kerak, — dedi politsiyachi.
Politsiya mahkamasiga Shirinning oʻzini joʻnatdim. Hamyonni topib olgan odam pulni choʻntagiga urib, faqat hujjatni qoldirgan boʻlsa kerak deb oʻyladim. Qizim qaytib kelgan zahoti:
— Xoʻsh, hammasi joyidami? — deb soʻradim.
— Pul ham, hujjat ham joyida, — deb javob berdi u.
Rostini aysam, hayron qoddim. Ayni paytda nihoyatda xursand boʻldim. Har bir inson jamiyat oldidagi mas’uliyatini xuddi shunday his etmogʻi lozim.
Shubhasizki, hamyonni topib olgan odam uni politsiyaga eltib bermasdan, choʻntagiga solib qoʻyganda ham birov oʻgʻrilikda ayblay olmasdi. Aslini olganda, hokimiyat tomonidan shakllantirilgan bunday halollik, mas’uliyat — demokratiyaning hayotdagi koʻrinishi. Agar mana shu tizimning birorta murvati buzilsa, darhol boshqa boʻgʻinlarga oʻz ta’sirini koʻrsatadi. Ana shu ma’noda bizning jamiyatimizda hali pishiq-puxta hokimiyat ham, haqiqiy demokratiya ham oʻrnatilmagan koʻrinadi. Chunki, yoʻqotilgan narsani egasiga qaytarish nari tursin, hatto qoʻlingdagi narsani oʻmarib ketishlari hech gap emas.
Masalan, bundan soʻng qizim odamlar oʻziga nisbatan mehr-oqibat koʻrsatganini koʻrgani uchun yaxshilikka yaxshilik bilan javob qaytarishga harakat qiladi. Oʻzini ham, bolalarini ham shu ruhda tarbiyalaydi. Eng asosiy narsani aniq bilmoq lozim: demokratiya — bu Gʻarb san’atida paydo boʻlgan yengil-elpi oqimlarga koʻr-koʻrona taqlid qilish kerak degani emas; milliy an’analarimizga, urf-odatlarimizga yot boʻlgan unsurlarni turmush tarzimizga olib kirish degani ham emas; bir qator musulmon mamlakatlarida hukmronlik qilayotgan har xil mutaassiblik gʻoyalariga koʻr-koʻrona taqlid qilish degan emas. Demokratiya — bu oʻzgarmas qonun va yaxshi fazilat.
Shoxonov. Xalq iqtisodiy va ma’naviy qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan boʻlsa-da, lekin asta-sekin yangi ijtimoiy munosabatlarning jiddiy qonunlarini oʻrganib boryapti. Markaziy Osiyo respublikalari oʻtish davrining murakkab bosqichidan soʻng Gʻarbga xos taraqqiyot yoʻlini tanlaydimi yoki Sharq mamlakatlariga oʻxshash yoʻldan ketadimi? Ehtimol, oʻziga xosligini saqlagan holda qandaydir boshqacha yoʻl tanlanar?
Bugun bizning oldimizda mana shunday savollar koʻndalang boʻlib turibdi.
Aytmatov. Demokratiya uchun hamma birdek javobgardir. Uning yukini prezidentdan tortib to jamiyatning har bir fuqarosi oʻz yelkasida koʻtarib yurishi lozim. Xom xayollardan tezroq qutilish kerak. Demokratiya yoʻlini tanlaganimiz uchun osmondan oltin yogʻishini kutib oʻtirmaylik.
Ideal jamiyat qurishimizgacha hali uzoq. Bu gʻoyani aql-idrok va qalb bilan his etmoq lozim. Qachonki, hokimiyat mavjud imkoniyatlardan faqat oʻz manfaati yoʻlida emas, balki xalq manfaatlari yoʻlida ham foydalansa, shundagina demokratiya meva beradi. Shuning uchun, menimcha, hozir javobgarlik tuygʻusi totalitar tuzum davridagiga nisbatan nihoyatda yuqori boʻlishi kerak.
Ba’zan kaminaga shunday tuyuladiki, oʻzlarini demokrat deb ataydigan ayrim kimsalar faqat oʻsha soʻzning jarangdor tovushiga mahliyo boʻladilar, xolos. Mohiyatni esa yaxshi tushunmaydilar.
Shoxonov. Toʻgʻri aytasiz, Chike, biz hali demokratiyaga koʻp yoʻl bosib yetishimiz kerak. Uning nima ekanini hech kim bilmaydi.
Aytmatov. Nega hech kim bilmas ekan? Masalan, eramizdan avvalgi V asrda yashagan Perikl juda yaxshi bilgan. Uning xalq yigʻilishida soʻzlagan mashhur nutqiga e’tibor berish kerak. Marhamat.
«Bizning davlat tuzumimiz birovlarning muassasalariga taqlid emas. Balki, oʻzimiz boshqalar uchun namuna boʻlishimiz mumkin. Bu tuzum demokratiya deb ataladi. Chunki, ozchilikning emas, koʻpchilikning manfaatlariga asoslanadi. Xususiy manfaatlar uchun qonunlarimiz hammaga bir xil huquq beradi. Masalaning siyosiy ahamiyatiga kelsak, kimdir qandaydir partiya qoʻllab-quvvatlayotgani tufayli ustunlikka ega boʻlmaydi, balki har kim oʻzining shijoatiga mos boʻlgan oʻrinni egallaydi. Kambagʻalning past darajasi uni davlatga xizmat qilish imkoniyatidan mahrum etmaydi.
Biz erkin siyosiy hayot quchogʻida yashayapmiz. Kundalik turmushda bir-birimizga ishonchsizlik bildirmaymiz; agar kimdir oʻzi istagan tartibda harakat qilsa, biz bundan dargʻazab boʻlmaymiz. Jamoat ishlarida biz eng avvalo qoʻrqqanimiz uchun qonunbuzarlikka yoʻl quymaymiz.
Hosilni yigʻishtirib olganimizdan soʻng har yili musobaqalar, qurbonlik bayramlari uyushtiramiz, tinch-totuv yashaymiz, gʻam-gʻussa nimaligini bilmaymiz. Jonimiz huzur qiladi.
Bundan tashqari, mamlakatimiz bepoyon boʻlgani uchun bizga har tomondan turli noz-ne’matlar oqib kelaveradi; biz oʻzimizning boyliklarimizdan ham, boshqa xalqlar ishlab chiqargan mahsulotlardan ham barobar foydalanish imkoniyatiga ega boʻlamiz.
Biz tantiqlik qilmasdan goʻzallikni, injiqlik qilmasdan donolikni sevamiz. Biz maqtanib yurish uchun emas, balki faoliyat koʻrsatish uchun boylikdan foydalanamiz. Qolaversa, kambagʻalligimizga iqror boʻlishdan uyalmaymiz. Aksincha, mehnat qilib kambagʻallikdan qutilib ketmaganlar uyatli boʻladilar. Bitta shaxs oilasiga gʻamxoʻrlik koʻrsatishi va ayni chogʻda davlat ishlari bilan mashgʻul boʻlishi mumkin. Davlat ishlaridan boʻyin tovlaydigan odamni manmansiragan, kallavaram deb hisoblaymiz.
Biz oʻz faoliyatimizga oʻzimiz baho beramiz. Ayni chogʻda tanqidiy gap-soʻzlar bizga halaqit beryapti deb oʻylamaymiz. Bizningcha, kengashmasdan qilingan ish koʻproq zarar keltiradi. Boshqalar esa, aksincha, gʻaflat bosgan kishi jur’atli boʻladi, mulohazakor odam jur’atsiz boʻladi, deb oʻylaydilar.
Iqrormanki, bizning davlatimiz — Yunoniston maktabi. Nazarimda, har bir kishi faoliyatning turli sohalarida shaxsiy qobiliyatini toʻla-toʻkis namoyon qilishi mumkin».
Shoxonov. Hammasi toʻgʻri. Lekin, ayni chogʻda «tili bilan yuradigan» kimsalarning ham kuni tugʻdi! Ular demokratik qiyofaga kirib olishadi-da, prezidentni ham, boshqalarni ham ayovsiz ravishda balchiqqa qorishtirib tashlayveradilar. Ajabki, hech kim ularning mushugini pisht demaydi. Aksincha, kimlar uchundir bunday kimsalar malhamdek yoqadi; kaftlarini bir-biriga ishqalab, qarsak chaladilar.
Nahotki, haqiqiy demokratiya faqat birovning kamchiliklarini, xatolarini topib, «gunohkor»ning ustiga magʻzava toʻkishdangina iborat boʻlsa?
Davlat mustaqilligi va shaxs mustaqilligi bizni qayoqqa eltib tashlaydi? Qanday samaralarni qoʻlga kiritamiz? Qanday yakuniy tajribalarga erishamiz?
Qirgʻizistondagi oxirgi parlament saylovi paytida nimalar roʻy bermadi deysiz! Urugʻ-aymoqlar, guruhbozlar oʻrtasida shafqatsiz kurash boʻlmadimi? Hamma bir ildizdan tarqalganini unutib, ayirmachilik bilan mashgʻul boʻlmadimi? Odamlar bir-birlarini balchiqqa qormadilarmi? Hatto shu darajaga borib yetdiki, deputatlikka nomzod boʻlgan bir kishi saylovchilarga tufli tarqatib chiqdi. Lekin, faqat bir poy tufli ekan!
— Menga ovoz bersangiz, ikkinchi poy tuflini ham beraman! — dedi u. Saylovchilarning muhtojligidan shu yoʻsinda foydalandi.
Nafsilambirini aytganda, boshqa nomzodlar ham undan qolishmadilar: pullarini ayamasdan sarflashdi. Aroq daryo boʻlib oqdi. Kiyim-kechaklar, ayollarning roʻmollari, koʻylaklari behisob tarqatildi. Goʻsht, un, pul «sovgʻa» qilindi. Aytmoqchi, saylovda «etikdoʻz» olgʻirning omadi kelmadi. U parlament a’zosi boʻlol-may qoldi. Saylovning mana shunaqa qiziq tomonlari ham boʻladi!
Afsuski, «etikdoʻz»ga oʻxshagan koʻpgina nomzodlar parlamentga a’zo boʻlib olishdi. Oʻz qadrini bilgan odam kechagina qoʻl berib soʻrashishga ham or qiladigan muttahamlar, birpaslik foyda uchun otasini ham sotib ketishga tayyor turgan «nomzodlar» bugun ertakdagi shahzoda kabi boy-badavlat boʻlib ketishdi. Mulkning umumiy xususiylashtirilishidan eng avval oʻshalar foyda koʻrishdi. Endi oddiy odamlarning taqdiri oʻsha muttahamlarga qaram boʻlib qoldi. Bunday hodisa toʻgʻrisida gapirar ekanmiz, demokratiya bilan tanishuv jarayonida biz birinchi magʻlubiyatga uchraganimizga iqror boʻlmogʻimiz darkor.
Qozoqlar oʻtmishda ikki yuzdan ortiq narsani ta’qiqlab qoʻygandilar. Mana, oʻshalardan ba’zilari.

Oʻzing suv ichadigan quduqqa tupurma!
Nonning ustiga biror narsa qoʻyma va nonni tepmagin!
Tuzni bosma!
Uyga yayov yurib yaqinlashgin!
Yoshi ulugʻ kishilarning yoʻlini kesib oʻtmagin!
Ota-onangga qoʻpollik qilmagin!
Gʻaribni kalaka qilmagin!
Odamga tikilib qaramagin, unga orqangni oʻgirmagin!
Hayvonning boshiga urmagin!
Boʻsh beshikni tebratmagin!
Uyda hushtak chalmagin!
Bosh kiyimni oyoq ostiga tashlamagin!
Marhumning uyidan chiqib, birovnikiga bormagin!
Chumolining va qushlarning uyasini buzmagin!..
Mana shunga oʻxshash ta’qiqlar xalqimizning oʻziga xos milliy tabiatini, madaniyatimizni, adabiyotimizni, tilimizni va e’tiqodimizni koʻz qorachigʻidek avaylab-asrashga xizmat qilardi.
Aslini olganda, yuqoridagi ta’qiqlar milliy mafkura vazifasini bajarardi. Oʻzim guvoh boʻlgan ikkita voqea bir umr yodimda saqlanib qoldi.
Gurjilarning yaxshi bir odati bor. Bu odat avloddan-avlodga oʻtib kelayotir va hozir ham oʻz ahamiyatini yoʻqotgan emas. Qachondir, kimdir qizini kuyovga uzatsa, sepning asosiy qismi — Shota Rustavelining «Arslon terisini yopingan pahlavon» dostoni boʻladi. Hozir ham oʻsha doston mana shunday muhim ahamiyatga ega! Chunki, bu ona zaminni, uning farzandlarining shon-sharafini, jasoratini tarannum etgan buyuk asardir. Shu bois u har bir gurji oilasining bebaho boyligi hisoblanadi. Agar sep orasida «Arslon terisini yopingan pahlavon» boʻlmasa, kelinning ota-onasiga qattiq tanbeh beriladi — sep chala hisoblanadi.
Kanadada koʻhna daraxtlar konkursi oʻtkazilib turiladi. Eng koʻp yashagan daraxt medal bilan mukofotlanadi. Medal daraxtning oʻziga taqib qoʻyiladi. Tabiatga nisbatan bunday mehr-oqibatni koʻrib, beixtiyor inson boʻlib tugʻilganingdan gʻururlanib ketasan.
Boltiqboʻyida har yili uzoq umr koʻrgan daraxtlar qaytatdan roʻyxatga olinadi. Bir safar Estoniyadagi Muxu orolida yogoch supa ustiga toʻnkarib qoʻyilgan qup-quruq, baliqchilarning yarmi chirigan behisob qayiqlarini koʻrib nihoyatda ajablandim. Men buning sababini soʻradim. Shunday javob berdilar:
— Bu qayiqlar yuz yildan ikki yuz yilgacha umr koʻrgan. Oʻz vaqtida bu qayiqlar bizning bobolarimizga beminnat xizmat qilgan; oshiq-ma’shuqlarning uchrashuviga guvoh boʻlgan, bolalarning voyaga yetkazishda yordam bergan, oʻz xalqiga sadoqat bilan koʻmaklashgan. Bobolarimiz bu qayiklardan faqat yaxshilik koʻrganlar. Bularni unutib boʻlmaydi.
Xalq ota-bobolarining xotirasini muqaddas saqlasa, oʻtgan-ketganlarni mamnuniyat bilan yodga olsa, qanday yaxshi!
Aytmatov. Har xil tilda soʻzlashsa ham, har xil dinga e’tiqod qoʻygan boʻlsa ham insoniyat umumiy tutumlarni, asoslarni koʻp asrlar davomida salmoqlab, tanlab oldi. Shunday emasmi? Xudoga beadad shukrlar boʻlsinkim, xuddi shunday! Agar kimdir orziqib kutilgan ozodlikni qoʻlga kiritgach, boshqalarga namuna qilib koʻrsatish uchun axloqsizlikni, bachkanalikni targʻib qila boshlasa nima boʻlardi?
1993 yili menga Berlindagi xalqaro kinofestivalda jyuri a’zosi boʻlib qatnashishni taklif qildilar. Festivalda butun dunyodan — Amerikadan, Ispaniyadan, Angliyadan kelgan kino va adabiyot namoyandalari ishtirok etdilar. Sobiq Sovet Ittifoqidan kaminani taklif etdilar.
Jyuri a’zolarining fikrlari, qarashlari xilma-xil va qiziqarli edi. Boshqalarga ham foydali boʻlsa kerak degan umidda umumiy ishga qoʻshilib ketdim. Bizning vazifamiz — festivalga tavsiya etilgan filmlarni tahlil qilishdan va baholashdan iborat edi. Biror filmning yutugʻini qayd etishdan tashqari, kamchiligini ham koʻrsatib berishimiz lozim. Eng yaxshi yangi kinolar namoyish etildi.
Nihoyat, amerikalik bir rejissyorning kinoasariga navbat keldi. Hali ovoz berish boshlanmasdan burun jyuri a’zolari filmni maqtab, bir ovozdan, shu paytgacha koʻrganlarimizning eng yaxshisi shu, deb ta’kidlay boshladilar. Film syujeti Kuba bilan bogʻliq edi. Dastlab oʻyladimki, yarim yalangʻoch, och-nahor Kubaning fojiali taqdiri namoyish qilinsa kerak. Rostini aysam, tezroq filmni tomosha qilishni istardim. Ma’lum boʻlishicha, filmda koʻtarilgan eng asosiy muammo — amerikalik bachchabozlarning (gomoseksualistlar) oʻz haq-huquqi va erkinligi uchun kurashini koʻrsatishdan iborat ekan. Filmning qisqacha mazmuni bunday: Fidel Kastroga butun qalbi bilan sodiq boʻlgan yoshgina partiya xodimi xizmat yuzasidan vatandoshi bilan uchrashadi. U bachchaboz boʻlib chiqadi. Uning e’tiqodi va maylidan xabar topgan kastrochi-kommunist yangi doʻstidan yuz oʻgirish oʻrniga, aksincha, barcha munosabatlarga sirdosh doʻst tutinadi. Oxir-oqibat oʻzining siyosiy e’tiqodidan ham voz kechib yuboradi.
Muhokama paytida jyurining mendan boshqa barcha a’zolari oʻsha filmni bir ovozdan koʻklarga koʻtarib maqtadilar: «Ajoyib, goʻzal!» deb baholadilar. Men yolgʻizlanib qoldim.
—Sizlarning fikr-mulohazalaringga qoʻshila olmayman. Boz ustiga, bu filmni zararli deb hisoblayman, — dedim oʻrnimdan turib. — Toʻgʻri, inkor etmayman, hayotda shunday voqea bulishi mumkin. Dunyoda nimalar boʻlmaydi deysiz! Lekin, jazavasi tutgan insonning tuban, buzuq qiliqlarini ekranda koʻrsatish, bachchabozni haqiqiy qahramon sifatida talqin etish, uni ilohiylashtirish — millionlab tomoshabinlarning axloqiy buzilishiga sabab boʻladi, odamlarni yomon yoʻlga boshlaydi.
—Hech kim, hatto prezident ham insonning haq-huquqlariga, erkinligiga gʻov boʻlolmaydi!
—Haqiqiy demokratiya shunaqa boʻladi. Qanday qilib Siz demokratiyaga qarshi chiqasiz?
Xullas, jyurining boshqa a’zolari har tomondan menga tashlanib qolishdi.
— Men emas, balki oʻzlaring noraso gʻoyani targʻib qilib, odamlarning or-nomusiga, vijdoniga, insonlik sha’niga zoʻravonlik bilan ta’sir oʻtkazyapsizlar. Biroq, nima boʻlsa ham, ifloslik xech qachon erkinlik timsoli boʻla olmaydi! Shak-shubhasizki, sizlarning axloqsiz qarorlaringga qarshi qoʻyiladigan vosita, yoʻllaringga gʻov boʻladigan kuchlar ham mavjud.
Rostini aysam, men chinakamiga gʻazablanib ketdim. Oʻsha hodisadan soʻng koʻp oʻyladim. Hamma tomonni taroziga solib koʻrdim. Balki, men hayotdan orqada qolayotgandirman? Yangi rusumlarni tushunmayotgan boʻlsam-chi? Lekin, rusum — bu oʻtkinchi, oʻzgaruvchan hodisa-ku! Agar bugun rusum bizni bachchabozlik tomon boshlasa, ertaga qayoqqa ergashtirib ketadi? Oxir-oqibat, oʻsha xunasaning orqasidan yuraversak, biz inson bilan hayvonning farqiga bormay qolamiz-ku! Faqat milliy, xalqona ta’lim-tarbiya bilan ma’naviyat, ichki madaniyat payvand qilinsagina odamlarni har qanday pastkashlikdan, tubanlikdan asrab qolish mumkin. Xuddi sohira kabi asraydi. Agar insonga cheksiz ozodlik berilsa, hatto u axloqdan ham ozod qilinsa, dunyoqarashi va axloqi shakllanib ulgurmagan hozirgi yoshlar asrlar davomida toʻplangan milliy qadriyatlarga tupurib, ananalar va urf-odatlardan yuz oʻgirib, markiz de Sad tarannum etgan tuban, hayvoniy ehtiroslarning quliga aylanib qolmaydilarmi?
Bilmadim, kaminaning qat’iy e’tirozim ta’sir etdimi, har holda, oʻsha filmga Bosh sovrinni bermadilar. Shunga qaramasdan, sovrinli oʻrinlardan biri berildi.
Eng qizigʻi shundaki, keyinchalik oʻsha film Nyu-Yorkdagi kinofestivalga tavsiya qilindi-yu «Oskar»ni oldi!
Ishonchim komilki, tushunchalar soxtasi bilan almashtirilsa, axloq bilan axloqsizlikning farqi qolmasa, qadriyatlar qadrsizlansa, hozirgi taraqqiyotni ich-ichidan kemirayotgan qusurlar yoʻqolmaydi.
Shoxonov. Kunlarning birida biz oqsoqol yozuvchimiz Gʻabiddin Mustafin bilan Gʻabit Musrepovning uyiga ketayotgandik. Qarasak, kuppa-kunduzi ostonada yigit bilan qiz oʻpishib turishibdi. Boz ustiga, qozoklar ekan. Balki, bizni koʻrishib uyalishsa kerak deb oʻyladik. Goʻrdami! Yanada battar bir-biriga yopishib, yalashib-yulqasha boshladilar.
Shunda Gʻabiddin yerga qaradiyu: «Qozonning qopqogʻi tushib kesa, it uyaladi», dedi qovogʻini osiltirib. Buyuk tatar shoiri Muso Jalilning (iloyim, joyi jannatda boʻlsin!) bitta ajoyib she’ri bor: bir kuni qiz uyiga kechroq qaytadi, darvoza esa ichkaridan tambalab qoʻyilgan boʻladi. U darvozadan oshib hovliga tushadi, lekin ehtiyotsizlik oqibatida koʻylagini yirtib oladi va buni oʻzi sezmaydi. Shu holatda ertalab ishga shoshilib ketadi. Uning ahvolini koʻrgan hamqishloq qizlar, yangi rusum paydo boʻlibdi, deb oʻylashadi va koʻylaklarini yirtib qoʻyadilar.
Chike, nazarimda, aholining arzimas qismi, bor-yoʻgʻi 5-8 foizi (qaniydi, xato qilayotgan boʻlsam!) oʻzining aql-farosati, oʻz gʻoyasi bilan yashaydi, xolos. Qolganlar esa hech oʻylab-netib oʻtirmasdan birovdan bir narsani, boshqadan boshqa narsani oʻzlashtirib oladilar. Oʻsha narsa mos tushadimi-yoʻqmi, bu haqda bosh qotirmaydilar. Oyogʻi yerdan uzilgan kimsalar milliy va umuminsoniy madaniyatni oʻzlashtirib olishga ojizlik qiladilar. Ular hayvonot bogʻidagi maymunga oʻxshab koʻr-koʻrona taqlid qilishni biladilar, xolos. Ma’nan qashshoq kimsalar shunday boʻladilar.
Aytmatov. Muxtor, afsuski, shunday. Ayni chogʻda faqat milliy mafkuraga yopishib olish ham yaxshilikka eltmaydi. Milliy madaniyatni butun insoniyat toʻplagan ma’naviy boylik bilan toʻyintirib borish kerakligini bir daqiqa ham esdan chiqarmaslik lozim. Kelajakda madaniyatlar oʻzaro chatishib, bir-birini boyitishi kerak. Qisqasi, hozir har xil qarashlar, nuqtai nazarlar yagona oʻzanga birlasha olmayapti. Shu bois davlat miqyosida madaniylashtirish dasturi ishlab chiqarilishi zarur. Bu jabhaga yirik faylasuflar, ma’naviyat sohasining namoyandalari, olimlar, madaniyat arboblari, yozuvchilar jalb etilmogʻi lozim.
Oʻzing boya aytib oʻtding, har qanday madaniyatda ta’qiqlangan narsalar boʻladi. Taqiq — bu svetoforning qizil chirogʻi emas, balki boshqa yoʻnalishdagi koʻk chiroqdir; bu ezgulik bilan yovuzlik, yaxshilik bilan yomonlik oʻrtasidagi chegaradir. Koʻr-koʻrona taqlidchilik, madaniy-axloqiy ta’qiqlarni nazar-pisand etmaslik, kalondimogʻlik bilan oʻzinikidan yuz oʻgirib, oʻzgalarning usti yaltiroq, ichi qaltiroq nimarsalari ketidan yugurib yurish hollari, afsuski, hozirgi oʻtish davrining xususiyatlaridir. Avstraliyada ham, Olmoniyada ham, Belgiyada ham, Lyuksemburgda ham va boshqa Yevropaning rivojlangan mamlakatlarida ham xuddi shunday oʻtish davri boʻlgan. Mayli, hozir u yerlarda koʻchalar shampun bilan yuvilayotgan boʻlsa, bu hol madaniyatning koʻrsatkichi boʻlolmaydi. Axir, oʻsha taraqqiy etgan davlatlar an’anaviy mezonlarga, qadriyatlarga bejiz qaytmayaptilar. Masalan, «sevgi erkinligi», «jinsiy inqilob» kabi ijtimoiy hodisalar, oqimlar oʻsha mamlakatlarda asta-sekin soʻnib borayotir. Biroq, oʻsha koʻchki endi bizni bosyapti... Oʻylaymanki, bu kulfatni boshimizdan kechirishimiz majburiy boʻlsa-da, lekin oʻtkinchidir. Uni boshdan kechirib, voyaga yetmoq lozim. Faqat insoniy uygʻunlik haqiqatdir, oqilonadir.
Men Lyuksemburg koʻchalarida: «Biz qanday boʻlsak, shunday qolishni istaymiz!» degan ulkan shiorlarni koʻrganman. Ya’ni bobolarimiz qanday boʻlgan boʻlsalar, biz ham oʻshanday boʻlmoqchimiz. Sirtdan joʻngina koʻringan bu soʻzlarning ma’nosi teran. Yevropadagi moʻ’jazgina bu mamlakat Fransiya, Olmoniya, Gollandiya kabi nihoyatda taraqqiy etgan davlatlar qurshovida joylashgan. Boyagi shior esa har bir lyuksemburglik uchun ogohlantirish belgisidir: qoʻshnilarga koʻr-koʻrona ergashavermanglar; ona tilingizni, madaniyatingizni, adabiyotingizni, musiqangizni, san’atingizni koʻz qorachigʻiday asrangiz, oʻz oʻtmishingizni-tomiringizni unutmangiz!
Shoxonov. Iqtisod rivojlanyaptimi yoki inqirozga yuz tutdimi, madaniyat gullab-yashnayaptimi yoki ichidan zil ketdimi, siyosat urushga olib boradimi yoki mamlakatda tinchlik hukm suradimi, xullas, bularning hammasi davlat boshligʻiga bogʻliq.
Agar 1789 yildan beri AKShda 41 nafar prezident kelib-ketgan boʻlsa, xoʻsh, nima uchun shu paytgacha J. Vashington bilan Ruzvelt aholi oʻrtasida juda katta obroʻ-e’tiborga ega? Birinchisi — mustamlakachilik oqibatida titigʻi chiqib ketgan viloyatlarni birlashtirib, yagona davlat tuzdi, yangi millatni shakllantirdi, yangi koʻrinishdagi davlat tizimini yaratdi. Ikkinchisi — bir asrdan soʻng, iqtisodiy inqirozga botib ketgan AQShni halokatdan qutqarib qoldi, fashizmni yanchib tashlash borasida qat’iyatini koʻrsatdi. Shunday fazilatlari, faoliyatlari uchun ular oʻz fuqarosi orasida ham, butun dunyoda ham hurmat-e’tiborga sazovor boʻldilar.
Buyuk Britaniyadan yetishib chiqqan ajoyib zotlar oʻrtasida Uinston Cherchill bilan oʻz davlatining manfaatlari yoʻlida xormay-tolmay xizmat qilgan Margaret Tetcher alohida nufuzga ega. Aytmoqchi, M. Tetcher «temir xonim» deb nom chiqargandi.
Kamol posho — Otaturkning ham Turkiya tarixida munosib oʻrni bor. Turgʻut Oʻzolning yorqin xotirasini unutib boʻladimi? Qishloq xoʻjaligiga asoslangan Turkiya misli koʻrilmagan soliqlar yukidan oʻnkillab qolgan paytda Turgʻut Oʻzol qat’iy islohot tomon yuz burdi va oʻz mamlakatini muqarrar iqtisodiy inqirozdan asrab qoldi.
Kommunizm balosiga giriftor boʻlgan Xitoy esa «madaniy inqilob» rahnamosi boʻlmish Mao Szedun bilan birgalikda haqli ravishda jinoyatchilik, yovuzlik balchigʻiga botib ketdi.
Hukmdorlar tomonidan qilingan savobli ishlar ham, gunohlar ham havoga uchib ketmaydi. Hammasi mamlakat tarixida iz qoldiradi.
Aytmatov. Sen juda dolzarb, oʻtkir muammoni — shaxsning tarixdagi oʻrni muammosini koʻtarding.
Shoxonov. Suhbatimiz arafasida Nikkolo Makiavellining «Hukmdor» kitobini yana bir marta qaytatdan koʻzdan kechirib chiqdim. Imperatorlar, podsholar, qirollar, sultonlar toʻrt asrdan buyon oʻz faoliyatlarini oʻsha falsafiy risola bilan taqqoslab koʻradilar. Mutaassiblar ham istisno emas. Ma’lumki, Makiavellining «vasiyatlari bilan pand-nasihatlari»ni Stalin ham suv qilib ichib yuborgan edi. Hukmdorlar bu risolani oʻz aql-idrokiga, tabiatiga va mamlakatining urf-odatlariga, an’analariga monand ravishda ayricha talqin qilganlar.
«Hukmdor»ning muallifi, hukmdor xalqni ikki xil usulda boshqaradi, deb e’tirof etadi.
Birinchisi — qonun bilan, ikkinchisi — kuch bilan. Birinchisi insonga xos xususiyat, ikkinchisi esa yirtqich hayvonga xosdir. Mamlakatda tartib oʻrnatishni istasang, boshqaruvning har ikki usulidan foydalanmogʻing darkor. Oqil kishilarni hurmat qilishni oʻrgan, qonunlarga rioya qilgin; itoatsiz kishilarga nisbatan kuch ishlatgin. Boshqa yoʻli yoʻq.
Oʻz ichingda vahshatli arslon bilan hiylakor tulkining boshini qovushtirgin. Birinchisi tashqi dushman bilan kurash chogʻida, ikkinchisi ichki dushman bilan kurash chogʻida kerak boʻladi.
Qoʻrquvda ushlab turib, hiyla ishlatgin. Hiyla ishlatib, qoʻrquvda ushlab turgin. Faqat shundagina boshqaruv jilovini qoʻlingda mahkam tutib turasan.
Aytmatov. Asrlar boʻylab, ijtimoiy tuzumlar boʻylab turli davlatlarda har xil hukmdorlar ketma-ket oʻtdilar. Agar hukmdor oʻlimidan keyin ham hurmat-e’tiborini yoʻqotmasa, demak, u tirik paytida adolatli boʻlgan, haqiqatparvar boʻlgan, mehr-shafqati va ochiq koʻngilliligi bilan nom chiqargan. Boshqacha boʻlsa, xalq uni mutaassib deb ataydi. Shu bois bir vaqtlar «demokratiyaning otasi» boʻlmish Periklga aytilgan gapni hech qachon unutmaslik kerak: «Esingda boʻlsin, Perikl, sen afinaliklarni — ozod kishilarni boshqaryapsan. Bunday kishilarni boshqarayotgan paytingda ular qarshisida qoʻrquvdan ham, hasaddan ham, manfaatparastlikdan ham, manmanlikdan ham xoli boʻlishing lozim».
Shoxonov. Siz fazilatlarni sanab oʻtdingiz. Bunda har qanday hukmdorning yaxshi tomonlari xuddi koʻzgudagidek aks etadi. «Hukmdor» risolasida davlat boshligʻini xarob qiladigan beshta salbiy xususiyat koʻrsatiladi. Mana, ular: beqarorlik, mulohazasizlik, qoʻpollik, uquvsizlik, toʻgʻri qaror qabul qilishga ojizlik. Agar mana shu salbiy xususiyatlardan birortasi boʻlsa, barcha fuqaro doimo seni aldaydilar, kalaka qiladilar, laqillatib yuradilar.
Aytmatov. Sharqning bir qator faylasuflarining asarlarini oʻqib, quyidagicha umumiy xulosaga keldim. Davlat boshliqlari oʻz xususiyatlariga koʻra, uch turga boʻlinadilar.
Ularning birinchisiga barcha fazilatlar Xudo tomonidan beriladi. Bunday hukmdorlar uzoq vaqt davr suradilar; oʻz mamlakatiga, oʻz xalqiga faqat foyda keltiradilar.
Ikkinchisi — oʻz ishlarida boshqalarga taqlid qiladilar. Ularning koʻpchiligi hiylakor va makkor boʻladilar. Jamiyatni tag-tubi bilan oʻzgartirib yuboradigan yangiliklarga qodir emas. Odatda, eskilikni saqlab, mustahkamlab qolishga harakat qiladilar.
Uchinchisi — oʻzlari hech narsani bilmaydilar, boshqalardan ham hech narsani oʻrganmaydilar. Tasodif tufayli davlat boshqaruvi jilovini qoʻlga oladilar va tez orada hokimiyatdan ajraydilar. Har qanday ishni baqir-chaqir bilan hal etmoqchi boʻladilar. Bahs-munozarani esa urush yoʻli bilan hal etmoqqa urinadilar. Xalqni qirgʻinga duchor etib, mamlakat boyligini havoga sovuradilar.
Shoxonov. Juda aniq ta’rif berilibdi! Aslida, odamlar ham xuddi shunday uch guruhga boʻlinadi. Hayotiy tajriba shunaqa. Lekin, hokimiyat yaxshi fazilatlarni ilojining boricha koʻkartirmaydi, yomon xususiyatlarni esa yashnatib yuboradi.
Aytmatov. Agar hokimiyat bilan xalq oʻrtasida ishonchsizlik, nafrat paydo boʻlsa, ularni murosaga keltirish mushkul. Misol uchun Olmoniyani olib koʻraylik. U oʻz tarixi mobaynida qanchadan-qancha ulugʻ musiqachilarni, yozuvchilarni, olimlarni, san’at arboblarini dunyoga berdi. Biroq, hokimiyat tepasiga bitta yefreytor keldiyu asrlar davomida tirnoqlab toʻplagan barcha ma’naviy boyligidan bir pasda judo buldi-qoldi. Mehnatkash olmon xalqi u paytlari zinhor-bazinhor roʻshnolik koʻrmadi, aksincha, xonavayron buldi.
Shoxonov. Donishmand Narshaxiy bunday deb yozgan edi: «Agar xalqing qora non yeb oʻtirgan bulsa, sen ham qora non tanovul qilishing kerak. Agar u asal yeb oʻtirsa, sen ham asal yeysan. Lekin, xalq qora non yeb oʻtirgan paytda sen asal iste’mol qilsang, oʻsha zahoti ishonchni yoʻqotasan. Chunki, oʻz nomingga dogʻ tushirasan. Oqibatda, hokimiyatdan ajralasan».
Aytmatov. Menimcha, hokimiyatning ikki xil koʻrinishi boʻladi. Birinchisi — xalqqa xizmat qiladi; ikkinchisi — istisnosiz shaxsiy va oʻz tarafdorlarining manfaatlariga xizmat qiladi. Birinchisi nihoyatda teran mas’uliyat, halollik natijasida paydo boʻlsa, ikkinchisi yebtoʻymas xudbinlik va axloqsizlik oqibatida paydo boʻladi.
Sir emas, hokimiyat bor joyda uning uchun kurash ketadi. Biroq, nima boʻlganda ham, umumiy manfaat hech qachon mustabid hokimiyat tomonidan oyoq osti qilinmasligi kerak.
Shoxonov. Esimda yoʻq, qayoqdan oldim ekan (aftidan, qadimiy faylasuflardan boʻlsa kerak), yon daftarchamga quyidagi soʻzlarni koʻchirib qoʻyganman: «Oʻz atrofiga xushomadgoʻy, laganbardorlarni toʻplab olgan hukmdorning shoʻri quriydi. Chunki, laganbardorlar senga hamd-sano oʻqishdan oʻzini tiya olmaydilar. Tez orada oʻsha shirin-shakar soʻzlarning quliga aylanib qolasan. Ziyraklikdan, ehtiyotkorlikdan mahrum boʻlasan. Koʻnikma hosil qilganingdan soʻng har kuni shirin soʻz eshitishga ishtiyoqmand boʻlib turasan.
Bularning hammasi oʻzingni ilohiylashtirish bilan tugaydi. Oʻzing oʻzingga tillodan haykal oʻrnatasan. Birorta laganbardor esa haykalni oftob urmasligi uchun tepadan soyabon tutib turadi. Bu hol seni xursand qilib yuboradi va unga xalq xazinasidan mukofot tayinlaysan.
Oʻz xalqingni butunlay esingdan chiqarasan. Koʻzing oqib tushganday kambagʻallar bilan gʻariblarni mutlaqo koʻrmaysan. Xotinlaring, bola-chaqalaring uchun marmardan qasrlar qurdirasan. Albatta, ularning ulugʻvorligi ham laganbardorlar nazaridan chetda qolmaydi».
Aytmatov. Sharq shoiri juda toʻgʻri aytgan:

Taxtga yaqin boʻlsa qul hamda yaltoq,
Bunday mamlakatga ofat kerakmas.
Egam siylagan shoir-chi, biroq
Yerga boqar, soʻz aytishga yaramas.
Vaqti-soati kelib, ayrim hukmdorlarning boshida qora bulut toʻplanadi, qora kunlar boshlanadi. Lekin, shunday paytlari yon-atrofida kechagi laganbardorlardan birortasi ham qolmaydi. Hukmdor odamlarning koʻzlariga tik qarashga botinmaydi, sharmandayu sharmisor boʻladi va mamlakatni tashlab qochishdan boshqa iloj topolmaydi.
Shoxonov. Xuddi shunday tarzda mamlakatni tashlab qochgan bitta turk sultoniga bagʻishlangan she’rimni oʻqib beraman.

Mana, turk sultonnn harami —
Xorazmdan,
Hirot, Parijdan,
Yunon yurti Peloponesdan,
Hatto hokim Taroziyning
Bobolari oʻtgan shahar
Tarozdan keltirilgan
Mingdan ortiq goʻzallar
yashaydi bunda.
Ular anor donasiday
Toʻrt devor ortida
eziladi, oʻz holicha qonaydi...
Baxtiqaro choʻri xotinlar
bichilgan qullardan oʻzga
koʻrmagan erkak zotini.
Haramning sirtu botinida
hukmdordir sultonning ruhi.
Yaltiratib shohlik choponin,
Sarxush boqib atrof-jonibga
gohida sayr etsa sulton
iltijoli tiz choʻkib soʻrar:
«Yo, Ollohim, oʻzing ber madad!
Oʻzing dalda ber, Ollohim!
Nigohini oʻzimga qarat!»
Ayol-da, ishga solar hiyla, makrini,
zabt etmoq chun sulton nigohin.
Birovga kuladi bevafo taqdir,
birovning kuydirib bagʻrin.
Bogʻda-chi, saroy bogʻida,
oʻynaydi,
sakraydi,
yigʻlaydi,
kular,
janjal qilar,
bir tomchi suvday
sultonga oʻxshash yuzlab bolalar.
Vaqt yetib, taxtidan
sulton quladi...
Pufakday yorildi
hoyu havaslar.
Buni qarang, darbadarlikda
sultonni saqlar oʻlimdan
noma’lum ayol!
Sulton soʻrar:
—Qaydadir koʻrganman, yuz-chehrang tanish.
Kanizagim boʻlmagin tagʻin?
—Afsuslarkim, xuddi shunday,
asir boʻlgan koʻngul xushiga
ming qurbonning biriman, — deya ayol
boqdi sulton koʻziga.
Oʻyin ekan dunyoning ishi:
osonlikcha necha davlatni
tiz choʻktirgan Sizday ulugʻ zot,
ayol koʻnglin ololmay, hayhot,
zabt etdingiz quruq savlatni.
Muhabbat boʻlinmas,
chopilmas,
sotilmas tuygʻu!
Uni goʻshtday boʻlmas maydalab.
Agar-chi, turibman Sizga qoʻl choʻzib,
bilib qoʻying — sevganimdanmas,
rahmim kelganidan.
Bir koʻngulni etsang nurafshon
senikidir butun shu olam!
Ochkoʻzlik etadi benomu nishon,
Sizni soldi shu koʻyga harom.
Istanbulda yodga oldik,
tiriklarga toʻzgʻoq misol
saboq boʻlgan sultonni.
Ha, xotira nafaqat
savob ishlarni,
balki, saqlar gunohlarni ham!
Aytmatov. Hukmdorlarning gunohi hech qachon unutilmaydi. Bu xotira oʻchmas ma’naviy ibratdir.
Aytmoqchi, boyagi she’r bilan Mahmud Koshgʻariyning ushbu soʻzlari hamohang ekan: «Agar hukmdor begona yurtda oʻziga saroy qurdirgan boʻlsa, bu xosiyatsizlik belgisi. Demak, u ogʻir kunlarda juftakni rostlab qolish uchun oʻziga boshpana hozirlayapti. Oʻz xalqiga nisbatan sotqinlik qilajak. Oddiy xalq hech qayoqqa qocha olmaydi. U faqat oʻz tuprogʻiga bosh egadi, xolos. Agar sen hukmdor boʻlsang ham, lekin oʻz xalqingdan ortiq joying yoʻq. Xalq bilan bitta tuproqda tugʻilgansan. Demak, shu yerda oʻlmogʻing lozim».
Bu donishmandlik belgisi. Bu soʻzlar hammaga ibrat boʻlishi kerak.
Shoxonov. Juda koʻp tuzumlar, hukmdorlar uchun qamchi boʻladigan yana bitta topib aytilgan gap bor. Hukmdor saroyiga qadam ranjida qilgan bitta donishmand quyidagi vasiyatnomani yozib qoldiradi: «Davlat xazinasi — bu xalq boyligi. Uni qoʻli qadoq xalq halol peshona teri bilan ishlab topgan. Hukmdor bu xazinaning kalitini har tomonlama sinovdan oʻtkazilgan odamga ehtiyotkorlik bilan topshirishi kerak. Qayerdaki, tillo va kumush boʻlsa, oʻsha yerda oʻgʻrilik roʻy beradi. Oʻgʻrini qoʻlga tushirsang, darhol fosh qilgin. Agar fosh etmasang, demak, oʻzing ham oʻgʻrisan».
Aytmatov. Oqil, tajribali hukmdorlar hech qachon oʻzlarining qarindoshlarini, yaqinlarini vazir lavozimiga tayinlamas edilar. Chunki, bilardilarki, ular bir kun kelib davlat ishlarini oilaviy ishlar bilan chalkashtirib yuborishlari mumkin edi. Keyin ular bilan qattiq turib hisob-kitob qilish mushkul boʻladi. Agar koʻngilchanlik qilinsa, boshqa vazirlar ham tushovni uzib ketishlari mumkin.
Misr. Fir’avnlar davri... Olamdagi yetti moʻ’jizaning bittasi barqaror boʻlgan makon. Hayratlanarli tarzda bir-birining ustiga qalashtirib qoʻyilgan ehromlar koʻkka boʻy chuzib bulutlar va Abadiyat bilan musobaqalashadilar. Ha, eramizdan avval ham mislsiz qudrati bilan nom chiqargan hukmdorlar oʻtgan. Men uchun nihoyatda olis tuyulgan oʻsha zamonlar negadir qiziq tuyuladi. Hokimiyat odobi nuqtai nazaridan qaralsa, bagʻoyat ibratlidir. Hukmdorning qudrati miqdor bilan oʻlchanardi: qullarning soni va kuch-quvvati asosiy mezon edi. «Yer va osmondagi bor mavjudot unga nazar solishga botinmaydi», deb fir’avnlar ilohiylashtiriladi. Qudratining timsoli shunday. Butun insoniyatdan shu jihati bilan farqlanib turadi. Hammaning va har bir kishining e’tiqodi boʻyicha, fir’avnlar avlodi bevosita xudoga borib taqalar emish (eramizdan avvalgi davrlarda mana shunday dunyoqarash juda ommaviy tus olgan edi). Shu bois fir’avnning dafn marosimi nihoyatda dabdabali boʻlardi: marhum bilan birga uning xotinlari, choʻrilari, qarollari hamda taxt oʻrnatilgan ulugʻvor aravasi, jangovar asbob-anjomlari, oziq-ovqatlar, buyumlar ham qoʻshib koʻmilar edi. Tirik paytida mafkurani, siyosatni, iqtisodni, urush va tinchlikni oʻz qoʻlida mahkam ushlab turgan hukmdor narigi dunyoda ham aynan shunaqa ishlar bilan mashgʻul boʻladi. Oʻsha davrga xos boʻlgan marosim qandaydir majozga oʻxshaydi: insonga insoniy, hokimiyatga esa hurmat-ehtirom bilan munosabatda boʻladilar. Arslonning oʻligi ham tirik itdan afzal boʻladi. Bu hol koʻngulni buzib yuboradi va ayni chogʻda kishini gʻamga botiradi: har tarafda sanamlar, faqat sanamlar...
Qohira yaqinida Xeops, Mikrin, Xefrenlarning ulugʻvor ehromlari bor. Minglab qullar qanday qilib quruq qoʻl bilan zil-zambil, azamat toshtaxtalarni qush uchsa qanoti tegadigan balandlikka koʻtarib chiqqanlarini, bir santimetr ham xato qilmasdan, nihoyatda aniqlik bilan bir-birining ustiga qalashtirganini, ehromlarning toʻrt tarafini oʻq izidek aniq oʻlchab qoʻyganini aslo tasavvur etib boʻlmaydi. Hayratlanib turganimni koʻrgan badaviy kulumsirab: Hozirgi kashfiyotlarning hammasi oʻtmishdan qolgan kashfiyotlar. Janob, biz faqat oʻtgan-ketganlar izidan boryapmiz, — dedi.
Savodsiz chol haq gapni aytganiga ich-ichimdan iqror boʻldim. Yer va osmon oʻrtasida paydo boʻlgan ehromlar vaqt deb atalmish qudratli kuchga ham itoat etmaydi. Shu boisdan ham eramizdan avval yashagan arab hukmdorlarining hayoti biz uchun yechib boʻlmas jumboqqa oʻxshab tuyulaveradi.
Shoxonov. 1974 yilda oʻtkazilgan tadqiqotlarga koʻra, Xeops ehromlari qurilishida maxsus tayyorgarlikka ega boʻlgan toʻrt ming nafar qul ishtirok etgan ekan. Ular yigirma yil mobaynida nazoratchilarning qamchisi ostida azamat inshootni bunyodga keltirganlar. Gerodotning guvohlik berishicha, bu ulugʻvor ehromlar qurilishiga vaqti-vaqti bilan yuz ming nafar odam jalb qilinardi.
Oʻrta Osiyo boʻylab sayohat qilgan arab faylasufi al-Idrisiy: «agar hukmdorning xotini boshqaruvga aralashsa, qulni xotinining ham tili qichiydi», deb yozgan edi.
Aytmatov. Hokimiyat bor joyda doimo hasad olovi gurkurab yonaveradi. Hokimiyat — yuksak martabaga eltadigan yoʻl. Ba’zan u sarob kabi yaqin koʻrinadi. Biroq, hokimiyat nihoyatda mas’uliyatli va ayni chogʻda xavflidir. Shuning uchun mas’uliyatliki, qoʻlingda ish bor, odamlar bor, ularning farovonligi va qashshoqligi, quvonch-tashvishlari senga bogʻliq. Xavfli tomoni shundaki, hokimiyat choʻqqisiga koʻtarilib borganing sari dushmanlaring ham koʻpayib boraveradi; ular rahbarning har bir qadamini, har bir soʻzini oʻlchab yuradilar. Shu bois ijtimoiy-axloqiy tajribalarning qaymogʻi sifatida qadimdan avlodlarga quyidagi pand-nasihatlar qolgan: «Qachonki, hukmdor oʻz atrofiga xalqdan chiqqan munosib, jasur, oqil kishilarni jalb etsa, hurmat-e’tibor qozonadi. Agar ulardan qoʻrqib, barchasini quvgʻin qilsa, oʻzi oʻziga qudratli dushmanlarni tilab olgan boʻladi. Yoningda mingta ahmoqni ushlab oʻtirgandan koʻra, bitta aqli donishni saqlab turganing afzal».
Shoxonov. Hokimiyat qonunchilik namunasidir. Turkiy xalklar tarixida har doim alohida mavqega ega boʻlgan zotlar — bu hokimbiylar. Ular qaror qabul qilsalar, oldindan hozirlab qoʻyilgan fitna yoki tarafkashlik toʻgʻrisida gap boʻlishi mumkin emasdi. Aytmoqchi, hozirgi Oʻzbekistonning Toshkent viloyatiga qarashli Angren vodiysida Kultepa kentida joylashgan Tovkexon qarorgohida — Xonobodda juda katta kengash chaqiriladi. Oʻsha kengashda nufuzli hokimbiylar tomonidan qozoqlarning «Jeti jargʻi» deb nomlangan qonun-tuzuklari qabul qilinadi.
Xalq orasida oʻsha kengashdan keyin bunday ibora paydo boʻlgan: «Xudoning bergan kuni Kultepada kengash boʻladi». Kengashda qozoqlardan Toʻla biy, Qozibek biy, Oyteke biy, qirgʻizlardan Koʻkim biy, qoraqalpoqlardan Sassiq biy, Edigey biy ishtirok etganlar. Unda quyidagi masalalar muhokama etiladi: oʻz yurtimizni, oʻz xalqimizni tashqi dushmandan qanday himoya qilamiz? El-elatlarning birligini qanday qilib asrab qolish mumkin? Ota-bobolar vasiyatiga netib amal qilamiz? Kundalik «tashqi siyosat» qanday boʻladi? Kelajakni munosib qarshi olishimiz mumkinmi? Tarixiy qurultoy qatnashchilari mana shunday masalalar yuzasidan kengashadilar. Nazarimda, qozoq xalqini birlashtirish gʻoyasi xuddi oʻsha yerdan boshlanadi, yagona davlat barpo etish dasturi ishlab chiqiladi. Uchta juz urugʻining oqsoqollari — donishmand Toʻla biy, notiq Qozibek biy, mushohadakor Oyteke biy oʻz zimmalaridagi tarixiy vazifani sharaf bilan ado etadilar. Ular ajralmas doʻst edilar. Xalq oʻrtasida juda katta nufuzga ega boʻladilar. Xalq taqdirini hal qiladigan masalalarni birgalikda hal etadilar. Quvonchli kunlarning ham, musibatli kunlarning ham xalq bilan birga baham koʻradilar. Ocharchilik, urush-janjal roʻy bergan yillarda xalq qavatini tark etmaydilar. Ularning yorqin xotirasi unutilsa, koʻp narsani yoʻqotamiz. Chunki, ular qilni qirq yoradigan donishmand edilar.
Aytmatov. Ha, ular oʻz soʻzining orqasidan xalqni ergashtirib ketishga qodir boʻlgan ulugʻ zotlar edi. Ularning noyob qobiliyati xalqning jon tomiriga tutashib ketgandi.
Tarixni esga olaylik. Notiqlik san’ati barcha xalqlar oʻrtasida, hamma zamonlarda alohida ahamiyatga ega boʻlgan. Misrda, Yunonistonda, Rimda doimo usta notiqlarning musobaqasi oʻtkaziladi. Bu jabhada oʻziga xos an’analar paydo boʻladi, notiqlik san’atidan ta’lim beradigan maktablar vujudga keladi. U paytlari har qanday haqiqat, xalqning xohish-irodasi, muhim qarorlar buyuk notiqlar tomonidan e’lon qilinardi. Yunoncha «orator» soʻzi allaqachon hamma tushunadigan atamaga aylanib ketgan. Misrda «orator» boshqacha nom bilan atalgan boʻlsa-da, mohiyat oʻzgarmaydi. Hozirgi zamonda bu soʻz hammada koʻnikma hosil qilgan, oʻziga xos salmoqqa ega. Qisqasi, keyinchalik butun insoniyatning boyligiga aylanib qolgan demokratiyaga ilk bor tamal toshini qoʻygan zotlar oratorlardir. Bu borada ular juda katta xizmat koʻrsatganlar.
Agar esingda boʻlsa, oʻlmas Plutarx merosining bir qismi mashhuri olam Demosfen bilan Sitseronga bagʻishlangan. «Ular ikki tomchi suvdek bir-biriga oʻxshardilar, — deb yozgandi bir zamonlar muarrix. — Faqat axloq-odobi bilan emas, dunyoqarashi, suddan mustaqilligi, soʻzlash usuli va tovushi bilan ham bir-biridan farq qilmasdi. Oddiy xalq orasidan chiqib, xalq oʻrtasida bunchalik shon-shuhrat qozongan boshqa notiqlarni topib boʻlmaydi».
Ana endi doim bir-birlaridan ajralmay yuradigan qozoq oqsoqollari — Toʻla biyni, Qozibek biyni, Oyteke biyni eslab koʻrgin! Yunonlardan chiqqan Demosfen va Sitseron kabi ular ham umr boʻyi haqiqatni himoya qiladilar, fahm-farosatlari, kuch-qudratlari bilan mutaassiblarga, hukmdorlarning adolatsizligiga qarshi kurashadilar.
Aytmoqchi, umr boʻyi nohaq xoʻrlangan kishilarni oqlash bilan shugʻullangan Demosfen boʻlajak sudning ahamiyatini da’vogarning tovushi past-balandligiga qarab baholar edi.
Kunlarning birida uning huzuriga bitta afinalik kishi kelib, bitta shaharlik kimsa haqorat qilib, kaltaklaganidan shikoyat qiladi. Demosfen pinak buzmasdan:
— Sen hech qanday zarar koʻrmagansan, — deydi.
—Qanday qilib zarar koʻrmas ekanman! — deb qichqirib yuboradi da’vogar.
—Ana! Endi kaltaklangan, taqdiridan noliyotgan odamning ovozini eshitdim. Sudda men seni himoya qilaman, — deydi Demosfen.
Shoxonov. Otasi rus, onasi qozoq ayoli boʻlgan mashhur notiq, advokat Plevako qat’iyatli, murosasiz va ayni paytda juda mehribon inson edi. Uning hayotiy solnomasi yaqindagina batafsil oshkor qilindi. Uning notiqligi, jasurligi toʻgʻrisida hikoya qiladigan bitta voqea bor.
Gʻaribgina, kambagʻal kampir bozorda paqir ugʻirlaydi. Paqirning bahosi bor-yoʻgʻi besh tiyin ekan. Buyumning egasi oʻgʻrini ushlab, sudga sudrab boradi. Qashshoq kampirning puli ham, qarindosh-urugʻlari ham yoʻqligiga amin boʻlgan sud xodimlari qonun moddalarini koʻzdan kechirishib, oʻgʻrining mol-mulkini musodara etib, oʻzini bir necha yilga surgun qilish toʻgʻrisida hukm chiqaradilar. Bunday kampirni kim ham himoya qilardi. Lekin, shov-shuv qulogʻiga chalinib qolgan Plevako toʻppa-toʻgʻri sud majlisi ketayotgan zalga yetib boradi. Qarasa, javobgarlikka mahkum etilayotgan kampir bir burchakda yigʻlab turibdi. Sud xodimlari esa qoshlarini chimirgancha nafrat bilan kampirni jinoyatchilikda ayblashardi. Shunda Plevako oʻrtaga chiqib, taxminan, bunday deydi:
— Bizning mamlakatimizni qadim zamonlardan beri har qanday bekorchi odam talon-taroj qilayotir. Lekin, koʻngli keng Rossiya hammaning gunohidan kechib yubordi. Port-Arturda dengizchi sarkardalarning noʻnoqligi oqibatida yaponlardan qaqshatgich magʻlubiyatga uchradik, lekin koʻngli keng Rossiya imperiyasi ularning gunohidan kechdi! Ayni paytda u bozordan bahosi besh tiyin turadigan paqirni oʻgʻirlagan gʻarib kampirning gunohidan kechmoqchi emas. Bu yerda Rossiyaga xos boʻlgan mehribonlik, olijanoblik yetishmayapti.
Bu soʻzlarni eshitishib, sud xodimlari shu tobda yer yorilsayu ostiga kirib ketishga ham rozi boʻlib qoladilar. Oxiri kampirni oqlab yuboradilar. .
Notiqlik san’atining kuchi shunda yaqqol koʻrinadi. Asrlar davomida notiqlar hukmdorlarga beminnat xizmat qilganlar.
Yashirib nima qildik, mutaassib shoʻro tuzumi davrida biz soʻzomollik san’atini unutdik, avloddan-avlodga oʻtib kelgan noyob an’analarni yoʻqotib qoʻydik. Xalq dahosidan, an’analardan, ma’naviy tajribalardan yuz oʻgirdik. Endi boʻlsa, bunday ahvolda uzoqqa borib boʻlmasligini bilib, boshimizni changallab oʻtiribmiz!
Keyingi ikki-uch yil orasida Asqar Aqayevning tashabbusi bilan Qirgʻizistonning chekka qishloqlarida oqsoqollar sudi tashkil etildi. Shubhasiz, agar kelajakda Markaziy Osiyo respublikalarida oqsoqollar va biylar sudiga yetarlicha e’tibor berilsa, bundan hammaga foyda boʻladi. Balki, qadimiy an’analarimizni oʻrgatadigan maxsus maktablar tashkil etilishi mumkindir?
Dolgʻali oʻzgarish davrini boshidan kechirayotgan mamlakatlarimizda hozir jinoyatchilik avj olib ketdi. Ogʻir jinoyat qilgan kimsalar qilmishiga yarasha jazosini tortishi kerak. Biroq, arzimas ayb qilib qoʻygan kishini ham qamoqqa keltirib tiqaversak, nimaga erishamiz? Axir, arzimas aybi uchun ikki-uch yil qamoqda yotib chiqqan navqiron yigit u yoqda ashaddiy jinoyatchilarning qoʻliga tushib, insoniy qiyofasidan mahrum boʻlib chiqayotganiga oʻzimiz koʻp marta guvoh buldik-ku?! Bunday sharoitda nima qilish kerakligini, qanday jazo tayinlash lozimligini ovul-qishloq joylarida hurmat-e’tiborli oqsoqollardan, biylardan iborat sud hay’ati va keng jamoatchilik hal etmogʻi maqsadga muvofiq boʻlardi. Shunday boʻlsa, bir tomondan, arzimas jinoyat qilib qoʻygan odam uyaltirilib, vijdoni uygʻotilishi, ya’ni tarbiyalanishi mumkin. Ikkinchidan, xalqda ajoyib maqol bor: «Onasi tepib olsa ham toychoqning joni ogʻrimaydi».
Konfutsiy bu haqda shunday deydi: «hukmdor, agar sen birovni jazolamoqchi boʻlsang, ota-bobolar vasiyatini unutmagan holda hukm chiqargin. Shundagina boshqalar ham adolatli hukm chiqarganingga ishonadilar va sa’y-harakatlaringni qoʻllab-quvvatlaydilar».
Aytmatov. Inson nima uchun yer yuzasida hokimiyatsiz yashay olmaydi? Ibtidoiy jamoat tuzumidan to hozirgi zamongacha boʻlgan insoniyatning taraqqiyot bosqichlarda hokimiyat zaruriy zinapoya vazifasini bajarganmi?
Hayot doimo shaxslar bilan jamiyatning, hukmdor bilan xalqning oʻzaro aloqasidan iborat boʻlgan. Bu ikki toifa oʻrtasidagi murakkab va qarama-qarshi munosabatlar hech qachon tarix sahnasidan tushib ketmagan.
Shoxonov. Chike, masalan, mening oʻzim siyosatdan uzoq odamlardan bittasiman. Lekin tan olmogʻim lozimki, Qozogʻistonda demokratik harakatga rahbarlik qilgan paytlarimda kimlardir mening qiyofamda prezident timsolini koʻrmoqchi boʻldilar. Esimda, yirik gazetalarning birida chop etilgan suhbatimda bunday degan edim: «Agar menga birorta kolxozga rahbarlik qilishni topshirsalar bormi, shak-shubha yoʻqki, ikki oyda kolxozni xonavayron qilaman». Haqiqatan ham hokimiyat jilovini qoʻlga olishga qodir boʻlgan, yetarlicha bilimga, tajribaga, shaxsiy fazilatlarga ega, nihoyat, ruhiy jihatdan shunga tayyor odamlar juda kam. Ba’zan soʻzi bilan ham, amali bilan ham bu ishga mutlaqo yaroqsiz boʻlgan kishilarning prezidentlik lavozimiga intilishlarini koʻrib, hayron qolasan kishi. Naql qilishlaricha, kunlardan bir kun choʻpondan:
—Agar kutilmaganda qirol boʻlib qolsang nima qilarding? — deb soʻrabdilar.
—Agar qirol boʻlib qolsam, ot minib yurib mol boqardim! — deb javob beribdi u mugʻombirlik qilmasdan.
Choʻpon oʻz tabiatiga, fahm-farosatiga monand ravishda javob qaytaradi. Haq gapni aytadi.
Mutlaqo tasodif tufayli hokimiyat tepasiga kelib qolgan kimsalarning kasofati urib, yuz-yuz million begunoh odamlarning yostigʻi bevaqt quriganini tarix hali unutgani yoʻq. Chike, keling, yana tarixga qaytamiz.
Goloshchekin davrida (1925—1933) qozoq dashtlarining boshiga misli koʻrilmagan qora kunlar yogʻildi. Bagʻoyat shafqatsiz, ma’naviy jihatdan qashshoq boʻlgan murtad hokimiyat jilovini qoʻlga olgan zahoti oʻzicha kashfiyot yaratdi: «Iye, bepoyon Qozogʻiston respublikasida shoʻraviy tuzum oʻrnatilmabdi-ku!»
U respublikaga rahbarlik qilgan sakkiz yil mobaynida ertadan-kechgacha minbardan tushmasdi; qozoq ovullari qanday hayot kechirayotgani bilan aslo qiziqmasdi. Hatto shunchaki tomosha uchun ham biror marta ovullarga chiqib koʻrmaydi. Shunday boʻlsa-da, oʻzini «mahalliy» hayotning bilimdoni deb bilardi. Goloshechkin, Oktabr toʻntarishi qozoq ovullarini chetlab oʻtgan, deb hisoblardi. Demak, itoatsiz qozoqlarga hozir kim hukmronlik qilayotganini koʻrsatib qoʻyish kerak. Shunday qilib, u ketma-ket «adab darslari»ni uyushtiradi. Albatta, bunday «darslar» qurbonsiz boʻlmasdi. Goloshchekin rahbarlik qilgan davrda respublika aholisining soni halokatli darajada kamayib ketadi. Milliy ziyolilarning juda katta qismi «boʻyintovlovchilar» deb e’lon qilinadi va qayta tarbiyalashga nomunosib shaxslar sifatida mahv etiladi.
Stalinning «sotsializm mustahkamlanib borgani sari sinfiy kurash ham keskinlashaveradi» degan koʻrsatmasi asosida amalga oshirilgan Goloshchekin siyosati natijasida xalq shafqatsizlik bilan quvgʻin qilindi, qatli omga uchradi, misli koʻrilmagan ocharchilikka yoʻliqdi.
Butun boshli xalqni qirib yuborishga moʻljallangan tadbir «kulaklarni tugatish» bahonasida boshlanadi: boylarning mol-mulki musodara qilinadi, xalq cheksiz miqdorda soliq toʻlashga mahkum etiladi. Qozogʻistonda yetti yuzdan ortiq boy xoʻjalik va ellik mingta oʻrtahol xoʻjalik borligi qayd etiladi va ularning hammasi xonavayron qilinadi. Xoʻjalik egalarining bir qismi otib oʻldiriladi, yana bir qismi qamoqlarga tashlanadi, bir qismi esa Rossiyaning Tuman, Qoʻrgʻon, Astraxon, Irkutsk viloyatlariga surgunga joʻnatiladi. Koʻpchilik qozoqlar Xitoyga, Eronga, Hindistonga, Turkiyaga bosh olib ketadilar.
Musodara natijasida bir-ikkita mol-qoʻyga, oz-moz yerga ega boʻlgan kambagʻallar «sovpedlar» in’om etgan xayr-ehsonlardan foydalana olmaydilar. Chunki, ataylab ocharchilikni kuchaytirish uchun oʻylab topilgan cheksiz soliqlar aholini ocharchilik uyushtirib turish «katta siyosat»ning asil maqsadiga aylanib qoladi.
Qadim zamonlardan buyon chorvadorlik bilan mashgʻul boʻlgan qozoqlardan soliq sifatida qishloq xoʻjalik mahsulotlarni talab qilishardi. Dehqonlardan esa, aksincha, goʻsht topshirishni talab etishardi. Chorvadorlar oʻz mol-qoʻylarini bugʻdoyga almashtirishadi, dehqonlar esa oʻz bugʻdoylarini mol-qoʻylarga almashtirardilar. Natijada ikkovi ham hech vaqosiz qolishardi. Hukmron tabaqa qilmishi uchun hech qanday javobgarlikka tortilmasligini bilgach, xuddi mast tuyalarday koʻngliga kelgan noma’qulchiligini qilishaveradi. Kundan-kunga soliq turlari ortib boraveradi va nihoyat, oʻn oltitaga yetadi!
Yana bir ajablanadigan tomoni shundaki, xalqning erkinlik ruhiga zid oʻlaroq, shoʻraviylarning umumiy tenglik mafkurasi bilan qurollangan kimsalar «chiqitlar»ni ham soliq sifatida davlatga topshirish kerak degan uydirmani oʻylab topadilar. Endi otlarning eskirgan taqasini, oʻlgan otlarning dumlarini, itning, eshakning, hatto ilonning poʻstini, latta-puttalarni, suyaklarni, shoxlarni, tuyoqlarni ham davlatga topshirish kerak edi. Oxir-oqibat, oʻsha xildagi soliqni oʻz vaqtida toʻlashga qodir boʻlmagan odamlar qoʻrasida turgan bir-ikkita molini soʻyib, «chiqit»ni topshirishga majbur boʻlardi.
Eng dahshatlisi shundaki, doʻq-poʻpisalar bilan toʻplagan oʻsha «chiqit» bir joyga jamlanardi-da yoqib yuborilardi!
Mana shunday jinoyatlar tufayli Qozogʻistonda 1929 yilda qirq million bosh qoʻydan oradan toʻrt yil oʻtgach, bor-yoʻgʻi toʻrt million bosh qoladi. Oʻn barobar yoʻqotish boʻladi. Goloshchekin rahbarlik qilgan sakkiz yil davomida toʻrt million yuz ming nafar qozoqlardan ikki million ikki yuz nafari qirib yuboriladi. Ocharchilik ham, aslida, shu maqsadda uyushtirilgandi.
Rossiya imperiyasining eng oxirgi podshosi Nikolay II va uning oila a’zolarining faol qotillaridan biri boʻlgan Goloshchekin qozoq xalqi boshiga misli koʻrilmagan kulfat keltiradi.
Bu qattol hukmdorning oʻziga munosib oʻrinbosarlari ham bor edi. Oʻshalardan biri boʻlmish Qozogʻiston Markaziy Ijroqoʻmining raisi Yeltoy Yernazarovni eslatib oʻtish mumkin.
Qozogʻistonning oʻsha yillardagi poytaxti Orenburg shahrida respublika Markaziy Ijroqoʻmining raisini saylashga bagʻishlangan qurultoy boʻladi. Ish bevosita saylov masalasiga borib taqalgach, ikki guruh bir-biri bilan hokimiyat uchun kurash boshlaydi. Lekin, bir-birini yengib oʻtolmaydi. Shunda kimdir bunday taklifni kiritadi:
— Oʻrtoqlar, biz kambagʻallardan iborat Shoʻro hukumatini tuzdik. Anavi Yeltoy kambagʻal. Ustiga-ustak, gʻirt savodsiz. Demak, u har taraflama bizga toʻgʻri keladi. Menimcha, rais lavozimiga undan koʻra munosibroq nomzod boʻlmasa kerak.
Bir burchakka tiqilib oʻtirgancha mudrayotgan Yernazarov birdan hushyor tortadi. Qanday qilib boʻlsada bir-birini hokimiyat tepasiga chiqarmaslik uchun kurashayotgan muxolif guruhlar bir ovozdan Yernazarov nomzodini qoʻllab-quvvatlaydilar.
Aytishlaricha, bir kuni Yernazarov Olmaota poyezdida Qizil Oʻrdaga ketayotgan ekan. Ocharchilikdan, oʻlponlardan va boshqa musibatlardan sillasi qurigan Chimkent xalqi bu yangilikdan xabar topadiyu yoppasiga vokzal tomon yuguradi. Yeltoyni salkam podsho deb oʻylaydilar. Odamlar orasida uning qarindosh-urugʻlari, tanish-bilishlari ham boʻladi. Xullas, xalq undan yordam soʻramoqni istaydi. Dastlab, Yeltoy xalq bilan uchrashuvga rozilik bildiradi. Ammo, vokzal tomon guras-guras kelayotgan olomonga koʻzi tushib, yuragi taka-puka boʻlib ketadi va faqat vagon tamburida turib xalq bilan gaplashishga zoʻrga koʻnadi.
Mindi-mindi boʻlib ketgan xalq:
— Yeltoy taqsir, och qoldik! — deb qichqiradi.
— Ochimizdan oʻlyapmiz, mehr-shafqatingizni darigʻ tutmang! Yordam bering!
Shunda muloyim tortib qolgan Yeltoy suvsar telpagini qoʻliga olib:
— Oʻrtoqlar! — deb qichqiradi. Taqsir-boshliq oʻz yurtdoshlaridan mehr-shafqatini darigʻ tutmasa kerak deb oʻylagan xalq nafasini ichiga yutadi. — Oʻrtoqlar! — deydi u yana bir marta. — Oʻrtoqlar, reja, reja, reja! — deb uch marta takrorlaydiyu gʻoyib boʻladi. Tambur eshigi orqasidan qattiq yopiladi.
Kulfatdan sillasi qurigan yurtdoshlariga, qarindosh-urugʻlariga, tanish-bilishlariga ikki ogʻiz iliq soʻz aytib, aholining koʻnglini koʻtarib qoʻyishga qodir boʻlmagan kimsa boshqalarga mehr-shafqat koʻrsata olarmidi!
Oʻsha Yernazarovga aloqador yana bir voqeani eshitganman.
Siz bilan Toshkentdan qaytib kelayotgan chogʻimiz mening birodarim boʻlmish Janaboy Salimboyevning akardagi tugʻishgan singlisining uyida bir piyola choy ichib ketmoqchi boʻldik. Oʻsha yigitning otasining ismi Toshboy, bobosi esa Salimboy oqsoqol edi. Salimboy ota 96 yoshga kirib vafot etdi. Xullas, Yeltoy Yernazarov yalangoyoq yurgan paytlarda Salimboy oqsoqol unga koʻp yaxshiliklar qiladi. Non-tuz bergan, pand-nasihatini ayamagan. Yeltoy Markazqoʻm raisi etib saylangach, tuman partiya qoʻmitasining kotibi Toshboyni huzuriga chorlaydi-da:
— Oʻzimizning Yeltoyga samimiy salomimizni yetkazasiz, — deydi. — Bundan tashqari, qoʻshni tumanda traktor bor, bizda yoʻq. Yerni shudgor qila olmayapmiz,
qiynalib ketdik. Bu yerlar Yeltoyning otayurti; ayting, bizga ham bitta traktor ajratib bersin.
Toshboy toʻppa-toʻgʻri Markazqoʻm raisining uyiga boradi. Uy bekasi uni ochiq chehra bilan qarshi oladi. Birpas gaplashib oʻtiradilar. Hademay Yeltoyning oʻzi ham xizmatdan qaytib keladi. Toshboyga qoʻl uchini uzatadiyu viqor bilan boshqa xonaga kirib ketadi. Xotini botinmaygina:
— Yeltoy, axir, bu kishi Salimboy otaning oʻgʻli-ku, — deydi. — Uni tanimadingmi? Agar biz ular qilgan yaxshilikni unutsak, xudoni unutgan bilan barobar boʻlamiz. Sen u bilan odamga oʻxshab soʻrashgin, hol-ahvolini soʻrab-surishtirgin.
Shundan soʻng Yeltoy:
—Boboy qalay, sogʻ-salomat yuribdimi? — deb soʻraydi istamaygina. Keyin javobni ham kutmasdan shosha-pisha ilova qiladi:
—Ertaga qiladigan ishlarim boshimdan oshib-toshib yotibdi, tezroq dam olmasam boʻlmaydi.
«Qirol boʻlib qolsam, ot minib yurib mol boqaman» degan choʻpondan hokimiyat tepasiga chiqib olgan bunday koʻrnamak odamlarning nima farqi bor?
Aytmoqchi, ishdan boʻshatilishini eshitgan Yeltoy, eng avval:
— Mashina oʻzimda qoladimi? — deb soʻragan ekan.
Aytmatov. Demokrit: «Davlatni boshqarish san’ati — san’atlarning eng ulugʻidir», degan edi. Koʻpincha butun boshli xalqning taqdiri bir kishining — hukmdorning qoʻlida boʻladi.
Masalan, Pyotr birinchi qoloq Rossiyani qayta tiklamadimi? Butun boshli xalqni «qayta qurish»ga majbur qilgan «buzgʻunchi» shaxsning oʻrnini ta’kidlashdan oldin Pyotrning hayoti va faoliyatiga doir ma’lum voqealarni eslatib oʻtmoqchiman. Podsho boʻlgach, shaxsan oʻzi Gollandiyaga yoʻl oladi va u yerda Pyotr-duradgor nomi bilan kema qurilishi sirlarini oʻrganadi. Albatta, zerikib yotgani uchun bunday ish bilan shugʻullanmaydi, Pyotrning ulugʻligini Pushkin mana bunday mumtoz misralarda ifodalagan:

Goh akademik, goh qahramonsan,
Goh dengizchi, goho duradgor —
Uning qalbi bepoyon,
Taxtda ham doim xizmatkor.
Hasadgoʻy Gʻarb och koʻzlarini Rossiyaning bepoyon yerlariga, boyliklariga tikavergach, saltanat xavf ostida qolganini sezgan Pyotr poytaxtni Moskvadan Boltiq dengizi sohillariga koʻchiradi. Uning ishonchi komil boʻladiki, poytaxtni himoya qilish har bir rus kishisining muqaddas burchi edi. Poytaxt asrab qolinsa, demak, butun Rossiya har qanday musibatdan forigʻ boʻladi. Shunday qilib, dunyodagi eng goʻzal, betimsol shaharlardan biri boʻlmish Sankt-Peterburg bunyod etiladi. Bilch-bilch botqoqzorlarni Pyotr allaqayoqlardan keltirilgan tuproq bilan koʻmdiradi va shahar koʻchalariga qayin, qaragʻay, eman koʻchatlari ektiradi. «Oʻzboshimchalik bilan emanni kesgan odam qatl etilsin!» degan farmonning muallifi ham oʻsha buyuk Pyotr edi. Uning oʻz qoʻllari bilan ekilgan emanzorlar, mana, uch yuz yildirki, yaproqlarini shaldiratib, koʻkka boʻy choʻzib turibdi.
Pyotr Rossiya saltanatining davlat boshqaruvini tubdan qayta quradi; zavod-fabrikalar, oʻquv yurtlari sonini keskin koʻpaytirdi; jangovar, uyushgan armiya va qudratli flot tuzdi. Kirillitsa imlosini oʻzgartirdi, ba’zi bir murakkab harflarning yozilishini oddiylashtirdi. Sankt-Peterburgdagi birinchi maxsus bosmaxonaga asos soldi; rus matbuoti tarixidagi ilk «Vedomost» gazetasini oʻz qoʻllari bilan nashr etdi.
Agar Pyotr oʻz mamlakatining haqiqiy fuqarosi, oʻz davrining odami boʻlmaganda hech qachon buyuk boʻlmasdi. Pyotr Rossiyaning kelajagini yaqqol koʻra bildi.
Charm kovush kiyib, chakmon yopinib yurgan mamlakat vaqtigʻsoqti kelib buyuk davlat boʻlishiga zarracha shubha qilmadi. Ayni paytda Pyotr rossiyaliklarga benihoya tarvaqaylab ketgan soqol-moʻylovlarni qirib yurish va roʻdapo kiyimlarni tartibga solib, qisqartirish tugʻrisida farmon berdi. Me’yor nimaligini bilmaydigan rus erkaklarini ichkilikbozlikdan qaytarish uchun ogʻir choʻyan medal quydirdi va piyonista kimsalarni xalq oldida uyaltirish maqsadida oʻsha medalni boʻynilariga taqtirib qoʻydi. Agar kimda-kim oʻz ota-onasini hurmat qilmasa, u davlat jinoyatchisi deb hisoblansin va ogʻir jazoga tortilsin. Agar kimda-kim karra jadvalini (arifmetika) bilmasa, unga uylanishiga ruxsat berilmasin», deb farmon chiqaradi Pyotr. Podshohning bunday farmonlari johil mamlakatni asta-sekin taraqqiyot sari surib boraveradi.
Urushda yengilmas, ishda charchamas buyuk Pyotr kambagʻallik va savodsizlik botqogʻiga botib ketgan oʻz xalqini hoʻkizga oʻxshab tubanlikdan tortib chiqarmadimi?
Shoxonov. Lekin, tarixning yoʻli tekis emas. Buyuk Pyotr buyuk davlatlar safiga olib chiqqan Rossiya imperiyasini 1730—1740 yillarda boshqargan Anna Ioanovna yana-tagʻin qoʻzgʻolon quchogʻiga itqitib yuboradi. Muarrixlarning yozishicha, qirolicha Anna dangasa edi, mamlakatni boshqarishni bilmasdi. U haddan tashqari kayf-safoga berilib ketadi. Davlat ishlari bilan mutlaqo qiziqmaydi. Ertadan-kechgacha masxarabozlar yoki ovunchoq teatrini tomosha qilib oʻtiraverardi. U iznidagi knyazlar, graflar ustidan kalaka qilishni va qarshisida qaltirab turgan asilzodalarni masxaralab kulishni yaxshi koʻrardi.
Hukmronligining soʻnggi yillarida Anna Ioanovna saroy ahlini, mulozimlarini xursand qilish uchun knyaz Golitsinni qoʻl ostidagi eng xunuk qalmiq qiz Bujennikovaga hazil aralash uylantiradi. Bu haqda maxsus farmon chiqarib, butun Rossiya boʻylab tarqatadi. Qirolicha Annaning amriga koʻra, qishda Neva daryosi ustiga saroy quriladi. Toʻy tantanasi shu yerda boʻlishi kerak edi. Tantiq qirolichaning xohishi boʻyicha, saroy muzlardan barpo etiladi: eshiklari ham, derazalari ham, oshxona anjomlariyu hatto kelin-kuyov yotadigan goʻshanga ham muz boʻladi.
Rossiyaning turli burchaklaridan haydab keltirilgan ruslar, tatarlar, chuvashlar, mordvalar, xoxollar oʻzlarining milliy kiyimlarida raqs tushadilar, qoʻshiq aytishib, shovqin-suron koʻtaradilar... Qirolichaning bunday xurmacha qiliqlari inson taqdiri uning uchun oʻyinchoq ekanini yaqqol koʻrsatadi. Boz ustiga, knyaz Golitsin rus tuprogʻidagi eng asilzoda avlod vakili boʻlib, bu borada Romanovlar oilasidan kam nufuzga ega emasdi.
Yana bitta qiziqarli tarixiy haqiqat mavjud. Ma’lumki, 1731 yili Rossiya imperiyasi bilan qozoqlarning gʻarbiy oʻlkalari oʻrtasida diplomatik aloqa oʻrnatiladi, shartnoma tuziladi. Qozoqlarning Kichik va Oʻrta juz urugʻiga mansub boʻlgan biylar, hokimlar, oqsoqollar, botirlar har xil sovgʻa-salomlar bilan Sankt-Peterburgga yetib boradilar. Qirolichaga hurmat koʻrsatmoqchi boʻladilar. Anna Ioanovna oldindan qozoq sahrosidan kelgan elchilarni qabul qilishga rozi boʻladi. Bitta tatar-tilmochni yollagan nufuzli elchilar har kuni qirolichaning ostonasiga bosh urib boraveradilar. Qirolicha bilan uch-toʻrt ogʻiz gaplashmoqchi boʻladilar. Kunlar ketidan kunlar, haftalar ketidan haftalar oʻtaveradi, lekin qirolichaning tillo eshiklari elchilar uchun aslo ochilmaydi. Nihoyat, saroy mulozimlari olis yurtlardan poytaxtga kelgan qozoqlar bir necha oydan buyon ostonada muntazir boʻlib turishganini Anna xonimga eslatadilar. Shunda jizzaki xotin:
— Favqulodda muhim ish chiqib qoldi. Gollandiya qiroli menga sovgʻa qilgan maymun bugun ertalab bolaladi. Bolalari biram chiroyliki, asti qoʻyaverasan! Bu ishlardan boshim ogʻrib turibdi. Afsuski, ularni qabul qila olmayman, — deb javob beradi.
Aytmatov. Bunga oʻxshash bema’ni voqealar tarixda koʻp boʻlgan. Koʻpchilikka ma’lum boʻlgan bitta qalloblik toʻgʻrisida eslatib oʻtishim mumkin.
Har xil mojarolar bilan tarixda yorqin iz qoldirgan ikkinchi Yekaterina hukmronlik qilgan davrlarda Ukraina bilan Qrim ham Rossiya imperiyasi tarkibiga kirgan edi. Oʻsha oʻlkalarning general-gubernatori lavozimiga qirolichaning jazmani boʻlmish oliymaqom knyaz Grigoriy Potyomkin tayinlanadi.
Qirolicha kichik Rossiya aholisining ahvoli bilan tanishish maqsadida 1787 yilda safarga chiqadi. U Peterburg bilan Kiyev oʻrtasida 76 stansiyada, oʻttiz beshta qishloqda toʻxtab oʻtadi. Tushlik qiladi, dam oladi. Son-sanoqsiz mulozimlari qurshovida oldindan belgilab qoʻyilgan yoʻllardan oʻtayotgan qirolicha safarining ikkinchi kuniyoq boy-badavlat, oʻynab-kulib hayot kechirayotgan fuqarolarini koʻrib, bagʻoyat xursand boʻlib ketadi. Vaholanki, oʻz qoʻli ostidagi oʻlkalarni qirolichaga yaxshi koʻrsatish uchun gubernator kecha-kunduz tinim bilmay tomoshaxona hozirlaydi: soʻqimga boqilgan hayvonlarni yoʻl chetiga qatorlashtirib qoʻyadi, odamlarni ham toʻtiqushday sayrashga oʻrgatadi.
Xayriyat, qirolicha Peterburgga qaytib borgach, Potyomkinning nayranglari fosh etiladi. Ma’lum boʻlishicha, u hamma narsani oldindan uyushtirib qoʻygan ekan. Lekin, son-sanogʻi yoʻq mol podani qaydan topgan ekan? Bu masalada topqirlik qiladi: Yekaterina bitta qishloqda dam olayotgan paytdan foydalanib, mol poda bir kechadayoq qoʻshni qishloqqa haydab borilarkan va navbatdagi «koʻrikka shay etib qoʻyilarkan!
Yem-xashak, oziq-ovqatlarning serobligini qanday ta’minlagan? Togʻ-togʻ qilib ustma-ust uyub tashlangan qoplarda gʻalla emas, tuproq toʻldirilgandi. Oʻshandan beri «Potyomkinning qishloqlari» degan ibora ogʻizdan-ogʻizga oʻtib yuradi.
Shoxonov. Yolgʻonchi-hukmdorlarning nayranglari toʻgʻrisida tarixda minglab misollar bor. Masalan, folbinlik qobiliyati bilan nom chiqargan Rim imperatori Tiberiy oʻzining kelajakdagi vorisi boʻlmish Kaligula toʻgʻrisida: «U oʻziga ham, oʻzgalarga ham yaxshilik qilmaydi. Faqat rimliklarga emas, balki butun dunyoga musibat keltiradigan ilon voyaga yetyapti», degan edi.
Nihoyat, taxtga yangi oʻtirgan imperator dastlabki paytlari juda gʻayratli, mehribon boʻladi. Ilgari tarqatib yuborilgan senatni qayta yigʻadi, obroʻ-e’tiborli Rim zodagonlariga faxrli mansablarni taklif etadi. Liviya bilan Tiberiyaning vafotidan soʻng qolgan bitmas-tuganmas boyliklarni marhumlarning vasiyatlariga binoan rimliklarga barobar taqsimlab beradi.
Bularning hammasi xoʻjakoʻrsinga qilinadi. Birmuncha vaqt oʻtgach, hokimiyat jilovini butunlay qoʻlga olishga ulgurgan Kaligula quturib ketadi.
«Uning bema’niligi, tentakligi chegara bilmasdi, — deb yozadilar qadimiy muarrixlar. — U oʻzini tirik xudo deb e’lon qiladi. Mulozimlari kechasiyu kunduzi unga xushomad qilardilar, sajda qilardilar. Odamlarning itoatgoʻyligidan mamnun boʻlgan Kaligula: «Koʻrgani koʻzlari boʻlmasa ham mayli, fakat qoʻrqib turishsa bas», deb takrorlashni yaxshi koʻrardi.
Oʻzini tugʻma aktyor, tugʻma hukmdor deb bilgan imperator davlat ishlarini bir chetga yigʻishtirib qoʻyib, kayf-safoga, oʻyin-kulguga berilib ketadi. Buzuqchilikdan ham qaytmaydi. Jamoat joylarida fojiaviy aktyor qiyofasida bir nimalar deb mingʻirlardi-da, soʻng holdan toyguncha oʻyinga tushardi.
Aytmatov. Oʻsha imperatorning oʻzboshimchaligi toʻgʻrisida Iosif Flaviyning esdaliklari bor. «Boshqalarni qoʻya turaylik, lekin Kaligula hatto Gomerning dostonlarini ham yoʻqotib yubormoqchi boʻldi, — deb yozadi Flaviy. — Odamlarni koʻrgani koʻzi, otgani oʻqi yoʻq edi. U bir necha marta hammani qirib yubormoqchi boʻldi, marhumlarning pok ruhini toptamoqchi boʻldi. Kaligula rimliklar ustiga yuklab qoʻygan son-sanoqsiz oʻlponlarning adogʻi koʻrinmasdi. Boy-badavlat, nufuzli vorislar bosh koʻtarib qolishidan qoʻrqib, imperator ularning hammasidan oʻz foydasiga vasiyatnoma yozdirib oladi. Keyin vasiyatnoma yozib bergan zotni jinoyatchi deb e’lon qilardi-da qatl ettirib yuborardi; boyligini esa oʻzlashtirib olardi. Rimliklarni dahshatga solgan narsa shu boʻldiki, u oʻzining suyukli otini konsul lavozimiga tayinlaydi».
Davlat ahamiyatiga molik mansabga otning tayinlanishi hali tarixda boʻlmagan hodisa edi. Boz ustiga, Kaligula oʻz oti uchun marmar katak va fil suyagidan oxur qurish toʻgʻrisida farmon beradi!
Kaligula imperator boʻlgan toʻrt yil davomida oʻzboshimchalik va shafqatsizlik oqibatida gullab-yashnayotgan qudratli davlat qashshoq monarxiyaga aylanib qoladi. Davlatning eng katta oʻgʻrisi imperatorning oʻzi edi. Boshqa mansabdor shaxslar ham bu borada chetda qolmaydilar; ular ham davlat tanasiga zulukday yopishib oladilar. Bir yilning ichida davlat xazinasidan ikki milliard yetti yuz million poshshoyi tanga gʻoyib boʻladi. Rim xalqi qashshoqlashadi, odamlar bir burda non topish ilinjida har tomonga tariqday sochilib ketadilar. Cheksiz hokimiyat va misli yoʻq boylik quturtirib yuborgan Kaligulaning xotini qiz tugʻadi: imperator esa rimliklardan qizaloqni boqish, tarbiyalash va kelajaqdagi sep uchun pul toʻplab berishni talab qiladi. Yangi yilning birinchi kuni Rim imperatori oʻz saroyi ostonasida turib olib, tinimsiz oqib kelayotgan odamlardan xuddi tilanchi kabi xayr-sadaqa soʻray boshlaydi. Asta-sekin togʻ boʻlib uyulayotgan tangalarni koʻrib aqldan ozar darajada suyunib ketadi, oʻzini tangalar ustiga tashlaydi; tangalarni hovuchlab-hovuchlab boshidan sochadi.
Turli darajadagi mansablarga tayinlangan amaldorlardan kelib turadigan siylovlar bilan qanoatlanmagan imperator ochiq-oydin talonchilik qiladi. Shu maqsadda saroyda maxsus qaroqchilar va oʻgʻrilar guruhini saqlar edi.
Kaligula ola-quroq latta-puttalardan tikilgan bema’ni kiyimlarda yurishni yoqtirardi. «U gʻalati-gʻalati ust-bosh kiyib odamlar oldiga chiqar edi. Bunday kiyimni nafaqat birorta rimlik, hatto oddiy erkak ham kiyishga or qilgan boʻlardi. Chet, ellardan kelgan elchilar etaklari kengmoʻl xotinlarning gulli koʻylagini, xotinlarning tuflisini kiyib taxtda oʻtirgan imperatorni koʻrishgach, miyigʻida kulishgancha bir-birlari bilan ma’noli koʻz urishtirib olardilar. Bunday paytlarda rimliklar nomusdan oʻlar holatga yetardilar», deb yozadi yunon tarixchisi.
Kaligula soqolini tillo suvi bilan boʻyab oladi. Soʻng mashhur sarkarda Iskandar Zulqarnayn qabrini ochib, undan jangovar sovutni oladida oʻzi kiyib, koʻchalarda sayr etib yuradi. Bunday bachkana qiliqlar rimliklarning gʻazabini qoʻzitadi, xolos.
Nihoyat, qonli toʻqnashuvlardan, qashshoqlikdan, vayrongarchilikdan bezor boʻlgan rimliklarning toqatlari toq boʻladi. Ahmoq imperatorning hokimiyatiga barham berilmasa, davlat yakson boʻlajagini xalq tushunib yetadi. Imperator qatl etiladi. Bu yangilikni eshitgan rimliklarning aksariyati boʻlgan voqeaga ishonmaydilar: Kaligula joʻrttaga hunar koʻrsatayotgan boʻlsa kerak, deb oʻylaydilar. Ba’zi kishilar esa xush-xabarni eshitib, bir-biridan suyunchi soʻraydilar.
Tarixda sharmandali nom qoldirgan mana shunaqa davlat boshliqlaridan xudoning oʻzi saqlasin!
Shoxonov. 121—139 yillarda Rim imperiyasini boshqargan Mark Avreliy esa Kaligulaning mutlaqo teskarisi edi. «Oʻzim bilan yuzma-yuz» nomli yirik ilmiy asar yozgan bu inson tarixda eng toʻgʻrisoʻz, adolatli faylasuf-imperator sifatida yaxshi nom qoldirdi.
Avreliy oʻz asarida xalqni qanday boshqarish, hukmdor oʻzini qanday tutishi toʻgʻrisida batafsil bayon qiladi. U: «Oʻz vazifangni rimliklarga xos boʻl-gan ochiq koʻngulilik, halollik, xalqqa mehr bilan ado etmoging darkor. Bundan boshqa qarashlaru tushunchalarga mahliyo boʻlmaslik kerak. Bema’nilik, munofiqlik, manfaatparastlik qilmasdan har qanday ishni sidqidildan nihoyasiga yetkazmoq lozim. Shundagina baxtli boʻlasan», deb yozadi.
Harbiy yoki fuqaro hayotiga tegishli birorta ishni boshlashdan avval imperator albatta davlatning yuqori mansabdor shaxslari bilan maslahatlashardi. Avreliy: «Davlatni bir kishining irodasiga itoat ettirib qoʻygandan koʻra, tajribali, oqil doʻstlarning maslahatlariga quloq solgan afzal», deb tez-tez takrorlab turardi.
Tarixdan yaxshi ma’lum boʻlgan bitta mumtoz misol keltiraman.
Ovidiy Kassiy Suriyada imperatorga qarshi fitna hozirlaydi. Lekin, chopar orqali hamtovoqlariga joʻnatgan maktub qoʻlga tushirilib, Mark Avreliyga yetkaziladi. Shunda Avreliy maktubni hech kimga oʻqitmasdan oʻtga tashlab kuydirib yuborish toʻgʻrisida farmon beradi. U dushmanlari kim ekanini bilishni istamaydi, keyinchalik oʻzi istamagan holda ularni yomon koʻrib qolishdan choʻchiydi.
Ovidiy Kassiyga nisbatan koʻngilchanlik qilgan Mark Avreliyning sa’y-harakatidan hayron boʻlgan bitta rimlik: «Agar oʻsha sotqindan yengilib qolganingizda nima boʻlardi?» deb soʻraydi. «Xudoyimga nima yomonlik qilgan edikki, biz sotqindan yengilib qolsak?» deb savolga savol bilan javob qaytaradi Mark Avreliy. Shundan soʻng u imperator tomonidan qatl etilgan bir qancha kishilarni misol tariqasida sanab koʻrsatadi: ularni oʻldirish uchun salmoqli asoslar bor edi, deydi.
Aytmatov. U oʻz mamlakatida erkinlikka asoslangan davlatga xos boʻlgan munosabatlarni joriy etadi: odamlar yovuzlikdan himoya qilinadi, muntazam ravishda ezgu xislatlar tarbiyalanadi; mehnatkashlik, ma’rifatparvarlik fazilatlari qaror toptiriladi. Qisqasi, barcha sohalarda yuksak axloqiy namunalar yaratiladi. U har doim yomon odamni yaxshi odamga, yaxshi odamni esa goʻzal odamga aylantirishga harakat qiladi. Tarbiyaga alohida e’tibor beradi. Mark Avreliy xudo bergan qobiliyat, aql-idrok, ruhiy saxovat sohibi edi. Agar u oʻsha tarixiy davrda dunyoga kelmaganda bormi, Rim olami xonavayron boʻlib, qonga botib ketardi.
Shoxonov. Rim imperiyasi qancha-qancha hukmdorlarni koʻrgan! Koʻpchiligining nomlari allaqachon unutildi. Oradan yigirma asr oʻtgan boʻlsa hamki, Kapitoliya maydonida Mark Avreliyning ot minib turgan kumush haykali qoʻr toʻkib turibdi. Bu zot oʻz xalqini samimiy sevar edi.
Aytmatov. Plutarxning «Yetti donishmand suhbatlari» asarini oʻqiyotib, Fales, Solon, Periandr kabi faylasuflarning yunon va rim hukmdorlariga bergan ta’riflariga duch keldim.
Shoxonov. Aytmoqchi, muarrix Geraklid Pontiyskiyning yozishicha, aynan Plutarx tasvirlagan Solonning otasi oʻz davrida mashhur boʻlgan Eksekestid, onasi esa Pisistratning nabirasi ekan. Mashhur shoir, nosir, faylasuf, koʻngli keng inson boʻlmish Solonning hokimiyat tepasiga kelishi ham qiziq boʻladi.
Yoshligidan tijoratga moyil boʻlgan boʻlajak hukmdor ilm oʻrganishga, yangilikka tashna edi. Tez orada olim sifatida mashhur boʻlib ketadi. Shaxsiy boylik uni deyarli qiziqtirmaydi. Ma’naviy dunyosi boy boʻlgan zot oltin talvasasida mast boʻlib yurgan kimsalardan nihoyatda yuksak ekanini his qiladi. Axloqan pokligi va aql-idrokiga qoyil qolgan afinaliklar undan davlat boshqaruvini qoʻlga olishni iltimos qiladilar; qoʻshni davlatlar bilan uzluksiz ravishda davom etayotgan urushlarga chek qoʻyishni soʻraydilar. Boshqaruv jilovini qoʻlga olgan Solon koʻp oʻtmasdan «siyosat — yolgʻonchilik san’ati» ekanini kashf etadi. Ilgari hech qanday jinoyatga sherik boʻlmagan, boylar bilan doʻst tutinmagan inson mamlakat osoyishtaligi uchun oʻz xalqini ketma-ket alday boshlaydi. Dastlab, kambagʻallarga yer beriladi, deb va’da qiladi. Ayni paytda boylarni oʻz tarafiga ogʻdirib olish uchun, aksincha, hech kimga yer berilmaydi, ularga qarzlari qaytariladi, deydi. Natijada kambagʻallar ham, boylar ham Solonni «oʻzimizning odam» deb biladilar. Shu munosabat bilan aytgan — «tenglik urush chiqarmaydi» — soʻzlari ogʻizdan-ogʻizga oʻtib yuradigan iboraga aylanib ketadi. Umr boʻyi she’r yozgan va shoirlikni hamma narsadan ustun qoʻygan Solon bunday mushohada yuritadi:

Men xalqimga qancha kerak, shuncha berdim hokimlik.
Hurmatidan ayirmadim, huquq bermadim ortiq.
Ayni damda qildim gʻamxoʻrlik —
boylik va kuch bilan obroʻy topganni.
Etmasin ularni birov sharmanda.
Shu ikki oʻt aro turdim mardona:
qoʻymadim boshvoqsiz ur ho-urlarga...
Aytmatov. Bu she’rdan ham ma’lum boʻlyaptiki, Solon bekorga yunon huquq tizimining islohotchisi sifatida nom chiqarmagandi: hukmdor boʻlgan yillarda davlat uchun zarur va foydali boʻlgan koʻplab qonunlar qabul qilgan. Masalan, Solonning fuqarolik huquqidan mahrum etish toʻgʻrisidagi qonunini olib koʻraylik. Sirtdan qaralsa, qandaydir sababga koʻra parokandalikka uchragan jamiyatda fuqarolik huquqidan mahrum etilgan shaxs birorta ham partiyaga qoʻshila olmaydi, hammadan ajralib qoladi. Bu holni oqilliqdan nishona deb boʻlmasdi. Biroq, Solon qonunning ana shu moddasi yordamida fuqarolar oʻz mamlakatidagi har qanday siyosiy oʻzgarishlarga ziyrak munosabatda boʻlishlari kerakligini, qiyinchiliklarni birgalikda yengib oʻtish lozimligini omma ongiga singdiradi.
Uning yana bitta yaxshi ishi — marhumlar toʻgʻrisida yomon gap aytishni qatiyan man etib qoʻyadi. Ayni chogʻda nutq soʻzlayotganda, ibodatxonada, davlat muassasasida, sudda shaloq soʻzlar ishlatilishiga ham barham beradi. Mana shu qonunni buzgan odam davlat jinoyatchisi deb tan olinardi va qattiq jazolanardi. Diniy tutumlarga mos tushadigan bunday chora-tadbirlar xalqqa ma’qul boʻladi. Har tarafdan Solon sharafiga hamd-sanolar oʻqiladi.
Oʻzi qabul qilgan konunlarni bajarmaydigan davlat oxir-oqibat yakson boʻladi, deb hisoblagan Solon oʻsha qonunlar matnini daraxtlarga oʻyib yozib qoʻyish toʻgʻrisida farmon beradi: shunda bu qonunlar yuz yil saqlanib qoladi.
Solon hokimiyat tepasiga kelgach, ilgarigi hukmdor Drakont tomonidan qabul qilingan barcha qonunlarni bekor qiladi. Ma’lumki, Drakont jinoyatchilarni qatl ettirishni yaxshi koʻrardi. Ibodatxonani buzib tashlagan yovuz niyatli kishi ham, qotil ham, chakana kissovur ham Drakont uchun barobar jinoyatchi hisoblanardi. Shuning uchun odamlar: «Drakont davlat qonunlarini siyoh bilan emas, qon bilan yozdi», deyishardi.
Daraxtlarga oʻyib yozilgan Solon qonunlari Drakont joriy etgan shafqatsizlikka hech qanday oʻrin qoldirmadi. Oʻsha qonunlar oʻchib ketmadi, bizning avlodimizgacha yetib keldi.
Shoxonov. Solon hukmdor boʻlgan yillarda Afinada buzuqchilikka chek qoʻyiladi. Uning: «Qiz-juvonlarni oʻgʻirlab ketib zoʻrlab qoʻygan kishilardan 100 draxm, qoʻshmachilardan 20 draxm jarima undirib olinsin! Oʻz qizini yoki singlisini pulga sotgan kimsa jamiyatdan haydab chiqarilsin!» degan farmonlari buzuqchilikka, oʻzboshimchalikka barham beradi. U paytlari pul topish juda mushkul edi: 20 draxm jarima toʻlagandan koʻra, bir umr qul boʻlib yashagan osonroq boʻlardi.
Aytmatov. Arastuning asarlarida hukmdor Solon bilan Anaxarsisning doʻst boʻlgani toʻgʻrisidagi iqrornomani uchratamiz. Gerodotning hikoya qilishicha, Anaxarsis oʻsha paytlari Eron shohi Doroga qarshi urush olib borayotgan skiflarning podshosi Idanfarisning qarindoshi edi. Anaxarsis skiflardan chiqqan mutafakkir olim edi. Skiflar esa, ma’lumki, turkiy xalqlarning eng qadimiy ota-bobolari hisoblanadilar. Anaxarsis qomusiy iqtidor sohibi, faylasuf sifatida mashhur edi. Uning notiqlik san’atiga butun dunyo qoyil qoladi. Mutafakkirning fahm-farosatiga, topqirligiga tan bergan yunonlar oʻrtasida: «Skif shunday deyapti», degan ibora juda keng tarqaladi.
Qadimiy dunyo tarixchilarining guvohlik berishicha, Anaxarsis (Anaris) Skifiy Qora dengiz sohillaridan Yunonistonda ta’lim olish uchun keladi. Solon va boshqa mutafakkirlar bilan doʻstlik tufayli uning nomi dunyoga mashhur boʻlib ketadi.
Biz yuqorida nomlarini zikr etib oʻtgan qadimiy faylasuflar Amasis nomli podshoga oqilona maslahatlar berganlar. Boʻlajak hukmdorlarning koʻpchiligi oʻsha maslahatlarga amal qiladilar. Donishmand zotlar «ittifoqi»da Anaxarsisning ham munosib oʻrni bor.
Solon. «Menimcha, oʻz hokimiyatini va hukumatini xalq hokimiyatiga aylantirishga qodir hukmdorgina shon-shuhrat qozonadi».
Biant. «Faqat shundagina u qonun barchaga barobar ekanini koʻrsatadi».
Fales. «Keksayib, oʻz ajali bilan oʻlgan hukmdor — baxtlidir».
Anaxarsis. «Bu degani uning hammadan koʻra aqlliroq boʻlganini bildiradi».
Kleobul. «Shunda u mulozimlarining oʻylay-netmay bergan maslahatlariga amal qilib ketaveradigan hukmdor emasligini koʻrsatadi».
Pittak. «Xushomadgoʻylar boshidan ajralib qolishi hech gap emasligidan doim qoʻrqishlari kerak. Shundagina hukmdor oʻz davlatida osoyishtalik oʻrnatadi».
Xilon. «Podsho oʻlim toʻgʻrisida emas, abadiyat toʻgʻrisida oʻylashi lozim».
Periandr. «Bir narsani eslatib qoʻymoqchiman: yuqorida aytilgan gaplarni aql tarozisida tortib koʻrgan inson hokimiyat bilan aloqasini uzishi kerak».
Turkiston tuprogʻida tugʻilib, oʻzgalar mamlakatining gullab-yashnashi uchun beqiyos hissa qoʻshgan bobokalonimiz Anaxarsisga Yunonistonda ulugʻvor yodgorlik oʻrnatilgan. Oʻsha yodgorlikning poydevoriga: «Mening tilim — mening dushmanim», degan soʻzlar mixlab qoʻyilgan. Odamlarning xotirasida Anaxarsisning quyidagi iboralari haligacha saqlanib qolgan: «Kema qurilgan yogʻochning qalinligi toʻrt enlik ekanini bilgan odam kemada ketayotib oʻlim bilan uning oʻrtasidagi masofa ham toʻrt enlik ekanini unutmasligi kerak».
Buyuk podsho Solon vafot etgach, Anaxarsis Qora dengiz sohillariga, qadimiy turklar tuprogʻiga qaytadi. Bu yerda u johiliyat va hasad tufayli oʻz qarindoshi tomonidan oʻldiriladi.
Yana bir narsani eslatib oʻtmoqchiman. Uyatsizlarcha: «Bizdan keyin dunyoni suv bosmaydimi!» degan iboraning muallifi boʻlmish Fransiya qiroli Lyudovik XIV cheklanmagan hokimiyatga ega boʻlib, 72 yil davomida hukmdor boʻlgan. U fuqaro bilan oʻzim xohlaganimdek muomala qilaman; xohlasam otib oʻldiraman, osaman, boshini tanasidan judo qilaman, deb hisoblardi. Istagan paytimda koʻnglimga kelganini qilaman, deb oʻylardi.
«Davlat — bu men» Lyudovik XIV kalondimoqlik bilan aytgan mana shu soʻzlar hozir ham salbiy ma’noda ishlatiladi.
Qirolning soʻnggi nafasigacha xira pashadek atrofini qurshab olgan mulozimlar laganbardorlik, xushomadgoʻylik borasida bir-birlari bilan musobaqa oʻynashardi. Asilzodalar tong otar-otmas qirol bilan diydorlashuv marosimida qatnashish uchun saroyga qarab yugurardilar. Ular qirolga yaltoqlanishardi: birov unga ichki ishtonini uzatardi, birov oyoq kiyimini toʻgʻrilab qoʻyardi, birov kamzulini ilgakdan olib berardi. Gʻala-gʻovur koʻtarishib: «Qirol bugun oq koʻylagini kiysinmi yoki havorang koʻylaginimi?» degan masalada uzoq bahslashib qolardilar. Har kuni ertalab qirol Lyudovik XIV ning kiyinish marosimi eng kamida ikki soat davom etardi.
Ayni chogʻda Lyudovik xushomadgoʻylarga yangi va yangi mukofotlar ulashar, ular uchun toza lavozimlar oʻylab topar, har oyda bir marta xizmat zinapoyasidan bir pogʻona yuqoriga koʻtarib qoʻyar edi.
Mulozimlarning vazifalari ham juda gʻalati edi. Ular kechasi bilan uxlamasdan guruh-guruh boʻlishib, qirolning ichki kiyimlarini, yasama sochini, tuvagini qoʻriqlab chiqishardi.
Lyudovik XIV ning endi bir yoshga yetgan qizchasining 80 nafar xizmatkori bor edi. Qirolning shaxsiy xizmatkorlari esa son-sanoqsiz boʻlardi. Hech poyoni koʻrinmaydigan oʻyin-kulgiga, shikorga, mulvzimlarga misli yoʻq mablagʻ sarflanardi. Tabiiyki, bu mablagʻ kambagʻallardan soliq sifatida undirib olinardi. Kimki oʻz vaqtida soliqni toʻlamasa, u oila a’zolari bilan oʻz uyidan haydab chiqarilar, mol-mulki musodara qilinar edi. Oddiy xalq qashshoqlik va xoʻrlik ostida ezilib yotgan bir paytda bekorchilikdan nima qilishini bilmay yurgan qirol Versal qasrini barpo etish, ustidan marmar «kiydirish» toʻgʻrisida amri farmon beradi. Qasrning tashqi va ichki hovlisida 1400 ta hovuz barpo etiladi. Qirol hukm surgan 47 yil davomida oʻsha qasr quriladi.
Olifta, maqtanchoq qirol nihoyatda qoʻrqoqligi bilan ham zamondoshlari xotirasida iz qoldiradi. Oʻz mulozimlari tomonidan fitna uyushtirilishidan oʻlgudek qoʻrqadigan zoti oliylari saroyda qirqdan ortiq folbin va jodugarni doim saqlab yurardi. Bema’ni «ajoyibxona»ga qirolning oʻynashi Atono de Montespaon boshchilik qilardi. Oʻsha kulguli tashkilot politsiya tomonidan fosh etilgach, qirol oʻzining «homiylari»ni saroydan haydab chiqarishga majbur boʻladi.
Lyudovik XIV ning oʻzboshimchaligi, shafqatsizligi toʻgʻrisida saroy hayotiga doir bir voqea har qanday tarixiy solnomadan koʻra koʻproq guvohlik berishi mumkin. Bir kuni qirol oshpazi qisqichbaqadan zoʻr ovqat tayyorlaydi-yu, lekin ustiga qayla solishni unutadi. Taom dasturxonga tortilgandan keyingina «qovun» tushirganini sezib qoladi: qirolning yaramas odatlarini boshqalardan koʻra yaxshi biladigan shoʻrlik oshpaz jazo berilishini kutib oʻtirmasdan oʻzini oʻzi oʻldirib qoʻya qoladi.
Shafqatsiz xor-zorliklar jonidan oʻtib ketgan fransuz xalqi qirol oʻlgandan soʻng uning butun avlodini bitta ham qoldirmasdan qirib tashlaydi.
Shoxonov. Darvoqe, turk sultoni Abdulazizning saroyida besh ming kishi kechasiyu kunduzi oyoq uchida yurib, xizmat qilardi. Oʻshalardan bittasining vazifasi, masalan, bir yarim-ikki oyda bir marta sultonning muborak oyoqlarining tirnoqlarini olib qoʻyishdan iborat boʻladi.
Tarixga sinchiklab nazar solinsa, yuz yillar davomida tom ma’noda donishmand hukmdorlar, tom ma’noda shafqatsiz diktatorlar va oʻzlarining xurmacha qiliqlari bilan tantiq bolakaylarni eslatadigan masxarabozlar oʻtganini koʻrish mumkin. Bundan ikki yarim ming yil avval yashab oʻtgan Vavilon hukmdori Navuxodonosorning faoliyati ham ibratlidir. U Midiy podshosining Semiramida ismli goʻzal qiziga uylanadi. Kuyov-kelin bir-birlarini haddan tashqari yaxshi koʻrsalar-da, lekin Semiramida Vavilonning chang, shovqinli koʻchalarini unchalik xush koʻrmaydi: oʻzining togʻli, soya-salqin, goʻzal vatanini sogʻinaveradi.
Suyukli yorining koʻnglini ovlashni bilmay qolgan baxtiqaro hukmdor minglab xizmatkorlarini, asirlarni ogʻir mehnatga jalb etadi: ularni xuddi Midiadagidek osma bogʻ barpo etishga majbur qiladi. Bu bogʻda har xil mevali daraxtlar barq urib oʻsmogʻi darkor edi. Sayroqi qushlar keltirish uchun dunyoning hamma tomonlariga choparlarini joʻnatadi. Buloqlarning oʻzanini oʻzgartirib, hukmdor sevgilisi uchun jildirab oqadigan jilgʻalar bunyod etadi.
Ogʻir mehnatga bardosh berolmagan qullar, asirlar chivindek qirilaveradilar. Sohibjamol xotiniga yaxshi koʻrinish uchun oʻzi ham tinim bilmayotgan Navuxodonosor holdan toyib, keksayib qoladi. Xalq esa yoppasiga qashshoqlab ketadi.
Marokash sultoni Mulla Ismoilning hayoti ham aynan Navuxodonosor II taqdirini eslatadi. Oʻz xalqining eng oxirgi igna-ipini ham tortib olib, oʻzi uchun qirq kilometrga choʻzilgan muhtasham qarorgoh barpo etish toʻgʻrisida farmon beradi. Unda ellikta saroy bor edi. Saroydagi otxonaga oʻn ikki ming bosh ot sigʻishi mumkin.
Aytmatov. Oʻz xalqi uchun koʻp savobli ishlar qilgan hukmdorlarning nomlari ham tarix sahifalaridan munosib oʻrin olgan. Lekin, yovuzlik ham tarixda qolgan.
Masalan, vasvos kasaliga mubtalo boʻlgan Ivan Grozniy oʻn minglab odamlarni qirib, Novgorodni butunlay vayronaga aylantirmadimi? Uning koʻziga hamma sotqin boʻlib koʻrinaverardi. Rus xalqi tarixida bu oʻz shafqatsizligi, varvarligi bilan boshqalariga aslo oʻxshamaydigan kamyob hodisa edi.
Grozniyning nomi qanchalik la’natga uchragan boʻlsa, fransuz qiroli Karl bilan Rim imperatori Titning nomlari shu darajada shon-sharaflarga burkangandir.
Demak, agar hukmdor oʻz manfaatlarini xalq manfaatidan ustun qoʻysa, u oʻz davrida ham, kelajak avlod oddida ham qaqshatgich magʻlubiyatga uchraydi.
Shoxonov. «Choʻloq qoʻlon» — Joʻjixon toʻgʻrisidagi afsona ham boyagi fikr-mulohazalarning davomiga oʻxshaydi.
Zolim Chingizxon oʻzining toʻngʻich oʻgʻli Joʻjidan choʻchir edi. Chunki, Joʻji goʻzal rafiqasining qoʻlida qoʻgʻirchoq boʻlib qolgan, uning ta’siridan chiqolmasdi. Shu bois, Chingizxon bu oʻgʻlini saltanat ishlaridan chetroq yurishini istardi. Joʻji xoqonning toʻrt oʻgʻloni orasida eng qobiliyatlisi edi. Chingiz oʻz qoʻli bilan Joʻjini gumdon qilib yuborishga botinmasdi. Otalik mehri hukmdor hisob-kitoblaridan ustun kelaverardi. Nihoyat, Joʻji ovga chiqqan qulay fursatdan foydalanib, Chingiz uni oʻldirib kelish uchun pinhoniy ravishda qotillarni joʻnatadi. Joʻji choʻloqlanib qochayotgan qulonning orqasidan quvlashga qiziqib ketib, pisib kelayotgan qotilni sezmay qoladi va ajalidan besh kun burun oʻladi.
Chingizxon oʻgʻlining oʻlimi toʻgʻrisidagi xabarni eshitib, sir boy bermaydi. Aksincha, motamsaro kimsa qiyofasiga kirib: «Agar kimda-kim Joʻjining oʻlgani haqida xabar tarqatsa, uning ogʻziga qoʻrgʻoshinni eritib kuyaman!» deb doʻq uradi.
Shu chogʻ doʻmbirasini sozlab olgan yoshgina bir baxshi xoqon oʻtirgan oʻtovga kiradi-da, motam tutib oʻtirgan Chingizga qarab «Choʻloq qulon — Joʻjixon» nomli termasini dona-dona ohangda kuylay boshlaydi. Gʻamgin musiqa uzoq davom etadi. Kuy bilan ijro etilayotgan gʻam-anduhlarga bardoshi yetmay qolgan Chingizxon:
—Menga Joʻjining oʻlimini eslatishga haddi sigʻgan manavi betamizning ogʻziga qoʻrgʻoshin quyil-sin! — deb amr qiladi.
—Shoshmang, xoqonim! — deb xitob qiladi baxshi. — Oʻgʻlingizning oʻlimi toʻgʻrisida men emas, manavi doʻmbira eslatdi. Uning ogʻziga qoʻrgʻoshin quyish kerak!
Soʻz oʻyinida magʻlub boʻlgan Chingizxon musiqa asbobini jazolashdan boshqa chora topolmaydi.
Qozogʻistonning Ulugʻtov vodiysida hozir ham Joʻjixonning maqbarasi bor. Chingizxon tomonidan in’om etilgan ulus zaminida mangu orom olayotir. Afsuski, Chingizxonning oʻzining ham, boshqa uchta oʻgʻillari — Toʻle, Ugedey, Chigʻatoylarning ham yer yuzasidagi qabrlaridan nom-nishon qolmadi.
Aytmatov. Aytishadiki, shafqatsiz hukmdor oʻzidan keyin yomon ishlarini, olijanob hukmdor esa yaxshi nomini qoldiradi.
Shoxonov. Xayolan keyingi besh asrga nazar tashlansa, Turkiston xalqlari otdan tushmaganiga guvoh boʻlish mumkin. Jangi jadal bilan ular hatto nafaslarini rostlash uchun ham fursat topolmaydilar. Bizga ma’lumki, soʻnggi xonliklar davrida tili, dini bir boʻlgan turkiy xalqlar oʻrtasida tez-tez qurolli toʻqnashuvlar boʻlib turadi. Shu bois qozoqlar tarixida birinchi boʻlib uchta juzni birlashtirgan Abulxayrixon alohida oʻrin tutadi. Bir tarafdan Xitoy bilan Jungariya, boshqa tarafdan Rossiya imperiyasi iskanjasi ostida boʻlgan xalq xuddi oʻtkir tigʻ ustida turgandek tuyulardi. XVIII asrda bizning xalqimiz faqat nayzayu qiyshiq qilich bilan qurollangan boʻlib, yaydoq sahrodan boshqa boyligi yoʻq edi.
Abulxayrixonning oqilona siyosati tufayli dushmanlar qurshovida qolib, Sirdaryo sohillari bilan Olatov oʻrtasida sarsari kezayotgan xalq ommaviy qirgʻindan qutqarib qolinadi. Hukmdorning qizgʻin muhabbati vatandoshlarining qalbida oʻchmas iz qoldiradi.
Garov sifatida oʻz oʻgʻlini topshirgach, Xitoy bilan diplomatik aloqa oʻrnatgan Abulxayrixon ayni paytda Rossiyaga ham elchilarini joʻnatadi. Ikki «arslon» oʻrtasida yashayotgan Abulxayrixon navbati bilan har ikki yirtqichning yolini silab turardi. Lekin ular vaqti-vaqti bilan qozoqlarga qarshi qalmiqlarni gij-gijlab qoʻyishar, urugʻlar oʻrtasidagi qirgʻin-barot urushlarni avj oldirib yuborishar edi.
Bir qancha ikkilanishlardan soʻng Abulxayrixon Rossiyaga qoʻshiladi: xuddi oʻz paloponlarini avaylab-asragan qush kabi xalqni himoya qiladi va tarqoqlashgan urugʻ-aymoqlarning boshini qovushtirib, markazlashgan davlat tuzadi. Tarixda buyuk sarkarda, usta diplomat sifatida yorqin iz qoldiradi.
Aytmatov. Keyingi paytlarda: «Siyosat — iflos ish» degan ibora paydo boʻldi. Darhaqiqat, agar koʻrnamak, axloqsiz, gʻaraz niyatli kimsalar siyosat bilan shugʻullansalar, mamlakat tanazzulga yuz tutadi. Hukmdorning obroʻ-e’tibori bir pulga qimmat boʻlib qoladi. Xuddi oʻshanday hukmdorlar toʻgʻrisida boyagi ibora juda topib aytilgan.
Lekin, sen eslatib oʻtgan Abulxayrixon oliyjanob, goʻzal hukmdorning namunasidir. Hamma zamonlarda va hamma xalqlar orasida unday hukmdorlar ham boʻlganlar.
Masalan, 808—814 yillarda Fransiyaga Karl hukmdorlik qilgan. Boʻlajak qirolning otasi Pipin negadir oʻz oʻgʻlining savodxon boʻlishini istamaydi. Qiziq, taxtga oʻtirgan paytida faqat «a» harfining yozishni biladigan Karl keyinchalik mustaqil ravishda yunon va lotin tillarini oʻrganadi, oʻsha tillarda bemalol oʻqiydigan boʻladi.
U hukmdor boʻlgan yillarda Fransiya kuch-quvvatga toʻladi. Ayniqsa, ilm-fan, san’at, hunarmandchilik gullab yashnaydi. Chunki, qirol oʻz mamlakatining ahli donishlari, ma’rifatli zotlari — olimlar, shoirlar, me’morlar bilan doʻst tutinadi. Ulardan oʻrgangan bilimlarini mamlakat taraqqiyoti yoʻlida sarflaydi.
Aytmoqchi, boya eslatib oʻtganing Abulxayrixon ham Buxorjirov ismli donishmand va xalq botirlari, askiyachilar bilan yaqin aloqada boʻladi. Davlat ishlarini hal etishdan avval ularning pand-nasihatlariga quloq soladi.
Qirol Karl bir nechta chet tillarni bilardi. Qabuliga tinimsiz oqib keladigan koʻpgina xorijiy elchilar bilan bemalol gaplashardi. Xotirasi hayron qoladigan darajada mustahkam edi: kimga, qachon, qanday davlat ahamiyatiga molik vazifani topshirganini, topshiriqlari qanday yoʻsinda, qay darajada bajarilganini mudom yodida saqlardi. Oʻzi tuzgan armiyadagi ming-minglab oddiy askarlarning nomlarini bilardi. U hukmdor boʻlgan yillarda hech kimning iltimosi oqibatsiz qoldirilmasdi. Hatto dushmanlari ham uning aql-idrokiga tan berishardi.
Mana, oradan necha asrlar oʻtib ketgan boʻlsa hamki, Karlning nomi Fransiyada, Yevropada hurmat bilan tilga olinadi.
Shoxonov. Dunyo tarixida bunga oʻxshagan yaxshi misollar oz emas.
Mashhur Rim imperatori Vespasian Titning oʻgʻli bor-yoʻgʻi ikki yil hukmdorlik qilgan boʻlsa-da, ammo oʻzining odmiligi, kamtarligi, mehnatsevarligi bilan jamiki rimliklarning muhabbatini qozonadi va olijanob inson degan nom oladi. Naql qilishlaricha, kunlardan bir kun Tit mulozimlari qurshovida Rim koʻchalaridan oʻtib borayotgan ekan. Shu payt tomoshabin olomon orasidan bitta tilanchi bola ajralib chiqadi-da imperatorga salom berish uchun qoʻlini uzatadi. Titning soqchilaridan biri qilichini yalangʻochlab oʻsmir ustiga tashlanadi.
—Toʻxta! — deb qichqiradi imperator. — Bolaning aybi bormi?
—Surbetlarcha Sizga qoʻl uzatib turganining oʻzi ayb emasmi, janob?!
—Mening mamlakatimning farzandi odob yuzasidan shunday qilyapti. Agar uning qoʻlini siqib qoʻymasam, demak oʻzim tarbiyasiz ekanman.
Tit oʻsmir bilan jonligina soʻrashadiyu soʻng erkalatib yelkasiga qoqib qoʻyadi va:
— Agar men imperatoru manavi oʻsmir tilanchi boʻlsa, nachora, xudoning amri shunday boʻlgan ekan, Yaltiroq kiyim-bosh insoniylik belgisi boʻlmagani kabi juldurvoqa kiyim ham betamizlik belgisi boʻlolmaydi, — deydi-da Tit soqchiga oʻqrayib qaraydi.
Shu payt: «Titga shon-sharaflar boʻlsin!» degan xitob qadimiy Rim koʻchalari boʻylab osmonga oʻrlab ketadi.
Hatto imperatorning oʻzi bilan ham qoʻl berib koʻrishish mumkinligidan hayratga tushgan odamlar darhol Tit bilan soʻrashish uchun navbat hosil qiladilar.
Umrining har bir daqiqasi hisob-kitob qilingan, har kunini xalqqa gʻamxoʻrlik qilish bilan oʻtkazadigan Tit tasodifan bir kunni bekorchilikda oʻtkazadi. Kechga yaqin shunday holni sezib qolib:
— Doʻstlarim, men bugun bekorga yashadim! — deydi dahshatga tushib.
Qirol Siamning oila a’zolari begona odamlarning oʻzlariga qoʻl tekizishini qat’iyan ta’qiqlab qoʻygan edilar. Bundan faqat bir nechta mulozim istisno etilardi. Qoʻl berib koʻrishishgina emas, hatto tasodifan koʻylakka tegib ketish ham man etilgandi. Bunday manmanlikning oxiri voy boʻlishi turgan gap edi.
Ajoyib yoz kunlarining birida qirolicha Sunanda qayiqda koʻl boʻylab sayrga chiqadi. Qoʻqqis kuchli shamol esadiyu qayiqni agʻdarib yuboradi. Zoti oliyalarining jon holatdagi qichqiriqlarini eshitib, yuzlab saroy xizmatkorlari sohilga yugurib keladilar. Biroq, hech kim suvga oʻzini tashlab, qirolichani qutqarib olishga jur’at etolmaydi. Chunki, har bir kishi qirolichaning koʻylagiga tasodifan qoʻl tegib kesa qanday ogʻir jazoga giriftor boʻlishi mumkinligini juda yaxshi bilardi.
Nima qilmoq kerak? Toʻs-toʻpolon payti kimdir qirolning yaqin mulozimlaridan bittasini chaqirib kelgani chopib ketadi. Ammo, istisno qilingan zot yetib kelguncha qirolicha suvga choʻkib oʻladi.
Aytmatov. Shaxsiy hayotida ham, mamlakat rahbari sifatida ham odob doirasidan chetga chiqmaydigan, adolatparvar gersog Lyuksemburgskiy hukmdor boʻlgan davrida doim izzat-hurmatda yurardi. Umuman, «buyuk gersog» — «Grandyuk» degan ibora bu xalq uchun davlatning dogʻ tushmagan pokiza timsoli hisoblanadi. Hokimiyat tepasiga kim kelishidan qat’i nazar, avvalo, mana shunday talablarga javob berishi kerak.
Sobiq SSSRning Lyuksemburgdagi elchisi lavozimida ishlagan paytlarim bildimki, bu mamlakatda turli yoʻnalishdagi partiyalar ham koʻp, muxolifat kuchlar ham bisyor ekan. Biroq, ularning hammasi uchun gersog yagona, hamma uchun yuksak e’tibordagi shaxs hisoblanadi. Shu bois u bir odamni yaxshi koʻrib, boshqasini yomon koʻrishga haqli emas. Kundalik gazetalarda har xil qarama-qarshi mulohazalar toʻlib-toshib chiqadi, lekin bu zotning izzat-nafsiga tegadigan birorta ham salbiy mulohazani uchratmaysiz. Bu hol demokratiyaning yoʻqligi uchun emas, aksincha, demokratiyani hamma birdek hurmat qilayotgani tufayli boʻlyapti.
Shoxonov. Aftidan, demokratiyaning haqiqiy timsoliga aylanib qolgan yetakchigina mana shunday hurmat-e’tiborga sazovar boʻlsa kerak?
Aytmatov. Toʻgʻri. Gersog Lyuksemburgskiyning eng asosiy hayotiy shiori — halollik va adolat.
Muomalada oddiyligi, kamtarligi esimda saqlanib qoldi. Lyuksemburgda suv toshqini roʻy berib, aholi ogir ahvolga tushib qolgan kezlari gersog oʻz rafiqasi bilan odamlar orasida boʻldi. Ular oyoqlariga rezina etik kiyib olishib, koʻchama-koʻcha yurdilar, kasalxonalarga bordilar, odamlarning holini soʻradilar. «Gumanitar yordam» deb ataladigan koʻmak darhol kishilarga yetkaziladi. Menimcha, Lyuksemburgda yashaydigan har bir fuqaroga bundan ortiq otalarcha gamxoʻrlik koʻrsatib boʻlmasa kerak.
Shoxonov. Iloyim, katta koʻchada tilanchi bilan qoʻl berib soʻrashgan zotning odmiligi, ma’rifatsiz xalqning gʻamini yeb qaygʻurgan zotning shaxsiy javobgarlik tuygʻusi, toshqin payti rezina etik kiyib olib, koʻchama-koʻcha yurgan zotning mehribonligi boshqa prezidentlarga, davlat boshliqlariga ham yuqib qolsin!
Aytmoqchi, Chike, Siz Lyuksemburgning eng oliy ordeni bilan mukofotlangan edingiz, chogʻi? Shunday emasmi? Xorijiy mamlakatda elchi maqomida boʻlgan yozuvchining faxriy mukofotga sazovor boʻlishi kamyob hodisa hisoblanadi. Oʻsha mukofotni «Grandyuk»ning shaxsan oʻzi topshirgan boʻlsa kerak?
Aytmatov. Ha, shunday boʻlgan. «Buyuk xizmatlari uchun katta xoch» ordenini shaxsan Grandyuk janoblari topshirganlar. Bu mening hayotimda unutilmas voqea boʻldi. Lyuksemburgga oʻxshagan mamlakatlarda bilimdonlik, madaniyat, dunyoga falsafiy nuqtai nazardan baho bera olish kabi fazilatlar hukmdorlarning asosiy xususiyatlari hisoblanadi.
Shoxonov. Davlat rahbarlari faylasuf boʻlishlari kerak.
Eramizdan avvalgi 551—479 yillari Xitoyda mashhur faylasuf, mutafakkir Konfutsiy yashagan. Qadimiy Xitoyning koʻplab hukmdorlari oʻz faoliyatlari davomida uning vasiyatlariga, koʻrsatmalariga amal qilganlar. Xitoyning zolim hukmdorlaridan bittasi Konfutsiyga nisbatan hurmat-ehtiromini bayon etib:
«Agar mamlakatni boshqaruv jarayonida xatoga yoʻl qoʻysak, buyuk ustozimiz bizning gunohimizni aslo kechirmaydi», degan ekan. Hukmdorlik, davlatni boshqarish san’atiga bagʻishlangan Konfutsiyning fikr-mulohazalari juda ibratli. Ayniqsa, oʻn sakkiz ming nafar donishmand zamondoshlari toʻgʻrisidagi fikr-mulohazalari hozir dunyodagi deyarli barcha tillarga tarjima qilingan.
«Har bir kishi oʻz zimmasidagi vazifani halol ado etmogi lozim. Hukmdor — davlatni boshqaradi, hunarmand — oʻz hunari bilan mashgʻul boʻladi, ota oʻzining otalik burchini bajaradi, oʻgʻil esa oʻzining farzandlik burchini ado etadi. Agar hayotning mana shunday oddiy qonunlari buzilsa, davlat ich-ichidan irib-chirib ketadi. Tartib-intizom, oʻzaro hurmat yoʻqoladi. Mamlakatda nifoq, urush-janjal, fitna avj oladi. Misli kurinmagan yongʻin ham kichik uchkundan chiqadi...»
Konfutsiyning vasiyatlari hozir ham insoniyat uchun foydali hisoblanadi.
Aytmatov. Menimcha, mamlakatni boshqarish imkoniyati faqat har xil mansablarda ilgari sinovdan oʻtgan, hayotning issiq-sovugʻini totib koʻrgan, siyosat qozonida qaynagan, aql-idrok bilan ma’rifatni, donishmandlik bilan koʻngli kenglikni oʻzida mujassamlashtirgan, zamondoshlaridan bir oʻq balandligida ajralib turadigan insonga nasib etishi kerak.
Muxtor, sen bilan bizdan koʻra, toj-taxt sohiblariga bu yoʻlni bosib oʻtgan kishilar sifatida barcha qiyinchiliklar, gʻov-toʻsiqlar koʻproq ma’lum boʻlsa kerak. Axir, xalqimiz: «Bitta xonning aqli qirq kishiga yetadi», deb bejiz aytmagan.
Turkiy xalqlarda ayol kishidan chiqqan xonlar, beklar, hukmdorlar juda kam boʻlishgan. Lekin, Yevropa mamlakatlarida, Rossiyada ayol-hukmdorlar koʻp uchraydi. Xuddi shu ma’noda oqila, irodali qirgʻiz ayoli Qurmonjon dodxo baayni arpazordagi bir tup bugʻdoyga oʻxshaydi. Qurmonjon oʻzi eri Olimbek dodxo bilan oʻttiz besh yil birga yashagan. Ularning Abdullabek, Botirbek, Mamatbek, Hasanbek, Qamchibek ismli beshta oʻgʻli, ikkita qizlari boʻlgan.
Qoʻqon xoni Xudoyorning xufya jallodlari tomonidan Olimbek qatl etilgach, Oloy xalqi oʻz xohishi bilan ellik ikki yashar ayolni erining oʻrniga dodxo etib saylaydi. Qurmonjon dodxo hokimiyat tepasiga kelgan davrda qirgʻiz xalqi bir tomondan Rossiya imperiyasi, ikkinchi tomondan Qoʻqon xonligi zulmi ostida ezilib yotardi. Omilkor diplomat, ayol, ona va yoʻlboshchi boʻlgan Qurmonjon dodxo juda ustalik qilib qirgʻizlar bilan Qoʻqon xonligi, Qoshgʻar, Buxoro oʻrtasidagi dushmanlik harakatlariga barham beradi va oʻzaro shartnomalar tuzib, doʻstlik aloqalari oʻrnatadi. 1864 yilda Buxoro amiri Said Muzaffar oʻz tomonidan ham ayolga «dodxo» (general) unvonini beradi. Ikki tomonlama zulm ostida qolgan xalqning ozodligi yoʻlida matonat namunalarini koʻrsatgan Qurmonjon dodxo siyosiy jihatdan ham sabr-toqatli edi. Oʻsha zamon nuqtai nazaridan eng yangi qurol-yaroq zahirasiga ega boʻlgan va qirgʻizlarni togma-togʻ ta’qib etgan rus zobitlari ham dodxoning jasoratiga tan beradilar. Turkiston oʻlkasini har tomonlama oʻrganib, 1889 yili Qozon shahrida «Oloy malikasi» nomli kitob nashr qilgan harbiy mutaxassis G.N. Taube Qurmonjon dodxo faoliyatiga yuksak baho beradi.
Biroq, dodxo bilan Rossiya mustamlakachilari oʻrtasidagi munosabatlar baribir omonat boʻlib qolaveradi. Qurmonjonni noyob iste’dod sohibasi, ulkan tarixiy shaxs sifatida chin dildan hurmat qiladigan Turkiston general-gubernatori fon Kaufman koʻpdan buyon rus askarlariga qarshi kurashayotgan dodxoning oʻgʻlonlari Abdullabek va Qamchibek taqdiriga doir makkor shartnomaga imzo chekishga majbur qiladi. Dodxoning boshqa bir oʻgʻli Mamatbek va Mirzafayoz, Arslonbek ismli nabiralari Sibirga surgun qilinadilar. Kenja oʻgʻli Qamchibekni esa ruslar Oʻshda dorga osadilar. Oʻgʻlining dorga osayotganlarini dodxo oʻz koʻzlari bilan koʻrib turgan. Ruslar Qurmonjonni ona uchun eng ogʻir boʻlgan jazoga mahkum etganlar: oʻz oʻgʻlining qatl qilinishini miq etmasdan kuzatib turadi. Oʻsha dahshatli voqeaga guvoh boʻlgan bir kishi oʻz xotiralarini bunday tarzda bayon qiladi: «Agar Qurmonjon dodxo shunchaki imo-ishora qilib qoʻyganda edi — bas, qadimdan buyon kurashib yurgan biz jangchilar bunday isnoddan koʻra, jangda oʻlmoqni afzal deb bilar edik! «Xaloyiq, qoʻzgʻoling, otga mininglar!» deyilsa kifoya, shak-shubhasiz, Oloyning jamiki qirgʻizlari otlarini egarlashardi. Shunda u oʻz oʻgʻlini ham qutqarib qolardi». Biroq, xalqning minglab asil oʻgʻlonlari, qizlari qurbon boʻlgandan koʻra, dodxo oʻz oʻgʻlining qurbon boʻlishini afzal deb biladi.
Shoxonov. Ruslar tarixida ham xuddi Qurmonjon dodxo kabi hatto oʻz soyasi bilan xalqini himoya qilgan fojiali shaxslar boʻlgan. Oʻshalardan biri — 1855 yili taxtga oʻtirgan ikkinchi Aleksandr edi. Oxir-oqibat oʻzi joriy qilgan ozodlikning qurboni boʻladi. Ayni chogʻda u murakkab shaxs edi: Rossiya imperiyasining chekka oʻlkalarida yashaydigan mustamlaka zulmi ostidagi kichik xalqlar boshiga juda koʻp musibatlar keltiradi. Bu podsho bepoyon imperiya hayotiga ulkan oʻzgarishlar olib kiradi. Dastlab, u harbiy xizmat muddatini yigirma besh yildan olti yilga qisqartiradi. Oʻz muddatini oʻtab boʻlgan askarlarni ommaviy ravishda temir yoʻl qurilishiga jalb etadi. Juda koʻplab zavod-fabrikalar bunyod etiladi. Ishsizlar miqdori kamaytiriladi, xalqning turmush darajasi yaxshilanadi. Xalq ta’lim oladigan oʻquv yurtlarining soni ikki mingtaga, ayollarning maktablari uch yuztaga yetadi. Imperiyaning hamma oʻlkalarida yetti yuzdan ortiq gazeta-jurnallar muntazam nashr etilib turadi.
Ikkinchi Aleksandr hukmronlik qilgan yillarda Rossiyada ellik million nafar krepostnoy dehqon bor edi. Pomeshchiklar tomonidan shafqatsizlik bilan ezib tashlangan dehqonlar tez-tez qoʻzgʻolon koʻtara boshlaydilar.
Ba’zan yaxshilik xam yomonlik boʻlib qaytishi mumkin ekan. «Xalq irodasi» nomli odamkushlar guruhi tomonidan 1881 yilning 1 yanvar kuni imperator ketayotgan faytonga bomba tashlanadi. Podsho ogʻir yarador boʻladi. Bu arzon-garov qullaridan ajralib qolgan boylarning qahr-gʻazabidan nishona edi. Shunday qilib, oʻzining qashshoq xalqiga mehr-shafqat koʻrsatgan ikkinchi Aleksandr oʻzi hadya etgan ozodlikning birinchi qurboni boʻladi.
Aytmatov. Imkoniyat boʻlib qolgan paytda hamqishloqlarim bilan bir dasturxon tevaragida oʻtirib, uzoq suhbatlashdik. Gapdan gap chiqib, turli zamonlarda, turli xalqlar orasida oʻtgan hukmdorlar, donishmandlar toʻgʻrisida fikr almashdik. Stalinni ham eslashdik. Shunda bitta chol soqolini asta silab qoʻyib, tubandagi afsonani soʻylab berdi.
«Bir kuni Stalin mas’ul xodimlarni xonasiga toʻplaydi-da: «Qarasam, xalqni qanday boshqarish toʻgʻrisida bosh qotirib yuribsizlar. Hokimiyat tepasidagi podsho xudo emas, lekin xudodan kam joyi xam yoʻq, Qoʻl ostingdagi xalq butunlay senga itoat etishi uchun nima qilmoq kerak? Koʻrinib turibdiki, bilmaysizlar. Hozir men sizlarga koʻrsataman...» U bitta tovuq olib kelinglar, deb amr qiladi. Xonaga tovuq keltiradilar. U tovuqni qoʻliga olib, shafqatsizlik bilan patlarini yulib tashlaydi. Soʻnggi pati yulib olingan tovuq qip-qizil goʻshtga oʻxshab qoladi. Stalin tovuqni yerga qoʻyadi-da: «Endi qarab turinglar-chi, bu tovuq qayoqqa borar ekan?», deydi. Azob-uqubatlarni boshidan kechirgan tovuq bechora qayoqlargadir qochib ketmoqchi boʻladi-yu, lekin oftobga chiqsa — issiq kuydiradi, salqin joyga borsa — sovqotadi. Hafsalasi pir boʻlgan tovuq, nihoyat, Stalinning oyoqlari ostiga kelib jon saqlaydi. Shunda dohiy choʻntagidan bir siqim don chiqaradi-da tovuqning oldiga sochib qoʻyadi va oʻzi xona boʻylab uyoqdan-buyoqqa borib kelaveradi. Anavi shoʻrlik tovuq ham dohiy orqasidan bir qarich uzoqmasdan ergashib yuraveradi. Stalin ogʻzini ochib oʻtirgan xodimlar qarshisiga kelib toʻxtaydiyu: «Qalay, koʻrdilaringmi? Xalq ham mana shu tovuqqa oʻxshaydi. Xalqning ham patini yulib, qoʻyib yuborish kerak. Shunda uni boshqarish oson boʻladi».
Uydirma afsonaning haqiqatan ham boʻlganiga chippa-chin ishongan oqsoqollar dohiyning aql-idrokiga qoyil qolishib: «Topqirligini qaranglar-a!» deyishdi yoqalarini ushlab. «Hayotda bunga misollar yoʻqmi? Stalin bagʻoyat dono odam boʻlgan! Bitta misol bilan hokimiyatga talabgor boʻlib yurgan doʻstlarini mot qilib tashlaydi!»
— Afsona boʻlsa ham, hammasi toʻppa-toʻgʻri. Aslida, shunaqa hodisani oʻzimiz boshimizdan kechirganmiz, — dedi boshqa bir chol. — Axir, oz-moz moli boʻlgan otalarimizni kechagina kulak deb ayblashmasmidi?! Ularni ham aynan pati yulingan oʻtpa tovuqqa oʻxshatib qoʻyishdi-ku! Boʻlmasam, bizning qanotimizni kesib, patimizni yulib oʻtirishga na hojat bor edi? Dastlab, sovet hukumatining oʻzi bizga yer berdi. «Bugʻdoy ekinglar. Oilangizni boqinglar. Ortganini davlatga topshirasizlar», deyishdi. Asta-sekin omborxonamiz donga toʻldi, mollarimiz semirdi, boylik toʻplay boshladik. Shu payt birdan: «hay, sen mushtumzoʻr ekansan-ku!» deb och biqinimizga musht tushirdilar. Birovning mol-mulkini, uy-joyini tortib olishga kimning haqqi bor?! Agar boylik toʻplagan boʻlsak, buni halol peshona terimiz bilan toʻplaganmiz-ku! Keyin ma’lum boʻldiki, biz qornimizni toʻydiramiz deb, oʻzimizga oʻzimiz balo orttirib olibmiz. Uyalmay-netmasdan odamlarni qamoqxonalarga tashladilar, Sibirga surgun qildilar. Qanchadan-qancha begunoh insonlarni otib oʻldirdilar. Kimning oyoqqa turib olgan, boy xoʻjaligi boʻlsa, oʻshani birinchilar qatorida yoʻqotishdi. Birovning tomorqasida maysa koʻkarib turganini koʻrsa ham, birov oz-moz boylik toʻplaganini koʻrsa ham hasadgoʻyligi qoʻzib, tun boʻyi uxlamay chiqadigan murtad kimsalarning kuni tugʻdi. Xalqning taqdiri oʻshalarning qoʻliga qarab qoldi. Birov otidan mahrum boʻldi, birov chakmonidan. Boshimizni suqib oʻtiradigan uyimiz ham, ishlaydigan yerimiz ham qolmadi, hammasidan ajraldik. Lekin, oradan bir-ikki yil oʻtar-oʻtmas bizning otalarimizni mushtumzoʻr sifatida gumdon qilib yuborgan hasadgoʻylarning oʻzlari ham aybdor deb topildiyu darhol sud qilinib, paq-paq otib tashlandi. Ocharchilikka yoʻliqqan xalq har tarafga sochilib ketdi. Koʻpchilik esa oʻsha pati yulingan tovuqqa oʻxshab, tirikchiligini arang oʻtkaza boshlaydi: ularni issiq-sovuqdan hech kim himoya qilmaydi.
«Koʻngilga toʻplanib qolgan gaplar qimizning ostidan otilib chikadi», deyishadi. Mana, chollarning koʻnglida tuplanib qolgan gaplar ham vaqirlab qaynayotgan qozon kabi sira toʻxtamasdi, bahs-munozaralar uzoq davom etadi. Juda koʻp koʻngilsiz voqealar hikoya qilindi, koʻz koʻrib, quloq eshitmagan yovuzliklar fosh etildi. Joylarda qanday qilib «xudosizlar qoʻmitasi» tuzilganini va ular qanday yoʻsinda iymon-e’tiqodni toptaganlari xususida gapirdilar. Dasturxon atrofida boʻlib oʻtgan oʻsha suhbat jarayonida birtalay taniqli zotlarning asl basharalari ochilib qoldi: kim kimni qamatib yuborgan, kim kimning oʻlimiga sababchi boʻlgan; kimning yostiqlari, gilamlari, samovarlari kimning uyiga kirib ketgan, xullas, hamma-hammasi ochilib qoldi. Nazarimda, allaqachon oʻlib ketgan kimsalar yotgan qabrlarda bu dunyodagi yovuzliklari uchun oʻzlarining sha’niga aytilgan la’natlarni eshitgan boʻlsalar ajab emasdi. Aksincha, bu dunyoda yaxshilik qilib ketgan koʻpchilik marhumlarning nomlari minnatdorlik bilan esga olindi.
— E-e, u ajoyib inson edi. Odamning joni edi goʻyo! Qoʻshga qoʻshilgan hoʻkiz kabi butun xalqni oʻz orqasidan tortib yurardi. Eh, u hali uzoq yashashi kerak edi!
Xalq uchun qilingan yaxshilik ham, yomonlik ham hech qachon odam bilan birga goʻrga kirib ketmaydi. Tiriklar hammasini xotirada saqlaydilar.
Oʻn marta, ehtimolki, ellik marta shunday fikrni xayolimdan oʻtkazdim.
Ha, sovet tuzumi davrida ham bizning xalqimiz ogʻir yillarni boshidan kechirdi. Insoniyat hayotidan din sitib chiqarilsa, uning oʻrnida hech narsa bilan toʻldirib boʻlmaydigan boʻshliq paydo boʻladi. Hozir shu gapning teskarisini isbotlaydigan bir misol esimga tushib qoldi.
Lyuksemburgda elchi boʻlib yurgan kezlarim bir kuni Olmoniyaning oʻsha paytlardagi Prezidenti Vayszekker qabulxonasidan telefon qilib qolishdi: «Katoliklar Akademiyasida madaniyat namoyandalarining katta uchrashuvi boʻladi. Bizning Prezidentimiz Sizni faxriy mehmon sifatida uchrashuvga taklif qilyaptilar. Janob Vayszekker koʻpdan buyon Siz bilan shaxsan tanishishga orzumand boʻlib yuribdilar», deyishdi. Mamnuniyat bilan taklifga rozi boʻlib, yoʻlga chiqdim. Boya aytganimdek, Vaynburgdagi katoliklar Akademiyasida yigʻilish boʻldi. Shaxsan Prezidentning oʻzi nutq soʻzladi. Barcha xalqlarning, dinlarning ma’naviy merosi yagona ekani toʻgʻrisida jonli hikoya qilib berdi. Vayszekker ma’rifatli inson ekan: jahon adabiyoti va madaniyati bilan yaxshi tanish boʻlib chiqdi. Tarixiy va madaniy ildizi bitta boʻlgan Gʻarbiy Yevropa xalqlari qadim zamonlardan buyon madaniy va diniy jihatdan hech qachon bir-biriga ayricha munosabatda boʻlmaganlar. Ular bir-biriga chatishib ketgan. Mening nazarimda, kamolot yoʻllarini qidirayotgan madaniyat uchun din hidoyatga boshlovchi nur vazifasini ado etadi. Oʻsha kunlari xayolimga bitta fikr mahkam oʻrnashib qoldi: millatlar ruhiy olamning har ikki ajralmas javharini qalbiga jo etib olishlari lozim.
Shoxonov. Xuddi mana shu holat millat taraqqiyoti uchun yoʻlchi yulduz boʻlib xizmat qilajak. Oʻz hayotimda roʻy bergan bir voqea toʻgʻrisida gapirib bermoqchiman. Ehtimol, bu ham teskari misol boʻlishi mumkin.
Har yili oʻtkaziladigan va an’anaga aylanib qolgan Pushkin she’riyati kunlari, odatda, Pskov viloyatida boshlanadi. Mashhur Maydonda yigirma-yigirma besh ming nafar ixlosmandlar toʻplanadi. She’r oʻqiydilar, eshitadilar. Gʻala-gʻovur koʻtarishib she’riyat bayramini boshlab yuboradilar. Keyin bayram Moskvada, Kengashlar saroyining kolonna zalida davom etadi. Yer yuzining turli burchaklaridan tashrif buyurgan shoirlar navbati bilan she’r oʻqiydilar. Ba’zan oʻsha bayram Markaziy televideniye orqali butun Sovet Ittifoqiga namoyish etilardi.
Oʻsha she’riyat anjumanida bir marta Oʻrta Osiyo respublikalari va Qozogʻiston nomidan kamina ishtirok etdim. Navbatim yetgach, minbarga koʻtarildim-da «Soʻz mas’uliyati» she’rimni oʻqib berdim. Biroq,

Hushyor boʻling soʻz qadriga yetmaganlardan.
Xavflidir rahbar boʻlsa undayin odam:
mansabini yillab bermasa,
xalqni ham urar xudoyim,
misralarini oʻqiyotgan paytimda beixtiyor oʻsha paytlardagi Pskov viloyati partiya qoʻmitasining birinchi kotibi oʻtirgan rayosat tomonga qaratib qoʻlimni silkitib yubordim. Tinglovchilar she’rimni gulduros qarsaklar bilan kutib oldilar. Muxlislarimga minnatdorlik izhor etib, rayosatning ikkinchi qatoridagi oʻz joyimga qaytib kelib oʻtirdim. Bir ozdan soʻng yonimga notanish bir kishi oʻqday uchib keldi-da:
— Tashqariga chiqing, — dedi poʻpisa aralash. Qarasam, qiyofasi jiddiy. Tishlarini gʻijirlatib turibdi.
Tashqariga chiqdik.
— She’r oʻqiyotgan paytingizda nima uchun qoʻlingiz bilan birinchi kotib oʻtirgan tomonni koʻrsatdingiz? — deb soʻradi u.
Shundan keyingina nima boʻlganini tushunib yetdim. Tasodifni qarangki, Pskov viloyatining boshligʻi koʻp yillardan beri oʻz mansabida muqim oʻtirgan ekan. Boyagi she’rimni uning oʻzi ham, rayosatda oʻtirgan sheriklari ham ma’lum bir gʻarazli ma’noda qabul qilibdilar.
— Bundan keyin biz sizga soʻzlash uchun navbat bermaslikka qaror qildik. Butun Ittifoqqa koʻrsatiladigan telekoʻrsatuvdan she’ringiz batamom olib tashlanadi, — dedi partiya rahbarining chopari.
Kulishimni ham, yigʻlashimni ham bilmay qolgan paytimda qoʻqqis qadimiy afsona yodimga tushib qoldi.
«Qadim zamonda bitta qudratli xon bizning xalqimizni oʻziga buysundirishga ahd qilib, son-sanoqsiz askarlarini chegaramizga keltirib qoʻyadi. Soʻng bir necha aygʻoqchini qoshiga chorlab: «Bilib kelinglar-chi, bizga qarshi turgan dushmanning qancha kuchi bor ekan?» deydi.
Aygʻoqchilar qaytgach, xon oʻz huzuriga vazirlarini, sarkardalarini chaqirtiradi.
— Xoʻsh, nima gap? Qani, boshlanglar! — deydi xon.
— Biz juda koʻp joylarda boʻldik, — deydi aygʻoqchilardan biri. — Bir gal katta ziyofatning ustidan chiqib qoddik. Xalqning hukmdori ham oʻsha yerda edi. Ziyofat avjga chiqqan paytda oʻtovga doʻmbira ushlagan oʻn olti yoshlar chamasidagi bir oʻsmir kirib keldi. Toʻrida oʻtirgan hukmdor nariroq siljib, anavi bolaga yonidan joy berdi. Biz bunday holdan hayron boʻlib: «Mishiqi bir bolaga namuncha izzat-ikrom koʻrsatilmasa?!» deb soʻradik yonimizdagi sahroyilardan. «Axir, u bizning shoirimiz-ku!» deb gʻurur bilan javob qaytarishdi.
— Agar ularning hukmdori shu darajada ahmoq boʻlsa, demak biz bu xalqni telpagimiz bilan urib yengishimiz mumkin! Olampanoh, ijozat bersangiz, hoziroq askarlarimni jangga tashlayman! — deydi sarkarda koʻzlari chaqnab.
Shu paytgacha miq etmay oʻtirgan xon sarkardaga boshdan-oyoq sinchkov nazar tashlaydi-da:
— Yoʻq! — deydi. — Askarlarni orqaga qaytaring! Oʻz shoirlarini oʻzining ma’naviy boyligini bu qadar e’zozlaydigan xalqni, madaniyati bu qadar yuksak taraqkiy etgan xalqni qirib yuborish mumkin, lekin aslo yengib boʻlmaydi!»
Aytmatov. Afsuski, insoniyat tarixida oʻtgan va faqat ma’naviy boylikka xoʻjakoʻrsin uchun emas, chin dildan suyangan, ma’naviyatni bayroq qilib olgan hukmdor shu qadar kamchilikni tashkil etadiki, ularni barmoq bilan sanash mumkin.
XX s’ezddan keyin Stalin jodisidan qutildik, ozodlik nafasini his eta boshladik. Lekin, maynabozchilikni yengib oʻtolmadik.
Shoxonov. Bir guruh gapga chechan xushomadgoʻylar bilan laganbardorlar yordamida hatto aqlan zaif va jismonan ish qobiliyatini yoʻqotgan kimsa ham donishmand hukmdor qiyofasida yurishi mumkinligini L.I. Brejnev isbotlab berdi. Markazqoʻmning har bir qurultoyi, plenumi, har qanday yirik anjumanlar asosan hamd-sano oʻqishga bagʻishlanardi. Brejnev esa oʻsha chuchmal maqtovlarni jon qulogʻi bilan tamshanib tinglab oʻtiraverardi. Bunday maqtovlar xuddi Qizilqumning qaqrab yotgan barxanlariga oʻxshardi: qancha suv toʻkilsa, hammasini qum yutib ketaveradi. Shunday qilib, tarixiy sahnada shu paytgacha koʻz koʻrib, quloq eshitmagan masxarabozlik tomoshasi namoyish etildi.
Taniqli qozoq olimi, akademik Manash Qoziboyev oʻzining «Brejnev va Qozogʻiston» nomli maqolasida qiziq bir voqea toʻgʻrisida hikoya qiladi.
Ukraina SSRga «Xalqlar doʻstligi» ordenini topshirish marosimiga bagʻishlangan Kiyevda boʻlib oʻtgan tantanali majlis chogʻida Bosh kotib L.I. Brejnevning nutqi oʻttiz besh marta qarsakbozlik oqibatida uzilib qoladi. Oʻsha tantanalardan bir oz fursat oʻtgach, 1974 yilning 15 mart kuni qoʻriq yerlar oʻzlashtirilishi boshlanganiga 20 yil toʻlishi munosabati bilan Qozogʻistonda ham tantanali anjuman boʻlishi, unda Brejnev ishtirok etishi lozim edi. Qoʻriq yerlarni oʻzlashtirish tashabbusini boshlab bergan Qozogʻiston tantanalarga koʻtarinki ruhda tayyorgarlik koʻradi. Respublika kompartiyasi Markazqoʻmining mafkura boʻyicha kotibi S.Imashev maxsus kengash chaqirib, Brejnevga ukrainlardan ham oʻtkazib izzat-hurmat koʻrsatish toʻgʻrisida mas’ul xodimlarga qat’iy topshiriq beradi. Maxsus koʻrsatma olgan viloyat, shahar, tuman rahbarlari yeng shimarib ishga kirishadilar va tantanali majlisda Brejnev nutq soʻzlayotgan paytda 73 marta gulduros qarsak chaladilar. Shunday qilib, laganbardorlik, xushomadgoʻylik plani ukrainalik oʻrtoqlarga nisbatan ikki barobar ortigʻi bilan ado etiladi. Guvohlarning aytishicha, «bosh» yoʻnalishga bagʻishlangan nutqni bu qadar izzat-ikrom bilan tinglayotgan odamlarga qarab bechora Brejnevning koʻzlarida shoda-shoda yosh paydo boʻlgan ekan. Bu voqeani xushomadgoʻylik boʻyicha bemalol Ginnesning rekordlar kitobiga kiritish mumkin.
Aytmatov. Oʻsha yillarda SSSR Oliy Soveti Prezidiumining a’zosi boʻlgan Rasul Hamzatov Moskvadan uyiga: «Rayosatda oʻtiribman, lekin baxsizman», deb telegramma joʻnatgan edi.
Shoxonov. Hazil aralash bir ogʻiz soʻz aytilgan-u, lekin unda qancha ma’no yashirin...
Bilmadim, Brejnev ataylab oʻzining sharti ketib, pati qolganini yashirish uchun shunday qilganmikan, nima balo, lekin oʻsha paytdagi Politbyuroning a’zolari yoppasiga miqsiragan chollardan iborat edi. 1979 yilda ularning oʻrtacha yoshi 70 edi. Ularning ba’zilari uchun minbarga chiqib-tushishning oʻzi azob edi. Oʻsha paytlari xalq orasida tarqalgan latifada birov Brejnev tovushida: «Politbyuro a’zolarini koʻtarib chiqishlaringni soʻrayman», deydi. Hamma ishda Kremldan andaza oladigan ittifoqdosh respublikalarning rahbarlari ham yosh jihatidan Qizil maydondagi chollardan qolishmasdi.
Oʻsha yillari «12—3=?» nomli kichik doston yozgan edim. Kremlda oʻtirgan boylarning muammolari kaminani xiyla tashvishga solib qoʻyadi.
Aytmatov. Oʻsha dostonni hozir oʻqib bersang yaxshi boʻlardi.
Shoxonov.

Qadim oʻtgan zamonda,
Sor-burgutlar makon tutgan tomonda,
Bir qaysaru qudratli xon bor ekan.
Anglash qiyin edi xonning ta’bida
Qudrat koʻpmi yoki qaysarlik.
Keksa edi, ammo chapdast chavandoz,
ostida yoʻrgʻalar asov bedovlar.
Oʻzidan qaysa ham qaytmas soʻzidan.
Oshirmoqni oʻyladi bir payt xalqning aqli, obroʻsi, sha’nin.
Ammo, qanday qilib?
Boshi qotdi xoʻb.
Biroq, qanday qilib boʻlsa-da
qaror etdi mana shu ishga.
Qabul qildi yangi bir qonun,
unda shular yozib qoʻyildi:
«Bir narsa shubhasiz,
donolik keltirar keksalik.
Neki bor — agar yosh boʻlsa,
hali u pishmagan, demakki, xavfli...
Xom-xatala fikrlaru qarorlardan qoʻrqinchli ne bor?
Alqissa, shu paytdan barcha mulozim,
amaldoru askar boshligʻi
keksalardan tayin etilsin!
Zotan, ular ish qilishsa,
asta-sekin, oʻylab qiladi.
(Donolik — asta demakdir!
Asta yurgan — erta boradi!..»
Shu tariqa asta yanchib yoshlikni,
keksalikka berildi urgʻu.
Yosh-yalangni bir chetda qoʻyib,
keksa chollar chaldi burguni.
Ishonch ruhi yoshlarda soʻndi,
oʻchirildi yoshlik gulxani.
Bir gʻaroyib zamonlar boʻldi,
yigirmada esa-da yoshi
tushib yurar beldan ishtoni
Yigirma besh yoshlilar koʻrgin —
layoqatsiz, omadsiz toʻda,
nonni ham chaynatib yeydi.
Oʻ-oʻ, bu xalq ulut xalq edi,
sha’n kulardi qoʻshiqlarida.
Endi-chi, achchiq tarix endi.
Dard ustiga chipqon boʻldi
xon chiqargan qonundan.
Jangchi emas, oʻsdi qoʻrqoqlar,
eshitsa-da dushman burgusin
koʻrpasiga boshin oʻrarlar.
Qaydan keldi ruhiy ezginlik?
Gʻijimlaydi hatto gullarni,
qani yoshlik, ishonch, erkinlik?
Tanib boʻlmas qizu ullarni.
Shayton urib xonni yoʻlidan
xalqqa dedi bir kun qayrilib:
«Boʻlsin desak xonlik mustahkam,
kerak unga jangu jadallar!
Bordir axir belda belbogʻli
yuraklari oʻtli navjuvon?
Yoki undan taqdir qisganmi?
Tarqatish chun yangi bir dovrugʻ
Falonchiga... urush boshlaymiz.
(Falonchiga deganda biroz
sekinladi xonning ovozi.)
Falonchiga... bizdan toʻrt hissa
jangchisi kam yurtga yuramiz,
Uyat boʻldi,
tushib ketdi jangovarlik,
koʻtaraylik ruhni alqissa!»
Xon ulgurmay jangga kirishga
hal etildi urush taqdiri.
«Urush» soʻzi chiqmay ogʻizdan
raqibining boʻldi asiri.
«Qayga uchdi shon-shavkatim,
kimlar ular shoxim qayirgan?!»
Deya boʻzlab xon yigʻlaydi zor,
toʻzib ketgan toʻzgʻoqday
oqsoch boshin bilmas qayga urishga
oʻtgan ishni kimga toʻnkasin,
iloj yoʻqdir yelka toʻsishga.
Gʻalabaning gashtini surib
oʻtirarkan ul gʻolib amir
istehzo-la soʻz qotdi kulib:
«Ishonsang-da qancha sustlikka
koʻp shoshilding aqling yemoqqa.
Shoʻxlik qilding, balki toʻqlikka,
Endi shoshgin aqling yigʻmoqqa!
Bir topishmoq aytarman,
agar topa bilsang ozodsan!
Magar topolmasang, bilki, jasadsan.
Xarakat qil, balki, bu miya
hush qurib bitmagan, borsan.
Topishmogʻim ushbudir mening:
«Oʻn ikkidan necha qolar
uchni ayirsak?»
Sirtmoq tushub boʻyniga,
oʻlimini kutgan odamdek
yuzi koʻm-koʻk koʻkargan xonning
tuqqandayin xotini oʻgʻil
xursandlikdan joni jahoni
javob berdi: «Qolurda toʻqqiz!»
Gʻalabaning gashtini surib
amir qayta qoʻydi jilmayib:
«Shu kichik bir muhorabada
men sinadim seni takroran,
omad ketdi sendan, chamamda.
Topqirlarni ayagum faqat...
Topolmading. Oʻzingdan koʻrgin
bosh qoʻyursan kundaga albat!..»
Biroq, shudam gala asirdan
otilib chiqib dedi bir oʻsmir:
«Buyuk amir,
ertami-kech oʻlimdir barhaq,
shoshirmoqdan ne foyda uni?
Kon toʻkish-ku, amir, oson gap,
yaxshidir oʻlimning sekini.
Topishmoqni men topaman, xoʻp...»
Amir:
«Mudom jangda baxtim deb inson,
kim toʻxtatar, toʻsar yoʻlini?
Hech kim, hech qachon.
Yoshlik kuchi, qudratiga gar
ishonmagan barcha keksaning
jazosini bersin shum ajal.
Eh, oʻgʻlim,
aralashding bu ishga bekor,
uzoq ketgan uning ildizi...»
Oʻsmir:
«Tasodif tufayli qolsang oʻlimdan,
oʻz koʻzing koʻrsatsa xatolaringni,
shon-shavkat, toju taxt kesa qoʻlingdan,
koʻniksang, tirnasa yarolaringni
har kuni ming bora bulsang sen qazo,
bormi bundan ortiqroq jazo ?..»
Amir:
Yoshim, bilsang, oshdi toʻqsondan,
lekin, oʻgʻlim, quvonar koʻnglim
shu zaminda ungan maysadan.
Kuzataman, oʻsmir bagʻrida
soʻnmasin deb yoshlikning oʻti.
Agar sezsang, bu oʻt sungan kun
keksalarning halokati shu.
Sevmasalar durkun yoshlarni
xush koʻrmayman undaylarni hech.
Otar ekan senga toshlarni,
bunday xondan yaxshilikcha kech.
Biroq, aytay, yoqib qolding sen,
bajo etay istak, soʻroving.
Arziydimi, ammo mazkur xon
qalbingdagi qatim olovga ?»
Oʻsmir:
«Bolaga tosh otgan, etgan masxara,
Baxti hech toʻlmasin yorugʻ dunyoda.
Bola-da otmasin toshni keksaga,
chollarning umri ham boʻlsin ziyoda.
Amirim, Siz aytgan topishmoq, asli —
(kechiring, adashib ketdingiz nogoh)
topishmoq emasdir — hayot qonuni.
Oʻn ikkidan uchni agar
ayirmoqchi boʻlsa odamlar
bu olamning qolmas butuni!..»
Amir:
«Barakalla! Yomonmas, topding.
Ammo, qani soʻzing isboti?
Dalil — bahsning uchqur qanoti...»
Oʻsmir:
«Agar Sizni toʻgʻri tushunsam,
bir yil demak — oʻn ikki oydir.
Shundan uch oy fasli bahordir...
Bahor esa tabiatning
bor joʻmardligin etar namoyon.
Kim bahorga qazir ekan goʻr
joʻmardlikni oʻldirar shu on.
Yoshlik — bahor!
«Zangor faslidir.
Kim ayirsa rangi-roʻyidan
hayot oʻchar, qurir nasllar.
Har bahorda olma gullamas,
kuzda qaydan beradi meva?
Xulosa shu: uch oy boʻlmasa,
toʻqqiz oyi quruq shevadir.
Mumkin emas oʻn ikkidan,
bil, uchni ayirmoq...
Kimki agar ayirsa uchni,
baxsiz boʻlar sobiq xon misol.
Zero, ushbu hayot qonuni
kimlargadir topishmoq, masal...»
«Turgan oʻsmir kim boʻldi ekan?
Koʻp oʻyladi,
kechagina xon atalgan baxsiz qariya...
Shu damgacha nega bilmadim,
tanimadim yoshlarni taqir.
Ne-ne yoshni isnod qilmadim,
qarilarga suyandim, axir?..»
Qachonlardir koʻrgani oʻsha
yosh otboqar tushdi yodiga...
Qayda toj-taxt, qayda u goʻsha
pichirlaydi xayol otiga:
«Hammasi tugadi. Men jasadman...
Tirilmasman, qayta turmasman,
oʻt yurakli zobitlarim dim,
otxonadan beri yurmadi.
Men koʻr edim.
Edim ojiz.
Qani u hayot?
Yoshlarga hech bermadim qanot...»
Koʻrding, fikr — eng toʻgʻri fikr,
bosh-oxiri chars, choʻgʻli
fikr kech kelganin koʻrmoqdan yana
qanday azob bordir dunyoda ?
Aytmatov. Bu doston esimda bor. Unda turgʻunlik davrining achchiq haqiqati koʻrsatilgan... Oʻz vaqtida Yevgeniy Yevtushenko uni rus tiliga tarjima qilgandi.
Men unga soʻzboshi yozib, «Smena» jurnaliga e’lon qilish uchun tavsiya etgandim. Aftidan, jurnal xodimlari majoz ostida qanday ma’no yashirinib yotganini payqab qolishdi, shekilli, asaringni nashr qilishmadi.
Shoxonov. Oradan ikki-uch yil oʻtgach, sobiq Ittifoqdagi eng ommaviy jurnallardan biri boʻlmish «Ogonyok»ning eski bosh muharriri Anatoliy Safronov bilan Toshkentda oʻtkazilgan Osiyo va Afrika mamlakatlari yozuvchilarining xalqaro konferensiyasida uchrashib qoldik.
— Biror narsang boʻlsa, bergin — jurnalda chop etaman, — deb iltimos qildi u.
«12 - 3 = ?» nomli baxtiqaro dostonimni unga berib yubordim.
Keyinchalik, afsuski, dostoningni nashr qila olmaymiz, degan mazmunda uzrnoma joʻnatdi.
1986 yil dekabr oyida boʻlib oʻtgan voqealardan soʻng, Yevgeniy Yevtushenkoning iltimosiga koʻra, KPSS Markaziy qoʻmitasi Madaniyat boʻlimining mudiri Yuriy Voronov shoshilinch ravishda kaminani qabul qildi. Yuzma-yuz suhbatlashayotgan paytimiz u hazil aralash bir paytlar KPSS Markaziy qoʻmitasining kotibi, Politbyuro a’zosi Suslovning topshirigʻiga binoan «12—3 = ?» nomli dostoning bilan tanishgan edim, deb qoldi. Markazqoʻmning navqiron xodimlari piq-piq etib kulib yurishadi. Chunki, dostondagi voqealarni darhol Kremlga taqqoslab koʻradilar. Biroq, mening nomim ham qora roʻyxatga tushib qolishiga Voronov qoʻlidan kelgancha qarshilik koʻrsatadi. Shundagina dostonim nima uchun hech qayerda chop etilmaganini anglab yetdim.
Mustabid tuzum inqirozga yuz tutgan ogʻir damlarda, Kremldagi chollar hassalariga suyanib qolgan bir paytda siyosiy maydonga shahd bilan kirib kelgan M.S. Gorbachyov bizning hayotimizga «qayta qurish», «demokratiya» kabi tushunchalarni olib kirdi. Yetmish yildan ortiq vaqt mobaynida koʻzlari yumuq holatda yashagan xalqqa, dunyoqarashi, orzu-umidlari cheklangan olomonga soʻz erkinligining berilishi, shubhasiz, buyuk jasorat edi. Buni tan olish kerak.
Chike, Siz Mixail Sergeevich bilan xiyla qalin edingiz. U mana shu xavfli yoʻlni ongli ravishda oʻz ixtiyori bilan tanladimi yoki jamiyatda roʻy bergan oʻzgarishlar tufayli majbur boʻldimi?
Aytmatov. Gaplaringda jon bor. Oʻsha paytda Gorbachyov ham yangilik tarafdori, ham ichki qarama-qarshiliklardan xalos boʻlmagan siyosiy arbob edi. Kim biladi deysan, agar u eski safdoshlarining yoʻlidan ketganda, balki rahbarlik lavozimida umrining oxirigacha oʻtirishi mumkinmidi?
Oʻsha yillari mamlakatimizda demokratik jarayon kuchga toʻlib borardi. Kremlda boʻladigan qandaydir yigʻilish arafasida men Gorbachyov bilan uchrashdim.
— Yuring, shoshilmasdan bafurja gaplashib olamiz, — deb u meni oʻz kabinetiga boshladi. — Oʻrta Osiyo va Qozogistondagi hozirgi ahvol sizga juda yaxshi tanish. Bu regiondagi siyosiy, iqtisodiy, madaniy ahvol toʻgʻrisida qanday fikrdasiz? — deb soʻradi.
Oʻzimning bilganlarimni, fikr-mulohazalarimni ochiq-oydin bayon etdim. Biz ancha vaqt qizgʻin suhbatlashib oʻtirdik.
—Hokimiyat va hukmdor toʻgʻrisidagi bitta afsonani gapirib beraman. Oʻylaymanki, buni toʻgʻri tushunasiz, — dedim. U indamasdan bosh silkitib qoʻydi.
Qadim zamonlarda qaysidir bir olis mamlakatda mashhur imperator hukmdor boʻlgan ekan. Kunlarning birida uzoq yoʻl bosib, notanish chavandoz hukmdorning huzuriga kelibdi va: «Olampanoh, taxtga oʻtirayotgan paytingiz fuqarolarimga toʻla-toʻkis erkinlik beraman deb va’da bergan edingiz. Biroq, xalqqa erkinlik berib, undan yaxshilik qaytishini kutib oʻtirmang. Chunki, xalq sizni yomonlab, toj-taxtingizga xavf sola boshlaydi. Faqat sizni taxtdan agʻdarib tashlagandan keyingina xalq tinchiydi. Shuning uchun hali vaqt borida yana bir marta yaxshilab oʻylab koʻring. Hozir chorrahada turibsiz: yo xalqqa erkinlik bering, yoki hokimiyatni qoʻldan chiqarib yubormang!» Asrlar davomida qaror topgan tartib-qoidalarga koʻra, hukmdorning ishlariga aralashish, uning sa’y-harakatlaridan shubhalanish misli koʻrilmagan surbetlik hisoblanardi. Bunday odam boshidan ajralib qolishi hech gap emasdi. Oʻsha qoidani yaxshi bilgan imperatorning soqchilari birgina imo-ishoradan soʻng boyagi shoʻrtumshuqning boshini uzib olishga shaylanib turardilar. Biroq, uzoq oʻy-xayoldan soʻng: «Bu kishiga mening nomimdan mukofot beringiz! Keyin kuzatib qoʻyinglar, oʻz yoʻlidan ketaversin!» deydi imperator».
Men soʻylab bergan afsonani Gorbachyov indamay oʻtirib tingladi. Nima uchun bu afsona aytilganini tushunib, rang-roʻyi bir oz oqarib ketdi. — Chingiz Toʻraqulovich, men endi orqaga chekinmayman. Orqaga burib yuborish mumkin emas. Odamlarga erkinlik beraman deb va’da qildimmi, endi oxirigacha shu gapimda turaman. Agar hokimiyatdan, hatto boshimdan ajrab qolsam ham shu yoʻldan qaytmayman. Faqat olgʻa bosaman, — dedi u.
— Shunday boʻlsa, men sizga ishlaringiz baroridan kelishini tilayman, — dedim.
Biz iliq xayrlashdik.
Nazarimda, oʻsha paytlarda aytgan gaplarimni xudoyimning oʻzi koʻnglimga solib qoʻygandek tuyuladi.
1991 yil avgust oyida Moskvadagi «GKChP»chilarning fitnasi Yelsin rahbarligida yanchib tashlangach, Parijda chop etiladigan «Pari-match» gazetasidan kaminaga telefon qildilar: «Siz Gorbachyovga yaqin odamsiz, uning maslakdoshi boʻlasiz. Endi u tarixiy sahnani tark etadi. Bu haqda nima deysiz?» deb soʻradilar. Men ularga ham bir paytlar Gorbachyovning oʻziga aytib berganim afsonani takroran gapirib bordim. Gazeta afsonani darhol e’lon qildi.
1989 yilda Gorbachyov boshchiligidagi delegatsiya tarkibida Xitoyga bordim. U yoqdan juda katta taassurot bilan qaytdim. Tashrifdan koʻzlangan asosiy maqsad — koʻp yillardan beri sovuqchilik tushib qolgan ikki buyuk davlatning munosabatlarini yaxshilashdan iborat edi. Iqtisodiy, savdo-sotiq aloqalarimizni imkon qadar kengaytirishni istardik. U paytlari Sovet Ittifoqida qayta qurish, demokratiya jarayoni avj nuqtaga yetgandi.
Butun dunyo bizga koʻz tikib turardi. Adolat yuzasidan e’tirof etmoq lozimki, mamlakatimizdagi oʻzgarishlar, jamiyatimizdagi uygʻonish istisnosiz ravishda barcha xorijiy davlatlarga oʻz ta’sirini oʻtkazgandi. «Gorbachyov», «qayta qurish» soʻzlari tilga olinsa — bas, Yevropada hozir ham odamlarning yuzlari yorishib ketadi. Bizning mamlakatimiz uchun yangi tarix, yangi davr boshlangan edi. Buni unutmaslik kerak. Albatta, oxiri nima bilan yakunlanadi, degan shubha ham koʻnglimizda yoʻq emasdi. Dastlab, demokratiya asta-sekin odamlarning ongiga ta’sir qildi, soʻng uchqundan alanga chiqib ketdi. Lekin, bu boshqa mavzuga tegishli mulohaza.
Xitoyga tashrif buyurgan kunlarimiz Pekinda talaba-yoshlarning ommaviy chiqishlari roʻy berdi. Poytaxtning Tyananmen maydoniga minglab odamlar toʻplandilar va bir qator talablarni hokimiyat oldiga qoʻydilar. Norozilik namoyishi kechasiyu kunduzi toʻxtamadi, tobora xavfli tus ola boshladi. Xitoyga Gorbachyov tashrif buyurganini bilib qolgan yoshlar oʻz ehtiroslariga battar erk berib yubordilar. Namoyishchilar yanada koʻpayib ketishdi. Vaziyat qaltis tus oldi.
— Gorbachyov bizning oldimizda nutq soʻzlasin! SSSRda boʻlayotgan demokratik oʻzgarishlar toʻgʻrisida batafsil gapirib bersin! — deb talab qilishadi namoyishchilar.
Radio-televideniye kechasiyu kunduzi namoyishchilarning talablarini ma’lum qilib turardi. Xitoydagi chet mamlakatlarning elchilari: «Gorbachyov namoyishchilar oldiga chiqadimi-chiqmaydimi?» degan masalada oʻzlaricha fol ochishardi. Albatta, bunday qaltis vaziyatda Gorbachyovga oson boʻlmaydi. Nima qilmoq kerak? SSSRda boʻlayotgan qayta qurish toʻgʻrisida yoshlarga gapirib berish kerak, degan fikr ham yoʻq emasdi. Biroq, bunday axborot namoyishni kuchaytirib yuborishi mumkin edi.
Gorbachyovning maslahatchilari:
— Siz Xitoy hukumatining taklifiga binoan bu yerga kelgan rasmiy mehmonsiz, — deyishadi. — Sizning asosiy vazifangiz — mamlakat rahbariyati bilan shartnoma tuzib, tashrifdan koʻzlagan maqsadga erishishdan iborat. Barqarorlikni buzayotgan har qanday kuch bilan (ular kim boʻlishidan qat’i nazar) aloqaga kirishilsa, oʻzga davlatning ichki ishlariga aralashyapti, deb baholanadi. Undan soʻng hamma ishlar chappasiga ketadi.
Bizning mamlakatimizda roʻy berayotgan buyuk oʻzgarishlar toʻgʻrisida minglab odamlarga nutq soʻzlash imkoniyatidan mahrum boʻlayotgani Gorbachyovga alam qiladi va u delegatsiyaning har bir a’zosi bilan bu masalada alohida-alohida fikr almashadi. Oxir-oqibat, Tyananmen maydonidagi yoshlarni qoʻllab-quvvatlash mazmunidagi Gorbachyovning ochiq xatini e’lon qilishga qaror qilindi.
Qizigʻi shundaki, bizning delegatsiyamiz sharafiga qabul marosimi uyushtirilgan va ziyofat berilgan hukumat saroyidan maydonga toʻplangan minglab namoyishchilar yaqqol koʻrinib turardi. Ular har-har joyga palatka tikib olishib, hali-beri joylaridan qoʻzgʻolishni xayollariga ham keltirmasdilar. Yagona maqsad yoʻlida hamfikr boʻlgan xitoy yoshlari mamlakatning turli burchaklaridan poytaxtdagi ulkan maydon sari toʻxtovsiz oqib kelar, namoyishchilar sonini tobora koʻpaytirishar edi. Bu maydonda mashina bilan ham, yayov ham yurib boʻlmasdi. Tez orada maydonning atrofi qurshovga olindi.
Ajab hol: Gorbachyovning gʻoyalaridan ilhomlangan yoshlar maydonda toʻlqinlanib oʻtirishardi, Gorbachyovning oʻzi esa saroy ichkarisida miq etmasdan oʻtirardi. Ular bir-biri bilan uchrashish, ikki-uch ogʻiz gaplashish imkoniyatidan mahrum edilar. Oyoq-qoʻlingni chirmab tashlaydigan siyosat mana shunday qudratli kuchga ega boʻladi.
Bizning delegatsiyamiz qaytib ketgach, oradan ikki-uch kun oʻtib, Xitoyda xunrezlik boshlandi. Oʻsha kunlari Pekinda juda koʻp yoshlar qurbon boʻlganini jahon jamoatchiligi juda yaxshi biladi.
Shoxonov. Menimcha, Gorbachyov demokratik e’tiqod sohibi sifatida hokimiyat tepasiga keldi. Albatta, bu fazilat yaxshi. Ayni chogʻda u totalitar tuzum davrida shakllangan diktatorlik qudratidan ajralishni-da istamasdi. Toʻgʻri, u «ikki qoʻchqorning boshini bitta qozonda kaynatish»ga koʻp urindi. Boʻlmaydigan ishni boʻldirmoqchi boʻldi. Tarixdan ma’lumki, hech qachon, hech kim bunday qilolmagan. Demokrat boʻldingmi — bas, diktaturaga barham berishing kerak. Yoki aksincha. Nazarimda, ikkilanishlar Gorbachyovni xarob qildi. U diktaturadan voz kecha olmadi.
Aytmatov. Gorbachyovni menga nisbatan yomon koʻrasan. Bu tushunarli. 1986 yil dekabr oyida Olmaotada roʻy bergan voqealarga bir tomonlama baho berildi. Ba’zan bu haqda hech qanday axborot tarqatilmadi yoki «qozoq millatchilari» toʻgʻrisida ayuhannos solindi. SSSR Xalq deputatlarining birinchi qurultoyida soʻzlagan nutqing goʻyo Kremlda bomba portlaganday taassurot qoldirgandi. Shunday emasmi? Rostini aysam, oʻshanda seni bir baloga giriftor qilishmasaydi, deb qoʻrqqan edim.
Shoxonov. Mana, Gorbachyov hukmronlik qilgan yillar ham oʻtib ketdi. Afsuski, Olmaotada roʻy bergan dekabr voqealarining tarixiy ahamiyati haligacha toʻla-toʻkis idrok etilgani yoʻq. Unga xalqaro maydonda aniq-ravshan baho berilmadi. Bu holat kishini xiyla oʻylantirib qoʻyadi. Biroq, xalqning boʻyniga taqilgan tavqi-la’nat tamgʻasi olib tashlandi. Haqiqatni topish maqsadida men bir necha marta Gorbachyov bilan suhbatlashganman. Bir marta u hatto: «Ovozingni oʻchirib qoʻyish ham qoʻlimdan keladi!» deb yaqqol qoʻrqitib koʻrdi. Shunda meni Rossiyaning hozirgi Prezidenti Boris Yelsin bilan goʻring nurga toʻlgur buyuk olim-demokrat Andrey Dmitriyevich Saxarov har tomonlama qoʻllab-quvvatlagan edilar. Bu haqda alohida gaplashamiz.
Sizning «Kassandra tamgʻasi» romaningiz Moskvada muhokama etilajagini va anjumanda Gorbachyov ham qatnashadigan boʻlganini eshitgan boʻlsam ham, lekin ishdan qoʻlim boʻshab bora olmadim. Oradan bir necha yillar oʻtgach, demokratiya bilan diktaturani bitta qoʻlda ushlab turmoqchi boʻlgan siyosiy rahbar bilan suhbatlashib koʻrish qiziq boʻlardi.
Aytmatov. «Kassandra tamgʻasi»ning muhokamasida Yevtushenko, Voznesenskiy, Fozil Iskandar, Dementev, Gachev, Gachevning xotini — adabiyotshunos-faylasuf Svetlana Semyonovalar ishtirok etdilar. Mixail Sergeevich ham qatnashdi. Oʻz nutqida Gorbachyov bunday dedi:
— Ilgari ta’qib-tazyiq ostiga olingan badiiy ijod namunalariga qayta qurish davrida toʻla-toʻkis erkinlik berildi. Natijada shafqatsizlikni, zoʻravonlikni, qotillikni maroq bilan tasvirlaydigan tuban darajadagi badiiy asarlar hamma yoqni bosib ketdi. Bu soʻz erkinligidan teskari maqsadlarda, notoʻgʻri yoʻnalishda foydalanishdan boshqa narsa emas. Men bunga mutlaqo qarshiman...
Shoxonov. Umumiy tanishimiz Rustam Xairovdan eshitdimki (u ham oʻsha muhokamada qatnashgan), Gorbachyov «Kassandra tamgʻasi» romaniga juda yuksak baho beribdi.
Aytmatov. Aftidan, romanim unga ma’qul boʻlibdi. Boʻlar, endi asosiy mavzuga qaytamiz.
Kishilarning ertangi kunga ishonchi sifatida demokratiya qaror topishi kerak. Oʻsha ishonchni mustahkamlaydigan stimul — bu butun davlat uchun yagona boʻlgan Konstitutsiya hisoblanadi. Jamiyatning eng oddiy a’zosidan tortib, to eng yuksak martabadagi prezidentgacha umumiy qonunga itoat etishlari lozim. Agar prezident oʻzgarishiga yoki parlament yangilanishiga qarab, yangi chiqqan asilzodalarning manfaatlariga monand ravishda Konstitutsiya ham oʻzgaraversa, biz birinchi navbatda odamlarning ishonchini yoʻqotamiz. Mana, AQSh ikki yuz yildan ortiq davr mobaynida faqat bitta konstitutsiya bilan yashayapti.
Lyuksemburgda roʻy bergan bitta voqeani tez-tez eslab turaman.
Dunyoda qonun buzilmaydigan birorta mamlakat bormi? Lyuksemburg sudi bir kishini aybdor deb topdi va bir necha yilga ozodlikdan mahrum qilish toʻgʻrisida hukm chiqardi. Sud hukmini qoʻliga olgan aybdor oila a’zolari bilan xayr-xoʻshlashib qamoqxonaga boradi. Qamoqxona boshligʻi: «Hozir joy yoʻq, bir oydan soʻng kelasiz», deb qonunbuzarni uyiga qaytarib yuboradi. Tayinlangan vaqtda aybdor xotini hamrohligida qamoqxonaga boradi. Afsuski, hali ham joy boʻshamagan ekan. Uch oy davomida oʻsha holat uch marta takrorlanadi. Nihoyat, sabr-toqati tamom boʻlgan aybdor: «Qamoqxonadan menga joy beriladimi-yoʻqmi? Qancha vaqtim bekorga ketdi! Axir, bundan ortiq adolatsizlik boʻladimi?!» deb gazetaga shikoyat yozadi.
Gazetada e’lon qilingan shikoyat jamoatchilik oʻrtasida qizgʻin muhokama qilinadi: axir, inson huquqlari oyoq osti qilinyapti-ku! Qamoqxona boshligʻini ishdan boʻshatish lozim!
Qamoqxona devori ostidan lahm qazib, duch kelgan tomonga juftakni rostlab qolishga shay turadigan bizning fuqarolarimiz ikki dunyoda ham sud hukmini qoʻliga olib, oʻz xohishi bilan qamoqxonaga bormaydi. Boz ustiga, oʻzini qamoqxonaga yotqizishlarini hech kim talab etmaydi. Demak, bu voqea bizda hammaga bema’nilikday koʻrinadi. Lekin, madaniyatli mamlakatda bu hol tabiiydir. Agar odil sud seni aybdor deb topdimi, demak jinoyatga yarasha jazolanishing kerak. Qamoqxonadan qochib ketish, masalan, Lyuksemburgda hech kimning xayoliga ham kelmaydi. Ishchi boʻlasanmi, boy-badavlat savdogarmisan, supermenmisan — baribir oʻz mamlakating konstitutsiyasini hurmat qilishga majbursan.
Agar qonun posbonlari bilan jinoyatchilar oʻrtasidagi munosabatlar poraxoʻrlik aosida qurilgan boʻlsa, demokratiya jar yoqasiga borib qoladi.
Konfutsiy: «Hukmdor adolatli va halol boʻlsa, aybdorni jazolash oson boʻladi. Agar oʻzing koʻppak misoli iflos boʻlsang, har qanday it bilan iliqib yursang, oʻzingda yoʻq boʻlgan halollikni boshqalardan qanday qilib talab qilasan?» degan edi. Butun bir mamlakatning prezidenti boʻlish har qanday inson uchun faxr hisoblanadi. Yer yuzidagi besh milliarddan ortiq odamlar orasida qirol, imperator, podsho, xon, prezident boʻlish kamdan-kam insonga nasib etadi. Biroq, oʻsha hukmdorlar orasida oʻz mansabidan ketgandan soʻng xalq tomonidan mehr-muhabbat bilan, yaxshi soʻzlar bilan esga olinadiganlar koʻpmi? Juda koʻpchilik hukmdorlarni shuhratparastlik, mansabparastlik, shafqatsizlik, poraxoʻrlik, ta’magirlik, siyosiy savodsizlik, axloqsizlik kabi yaramas qusurlar xarob qiladi. Oqibatda ular qora guruxlarning, iflos gʻoyalarning yetoviga tushib qoladilar.
Shoxonov. Mustaqillikni qoʻlga kiritgan Markaziy Osiyo respublikalari oʻzlarining birinchi prezidentlarini sayladilar, alohida hayot kechira boshladilar. Sir emas, qardosh xalklarimizning rahbarlari, davlat boshliklari Sizni jahon adabiyotining yirik namoyandasi sifatida hurmat qiladilar. Nursulton Nazarboyev Sizni «Qozogʻiston xalq yozuvchisi» unvoni bilan taqdirladi, Islom Karimov esa Oʻzbekistondagi eng nufuzli mukofotlardan birini — «Doʻstlik» ordenini koʻksingizga taqib qoʻydi.
Betimsol asarlaringiz allaqachon oʻquvchilar ommasini maftun etgan, Sizning vatanparvarligingiz, yorqin shaxsingiz jamoatchilik tomonidan tan olingan. Keling, endi bizning navqiron respublikalarimiz prezidentlari toʻgʻrisida gaplashamiz.
Aytmatov. Yaxshi. Odatda, har bir rahbarga tarix baho beradi. Nazarimda, hozir hokimiyat tepasida turgan shaxs toʻgʻrisida mulohaza yuritayotib, qaysi mezonlarni asos qilib olish juda mashkul boʻladi.
Qozogʻistonda yuzdan ortiq millat va elatlar istiqomat qiladi. Oʻz-oʻzidan mana shu koʻrsatkich Qozogʻistondagi milliy va ijtimoiy muammolar nihoyatda murakkab ekanini bildirib turibdi. Bu muammolar bepoyon hududiy, tabiiy, insoniy resurslar, iqtisodiy taraqqiyot imkoniyatlari evaziga hal etilishi mumkii. Shubhasizki, siyosiy olamda mashhur boʻlgan Nursulton Nazarboyevdek inson ham bunday ijtimoiy oʻzgarishlar, milliy munosabatlar murakkablashgan, davlatlar oʻrtasidagi aloqalar izdan chiqib ketgan bir davrda mamlakatni boshqarishi oson boʻlmaydi.
Biz u bilan Olmaotada, Moskvada, Bryusselda uchrashganmiz, koʻp bora suhbatlashganmiz. Oʻsha uchrashuvlar paytida amin boʻldimki, Nazarboyev yuqori malakaga ega boʻlgan, qamrovdor inson ekan. Bunga aslo shubhalanmayman. XX asr adogʻida aynan shu inson rahbarlik mas’uliyatini oʻz zimmasiga oldi.
Shoxonov. Nursulton Nazarboyev toʻgʻrisidagi suhbatimizning muqaddimasida shaxsan oʻzim guvoh boʻlgan bitta voqeani gapirib bermoqchiman.
Bir paytlar Oʻtror viloyatidagi Baliqchi tumanida Oʻrinbosar Erkinov partiya qoʻmitasining birinchi kotibi lavozimida ishlagandi. U nihoyatda qobiliyatli, san’atni sevadigan inson edi. Bir safar u oʻz tumaniga taniqli yozuvchilarni, artistlarni taklif etdi; ularga tumanni tanishtirdi, Kaspiy dengiziga olib bordi. Mehmonlar orasida Aset Beyseuov ham bor edi. Biz Aset bilan hamkorlikda «Turnalar Yoyiqdan (Oʻrol) qaytyapti» deb nomlangan qoʻshiq yozdik. Soʻz meniki, musiqa u kishiniki boʻldi. Tuman Madaniyat saroyida boʻlib oʻtgan uchrashuvda yangi qoʻshiq ijro etildi. Zalni toʻldirib oʻtirgan muxlislar qoʻshiqni gulduros qarsaklar bilan kutib oldilar va takror ijro etishni talab qildilar. Qoʻshiq takror ijro etildi. Shu payt oʻzini tutib tura olmagan Oʻrinbosar ham sahnaga chiqdiyu birgalashib qushiq ayta boshladi.
70-yillarda partiya rahbarlari qanday odob mezoniga itoat etishlari lozimligini oʻzingiz ham yaxshi bilasiz. Xullas, partiya rahbarining sahnaga chiqib qoʻshiq aytishi aqlga sigʻmaydigan hodisa edi.
Oʻrinbosarning «beodobligi» toʻgʻrisidagi mish-mish viloyat rahbarlaridan birining qulogʻiga yetib boradi. Shu zahoti masala koʻtariladi va rahbarni vazifasidan olib tashlashlariga bir bahya qoladi. Tuman rahbari qandaydir moʻ’jiza tufayli ishdan boʻshatilmaydi.
Nursulton Abishevich totalitar tuzum davrida voyaga yetgan siyosatchi hisoblanadi. Ayni paytda bu zot ham san’atni teran idrok etadi. Ba’zi tantanalar, bayramlar payti u kishi katta mamlakatning prezidenti uchun uyat-puyat boʻladi deb oʻtirmasdan qoʻliga doʻmbira oladiyu suyukli qoʻshiqlarni shaxsan oʻzi ijro etib beradi. Prezident oʻz rafiqasi Sora Alpisovna bilan hamkorlikda joʻr boʻlib qoʻshiq aytganini bir necha marta koʻrganman.
1993 yil yakuniga koʻra, Qirgʻizistondagi «Ruhiyat xalqaro tashkiloti» Qozogʻiston Prezidentini «Yilning eng yaxshi odami» unvoni bilan taqdirladi. Mukofot topshirilishiga bagʻishlangan marosimda qatnashish uchun Nursulton Abishevich respublikamizning Abish Kekilboyev, Alibek Dnishev, Oltinbek Xoʻrozboyev, Doʻstxon Joʻljaqsinov kabi yirik adabiyot va san’at namoyandalari bilan birga keldi. Tantanali marosimdan keyingi ziyofat chogʻida xalq orasida mashhur boʻlib ketgan bir qoʻshiqni muallif-bastakor Oltinbek Xoʻrozboyev bilan birgalikda ijro etdi. Axir, bastakor uchun oʻzi yaratgan qoʻshiqni mamlakat Prezidenti bilan birga aytishdan ham ortiq baxt bormikan?
Oʻsha ziyofat payti Alibek Dnishev bilan Doʻstxon Joʻljaqsinovlar ham Prezidentning iltimosiga koʻra bir nechta ajoyib qoʻshiqlarni ijro etdilar.
Ma’lum boʻldiki, oʻzim ham ijod ahliga mansub boʻlsam-da, ammo qoʻshiqchilarning repertuaridan oʻrin olgan yangi asarlarni bilmas ekanman. Prezident bilan chin dildan suhbatlashib oʻtirgan paytlarim koʻpincha u kishi oʻz xalqining tarixini teran bilmoqqa intilayotganiga guvoh boʻlaman. Bir gal gap ijod masalasiga borib taqaldiyu u kishi:
— Qoʻyshigʻari Solgʻarinning «Oltin ildiz», «Shajara» nomli tarixiy mavzudagi roman-esselarini oʻqidingmi? — deb soʻrab qoldilar.
Oʻsha kitoblar anchadan beri kutubxonamda yotgan boʻlsa-da, ammo oʻqib chiqishga vaqt topganim yoʻq edi. Noqulay ahvolga tushib qoldim.
Nursulton Abishevich bosh qahramon boʻlgan bir qiziq voqea hali-hali esimdan chiqmaydi.
U paytlari Qozogʻiston Kompartiyasi Markazqoʻmining birinchi kotibi Kolbin edi. Uning hokimiyat tepasiga kelishi Olmaotada dekabr voqealariga sabab boʻladi. Qozoqlar bunday odamlar toʻgʻrisida: «Uning tupugi yerga muz boʻlib tushadi», deyishadi. Orol fojiasi toʻgʻrisida har kim qarama-qarshi mulohazalarini bayon etayotgan kezlarda biz Kolbindan dengiz fojiasiga bagʻishlangan mavzuda anjuman oʻtkazishga ruxsat oldik.
Kelishuvga binoan anjuman Qizil Oʻrdada oʻtkazilishi lozim edi. U paytlari Nursulton Abishevich respublika Vazirlar Mahkamasining raisi edi. Biz tarmoq vazirlari, tegishli idoralarning rahbarlari bilan birgaliqda viloyat markaziga uchib bordik. Kolbin uzundan-uzun kirish soʻzi aytdi. Keyin N.Nazarboyevning nutqi tinglandi. Soʻngra Orolni asrash boʻyicha jamoatchilik qoʻmitasining prezidenti sifatida kaminaga soʻz borildi. Esimda, oʻz nutqimda tubandagi misolni keltirgan edim.
Fransiya qiroli Lyudovik XIV shaytonning gapiga kirib, she’r yozmoqchi boʻlibdi. Bir gal oʻsha paytlari Fransiyada mashhur boʻlgan tanqidchini huzuriga chaqirib, uning qoʻliga oʻzi yozgan she’rlarni beribdi: «Fikringni bilmoqchiman», debdi qirol. Tanqidchi oʻylanib qolibdi: agar qirolga bor haqiqatni aysa, arslonning ogʻziga boshini tiqqandek boʻladi; she’rlarni maqtab yuborsa, vijdonga xilof ravishda yolgʻon gapirgan boʻladi. Shunda tanqidchi: «Zoti oliylari, siz oʻz oldingizga mazza-matrasiz, bema’ni she’r yozishdek nihoyatda ogʻir vazifani asosiy maqsad qilib qoʻygan ekansiz. Bu vazifani sharaf bilan ado etibsiz!» degan ekan.
Oʻsha afsonani bayon qilganimdan soʻng, betga aytilgan achchiq haqiqatni koʻpchilik hukmdorlar yoqtirishmaydi, deb ilova qildim. Shunday boʻlsa-da, bor haqiqatni u yoki bu shaklda aytishga qodir boʻlgan insonlar topilib turadi. Unday kishilar bizda ham oz emasdi. Xullas, koʻnglimda toʻplanib qolgan gaplarimni — Orol halokati, Qozogʻistondagi ekologik ahvol toʻgʻrisida oʻylab yurgan fikr-mulohazalarimni aytib-aytib minbardan tushib ketdim.
Tushlikka tanaffus e’lon qilindi. Anjuman boʻlayotgan Nortoy Bekejonov nomidagi viloyat drama teatrining bitta xonasiga dasturxon yozilibdi. Bizni tushlikka taklif etdilar. Dasturxon toʻriga Kolbin, Nazarboyev, KPSS Markazqoʻmining sektor boʻlimining mudiri (ismi esimda yoʻq), Qizil Oʻrda viloyati partiya qoʻmitasining birinchi kotibi Ovulbekov va kamina oʻtirdik. Toʻrga besh kishi joylashdik. Shu payt Nursulton Abishevich oʻsmoqchilab:
—Xoʻsh, senga hozir anavi amakini olqishlab yuboraymi? — deb soʻradi ataylab qozoqchalab. U yonimizda oʻtirgan Kolbinni nazarda tutgandi. — Yoki «ogʻiz bostiriq» — sukut saqlaganim uchun haqimni berasanmi?
—Lekin bizning «amaki» yosh bola emas-ku, — dedim hech narsadan bexabar holatda.
—Unday boʻlsa, oʻzing bilasan, — dedi kulumsirab Nursulton Abishevich. Soʻng, men tomonga oʻgirilib, rus tilida davom etdi: — Muxtor! Anjuman ishtirokchilari nutqingni juda yaxshi kutib oldilar, rosa qarsak chalishdi. Biroq, qirol toʻgʻrisidagi gaplaringni qanday tushunish kerak? Oʻsha afsonaning Orolga nima aloqasi bor? Oʻsha misol bilan Gennadiy Vasilevichga ishora qilmadingmi, ishqilib?
Shu zahoti Kolbinning rang-quti oʻchib ketdi.
—Ey, rostdan ham, oʻsha qirol bahonasida meni nazarda tutdingmi? Boya men unchalik e’tibor bermagan ekanman-ku! — dedi Kolbin jiddiy.
—Yoʻgʻ-e, nima deyapsiz, men butunlay boshqa narsani nazarda tutganman. Boshqa narsaga e’tiborni qaratmoqchi boʻldim, deb oʻzimni oqlay boshladim. Ammo, u mening gaplarimga ishonmayotgani shundoq bilinib turardi. Tushlik payti ishtaham gʻippa boʻgʻildi. Ish chappasiga aylanib ketdi. Endi nima qilishni mutlaqo bilmasdim.
Xudoga shukr, ishga yana-tagʻin Nursulton Abishevichning oʻzi aralashdi.
— Gennadiy Vasilevich, men shunchaki hazillashgandim. Muxtor ham doim oʻz fikrini tarixiy voqealar, afsonalar bilan kuchaytirmoqchi boʻladi. Anavi qirolning sizga hech qanday aloqasi yoʻq. Albatta, odamlar ham bunday deb oʻylashgani yoʻq.
Umuman, u oʻzi yaratgan qaltis vaziyatni oʻzi bartaraf etdi. Mantiqiy mushohadasi kuchli boʻlgani uchunmi yoki inson ruhiyatini yaxshi bilgani uchunmi, ishqilib, Nazarboyev oʻsha paytlari Kolbinning xayollarini, kayfiyatini kerakli oʻzanga burib yubora olardi.
— E-e, boshidan shunaqa demaysanmi, — dedi Kolbin yuzlari yorishib.
U yana ruhan tetiklashib qoldi.
Aytmatov. Esimda, bir safar Qozogʻistonga borgan paytimda Kolbin kaminani oʻz huzuriga taklif etdi. Koʻpincha biror inson toʻgʻrisidagi ilk taassurot notoʻgʻri boʻladi. Oʻsha payt u menga xiyla oqil, mushohadakor tuyulgandi. Aftidan, oʻzini shunday koʻrsatishga tirishgan boʻlsa kerak.
Shoxonov. Darhaqiqat, respublika rahbari boʻlgach, adabiyot va san’at ahli tomonidan madadga muhtoj Kolbin ulardan shirin soʻzlarini ayamasdi. Biroq, uning bunday xatti-harakatlari samimiy emasdek koʻrinardi. Hiyla-nayrangni uzoq vaqt yashirib boʻlmaydi.
Dastlab, u: «Bir yildan soʻng men qozoq tilida nutq soʻzlaydigan boʻlaman!» deb hammani hayron qoldirdi. Afsuski, «Salamatsiz ba?» degan qozoqcha soʻzni oʻrgangan paytida Qozogʻiston bilan xayrlashdi.
Aytmatov. Osonlikcha muvaffaqiyat qozonaman deb oʻylagan, milliy an’analarga befarq boʻlgan, oʻzi boshqarayotgan odamlarning ma’naviy boyligini nazar-pisand qilmagan hukmdor hech jahonda zafar qozonganmi?
Shoxonov. Bir safar Nursulton Nazarboyev bilan gaplashib oʻtirib, undan quyidagi afsonani eshitdim.
Qadim zamonda bitta xon yashagan ekan. Boyligi cheksiz ekan. U bir kuni mulozimlari bilan shikorga chiqadi. Oʻrmon oralab oʻtadilar, dovondan oshib tushadilar. Qoʻqqis ular qarshisidan chiroyli saygʻoq chiqib qoladi va hurkib qochadi. Xon kamondan oʻq uzib, saygʻoqning orqa oyogʻidan yarador qiladi. Xon mulozimlari baqir-chaqir qilishib, saygʻoqni jar yoqasiga siqib boraveradilar. Bir taraf tik qoyalik edi. Yarador oyogʻini sudrab, arang qochib borayotgan saygʻoq ilojsiz qolgach, huv olisda turgan yurtni koʻrib qoladi va ochiq turgan eshigidan oʻzini ichkariga uradi. Yurt egalari oʻsha paytda dasturxon tevaragida oʻtirishib, tushlik qilishayotgandi. Saygʻoq dasturxon ustidan sakrab oʻtadiyu toʻri tomonga yiqilib, holdan toygancha ogʻir-ogʻir nafas ola boshlaydi.
—Saygʻoqni haydab chiqar! — deb qichqiradi otda turgan xon uy egasiga engashib. — Men choshgohdan beri uning orqasidan quvlab yuribman. Bu mening oʻljam!
—Olampanoh, toʻgʻri gapiryapsan! — deb javob beradi chol. — Bu saygʻoq oʻljang sening, ammo u mening uyimning toʻrida yotibdi. Koʻrib turibsanki, dasturxonim yozigʻliq. Hech kim dasturxonni hatlab oʻtolmaydi. Hatto ashaddiy dushmanlar ham dasturxon ustida yarashadilar, gina-kuduratni unutadilar. Muqaddas an’anamiz shunday. Sen xon boʻlsang ham, lekin bobolarimizdan qolgan udumni buzishga haqqing yoʻq.
Xon hech narsa deb javob bera olmaydi va ot jilovini burib, orqaga joʻnab qoladi.
«Fargʻona vodiysidagi oʻn minglab oʻzbeklar Oʻsh tomonga borishyapti!»
«Kechagi kundan e’tiboran Oloy qirgʻizlari otlariga mindilar!»
Shunda Men Oʻzbekistondagi har xil jamoat tashkilotlarining rahbarlariga: «Kelinglar, ogʻa-inilar, seniki notoʻgʻri, meniki toʻgʻri degan munozarani bas qilaylik. Rostini aysak, hammamiz aybdormiz. Vaziyatni keskinlashtirishdan foyda yoʻq», dedim. Barcha mening fikrlarimni bir ovozdan qoʻllab-quvvatladi.
Tez orada mening kelganimdan xabar topgan Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy qoʻmitasining birinchi kotibi Islom Karimov ayeroportga yetib keldi. Har doimgidek muayyan bir masalaga butun diqqat-e’tiborini jamlagan, harakatchan, gʻayratli edi. Yakkama-yakka chin dildan gaplashdik. Men unga: «Oʻshga kirmoqchi boʻlayotgan fargʻonaliklarni toʻxtating, — deb iltimos qildim. — Agar ikki olomon bir-biri bilan toʻqnashib kesa, keyin ularni toʻxtatish ham, tinchitish ham qiyin boʻladi. Juda katta xunrezlik roʻy berishi hech gap emas. Biz ham Oʻsh viloyatini tinchitish uchun qoʻlimizdan kelgancha harakat qilamiz».
Karimov bilan gapimiz bir joydan chiqdi. U mening fikr-mulohazalarimni batamom qoʻllab-quvvatladi va samolyot zinapoyasiga qadar kuzatib qoʻydi.
Oʻsh viloyatiga borib, shart-sharoitlar bilan tanishganimdan soʻng, men respublika televideniyesi orqali Oʻzbekiston xalqiga murojaat qildim. Bu hodisa nimadan boshlangani, agar nizo kuchayib boradigan boʻlsa, oxiri juda yomon boʻlishi mumkinligi toʻgʻrisida dilimda bor gaplarimni ochiq-oydin aytdim. Oʻsha paytda mening yonimda Odil Yoqubov bilan Pirimqul Qodirov ham oʻtirgan edilar. Ular ham mening fikrlarimni quvvatlashib, butun oʻzbek xalqini bosiqlikka chaqirdilar.
Qadimdan qon-qardosh boʻlgan ikki xalq oʻrtasida paydo boʻlgan nifoqni bartaraf etish borasida oʻshanda Islom Karimov ulkan davlat arbobiga munosib boʻlgan aql-idroq, donolik namunasini koʻrsatdi.
Qozogʻistonning PYeN-klubi navbatdagi majlislaridan birini Kustanoyda oʻtkazdi. PYeN-klub prezidenti Abdujamil Nurpeisovning taklifiga koʻra, men ham oʻsha majlisda qatnashdim. Oʻzim yaqinda Frankfurtdan qaytgandim. Xullas, uyga qaytayotib, yoʻl-yoʻlakay Toshkentga ham tushib oʻtdim. Oqshom chogʻi Islom Karimov kaminani yoʻqlab keldi. Biz Markaziy Osiyo madaniyatining hozirgi ahvoli toʻgʻrisida juda uzoq suhbatlashdik.
Ilgari men bu kishini faqat xoʻjalik ishlarining miridan-sirigacha yaxshi biladigan tajribali siyosatchi sifatida bilardim. Oʻsha oqshomdagi suhbatdan soʻng amin boʻldimki, bu zot oʻz xalqining, oʻz davlatining tarixini teran biladigan, madaniyat va san’atning turli tarmoqlari boʻyicha chuqur tasavvurga ega boʻlgan tom ma’nodagi davlat arbobi ekan. Aynan oʻsha uchrashuvimiz samarasi oʻlaroq Markaziy Osiyo xalqlarining Assambleyasini tuzish va yirik anjuman oʻtkazish gʻoyasi dunyoga keldi.
Shoxonov. 1995 yili Toshkentda Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyat Assambleyasi oʻz faoliyatini boshladi. Unga bir ovozdan Siz prezident etib saylandingiz. Mustaqillik qoʻlga kiritilgandan keyin xiyla tarqoqlashib ketgan mamlakatlarning adabiyot va madaniyat namoyandalari birinchi marta yuzma-yuz uchrashish, mavjud muammolarni birgalikda muhokama etish imkoniyatiga ega boʻldilar. Oʻsha nufuzli anjumanda Odil Yoqubov, Shukrullo, Abdulla Oripov, Omon Matjon, Yoqubjon Xoʻjamberdi, Ahmadjon Meliboyev kabi oʻzbek adiblari va kinodramaturg Xayrulla Joʻrayevlar bilan muloqotda boʻlish sharafiga muyassar boʻldim. Ulardan Islom Karimov toʻgʻrisida iliq soʻzlarni eshitdim. Qalamkash doʻstlarim Oʻzbekiston Prezidentining yuksak intellektual quvvai hofizasi haqida gapirib berdilar. Uning shoir va yozuvchilarga koʻrsatayotgan chinakam gʻamxoʻrligi sifatida respublikada oʻsha yili ellikdan ortiq kvartira ajratilgani ham guvoh boʻlishi mumkin. Shubhasiz, bu hol xalqning ma’naviy boyligini saqlab qolish va rivojlantirish yoʻlida qilinayotgan amaliy harakatdir.
Yashirib oʻtirmayman, men ilgari Islom Karimovni siyosatchi sifatida yaxshi bilmasdim. Biroq, oʻsha safardan soʻng qardosh mamlakatning Prezidenti toʻgʻrisida bir olam taasssurot bilan qaytdim. U kishiga hurmatim yanada ortib ketdi.
Aytmatov. Yoshlik paytimda buyuk sarkarda Amir Temur toʻgʻrisida bitta afsona eshitgan edim. Hozir ham oʻsha afsona esimdan chiqmaydi.
Buyuk hukmdor boshqa qutlugʻ ishlar qatorida Buxoro va Samarqandda naqqoshlik san’ati rivojlanishiga alohida gamxoʻrlik qiladi. Uning davrida koʻplab osmonoʻpar machitlar, maqbaralar, minoralar bunyod etiladi. Asta-sekin qoʻl ostidagi oʻlkalarni ilm-fan markaziga aylantirib yuboradi. U barpo etgan bogʻ-rogʻlar, hovuzli oromgohlar toʻgʻrisida xorijiy mamlakatlardan tashrif buyurgan elchilar toʻlqinlanib xotiralar yozganlar.
Hukmdor toʻgʻrisida bir qancha afsonalar mavjud. Shulardan biri quyidagicha.
Amir Temur Sharqda mash’al boʻlmish Samarqand va Buxoro shahrini tubdan qayta qurgan davrlarda ulugʻ shoir Hofiz Sheroziy:

«Agar koʻnglimni rom etsa oʻshal Sheroz jononi,
Turkiy xoliga baxsh etgum Samarkandu Buxoroni!»
degan inja misralarni goʻzal bir gʻazalining koʻksiga qadab qoʻyadi.
Amir Temur Eron yurishi payti Sheroz shahrida toʻxtaydi va ulugʻ shoirning shu yerda yashayotganini eshitib:
— Oʻsha shoirni keltiringlar! Qani, jononning xoliga mening ikki javohir shahrimni in’om etib yuboradigan hotamtoyni bir koʻrib qoʻyay-chi! — deydi.
Goʻyo darveshona kezib yuradigan shoirni choparlar izlab topa olmaydilar. Lekin, kunlarning birida Amir Temur oʻz qoʻnalgʻasi ayvonida oftobda isinib oʻtirsa, koʻchadan Hofiz oʻtib qoladi. Qoravullar darhol shoirni tutib keltiradilar.
— Samarqand bilan Buxoroni tortiq qilib yuborgan oshiq senmisan? — deb soʻraydi Temur dagdagʻa aralash. — Birgina xol uchun ikki shaharni berib yuboribsan-a!
Shunda Xoja Hofiz:
— Ey, olampanoh, bir qoshiq qonimdan keching! — deb iltijo qiladi shoir. — Mening hamma boyligim egnimda turibdi. Qanaqa ekanini oʻzingiz koʻrib turibsiz. Kambagʻalning qoʻli ochiq boʻladi.
Turk goʻzalini koʻklarga koʻtarish maqsadida oʻsha ikki shaharni tortiq qilib yuborganimni oʻzim ham bilmay qoldim.
Amir Temur shoirga sinchiklab razm solsa, darhaqiqat, uning egnida juldur chopon, oyogʻida esa titigʻi chiqib ketgan chiptakovush.
— Ha-a, qoʻling ochiq ekan! Juda olijanob inson ekansan! — deb chin dildan kulib yuboradi hukmdor. — Agar men buyuk amir boʻlsam, sen buyuk shoirsan. Bundan keyin mening saroyimning toʻri — seniki boʻlsin. Umringning oxirigacha qavatimda yashayver; muhtojlik nimaligini bilmay, goʻzal gʻazallar yozavergin!
Bir oz sukut saqlagach, Amir Temur mulozimlariga nazar tashlaydiyu:
— Oʻz shoirini izlab yurgan podshoning qoʻl ostidagi xalq baxtli boʻladi. Biroq, oʻz hukmdorini izlab yurgan shoirning xalqi baxsizdir. Mening bu soʻzlarim hargiz yodingizda boʻlsin! — deydi.
Shoxonov. Endi yana bugungi kunlarimizga qaytamiz. 1995 yil bahorida qirgʻiz matbuoti: «Aytmatov oʻz nomzodini prezidentlikka qoʻysa ajab emas!» deb shov-shuv koʻtardi. Sizning Qirgʻizistondagi va butun turk olamidagi obroʻ-e’tiboringizni yaxshi biladigan odamlar: «Nima boʻpti, Chike bemalol prezident boʻlishi mumkin», deyishardi. Bunday mish-mishlar kundan-kun avj olib ketaverdi. Nihoyat, oʻzingiz Belgiyadan telefon qilib qoldingiz. Men odamlar ogʻzida yurgan mish-mishlarni gapirib berdim. Shunda Siz: «Shaxsan menga va, umuman, qirgʻiz xalqiga yaqin boʻlgan odam sifatida matbuotda suhbatingni chop ettirgin. Bunday mish-mishlar quruq gap ekanini, haqiqatdan uzoq ekanini tushuntirib bergin. Nazarimda, bunday mish-mishlar jamiyatimiz barqarorligini izdan chiqarib yuborishdan manfaatdor boʻlgan kimsalar uchun kerak», dedingiz. Men darhol matbuotda suhbatimni e’lon qildim. Qirgʻiz tuprogʻida mish-mish tarqalmasligi uchun qoʻlimdan kelgancha hissa qoʻshdim.
Keyinchalik Nursulton Nazarboyev Fransiyada Siz bilan uchrashgan chogʻida oʻsha masala xususida fikr almashganini gapirib berdi. «Ulkan yozuvchiga prezidentlikning nima keragi bor?.. Adabiyotning vazifasi — boshqa. Xudoga shukr, Chikening obroʻ-e’tibori prezidentnikidan kam emas. Anavi mish-mishlarni ogʻziga kuchi yetmaydigan kimsalar tarqatishyapti», dedi u.
Chike, hamma juda yaxshi eslaydiki, respublika parlamenti Sizning nomzodingizni prezidentlikka tavsiya etgach, rad etgansiz va Asqar Aqayevni tavsiya qilgansiz. Bu voqeaga bevosita aloqador boʻlgan qalamkash doʻstimiz, Qirgʻiziston demokratik harakatining rahbarlaridan biri boʻlgan Qazat Akmetov shunday hikoya qiladi:
«1990 yildan beri kamina rahbarlik qilayotgan «Qirgʻiziston demokratik harakati» partiyasi mamlakatda prezident lavozimini joriy etish toʻgʻrisidagi taklifini parlament kun tartibiga kiritdi. Dastlab, bizning taklifimizni birorta ham deputat qoʻllab-quvvatlamagan boʻlsa-da, lekin vaqt oʻtishi bilan tarafdorlarimiz soni ortib boraverdi. Biroq, Qirgʻiziston Kompartiyasi Markaziy qoʻmitasi bizning taklifimizga tish-tirnogʻi bilan qarshilik koʻrsataverdi. Aftidan, ularning koʻpchiligi Qirgʻiziston mustaqil davlat boʻlishi mumkinligini hatto tasavvur eta olmasdi. Hokimiyat jilovini oʻz qoʻllarida ushlab olgan kimsalar imtiyozlardan mahrum boʻlib qolishni aslo istamasdilar. Shu bois: «Sovet Ittifoqida bitta prezident bor. Oʻshaning oʻzi yetarli. Har bir respublikada yana prezident saylab oʻtirishga hech qanday xojat yoʻq», deb bayonot berishdi.
Oʻsha yilning noyabr oyida parlament majlislarida boʻlib oʻtgan qizgʻin bahs-munozaralardan soʻng, prezident hokimiyatining tarafdorlari gʻolib kelishdi. Respublika partiya tashkiloti vaqtincha boʻlsa-da tari-xiy sahnani tark etdi.
Takroriy saylov paytida ham birorta nomzod gʻalabani ta’minlaydigan darajada ovoz toʻplay olmadi. Parlament siyosiy jihatdan boshi berk koʻchaga kirib qoldi. Sessiyadagi munozaralardan soʻng, nihoyat, 25 deputatdan iborat komissiya tuzish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. Komissiya tarkibida men ham bor edim. Bizning oldimizda juda murakkab vazifa turardi: xoʻsh, Qirgʻizistonning birinchi prezidenti lavozimiga kimning nomzodini tavsiya etamiz?
Bizning bir toʻxtamga kelishimizni sessiya uch kun mobaynida sabrsizlik bilan kutdi. Komissiya a’zolari asta-sekin ikki guruhga boʻlinib qoldi. 12 nafar deputat eski rahbarni prezident lavozimiga saylab olish maqsadiga umumxalq referendumi oʻtkazishni yoqlab chiqdi. Boshqa 12 nafar deputat esa prezidentlikka yangi nomzodlar koʻrsatilishi kerak deb turib oldilar. Bitta deputat betaraf qoldi. Munozara qizib ketdi. Siyosiy kampaniyani sinchikovlik bilan kuzatib borayotgan jamoatchilik tashvishga tushib qoldi. «Qirgʻiziston demokratik harakati» sessiya davom etayotgan parlament binosi qarshisida kechasiyu kunduzi yoshlarning surunkali namoyishini uyushtirdi. Yoshlar «Aytmatov prezidentlikka nomzod!» degan shiorlarni koʻtarib olishgan. «Oq uy» yonida 140 nafar saylovchi ochlik e’lon qiladi. Mana shunday ogʻir bir vaziyatda komissiya a’zolari: «Aytmatovning nomzodini prezidentlikka taklif qilamiz», degan qarorga keldilar.
U paytlari yozuvchining oʻzi Moskvada edi.
— Hoziroq telefonda oʻzi bilan gaplashgin. Zudlik bilan bu yerga yetib kelsin! — deyishdi deputatlar bir ovozdan.
Biz Toʻlamush Ukeev hamda Barpi Rispoyevlar bilan birgalikda Moskvaga sim qoqdik. Xayriyat, yozuvchi uyida ekan. Men aytgan yangilikni diqqat bilan tinglagach, Aytmatov bunday deb javob berdi:
— Prezident boʻlish uchun tayyorgarligim ham, xohishim ham yoʻq. Bu juda mas’uliyatli, faxrli lavozim. Sizlarga mingdan-ming rahmat! Bunday lavozimga iqtisodchi, huquqshunos yoki qishloq xoʻjaligi boʻyicha mutaxassis koʻproq munosib boʻladi. Men yozuvchiligimni yuksak martabaga almashtirmoqchi emasman. Ijodiy rejalarim juda koʻp. Xudo xohlasa, yangi asarlar yozmoqchiman.
Men noqulay ahvolga tushib qoldim. Biz unga, siz rozi boʻlsangiz — bas, shak-shubhasiz prezident boʻlasiz, dedik. Bizning soʻzlarimiz chin haqiqat edi. Agarda Aytmatov: «Boʻpti, sizlar nima desalaring shu», deganda bormi, parlament uni prezident etib saylashi aniq edi.
Undan rozilik olib boʻlmasligiga toʻla-toʻkis ishonch hosil qilganimizdan soʻng: «Oʻzingiz kimni tavsiya etgan boʻlardingiz?» deb soʻradik.
— Ana bu boshqa gap, obbo, azamatlar-ey! — deb yengil tin oldi. — Allaqachon shuni soʻrash kerak edi... Men, masalan, prezidentlikka Asqar Aqayev nomzodini tavsiya etaman. U yuksak malakali, halol, ziyrak inson. Vaqti-soati yetgach, u haqiqiy rahnamo boʻlib qoladi.
Asqarning oʻzi bu paytda Moskvada SSSR Oliy sovetining sessiyasida edi.
— Bu taklifni Sizning nomingizdan parlament muhokamasiga tavsiya etishimiz mumkinmi?
— Ha. Parlamentga mening nomimdan salom aytinglar. Agar Asqar saylansa, xalqimiz uchun ham, oʻzlaring uchun ham yaxshi boʻladi.
Buyuk yozuvchining fikr-mulohazalarini kutib oʻtirgan 114 nafar deputatdan iborat parlament, nihoyat, yangilikni eshitib yengil tin oldi.
Shunday qilib, ikkinchi turda koʻp ovoz olgan Asqar Aqayev Qirgʻiziston Respublikasining birinchi prezidenti etib saylandi».
Chike, Qazatning hikoyasidan ma’lum boʻladiki, jamoatchilik bilan parlamentning taklifini rad etganingizni, bir tarafdan, Siz tabiatan kamtarin inson deb, ikkinchi tarafdan, yozuvchilik kasbiga sadoqat deb baholamoq lozim. Shunday emasmi?
Aytmatov. Har kim oʻz kuchi va imkoniyatlari darajasida ma’lum bir yuksaklikka koʻtariladi. Taqdir kaminaga yozuvchi qalamini hozirlab qoʻygan ekan. Agar undan oqilona foydalanilsa, soʻz ham bebaho qurol boʻlishi mumkin.
Shoxonov. SSSR Oliy sovetining a’zosi boʻlib yurgan kezlarimda men birinchi marta Asqar Aqayev bilan tanishgan edim. Sessiya davomida uning vatanparvarligi koʻpchilikni hayratga solgandi.
Men oʻsha kunlari Olmaotadagi dekabr voqealarini sessiyaning kun tartibiga kiritish uchun harakat qilib yurgan edim. Siz oʻshanda chet elga safarga ketgan edingiz. Oʻsha ogʻir damlarda goʻring nurga toʻlgur Andrey Dmitriyevich Saxarov yonimga kelib: «Agar bitta palataning toʻrtdan bir qismi, ya’ni 68 nafar deputat mana shu masalani qoʻllab-quvvatlab imzo chekib bersa, koʻtarilgan masala hech qanday muhokamasiz ham kun tartibiga kiritilishi mumkin», deb maslahat bergandi. Bir necha kun davomida oyogʻimda oyoq qolmasdan har bir deputatning orqasidan chopib yurdim: qoʻlimdagi ikki-uch sahifa xatni har biriga oʻqitib, toʻrt-besh daqiqa birovlarning ogʻziga mahtal boʻlib turdim. Shunday qilib, uch-toʻrt kun oʻtdi. Oʻshanda dekabr voqealarini muhokama etilishini Qirgʻizistondan borgan 24 deputatdan faqat ikkitasi qoʻrqmasdan qoʻllab-quvvatladi, xolos. Oʻshalardan bittasi aynan Asqar Aqayev, ikkinchisi esa Talas viloyatidan saylangan haydovchi Teldibek Karimbekov edi.
Oʻzingiz bilasiz, haydovchi mashinasidan ajralib qolishdan qoʻrqmasa ham boʻladi. Lekin, totalitar rejim hali kuchli boʻlgan bir paytda Asqar Aqayev respublika Fanlar akademiyasining prezidenti edi. Shunday boʻlsa-da, qozoq demokratik yoshlarining xatti-harakatlarini, oʻsha rejimga qarshi bosh koʻtargan yoshlarni hech ikkilanmasdan qoʻllab-quvvatlash toʻgʻrisidagi xatga imzo chekadi. Bu imzoni men akademik Asqar Aqayevning insoniy jasorati deb baholadim. Mana shu imzosi uchun yuksak lavozimidan ajralib qolishi hech gap emasdi. Oʻshandan beri men favqulodda madaniyatli, odobli, olijanob bu inson bilan qalin doʻst boʻlib qoldim.
Aytmatov. Endigina mustaqillikka erishgan mamlakatlarning prezidentlari hozirgi oʻtish davrida har tomonlama sinovdan oʻtayotirlar. Jamiyat faqat ikki holatda mana shunday mushkulotga duch kelishi mumkin: birinchisi — urush paytida, ikkinchisi — juda chuqur ijtimoiy oʻzgarishlar paytida.
Koʻpincha kaminani-da hayron qoldiradigan Asqar Aqayevning matonati shundan iboratki, koʻpincha bolgʻa bilan sandon orasida qolsa ham, qarama-qarshi tomonlarning tazyiqiga duch kelib tursa ham, u soʻz erkinligiga katta yoʻl ochib berdi. Qayerdaki, soʻz erkinligi va muxolifat taqiqlab qoʻyilsa, oʻsha yerda haqiqat oʻladi.
Koʻpincha hokimiyat muxolifatdan oʻlar darajada qoʻrqadi. Lekin, aslida, muxolifat hokimiyatni yeb qoʻymaydi. Mamlakatning siyosiy yoʻli qanday, demokratik jarayonlarning qotili kim, kim davlat xazinasidan oʻgʻirlayapti, xorijiy mamlakatlardan kelgan qarzlar nimalarga sarflanyapti va hokazo ma’lumotlar ochiq-oydin fuqaroga yetkazilishi lozim. Muxolifat esa mana shularning barchasini har taraflama nazorat qilib turadi. Demokratik jamiyatda muxolifat halol raqib boʻladi; u har qanday xato va kamchiliklaringni yuzingga aytadi. Uning tanqidlari natijasida oʻz kamchiliklaringni tuzatib borasan.
Shoxonov. Mening nazarimda, Asqar Aqayev qamrovdor shaxs, olim iqtidori, siyosatchi qobiliyati, noyob vatanparvarlik xususiyatlari unda jam boʻlgan koʻrinadi. Toʻgʻri, Qirgʻiziston Respublikasining Prezidenti lavozimida endigina ish boshlagan kezlarda ba’zi birovlar uni koʻngilchanligi, nihoyatda boodobligi uchun tanqid qildilar. Biroq, oʻtgan davr koʻrsatdiki, kimningdir gʻururiga tegmasdan, kimningdir yoqasiga yopishmasdan, yana kimnidir «tuproq yeyishga» majbur qilmasdan ham mamlakatni boshqarish mumkin ekan.
Oʻz xalqining tarixini, madaniyatini, an’analarini yaxshi bilgan Aqayev xalq tajribasiga asoslangan koʻp asrlik falsafa, umuminsoniy qadriyatlar tizimida oqilona mushohada yuritadi. Aqayev bilan suhbat qurgan har bir kishi biladiki, muloyim tabassum yoyilib turgan qiyofasida yoki xushnud nigoxlarida ulkan aql-idrok, qamrovdor dunyoqarash balqib turadi.
Bishkekda Toʻqtagul nomidagi Qirgʻiziston davlat filarmoniyasi binosida oʻtgan mening ijodiy kechamda navqiron qirgʻiz shoiri Oʻmrbek Tillaboyev juda yaxshi bitta she’rini oʻqib berdi. Zalda oʻtirgan Prezident: «Bu yigitdan zoʻr shoir chiqadi», dedi-da uning nomini yon daftarchasiga yozib oldi. Milliy boylikka munosib ulush qoʻshadigan har qanday yangilikni uchqun bergan chogʻidan e’tiboran qoʻllab-quvvatlash mamlakat rahbarining fazilati boʻlishi kerak.
Aqayev oʻz asarlaridan tushgan mablagʻ hisobidan Aliqul Oʻsmonovga haykal oʻrnatyapti. Qirgʻiz adabiyoti osmonida yashinday bir chaqnab soʻngan bu shoir qisqa umr koʻrdi, lekin oʻzidan keyin goʻzal ijodiy meros qoldirdi.
E’tirof etmoq joizki, keyingi yillarda odamlar umuman san’atga, xususan teatrga ham unchalik qiziqmay qoʻyishdi. Albatta, mamlakatdagi ogʻir iqtisodiy ahvol bunga toʻsiq boʻlib turibdi.
Qirgʻiziston Xalq artisti Arsen Oʻmraliyev rahbarlik qiladigan Bishkek teatri oʻz tomoshabinlari uchun yapon dramaturgi Modzayemon Tikamatsuning «Amudzima» pesasini tayyorladi. Premeraga yirik jamoat va davlat arboblari, Asqar Aqayev boshchiligidagi chet ellarning elchilari taklif etildi.
Bu asar ilk bora qirgʻiz tilida namoyish etilayotgan boʻlsa-da, lekin spektaklda qatnashgan artistlar ajoyib ijrochilik mahorati, yapon xalqining madaniyatini teran anglab yetgani, milliy oʻziga xoslikni, dunyoqarashni aniq ifoda etganlari tufayli tomoshabinlar qalbida yorqin iz qoldirdilar.
Premeradan soʻng fikr almashuv boʻldi. Bu muhokamada Qirgʻizistonning Yaponiyadagi sobiq bosh konsuli, hozirgi Qirgʻizistonning davlat kotibi Ishenboy Abdurazzoqov, Rossiyaning elchisi Mixail Romanov, Pokistonning elchisi Nazar Abbos, Hindistonning elchisi Ram Svarup Mukija va kamina ishtirok etdilar. Suhbat oxirida Asqar Aqayev soʻz olib, spektakl toʻgʻrisida toʻlqinlanib gapirdi. Prezident badiiy asarni juda teran tushunganidan, kuchli quvvai hofizasidan hamma hayratlandi. Ma’lum boʻlishicha, Aqayev pesa matnini keltirib berishlarini soʻrab, diqqat bilan oʻqib chiqqan ekan. Keyin tarjimani taglama bilan taqqoslab koʻribdi. Tarjimaning yaxshi chiqqan oʻrinlari aniq misollar bilan koʻrsatib berildi. Prezident faqat shular bilan cheklanib qolmasdan, Modzayemon Tikamatsu qalamiga mansub boshqa asarlarni soʻrab-surishtirib, qaysi tillarda chop etilganini aniqlab, bu asarlarni aynan mana shu janrda yaratilgan boshqa asarlar bilan taqqoslab koʻribdi.
Aktyorlar muallif fikrini aniq ifodalay olganlari, spektakl yuksak darajada chiqqani toʻgʻrisidagi Aqayevning ma’ruzasini zalda toʻplanganlar gulduros qarsaklar bilan kutib oldilar.
Boshqalarni bilmadim-u, shaxsan oʻzim spektaklga hech qanday tayyorgarlik koʻrmasdan kelganim uchun uyalib ketdim.
Aytmatov. Qirgʻiz tuprogʻida Aqayevdek birodarim borligidan bagʻoyat mamnunman. U cheksiz hokimiyatdan ham insoniylik nuqtai nazaridan foydalanish mumkinligini isbotlab berdi.
Shunday qilib, Misr ehromlaridan boshlangan suhbatimiz tabiiy ravishda bizning ajoyib zamondoshlarimizga — uch qardosh davlatning prezidentlariga kelib taqaldi. Hammaga birdek ma’qul boʻladigan rahbar borligi toʻgʻrisida shu paytgacha eshitganim yoʻq. Hammaga birdek yoqadigan rahbar borligiga ishonmayman, Alalxusus, Nazarboyev toʻgʻrisida ham, Karimov toʻgʻrisida ham, Aqayev toʻgʻrisida ham xalq oʻrtasida, jamiyatda boshqacha fikrda yurgan odamlar boʻlishi shak-shubhasiz. Ularning faoliyatiga har kim qarama-qarshi baho berishi hech gap emas. Demokratiya nuqtai nazaridan qaralsa ham bu holat mutlaqo tabiiydir.
Biz ularning hokimiyat choʻqqisi tomon tashlagan ilk qadamlari, ma’naviy boyliklari, ularga aloqador boʻlgan va oʻzimiz guvoh boʻlgan voqealar toʻgʻrisida qisman toʻxtalib oʻtdik, xolos.
Qalbimizni oʻrtayotgan tashvishlarni ham yashirib oʻtirmaymiz.
Shoxonov. Qalbimizni oʻrtayotgan tashvishning asosi, nazarimda, Saparmurod Niyozov — Turkmanboshining hozirgi rejimidir. Shaxsga sigʻinish natijasida xalq boshiga qanday musibatlar tushishi mumkinligini juda yaxshi biladigan Niyozovning oʻzi ham aynan oʻsha yoʻlni tanladi. U tiriklik paytidayoq oʻziga ikki yuzdan ortiq haykal qoʻydirganini orqavarotdan eshitgan har qanday odam beixtiyor kulib yuborishini u bilarmikan? Yoki boʻlmasam, aytaylik, avlodlarni-ku qoʻya turaylik, son-sanoqsiz xoʻjaliklarga, atroflarga, shaharlarga, hatto kanalga ham uning nomi berilganini, pulga rasmi bosilayotganini koʻrib turgan zamondoshlar nima deb oʻylashar ekan?
Aytmatov. Rus tilida chop etiladigan bitta koreys jurnalida Kim Ir Senga aloqador qiziq bir voqeani oʻqib qoldim. U Shimoliy Koreyani deyarli yarim asr boshqardi, hayot paytidayoq oʻzini ilohiylashtirib ulgurdi.
Bir marta toshqin paytida sohildagi qishloqlarni suv bosadi. Asov toʻlqin yosh goʻdagini opichlab olgan bir ayolni ham oqizib ketadi. Ayol oqib ketayotgan paytida suv yuzasida qalqib borayotgan Kim Ir Sen portretiga koʻzi tushib qoladiyu qoʻlidagi bolasini tashlab, dohiy portretini qirgʻoqqa olib chiqadi. Jurnal oʻsha ayolning sa’y-harakatini yuksak vatanparvarlik namunasi deb baholaydi... Albatta, bu hol sanamga sigʻinishdan va siyosiy manqurtlikdan boshqa narsa emas.
Nadomatlar boʻlgʻaykim, cheksiz hokimiyat odamlarni koʻpincha oʻz qadr-qimmatini bilmaydigan, insoniy gururini his etmaydigan holatga keltirib qoʻyadi.
Prezident hokimiyati — inson boshiga qoʻnishi mumkin boʻlgan baxt qushi, taqdirning buyuk inoyatidir. Ba’zilar bu siyosiy shohsupaga oʻz iqtidori, aql-idroki, oʻziga xosligi va boshqa fazilatlari tufayli koʻtariladi. Boshqalarga esa boshqaruv jilovi tasodifan nasib etadi. Tarixiy oʻtish davrida koʻpincha shunday boʻladi. Boshqaruv jilovi gohida xalq oyogʻiga urilgan kishan boʻlib qolishi ham mumkin.
Biz yuqorida eslatib oʻtgan koʻplab tarixiy hodisalar shundan guvohlik beradi.
Shoxonov. Hukmdor uchun tarix tarozisida faqat uch dona tosh bor: bu toshlarning nomlari — xalqning oʻtmishi, buguni va kelajagidir. Uning oaql-idroki ou borada hakam boʻlishi kerak. Aks holda, u xalq ishonchini yoʻqotadi. Oʻzim jiddiy hurmat qiladigan Ahmadjon Yesimovni Olmaota viloyatiga hokim etib saylashgach, hazil aralash:
— Mansab xaqiqiy yigit uchun — sinov. Faqat hozirgi zamonda emas, balki oʻtmishda ham shon-shuhratga befarq qaraydigan odam juda kam boʻlgan. Umid qilamizki, sen oʻsha kamyob odamlar roʻyxatidan munosib oʻrin olasan, — dedim.
Kambagʻal oilada dunyoga kelib, keyinchalik yuksak martabaga erishgan Ayoz biy shon-shuhrat choʻqqisiga koʻtarilib, qudratga toʻlgan paytlarda ham saroy eshigida juldur kiyimlari osiq turar ekan. Shu narsalar unga oʻtmishini esiga solarkan.
Aytmatov. Masalan, Islom Karimov Jizzaxga safarga borgan paytida uning ikkita katta portretini osib qoʻyganlari uchun viloyatning ikkita rahbarini vazifasidan boʻshatib yuborganini eshitib, juda xursand boʻldim.
Shoxonov. Bu tahsinga loyiq hodisa. Islom Abdugʻaniyevich kamtarlik masalasida buyuk bobolarining izidan ketyapti. Endi men «Temurning soʻnggi vasiyati» nomli yangi she’rimni oʻqib bermoqchiman.

Amir Temur askarlari
Samarqandga — poytaxtga
qaytdi uzoq yurishdan.
Oqshom edi. Koʻksaroyning
gumbazlari jilvagar...
Gʻalabaga ulush qoʻshgan
burongʻoru juvongʻorni
oʻz koʻshkiga toʻpladi Amir.
Suhbat uzra tanbur navosi
taraladi ohista, ajib.
Goʻyo oqqush uchar havoda...
Shu dam turib Xoja Hofiz ,
oʻsha mashhur Hofiz Sheroziy
oʻqiy ketdi mumtoz bir gʻazal.
Hayajondan Amir bosh irgab:
— Qanday ajoyib!
Soʻz muxtasar, tuygʻu muxtasar! —
dedi ma’qullab.
Shu payt kimdir sakrab oʻrnidan
qayta-qayta ta’zimda boʻlib,
soʻz soʻradi nogoh Amirdan:
— Ulugʻlarning ulugʻi Sizsiz,
donolarning Sizsiz donosi,
jasurlarning jasuri ham siz..
Boz ustiga, gʻazal muxlisi,
soʻz qudratin ilgʻaysiz nozik.
Faxrdamiz sizday Sohibqirondan!
— Bas qil, yetar! — hayqirdi Amir. —
Sen chiroyli yolgʻon aytasan!
Bilmaysanki, soʻz boʻlmasa,
kuy boʻlmasa, ey, sen mutombir,
bu dunyoda yashab qaytasan?
Goʻzallikni qadrlamoq vazifasi odamning!
Buning uchun yalab-yulqamoq
erur ishi faqat nodonning!
Shunday deya qattiq tikildi:
— Kim boʻlasan, ayt oʻzing?
— Xurosonning hokimidurman.
Tabriklashga kelgan edim
Siz erishgan gʻalaba bilan!
— Sen shu tobdan emassan hokim!
Shunday boʻlar — bu mening hukmim.
— Gunohim ne, oʻ-oʻ, ulugʻ amir?
Bechorahol soʻrar qaltirab.
Sen ayyorsan misoli tulki,
bilasanki, xushomad qurol!
Dosh berolmas ne-ne ulugʻlar.
Hukmdorning haqiqatini
shu xushomad albat oʻldirar.
Kasofati senga emas, xalqqa uradi.
Bundan buyon amirlik soʻzim:
mamlakatda mendan tortib,
kim xushomad, maqtovlar aysa,
haddan oshib bitsa qasida,
jazolansin, balki shunda
mamlakatda turadi tartib.
Sen-chi, hokim, yoʻldan nari tur, —
deb Amir anjumanni tark etdi magʻrur...
Qatimizda oʻgiribdi mana, yosh hokim.
Olti asr beridan turib,
kech boʻlsa-da oʻzib vaqtni
qayta-qayta oʻylab koʻrsin
Amir Temur vasiyatini
mana shu hokim!
Aytmatov. Ha, bu she’r mazmunini har birimiz jiddiy oʻylab koʻrmogʻimiz lozim. Uning magʻzini chaqish kerak.
Men Qirgʻizistonning turli burchaklaridan koʻplab maktublar olib turaman. Xalqning turmush darajasi pasayib ketdi, ekologik halokat, insoniy fazilatlar puturdan ketyapti — hammasini sanab adogʻiga yetib boʻlmaydi. Bular hech tugamaydigan musibatnomaga oʻxshaydi. Ayniqsa, bir maktub yuragimga qattiq botdi.
— Bizning Konstitutsiyamizga «duo» va «qargʻish» toʻgʻrisida qoʻshimcha kiritilishi lozim, — deb yozadi maktub muallifi. — Oʻz xalqi uchun koʻp mehnati singan, jamiyatni olgʻa siljitgan, ogʻir damlarda bizni yolgʻizlatib qoʻymagan rahbarlarni duo qilamiz. Unday rahbar oʻsha daqiqadan e’tiboran «Duo olgan inson» degan faxriy unvonga sazovor boʻlsin. Lekin, jamiyatni parokanda qilib yuborgan, qora ishlar bilan mashgʻul boʻlgan, davlat mulkini talon-taroj qilgan, shaxsiy manfaatini jamiyat manfaatlaridan ustun qoʻygan rahbar, aksincha, bizdan qargʻish olishi kerak. U odamlardan oʻzini chetga tortib yursin, birovning koʻziga tik qaray olmasin, xalqning tavqi la’natiga yoʻliqsin!
Ovulda yashaydigan oddiy odamlar barcha muammolarni yurakka yaqin oladilar.
Shoxonov. Chike, Siz faqat Markaziy Osiyo respublikalarining davlat boshliqlarini emas, balki boshqa hamdoʻstlik mamlakatlarining rahbarlarini ham yaxshi bilasiz. Oʻsha odamlardagi qanday xususiyatlar xalqlar kelajagi uchun gʻov boʻladi?
Aytmatov. Nazarimda, gʻov boʻladigan toʻrtta unsur bor. Ayrim prezidentlar «men» olmoshini tez-tez ishlatib turadilar. Bundan ehtiyot boʻlmoq darkor. Chunki, bugungi «men» ertaga borib «Davlat — bu men!» degan mashhur iboraga aylanib ketishi hech gap emas.
Ikkinchidan, cheksiz hokimiyatga ega boʻlgan hukmdorlar ba’zan xatoga yoʻl qoʻyishi mumkin. Biroq, ular oʻz xatolarini tanqid qilishga ham, muhokama etilishiga ham aslo izn bermaydilar. Xatolarini xalqdan yashiradilar. Demokratik taraqqiyot yoʻlini tanlagan mamlakatlarda prezidentning har bir harakati, har bir qaror qat’iyan nazorat ostida boʻladi. Bunga juda koʻp misollar bor.
Uchinchi xavf shundan iboratki, parlamentning haq-huquqlarini, imkoniyatlarini prezident cheklab qoʻyishga, uni oʻz irodasiga boʻysundirishga intiladi. Masalan, davlat boshligʻining shaxsiy samolyoti uning aybi bilan ikki soat mobaynida bekor turgani uchun parlament qaroriga koʻra prezidentga jarima solinadi. Gʻarb mamlakatlarining birida shunday voqea boʻldi.
Toʻrtinchidan, haddan tashqari hamd-sanolar, sigʻinishlar, xushomadlar aslo ragʻbatlantirilmasligi kerak. Shirin soʻzlar toʻlqinlantirmaydigan, maqtovga befarq rahbarlar juda oz. Shubhasiz, unday shaxslar bor. Vaqt borida es-hushni yigʻishtirib olish lozim. Vasvasaga uchmasdan, odam oʻzini idora qila olishi darkor. Bu narsa mamlakat rahbari uchun ham, xalq uchun ham zarur.
Qadim zamonlardan to XX asr adogʻigacha oʻtgan yoki hayot boʻlgan har toifadagi hukmdorlarning ma’naviy boylikka munosabatlari, ularning e’tiqodi, asil haqiqati va yolgʻon haqiqati toʻgʻrisida suhbatlashdik. Agar bizning bu suhbatimiz zamondoshlarimizni, ehtimol, hozirgi va boʻlajak prezidentlarni, hech shubha yuq, bir soniya oʻylashga undasa — bas, oʻz oldimizga qoʻygan vazifamizni bajargan boʻlamiz. Shu bois ushbu suhbatni turli davrlarda yashab oʻtgan donishmandlarning hokimiyat va ma’naviyat toʻgʻrisidagi fikr-mulohazalari bilan yakunlashni istardim.
Pifagor. «Ahmoqning qoʻliga qilich berish ham, vijdonsizning ixtiyoriga hokimiyatni topshirib qoʻyish ham birdek xavflidir».
Sh. Monteske. «Qasamyod boʻyicha, qonunlar doirasida, muqaddas bayroq ostida harakat qilayotgan mustabid podshodan ham dahshatliroq dushman boʻlmaydi».
D. Didro. «Zoʻrovonlikka asoslangan hokimiyat aynan zoʻrovonlikning qurboni boʻladi».
J. Labryuyer. «Faxrli joy munosib insonni yanada yuksaltirib yuboradi, mayda odamni esa battar bachkanalashtirib qoʻyadi».
Soʻzimning oxirida aytmoqchimanki, xalqning axloqiy qadriyatlaridan, ma’naviy hayotidan ayricha yoʻl tutadigan hukmdorlardan bizni taqdiri azalning oʻzi asrasin!

Adashgan Oqqushlar Qichqirigʻi Yoki Meduzalarning Siri
Dunyodan umidlari uzilgan, muqarrar halokatga mahkum boʻlgan Xoʻjayoshning oʻkrab-oʻkrab, sannab-sannab yigʻlayotgan tovushi togʻ-toshlar uzra uzoq vaqt taralib turdi. U haddan tashqari shafqatsiz, bemehr, adolatsiz boʻlgani uchun oʻzini oʻzi qargʻab-qargʻab yihgʻlardi. Mana shu xosiyatsiz qoyadan ajal komiga uchib ketajagini bilib, shoʻr peshonasiga mushtlab-mushtlab yigʻlardi. Uning motamsaro tovushini eshitgan inson ham, yirtqich hayvon ham qoʻrquvdan dahshatga tushardi.
Biroq, nihoyatda kechikib aytilayotgan istigʻfordan, achchiq tavba-tazarrudan endi hech qanday foyda yoʻq edi...Chingiz Aytmatov
Qadimdan insonning hamrohi — qoʻshiq,
Oʻz qoʻshigʻin aytar hayotda har kim. Togʻda aysang qanday moʻ’jiza? Aytganingni qaytaradi allakim. Dunyo odil, shuning bilan goʻzaldir, har kim ekkanini albat oʻradi. Barcha qilgan yaxshi-yomonlik qaytmogʻi chin boshqa bir yoqdan. Vaqti kelib najot, omonlik «Al qasosul minal haq»dadur.Muxtor Shoxonov
Aytmatov. Bir kuni Yaratgan Egam: «Yer yuzasidagi butun tiriklikni ixtiyoringga topshiryapman. Bepoyon tekisliklar, purviqor togʻlar, koʻm-koʻk dengizlar, zilol koʻllar, quyuq oʻrmonlar — hamma-hammasi seniki. Jamiki maxluqlar ham sening hukmingda boʻlsin. Bularning hammasiga, birinchidan, Oʻzim, ikkinchidan, sen javob berasan. Hayot Yer yuzida gullab-yashnaydimi yoki hammasining kuli koʻkka sovuriladimi — faqat senga bogʻliq. Hammasi uchun Mening oldimda oʻzing javob berasan», debdi odamga. Shunday qilib, inson cheksiz hokimiyatga ega boʻlishdek sharafga muyassar boʻlgan ekan.
Yer yuzida qanchadan-qancha tirik maxluqot borligini va yana qanchadan qanchasi inson qoʻli bilan yoʻqotib yuborilganini oʻylasang, beixtiyor badaning junjikib ketadi.
Xoʻjayosh ismli mashhur ovchi va uning fojiali taqdiri toʻgʻrisida qirgʻizlarda qadimiy afsona bor. Bir paytlar men oʻsha afsonani taniqli yapon faylasufi Daysaku Ikedega gapirib bergan edim. Keyinchalik xalq afsonasini odamlar ogʻzidan qayta yozib oldim, yangi tafsilotlar bilan boyitdim.
Juda uzoq yillar muqaddam bepoyon sahrolaru ulugʻvor togʻlardan iborat boʻlgan azaliy qirgʻiz yurtida Xoʻjayosh ismli yoshgina ovchi yashagan edi. U hurkak yovvoyi echkining koʻzini bexato moʻljalga oladigan usta mergan edi. Boʻrining izidan qush kabi shiddat bilan quvlab yetardi, yirtqichni yiqitardi. Bahaybat togʻ choʻqqilarini bemalol zabt etardi, dovyurak edi. U qoʻlga kiritgan oʻlja faqat uzoq-yaqin qarindoshlariga emas, balki butun ovulga ham yetib-ortardi. Xoʻjayosh roʻpara kelgan hayvonni oʻldirmaguncha tinchimasdi; oʻzini shu yurtning xoʻjayinidek his qilardi: oʻziga bino qoʻygan edi.
Ajoyib kunlarning birida goʻzal qizga uylanmoqchi boʻlib, oshlangan yoʻlbars, tulki terilarini xurjunga joylab, terilarning paxmoq va mayin yunglarini silab-siypalab sovchilarni «qulchilik»ka joʻnatadi. Toʻy kuni ham belgilanadi. Toʻyga juda koʻp sarf-xarajat zarurligi ravshan edi. Xoʻjayosh neki boylikka ega boʻlsa, hammasini faqat ovchiligi orqasidan topgandi. Toʻy kuni yaqinlashgani sari u tez-tez ovga otlanadigan, koʻplab har xil hayvonlarni oʻldiradigan boʻladi. Goʻzal kelinchakning visoliga yetishmoq uchun hech narsadan qaytmaydi. Kechasi ham, kunduzi ham orom nimaligini unutadi. Yoʻlida uchragan hayvonni ham, qushni ham ayamasdan qiyrataveradi.
Oʻlja izlab yurgan ovchi bir kuni kutilmaganda suv kalamush oilasiga duch kelib qoladi; shu kuni suv kalamush oilasida kelintushdi boʻlayotgan ekan. Suv kalamushlar oydin tunda xuddi odamlar kabi qoʻshiq aytishib, oʻyin-kulgi qilishardi. Soʻng kelinni qoʻshni inga — kuyov huzuriga kuzatib qoʻyadilar. Oʻyin-kulgiga berilib ketgan hayvonlar odatdagi ehtiyot choralarini unutadilar. Kelinni kutib olish uchun baxtiyor kuyov oʻz joʻralari qurshovida chiqib keladi. Bir-birlari bilan yuz koʻrishgan quda-qudagʻaylar toʻy tantanalarini davom ettiradilar. Bu marosimni sas chiqarmasdan kuzatib oʻtirgan Xoʻjayosh yaqinda boʻlajak oʻz toʻyini, kelinchakni koʻz oldiga keltiradi — yuragi orziqib ketadi. Suv kalamushlarning moʻynasi qimmatbaho edi. Undan chiroyliroq, qimmatroq narsani deyarli topib boʻlmasdi. Agar hozir anavi hayvonlar qoʻlga tushirilsa, bundan ortiq oʻlja boʻladimi?! Xoʻjayosh egnidan poʻstinini yechadiyu shu zahoti oʻyin-kulgi bilan ovora boʻlgan suv kalamushlar ustiga yopib, hammasini bosib oladi va hayvonlarni bitta-bittadan boʻgʻib oʻldiradi.
Togʻ daralari orasiga quvlab kiritilgan yovvoyi echkilarni ham u xuddi shunday shavqatsizlik bilan mahv etadi. Tirik qolgan Kulrang Echki ovchining yoniga kelib: «Yovvoyi echkining koʻziga bexato uradigan ovchi faqat sensan. Bu olamda sendan boshqa usta mergan boʻlmasa kerak. Lekin, hamma narsaning ham chegarasi bor. Aftidan, sen oʻsha chegarani esingdan chiqarib qoʻygan koʻrinasan. Oʻtinib soʻrayman, endi bizga tegma, rahming kelsin! Bizning avlodimizdan faqat bir juft echki qoldik. Naslimizni davom ettirishimiz uchun imkon bergin, bizni qirib yubormagin!» deb Kulrang Echki yigʻlab yuboradi.
Xoʻjayosh echki bilan pachakilashib oʻtirmaydi — bir oʻq bilan uni yiqitadi. Buni koʻrgan sovliq echki: «Sen echkilar naslining urugʻini quritding! Bitta oʻq bilan butun umidimizni puchga chiqarding-ku! La’natlar boʻlsin senga, Xoʻjayosh! Shu daqiqadan boshlab endi birorta jonivorni otolmaysan. Agar ishonmasang, mana, meni otib koʻrchi!» deydi yurak-bagʻri xun boʻlib.
Oʻziga bino qoʻygan ovchi sovliqning gaplarini eshitib, miyigʻida kulib qoʻyadi. Keyin tizzalariga shap-shap urib qahqaha otib yuboradi. Jarangdor kulgi tovushidan togʻlardagi toshlar yumalab tushadi. Lekin, sovliq echkining gaplari chin haqiqat boʻlib chiqadi: Xoʻjayosh pinak buzmay echkini nishonga olib oʻq uzadi-yu, biroq na birinchi, na ikkinchi, na uchinchi oʻq moʻljalga tegadi!
— Hechqisi yoʻq, men senga quvlab yetamanda pichoq bilan boʻgʻizlab oʻldiraman! — deydi koʻziga qon toʻlib ketgan ovchi.
U sovliqning ortidan tashlanadi. Kulrang sovliq esa toshdan toshga, qoyadan qoyaga yengilgina sakrab-sakrab toshloq dara boʻylab choʻqqiga qarab qochib boradi. Xoʻjayosh ham jon holatda sovliq ortidan tirmashib yuqoriga chiqaveradi va ilgari odam oyogʻi yetmagan tik qoya ustiga qanday qilib chiqib qolganini oʻzi ham sezmaydi. Es-hushini yigʻib, mundoq atrofiga qarasa, oʻq yetmas masofada faqat yaydoq qoyalar koʻrinadi. Orqaga qaytib boʻlmasdi. Shunda kulrang sovliq echki:
— Son-sanoqsiz oʻldirilgan hayvonlarning xunini toʻlaydigan payt keldi, — deydi. — Sening dastingdan biz ozmuncha koʻzyosh toʻkdikmi! Endi soʻnggi damlarda oʻzing ham yigʻlab-yigʻlab toʻyib olgin!
Dunyodan umidlari uzilgan, muqarrar halokatga mahkum boʻlgan Xoʻjayoshning oʻkrab-oʻkrab, sannab-sannab yigʻlayotgan tovushi togʻ-toshlar uzra uzoq vaqt taralib turadi. U haddan tashqari shafqatsiz, bemehr, adolatsiz boʻlgani uchun oʻzini oʻzi qargʻab-qargʻab yigʻlardi. Mana shu xosiyatsiz qoyadan ajal komiga uchib ketajagini bilib, shoʻr peshonasiga mushtlab-mushtlab yigʻlardi. Uning motamsaro tovushini eshitgan inson ham, yirtqich hayvon ham qoʻrquvdan dahshatga tushardi. Biroq, nihoyatda kechikib aytilayotgan istigʻfordan, achchiq tavba-tazarrudan endi hech qanday foyda yoʻq edi.
Taqdirning ogʻir zarbasiga uchragan Xoʻjayoshning qalligʻi kechirim soʻrash uchun kulrang sovliq echkini qidirib togʻlar tomon otlanadi. Bir necha yil izlaydi, lekin kulrang echki qayoqqadir gʻoyib boʻlgandi. Ovchining qalligʻi keksayib, kampirga aylanadi. Gʻam-anduh ezib yuborgan kampir bir kuni toʻy-toʻy oʻynayotgan suv kalamushlarni uchratib qoladi. Oydin oqshom edi. Kelinni kuyov huzuriga uzatib borayotgan hayvonchalar oy shu’lasida qoʻshiq kuylashardi, raqsga tushardi.
Bu holatni koʻrgan Xoʻjayoshning qalligʻi achchiq-achchiq yigʻlab yuboradi:
— Hech boʻlmasa, mana shu hayvonlarga ato qilgan quvonchlaringdan zarrasini menga ravo koʻrmadingmi, taqdir!
Shoxonov. Xoʻjayosh toʻgʻrisidagi afsona — bu insoniy azob-uqubatlarning yuksak namunasi. Inson vaziyatga har xil nuqtai nazardan baho beradi, har xil tushunadi, lekin fojia roʻy bergandan keyingina haqiqatni tushunib yetadi.
Aytmatov. Lyuksemburgda bir kuni huzurimga nemis kinochilari keldilar-da, siz haqda film yaratmoqchimiz, deyishdi.
— Qanday qilib suratga olasizlar? — deb soʻradim.
— Kabinetingizda suhbatlashib oʻtirganimizni suratga olamiz.
— Unday qilsangiz, eskilarini takrorlagan boʻlasiz. Oʻzim yaxshi koʻradigan bir joy bor. Yuringlar, gapni oʻsha yerdan boshlaymiz, — deb kino xodimlarini ortimdan ergashtirib ketdim.
Bryussel — Lyuksemburg — Triyer — Kovpes — Frankfurt yoʻnalishi boʻyicha oʻtadigan tezyurar avtoyoʻl yoqasiga bordik. Bu yoʻldan kechasiyu kunduzi har tomonga olti qatordan tizilishib olgan turli tuman avtomobillar oʻqday uchib oʻtadilar. Yoʻlning har ikki yoqasiga yuzlab chaqirim masofalarga mustahkam temir toʻsiqlar tortilgan. Tasmadek beton yoʻl toglarni, dalalarni, oʻrmonlarni, koʻllarni kesib oʻtadi. Yoʻlning ikki tomonida qolgan hayvonlar bir-birlari bilan uchrashish imkoniyatidan mahrum boʻlganlar. Tabiatning yaxlitlik qonuni buzilgan. Mana shu muammoni hal etish uchun odamlar nimalarni oʻylab topganlar? Yoʻlning har oʻn chaqirimiga bittadan maxsus koʻprik qurilgan: bundan kiyiklar, qobonlar, quyonlar, chayonlar, ilonlar oʻtadi. Bizning mamlakatimizda esa, hayvonlarni-ku qoʻya turaylik, hatto odamlar oʻtishi uchun chiroyli osma koʻpriklar qurish — ushalmaydigan orzu.
Kinochilar bilan birga oʻshanday gʻaroyib koʻpriklardan birining yoniga borganimizdan soʻng:
— Xudbinlik ustidan insoniylik gʻolib kelgan yorqin misol ana shu, — dedim. — Tabiatni shunday e’zozlash kerak.
— Men osma koʻprik ustiga chiqib, boʻlajak film uchun bitta hikoyani gapira boshladim. Keyinchalik oʻsha filmning davomi Qirgʻizistonda, Talas tuprogʻida suratga olindi. Sen Shakar ovulida uchratgan koʻpchilik yoshlar, keksalar filmga tushganlar. Lekin, gap bunda emas. Asosiy masala — ekologiya uchun har bir inson javobgar boʻlishi kerak.
Boʻri, tulki, ayiq, olmaxon qirilib ketmasin deb harqancha ayuhannos solmaylik, ammo hech qanday naf boʻlmaydi. Asosiysi — odamlarni tiriklikka muhabbat va darddoshlik ruhida tarbiyalash lozim. Har kim jonivorlarga yordam bersin, vaziyatni yaxshi tomonga oʻzgarishiga hissa qoʻshsin.
Lyuksemburgda koʻrganim koʻpriklar goʻyo hayvonlarga qarata: «Tinch-totuv hayotingizni, oromingizni buzganimiz, tabiatni payxon qilganimiz uchun bizni kechiringlar! Mana shu koʻpriklar sizlar uchun barpo etildi, marhamat, foydalanaveringlar!» deb turgandek tuyuladi. Bizga aynan oʻsha narsa yetishmaydi: yaxshi gaplarni koʻp aytamiz, ammo amalda hech narsa oʻzgarmaydi — gaplarimiz havoga uchib ketadi.
Shoxonov. Sizning «Asrni qaritgan kun» romaningizda Edigeyning Qoranor ismli tuyasi har bahorda arqonini uzib, ovuldan qochib ketadi va sahrodan kuyikib turgan juftini topib, oʻn ikki oy mobaynida toʻplanib qolgan shahvat olovini soʻndiradi, nafsi qondirilgandan soʻng ozib-toʻzib egasining qoshiga qaytib boradi. Edigeyning oʻzi ham Qoranor qaysi urgʻochining yoniga ketganini biladi; shu bois uni izlab yurmaydi, faqat qaytib kelishini kutadi. Oʻylab koʻrilsa, oʻsha Qoranorning ham oʻz «men»i bor ekan. U nafsini qondirish uchun yoʻlida uchragan har qanday gʻovni kunpayakun qilib yuboradi.
Yovvoyi bugʻularning hayoti toʻgʻrisidagi qiziq bir filmni koʻrib qoldim. Bir qarashda yuvosh koʻrinadigan bu hayvonlar birgalikda oʻzlariga munosib yaylov tanlaydilar, suv ichadigan joy topadilar, yirtqichlardan ham birgalashib oʻzlarini himoya qiladilar. Soʻng ochiq maydonda bir-birlari bilan oʻzaro kuch sinashadilar. Kuyikish mavsumida dagʻ-dagʻ titrayotgan urgʻochilari bir joyda toʻplanib turadilar; erkaklar esa bir-birlari bilan shoxlashadilar. Agar shoxlari chuvalashib qolsa, bir-biridan ajraladiyu orqasiga tisarilib, yana toʻqnashadilar. Bunday paytda shoxlari kuchli zarbalarga dosh berolmasdan sinib kesa kerak deb oʻylaysan kishi.
Erkak bugʻular orasida kelishgan, kuchli bittasi bor edi. U bulturgi bellashuvda raqiblarini dogʻda qoldirib, yigirmadan ortiq urgʻochi bugʻuga yolgiz oʻzi egalik qilgandi. Bu safar ham sakkizdan ortiq shoxdor erkak bugʻuni birpasda bir yoqlik qiladi. Kuchli zarbalardan soʻng bugʻularning shoxidan uchqun chiqib ketganday boʻlardi. Yengilgan erkak bugʻular boshini xam qilgancha bir chetga chiqib turishardi. Nihoyat, jang maydonida bulturgi gʻolib bilan yoshgina qaysar bugʻu yuzma-yuz qoladi. Ular oʻrtasidagi kurash odatdagidan uzoqroq davom etadi. Hech biri taslim boʻlishni istamasdi. Oʻz ustunligini dovyuraklik bilan namoyon qilayotgan yosh bugʻu oxirgi kuchlarini toʻplab, raqibiga qaqshatgich zarba beradiyu bulturgi gʻolibni qulatib yuboradi; soʻng shoxi bilan qovurgʻasini sindiradi. Magʻlub bugʻu maydonni tashlab qochadi. Ayovsiz jangni qiziqib tomosha qilayotgan urgʻochi bugʻular darhol gʻolib atrofini qurshab oladilar va uning xohish-irodasiga osonlikcha itoat etadilar.
Hayot uchun kurash oson kechmaydi.
Aytmatov. Nasl qoldirish instinkti hayvonlar oʻrtasida juda kuchli rivojlangan. Kuyikish mavsumida hayot-mamot uchun jang qiladigan erkak bugʻular tabiatning buzilmas qonuniyatiga amal etmaydilarmi? Oʻz-oʻzini saqlab, yashab qolish qonuni hayvonlardan tabiiy tanlanishni talab qiladi; naslni faqat sogʻlom va kuchli hayvonlar davom ettirishi kerak. Bugʻular jangi kelajak avlod oldidagi javobgarliklan boshqa narsa emas.
«Olloh otaga nimani bergan boʻlsa, oʻgʻilga ham oʻshani beradi», deb bekorga aytishmaydi. Bu ibora tabiatda murosasiz kurash asosida tabiiy tanlanish va nasl qoldirish huquqiga ega boʻlish uchun bellashuv boʻlajagini tasdiqlab turibdi. Sir emaski, kasalmand, kuchsiz bugʻulardan oʻzlariga oʻxshash nasl dunyoga keladi va ayovsiz hayot sharoitida halokatga mahkum boʻladilar.
Shoxonov. Ilmiy tadqiqot natijalariga qaraganda, nafaqat hayvonlar, balki oʻsimliklar olamida ham oʻziga xos urf-odatlar boʻlar ekan. Oʻsimliklarning bahorda gullab, kuzda urugʻ tugishida hikmat borga oʻxshaydi. Biolog-olimlar ultratovush apparatlari yordamida oʻsimliklarning yaproqlarida qiziq tajriba oʻtkazadilar.
Oʻsimlik tanasiga maxsus moslama joylashtirib qoʻyilgach, olim oʻsimlik yaprogʻini uzib olish uchun qoʻl uzatadi. Qoʻl yaproqqa tegar-tegmas ekranda titroq paydo boʻladi. Olimlarning fikricha, bu qoʻrquv nishonasi edi. Oʻsimlikning holatini olimlar bunday baho berishadi.
— Diqqat, xavf paydo boʻldi!
— Men oʻlamanmi yoki yashaymanmi?
— Meni ushlab olishdi!
— Men oʻlyapman!
Yaproq uzib olinishi bilanoq ekrandagi titroq yoʻqoladi. Bu hol kimningdir umri tugaganini bildiradi.
Tabiat moʻ’jizalarga toʻla: sirtdan qaralsa, juda oddiy koʻringan yaproq ham his-tuygʻulardan begona emas. Biz boʻlsak, nafaqat yaproqlarni emas, balki butun boshli oʻrmonlarni ham yoʻqotib yuboraveramiz.
Aytmatov. Bogʻda oʻsayotgan chinnigullar ustidan oʻtkazilgan bitta tajriba toʻgʻrisida oʻqiganim bor. Agar gullar ustiga yosh qizlar engashsa, gullar darhol ochiladi — goʻyo xursand boʻladilar. Agar gullar yonidan achib-bijgʻib ketgan biror kishi oʻtib qolsa, darhol bujmayib qolishadi — hafa boʻladilar. Agar tamaki hidi anqib turgan shirakayf odam gullarga yaqinlashsa — bas, darhol koʻrak boʻlib qolishadi. Bu hayron qoladigan hodisami?
Ha, Yer yuzidagi har qanday tirik unsur oʻzining «men»iga ega boʻladi. Hayvonlarning ongi esa ma’lum darajada shakllangandir. Ular uchun «yaxshi koʻrish», «yomon koʻrish» kabi tuygʻular begona emas. Qolaversa, xayvonlar oʻrtasida ba’zan inson ibrat olsa arziydigan say’-xarakatlar xam uchrab qoladi.
Masalan, xalq orasida xosiyatli hisoblangan oqqushlar paloponlik davridan e’tiboran juft-juft boʻlib, to umrlarining oxirigacha bir-birlaridan ajralmay yashaydilar. Juftidan ayrilgan oqqush oʻzini yashin tezligida yerga urib oʻldirganini koʻpchilik koʻrgan boʻlsa kerak. U ayriliqqa chiday olmaydi: hech qanday ovqat yemay qoʻyadi va ixtiyoriy ravishda oʻzini ochdan oʻldiradi. Okqush muhabbati juda kuchli boʻladi.
Menimcha, quruqlikda va suvda yashaydigan koʻpchilik jonivorlar mehr-shafqat, nafrat kabi tuygʻularga ega boʻlsa kerak.
Himolay togʻlarida yashaydigan tay xalqi yosh kelin-kuyovga:
— Bir-birlaringni xuddi kitlardek yaxshi koʻringlar, bir-birlaringga xuddi itlardek sadoqatli boʻlinglar! — deb tilak bildiradilar.
Aytishlaricha, oʻsha xalq lugʻatida bundan ortiq ezgu tilak yoʻq ekan.
Itning vafodorligini hamma biladi. Lekin, kitning muhabbati toʻgʻrisida hali eshitmagan edim. Koʻpdan beri shu savol boshimni qotirib kelardi. Yaqinda Kaliforniya boʻgʻozida roʻy bergan bir voqea toʻgʻrisidagi maqolani oʻqib qoldimu oʻzimni koʻpdan qiynab yurgan savolga javob topdim.
«Atorrante» nomli kit ovlaydigan kema oʻz ishi bilan mashgʻul boʻlib yurgan kezlari suvda bir juft oʻtkir tishli kitlarni uchratadi. Urgʻochisi otib oʻldiriladi va oʻljani kema bilan sudrashib qirgʻoqqa olib chiqadilar. Jufti halolini asirga tushib qoldi deb gumon qilgan erkak kit ergashib keladi, uni qutqarib olmoqchi boʻladi. Atrofda ancha vaqtgacha aylanib yurgach, urgʻochi kit oʻlganini biladi. Gʻazabi qoʻzib ketgan kit birdan hujumga oʻtadi. U butun kuchini toʻplab kemaga oʻzini uradiyu «Atorrante»ni agʻdarib yuboradi. Ovchilar bebaho oʻljani qoʻlga kiritganidan xursand boʻlib ulgurmasdan yomon ahvolga tushib qoladilar. Xayriyat, ekipaj a’zolari bir ilojini qilib omon qoladilar.
Nazarimda, insoniyatning asosiy xatosi shundan iboratki, u boshqa jonivorlarga ham xos boʻlgan his-tuygʻularni nazar-pisand qilmaydi.
Shoxonov. Siolkovskiyning: Insonning tabiat ishlariga aralashuvi oxir-oqibat kulfat keltiradi, Yer sayyorasi tezlik bilan keksayib boryapti» degan soʻzlarida teran haqiqat bor. Yaqinda xorijiy bir matbuotda qiziq voqea toʻgʻrisida oʻqib qoldim. Shundan beri koʻp narsalarni oʻylab yuribman. Frenk Charney ismli yigirma olti yashar bir yigit baliqlarni yaxshi koʻrar ekan. U daryodan bitta laqqa baliq tutib, uyidagi akvariumga qoʻyib yuboradi. Vaqt oʻtadi, laqqa katta boʻladi va bir yildan soʻng akvariumga sigʻmay qoladi. Baliq suvga yuzib yurishni unutadi, hatto orqasiga agʻdarilib olishni ham bilmaydi. Xoʻjayin baliqni yaxshi parvarish qiladi, ba’zan birgalashib televizor koʻradilar.
Hamma ishni Frenkning ma’shuqasi buzib qoʻyadi. Ular arazlashib qoladilar. Qiz oʻch olish maqsadida laqqa baliq nomidan hayvonlarning haq-huquqlari uchun kurashadigan mashhur huquqshunos Edvig Krenkga shikoyat qiladi. Tekshiruv natijasida Frenkni laqqa baliqqa munosib sharoit yaratib bermagani uchun aybdor deb topadilar va besh soatlik qamoq jazosiga hukm etadilar. Katta miqdorda jarima ham toʻlaydi.
Hayvonlarning haq-huquqini himoya qiladigan huquqshunos Frenkka:
— Bu qadar shafqatsiz odamni birinchi marta koʻrib turibman. Agar oʻzingizni ham poʻstinga oʻrab, bemalol harakat qilmaydigan ahvolga solib qoʻyishsa, xoʻsh, nima boʻlardi? Baliqlar hech narsani sezmaydi deb kim aytdi? Biz ularni baxsiz qilib qoʻyishga haqli emasmiz. Aslida, siz bundan ham ogir jazoga mahkum etilishingiz kerak edi! — deydi.
Aytmatov. Oltoylik bitta tanishim qiziq voqeani soʻzlab bergandi: «Togʻ etaklarida xoʻjagʻat (malina), olma, nok, maymunjon pishgan zahoti u yoqqa shahar aholisi yopirilib boradi. Meva-chevalarni bamaylixotir terib, tinchgina qaytib kesalar goʻrgaydi. Yoʻq, odamlar shox-shabbalarni sindiradilar, koʻchatlarni majruh qiladilar, tun boʻyi gulxan yoqib oʻtiradilar, araq ichadilar; boʻkirib ashula aytishadi — yaqin atrofda yashaydigan hayvonlarni hurkitishadi. Oziq-ovqatdan, oromidan ajralgan ayiqlar togʻdan tushib, mast-alast odamlar ustiga tashlanib qoladi. Odamlar zoʻrgʻa qochib qutiladilar. Soʻng xuddi odamlarga qasdda-qasd qilgandek ayiqlar koʻchalarni ostin-ustin qilib, mashinalarni agʻdarib ketadilar».
Oʻsha voqeadan keyin shaharliklar haddidan oshib ketganini sezadilar va tabiatni oyoq osti qilmay qoʻyadilar.
Shoxonov. Chet ellarda nooʻrin sindirilgan shox-shabba ham, laqqa baliqni kichkina akvariumda boqish ham jinoyat sifatida baholanadi. Biroq, bizning oʻlkalarda koʻplab hayvonlar tag-tugi bilan qirib tashlandi.
Chike, «oldingdan oqqan suvning qadri yoʻq», deb bekorga aytishmaydi. Bir paytlar oʻzingiz aytgan edingizki, ba’zi xalqlar eng aziz mehmonlarga saygʻoq goʻshtidan taom pishirib berar ekan. 1988 yili Toʻrgʻay viloyatida bir million boshdan ortiq saygʻoq qirib yuborildi. Ehtimol, ular Semipalatinskdagi sinov maydonida oʻtkazilgan yadroviy sinovlar yoki Orol dengizi yaqinidagi «Vozrojdeniye» degan joyda oʻtkazilgan biologik qurol sinovlari natijasida qirilib bitgandir?! Shunga qaramasdan, dahshatli fojia uchun javob beradigan birorta ham mas’ul xodim topilmadi. Qanchalik shov-shuv koʻtarmaylik, qayerlarga murojaat qilmaylik — hammasi bekor ketdi. Masalan, shaxsan oʻzim «Orol — Osiyo — Qozogʻiston» xalqaro qoʻmitasining prezidenti va SSSR xalq deputati sifatida Prezident Gorbachyov, SSSR Mudofaa vaziri Yazov, SSSR Sogʻliqni saqlash vaziri Chazovlar bilan uchrashganman va har biriga milliy fojia sabablarini tekshirib koʻrish haqidagi talab yozilgan maxsus maktub topshirganman.
Murojaatnomaga javoban, saygʻoqlarga qandaydir yuqumli kasal tekkan ekan, deb yelka qisib qoʻyishdi, xolos. Mana shu yolgʻondakam javob bilan kaminani koʻchaga haydab chiqarishdi. Shundan soʻng sobiq Ittifoq parchalanib ketdiyu boyagi masala hal etilmasdan qolib ketdi.
Aytmatov. Bizning zamonamizda xoʻjayoshlar makkor va hiylakor boʻlib qolishdi. Shunday emasmi? Ularni jinoyat ustida qoʻlga tushirish oson emas.
Shoxonov. Bir marta televizorda Juma Jumayev degan odam bilan suhbatni namoyish qildilar. Bu kishini bolalik paytida boʻrilar olib qochib ketgan ekanlar. U boʻrilar orasda voyaga yetadi. Ovchilar tasodifan uni topib olgunlariga qadar Jumavoy ona boʻrining qavatida boʻrivachchalarga qoʻshilib yashayvergan, oʻzi ham yovvoyilashib ketgan. Yovvoyi bolani temir panjarali katakka qamashdan avval uning orqasidan arang quvib yetganlar.
— Odamlar meni katakka qamab qoʻyishgach, onam (ona boʻri) oʻz hayotini xavf ostida qoldirib, meni qutqarib olishga koʻp urindi. U katakning temir panjaralarini tishlab tortar, atrofimda parvonaday aylanib yurar, yonimga kirmoqchi boʻlar edi. Afsuski, ovchilar uni otib oʻldirdilar. Boʻrilar bilan yashab yurgan kezlarimda men ulardan hech qanday yomonlik koʻrganim yoʻq. Ular nihoyatda adolatli boʻladilar. Lekin, odamlar oʻrtasida men mehrgʻoqibatni koʻrmadim, - deydi Jumavoy.
Sizning «Qiyomat» romaningizda boʻrilarga alohida oʻrin ajratilgan...
Aytmatov. Akbara bilan Toshchaynar toʻgʻrisida yozishdan avval boʻrilarning tabiatini, yurish-turishini, hayotini oʻrgandim. Koʻplab har xil kitoblarni oʻqib chiqdim. Umuman, boʻrilarning hayoti qat’iy intizomga boʻysundirilgan. Qiziq hayot kechiradilar.
Masalan, agar qish nihoyatda qattiq kelib, ochlik sillani quritmasa, boʻrilar oʻzlari yashaydigan deparadagi hayvonlarga hech qachon hujum qilmaydilar. Aksincha, ular bu deparaga begona boʻrilarni yaqin yoʻlatmaydilar; oʻz deparasini himoya qiladilar. Boʻrilar gala-gala boʻlishib, tun boʻyi navbati bilan oʻz deparasini qoʻriqlab chiqadilar: har-har joyga najas tashlab, chegarani belgilab boradilar. Ayniqsa, boʻri bolalagan paytlari navbatchilik yanada kuchaytiriladi. Deparada begona boʻri paydo boʻlgan zahoti uni quvlab yuboradilar. Chunki, agar begona boʻri birorta hayvonni mayib qilib qoʻysa, choʻpon oʻshaning jazosi uchun mahalliy boʻrilarni yoki yosh boʻrivachchalarni aybdor qilishi mumkin. Boʻrilar mantiq boʻyicha fikr yuritadilar.
Shoxonov. Bolaligimda eshitganim bir hikoya hali-hali esimdan chiqmaydi. Choʻpon istiqomat qiladigan uydan uncha olis boʻlmagan joyda boʻri bolalaydi. Choʻpon oʻz ishlari bilan band boʻlib, boʻrining oilasiga halaqit bermaydi. Boʻrilar ham oʻzlari bilan oʻzlari boʻlib, choʻponga hech qanday zarar-zahmat yetkazmaydilar. Juda uzoq vaqt qoʻshni sifatida tinch-totuv yashaydilar.
Ovul yigitlari bir necha marta boʻrining bolalarini olib ketmoqchi boʻladilar, ammo choʻpon ularga ruxsat bermaydi. Dunyoda bolasidan ayrilib qolgan boʻridan ham qahri qattiq yirtqich boʻlmaydi. Ba’zan boʻrilar otardagi barcha qoʻy-qoʻzilarni bir kechadayoq boʻgʻizlab ketadi. Er-xotin boʻrilar oilasi ham oqibatli qoʻshnisining otarini begona qondoshlaridan himoya qiladi; yot boʻrilarni yaqin keltirmaydilar. Lekin, kutilmagan hodisa roʻy beradi. Oftobshuvoqda inidan chiqqan boʻri bolalari oʻyinqaroqlik qilib tasodifan bitta qoʻzichoqni oʻldirib qoʻyishadi. Buni choʻpon ham koʻradi. Ertasi kuni, qani endi boʻrilar oʻzlarini qanday tutishar ekan, deb oʻylaydi choʻpon. Ne koʻz bilan koʻrsinki, otarida boʻyniga arqon bogʻlangan oppoq bitta qoʻzichoq yuribdi. Bu begona edi.
Ajabki, boʻri bolalarining kechagi qilmishidan uyalgan ota-ona oʻsha kechasiyoq birovning otariga kirib, u yoqdan bitta qoʻzichoqni oʻgʻirlab keladilar-da qoʻshni choʻponga «sovgʻa» qiladilar.
Aytmatov. Hayvonlar hayotida ham qiziq voqealar koʻp boʻladi. Afsuski, biz hayvonlarga faqat hayvon sifatida qaraymiz, xolos. Ularning ichki dunyosini tushunishga harakat qilmaymiz.
Shoxonov. Biz tabiatga zoʻrovon nigohi bilan qarashga oʻrganib qolganmiz. Statistik ma’lumotlarga koʻra, keyingi 90 yil mobaynida Olmaota tevaragidagi koʻklamzorlar 57 foiz kamayib ketgan. Yetti-sakkiz yashar bitta daraxt bir kunda ikki kishi nafas olishga yetadigan darajada kislorod ishlab chiqaradi. Demak, tabiatni qiyratib, biz oʻzimiz oʻtirgan shoxni kesamiz, xolos. Shu tarzda umrimizga zomin boʻlamiz.
Suv, havo, tuproq bebaho boyligimiz ekanini koʻpincha esimizdan chiqarib qoʻyamiz. Ular oʻrtasidagi biologik aloqalar izdan chiqsa, hayot yomonlashadi. Suvda yashaydigan bir hujayrali maxluqdan to bahaybat kitga qadar, quruqlikda oʻsadigan qamishdan to qalin oʻrmongacha — hamma-hammasidan odamzot bahramand boʻladi. Biroq, tabiatning asil holati buzilsa, ikki oyoqli, toʻrt oyoqli maxluqlarning jismoniy va ruhiy holatlari ham oʻzgarib ketishi mumkin.
Aytmatov. Bir paytlar vaqtli matbuot sahifalarida koʻtarilgan shov-shuvlar haligacha yodimdan chiqmaydi. Oʻshandan beri oradan koʻp yillar oʻtib ketdi.
Krasnoyarsk viloyatining qishloqlaridan birida yashaydigan ayol yozda oʻrmondan qoʻziqorin terib keladi va tuzlab, shisha idishlarga solib, qishga asrab qoʻyadi. Erta bahorda qoʻziqorin hidini sezib qoladiyu yertoʻlaga tushadi: oʻ-oʻ, dahshat! Ayolning roʻparasida shishib ketgan bir maxluq turardi. Maxluq ayolning oyoqlariga mahkam yopishib oladi. Ayol bechora jon holatda qichqirib yuboradi. Bor kuchini yigʻib, vahshatli «qopqon»dan oyoqlarini qutqarib olgach, qarasa, qoʻl barmoqlarida goʻshtdan nom-nishon qolmagan, oppoq suyaklari shalvirab turardi.
Ilgari noma’lum boʻlgan maxluqni olimlar tekshirib koʻrishadi va bu qoʻziqoringa radioaktiv nur ta’sirida paydo boʻlgan «mutant» degan qarorga keladilar. Hozir temir va betonni ham yeb tashlaydigan, toʻydim degan gapni bilmaydigan oʻsha mutantlarni yoʻqotish juda katta muammoga aylanib ketdi. Ular borgan sari koʻpaymoqda.
XX asrning boshqa bir dahshatli maxluqi Bermud uchburchagi qa’rida paydo boʻldi. Dengiz va okeanlarda tinchgina yashaydigan qirq oyoqli qisqichbaqalar (bor yoʻgʻi qirq santimetr) atrofga ajal urugini sochadigan dahshatga aylanishi uchun qanday kuch kerak? Bu ne jumboq boʻldi? Yaxshilab oʻylab koʻrilsa, aynan Bermud uchburchagi hududida bortida yadroviy quroli boʻlgan sovetlarning suvosti kemasi halokatga uchraganini eslash mumkin. Natijada halokat roʻy bergan joydagi suvga koʻp miqdorda zararli radioaktiv moddalar tarqaladi. Oʻshalarning ta’sirida qisqichbaqalar toʻxtovsiz ravishda kattalashib bordilar va uzunligi oltmish metrga yetadigan vahshatli mutantlarga aylandilar.
Hozirgi kunlarda oʻsha dahshatli maxluqlar yirik baliqlar, hatto delfinlar bilan qanoatlanib qolmasdan, balki yoʻlida uchrab qoladigan qayiqlarga, kichikroq kemalarga ham hujum qiladilar. Besoʻnaqay tanadan oʻsib chiqqan shilimshiq qisqichlar qurbonlikka chippa yopishadiyu zahrini sochadi. Qisqa vaqt ichida mutantlar yigirmadan ortiq dengizchining bemavrid oʻlimiga sababchi boʻldi. Shu kunlarda ham qurbonlar soni ortib borayotir. Ular ikki yuz nafarga yetib qoldi.
Shunday qilib, kuchli yelvizak shishirib yuborgan koʻrimsizgina qoʻziqorin va radioaktiv moddalar ta’sirida himoyasiz qolgan qisqichbaqalar insoniyat uchun nihoyatda xavfli boʻlgan halokatga aylandilar. Agar hayvonot olamining arslon, fil, timsoh, kit, akula kabi yirik vakillari radioaktiv ta’sirida mutantlarga aylanib qolsalar nima boʻladi? Ular insoniyat boshiga keltiradigan musibatlar qamrovini tasavvur etish mumkinmi?
Nazarimda, har bir ziyoli odam bir paytlar Siolkovskiy aytgan soʻzlarni aslo esidan chiqarmasligi kerak: Inson tabiat ustidan zoʻrovonlik qildi, endi tabiat bizning ustimizdan zoʻrovonlik qilishini kutmoqdan boshqa ilojimiz yoʻq».
Olimlarning taxmin qilishlaricha, Yer sayyorasida bizdan oldin ham toʻrt marta takroran hayot kechgan ekan. Bunday taxmin ham boyagi soʻzlarni tasdiqlaydi. Ishqilib, oʻzi asrasin!
Agar oʻsha taxminlarga ishonadigan boʻlsak, Yer yuzasidagi hayot, dastlab, misli koʻrilmagan zilzila oqibatida yoʻq boʻlib ketadi. Soʻng, qonli urush natijasida hayot tugaydi. Soʻngra, dahshatli kuchga ega boʻlgan qurol tufayli hayot tamom boʻladi. Nihoyat, dunyoni suv bosgach hayot toʻxtaydi. Jamiki kulfatlarning asl sababchisi — inson ma’naviyati qashshoqlashadi, ochkoʻzlik, xudosizlik oxir oqibat tiriklikni adoyi tamom qiladi. Inson tabiatga qarshi bosh koʻtaradi! Hamma balo mana shunda! Biz Yerdagi beshinchi hayot quchogʻida yashayapmiz. Hozir asosiy muammo shundan iboratki, xoʻsh, biz Yer sayyorasini muqarrar halokatdan asray olamizmi-yoʻqmi?
Karomat qilishlaricha, agar kelajakda insonlar tabiatga munosabatini tubdan oʻzgartirmasa, odamlarning bir-biriga munosabatlari ham tubdan oʻzgarmasa, shak-shubhasiz, insoniyat misli koʻrilmagan vulqon olovi ichra kuyib ketadi. Unda har kim faqat xudodan mehr-shafqat soʻraydi. Yana aytadilarki, musibat boshlanishidan oldin oyoq ostidagi yer yorilib ketadi.
Aytadilarki, Xudo: «Men xamma narsani odamga berdim, faqat istakni Oʻzimda qoldirdim» degan ekan. Toʻgʻri. Hamma gap bizning istak va intilishimizda qolgan. Ma’naviyatga erishmay turib biz hech qachon farovonlikni qoʻlga kirita olmaymiz. Aytadilarki, taraqqiyot — tabiatning dushmani. Bu xato fikr. Asosiy aybdor — insonning oʻzi. Oʻz qoʻli bilan yaratgan taraqqiyot noz-ne’matlaridan oqilona foydalanishni bilmagan inson aybdor. Boshqa gaplarni bir chetga qoʻya turaylik, qani, aytgin, qaysi birimiz bahorda bir tup koʻchat ekishga yaraymiz? Afsuski, koʻpchilik koʻchat ekmaydi. Nazarimda, bizning mehrsizligimizni koʻrsatadigan bundan ortiq misol boʻlmasa kerak.
Shoxonov. Agar har birimiz oʻz farzandimiz yoki sevgan kishimiz uchun bir tupdan koʻchat ekkanimizda bormi, olam allaqachon boʻstonga aylanib ketardi. Afsuski, biz boshqacha tarbiya koʻryapmiz.
Bir yili Bishkekda shahar miqyosida shanbalik oʻtkazildi. Shanbalik payti xorijiy mamlakatlarning elchilari Metin Koʻkar (Turkiya), Ram Svarup Mukija (Hindiston), Yao Pey-Shen (Xitoy), Alen Maloy (AQSh), Mixail Romanov (Rossiya), Nazar Abbos (Pokiston), Murtazo Tavassoliy (Eron), Aleksandr Tumor (Belorus) hamda shahar meri Boris Silayev va kamina uncha katta boʻlmagan shinam maydonga bir tupdan koʻchat ekdik. Shubhasizki, kelajakda bu koʻchatlar ulgʻayib, shu yerda yashagan, ishlagan odamlardan yodgorlik boʻlib qoladi. Oʻsha shanbalik chogʻi men qizim Oychurek sharafiga ham bir tup koʻchat ekdim.
Albatta, bir-ikki tup koʻchat ekib ona Yer oldidagi qarzni uzib boʻlmaydi. Biroq, kichik xayrli ishlar toʻplanib yirik savobga aylanadi.
Yer atmosferasi har xil zaharli gazlar, chang-toʻzonlar, radiatsiya bilan ifloslandi. Sayyoramiz xavf ostida qoldi. Dunyodagi million nafardan ortiq aholi yashaydigan koʻplab yirik shaharlarning havosi nihoyatda kirlanib ketgani bois xalqaro sogʻliqni saqlash tashkiloti oʻsha joylarda sakkiz yoshgacha boʻlgan bolalarning yashashi mumkin emas, degan qarorga keldi. Oʻsha shaharlar roʻyxatida Olmaota ham bor.
Aytmatov. Esimda, oʻn uch million nafardan ortiq aholi istiqomat qiladigan Tokio shahri bundan oʻn yilcha muqaddam havo haddan tashqari ifloslanib ketgani tufayli jiddiy muammolarga duchor boʻlgandi. Ustma-ust qurib tashlangan uylar, muassasalar, korxonalar, son-sanoqsiz zavod-fabrikalar, avtomobillaru avtobuslardan chiqayotgan tutunlar buyuk madaniyatning va eng yangi texnologiyaning markazi boʻlgan shaharni halokat yoqasiga eltib qoʻyadi. Hatto vaziyat shu darajaga borib yetdiki, shaharliklar zaharli tutundan saqlanish uchun ichiga toza havo qamalgan gʻilofni yuzlariga tutib yuradigan boʻddilar.
Mehnatkash yaponlar bu muammoni qanday qilib hal etganlarini bilasanmi?
Dastlab, ular Tokio shahri meri lavozimiga konkurs e’lon qildilar. Kimki shahar havosini qisqa fursatda tozalashga moʻljallangan eng yaxshi loyihani taklif etsa, oʻsha kishi mer boʻladi. Minglab da’vogarlar orasidan bu muammoni ilmiy asoslangan loyiha asosida hal etishni taklif qilgan zot mer etib saylanadi. Oʻsha kishi shahar hokimiyatini boshqaradi. Saylov arafasida bergan va’dasiga koʻra, olti oy ichida Tokio dunyodagi eng pokiza shaharlardan biriga aylandi. Oʻylaymanki, jiddiy raqobat asosida saylangan bunday irodali inson dunyodagi har qanday taraqqiyotning markaziga uzuk koʻzidek yarashadi.
Shoxonov. Keyingi paytlarda olimlarimiz Yerning ozon qatlami yupqalashib borayotgani toʻgʻrisida tez-tez bong urishyapti. Sanoat korxonalari havoga purkayotgan zaharli chiqitlar, xususan, qurumlarning haddan tashqari koʻpayib ketgani uchun shunday boʻlyapti. Tabiat muvozanatini saqlab turadigan ikki unsur oʻrtasidagi munosabat buzilsa, Yer yuzida yashaydigan har qanday mavjudotning biologik holati puturdan ketadi. Jonli va jonsiz tabiat halokat yoqasiga borib qoladi.
Aleksandr Belyayevning «Havofurush» nomli xayoliy romani esingizda boʻlsa kerak. Unda Yer sayyorasida toza havo yetishmay qolgani va bitta ustamon tadbirkor mana shu asosda savdo-sotiqni yoʻlga qoʻyib yuborgani toʻgʻrisida hikoya qilinadi. Qappaygan hamyoni boʻlgan boylar noyob mahsulotdan moʻl-moʻl xarid qilib, qora kunlar gʻamini ham yeb qoʻyadilar; mablagʻi boʻlmagan kambagʻal bechoralar esa bir yutum havo izlab, emaklab yuradilar — har bir tup daraxtni hidlab-hidlab jon saqlaydilar.
Yozuvchining xayolida yaratilgan oʻsha afsonaviy voqealar, ishqilib, kelajakda achchiq haqiqatga aylanib ketmasa bas!
Yer yuzi XX asrda texnik taraqqiyot uchun kurash maydoniga aylanib qolmadimi? Boz ustiga, oʻrta asrlarda roʻy bergan va yuz minglab odamlarning yostigʻini quritgan dahshatli zilzilalar, halokatli suv toshqinlari nisbatan bir necha barobar ortib qetdi. Ehtimol, tabiat oʻziga nisbatan shafqatsizlik qilayotgan yebtoʻymas, begʻam odamlardan shu yoʻsin oʻch olayotgandir?!
Har kecha-kunduz neft, gaz, koʻmir kabi foydali qazilma boyliklar misli koʻrilmagan darajada yer qa’ridan soʻrib olinayotir. Natijada yer poʻchoqqa oʻxshab qolyapti. Umuman, tabiatda ortiqcha narsaning oʻzi yoʻq ekanini e’tirof etganimiz holda beadablik bilan tabiat muvozanatini buzyapmiz.
Oddiy misol. Yer qa’ridan neft yoki gaz zahirasi tortib olingach, foydali qazilmalarning oʻrni boʻshab qoladi. Faqat keyingi yillardagina oʻsha boʻshliqni suv bilan toʻldirib qoʻyish texnologiyasi ishlab chiqildi. Ma’lum boʻldiki, oʻsha boʻshliq faqat zilzila boʻlishi uchun imkoniyat yaratib qolmasdan, balki atrofdagi jonli tabiatga ham zararli ta’sir koʻrsatar ekan.
Albatta, yuqoridagi fikr-mulohazalardan foydali qazilmalarga tegmaslik kerak degan ma’no kelib chiqmaydi. Hamma gap shundaki, qazilma boyliklar endi yangi vositalar asosida olinishi lozim. Tokim, keyin tuzatib boʻlmas xatolarga yoʻl qoʻyganimiz uchun istigʻfor aytib oʻtirmaylik. Keyingi pushaymon esa oʻzimizga dushman boʻladi.
Aytmatov. Bir necha yil muqaddam, kech kuz chogʻida Qozogʻiston va Qirgʻizistondan issiq oʻlkalarga uchib ketayotgan oqqushlar, oʻrdaklar, gʻozlar galasi yoʻldan adashib qahraton kelgan Yoqutistonga borib qoladilar va hammasi qirilib bitadi.
Mutaxassislarning e’tirof etishicha, masalan, Issiqkoʻl sohilida tuxumdan chiqqan palopon keyinchalik har bahor, to umrining oxirigacha oʻzi dunyoga kelgan joyni bexato topib kelar ekan. Barcha koʻchmanchi qushlar qish arafasida Afrikaga, Hindistonga, arab mamlakatlariga yoki Seylonga uchib kesalar, bahorda yana xuddi oʻsha izdan havo oqimidan chetga chiqmagan holda qaytib keladilar.
Yoqutiston sovugʻida halok boʻlgan baxsiz qushlar nima uchun yoʻldan adashadi? Faraz qilinishicha, havoda haddan ziyod darajada radiatsiya boʻlgani tufayli qanotli doʻstlarimizni sezgi qobiliyati susayib ketadi va qayoqqa ketayotganlarini bilmay qoladilar. Xoʻsh, havodagi qushlarniyu Yerdagi hayvonlarni mayib-majruh qilayotgan radiatsiyadan sayyorada yuradigan ikki oyoqli aholi omon qolishi mumkinmi?
Shoxonov. «Kassandra tamgʻasi» romaningizda biror-bir mantiqqa amal qilmagan kitlar noma’lum sabablarga koʻra oʻzlarini qirgʻoqqa urib, muqarrar halokatga giriftor boʻlganini bir necha oʻrinlarda ataylab takrorlagansiz. Sayyoramizdagi eng ulkan maxluqlar oʻzlarini oʻzlari oʻldiradilar. Buning muayyan sir-asrori bor. Biroq, zukko kitobxon anglaydiki, insoniyat kelajagi xavf ostida turibdi, bir-birlariga nisbatan yovuzlikni sogʻinayotgan odamlarga e’tiroz bildirilmoqda.
Esimda, Siz yozgan edingizki, Yerda biologik aloqalar arzimas darajada buzilsa ham — bas, Inson — Quyosh — Koinot oʻrtasidagi yaxlitlik puturdan ketadi. Qiyomat kuni kelishi uchun atom bombalarni portlatib yuborish yoki dunyoni suv bosishi aslo shart emas. Qushlar galasi yoʻldan adashsa, kitlar ommaviy ravishda oʻzlarini oʻzlari oʻldirsa, axir, qiyomatning bundan ortiq nishonasi boʻladimi?!
Aytmatov. Tabiatda ortiqcha narsaning oʻzi yuq. Odatda, biz Yerdagi eng aqli raso mavjudot deb hisoblaydigan insondan (bu masala xiyla munozarali) toki tuban darajada rivojlangan qurt-qumursqalargacha — hamma-hammasi jonli tabiatning teng huquqli a’zolaridir. Ularning birligi va oʻzaro aloqalari buyuk biologik tizimni vujudga keltiradi. Bu tizimning birorta murvati ishdan chiqsa, bexato faoliyat koʻrsatadigan tizimning butun bir qatori buzilib ketadi. Masalan, dengiz sohilida joylashgan bitta shaharda, baliqchi qushlar haddan tashqari mechkay boʻlib qolishdi — ular baliqni koʻp iste’mol qilishyapti, shu bois qushlarni qirib tashlash kerak, degan toʻxtamga keladilar. Qushlarni qirib tashlaydilar. Biroq, oradan bir oz fursat oʻtgach, qandaydir yuqumli kasallik tarqaladi. Ma’lum boʻlishicha, qushlar asosan kasalmand, madori qurigan baliqlarni tutib yer ekanlar va shu yoʻsinda suv havzasini tabiiy ravishda dezinfeksiya qilib turarkanlar. Demak, baliqchi qushlar amalda sanitar vazifasini bajaradilar.
Shoxonov. Xitoyda madaniy inqilob davrida chivinlarni, pashshalarni, sichqonlarni, chumchuqlarni batamom qirib yuborish toʻgʻrisida maxsus qaror qabul qilinadi. Xitoy Xalq Respublikasining Qirgʻizistondagi Favqulodda va muxtor elchisi janob Yao Pey-Shen oʻsha masala xususida kaminaga qiziq bir voqeani gapirib berdi.
— 1958 yilning yanvar oyida xitoy xalqiga juda katta miqdorda moddiy zarar yetkazayotgan va aholi salomatligiga ham misli koʻrilmagan darajada ziyon keltirayotgan toʻrt xil zararkunandalarga qarshi davlat qarori e’lon qilindi, — deydi elchi janoblari. — Xalqning kattadan-kichigi bu hujjatni yorqin kelajak sari tashlangan ulkan qadam sifatida kutib olishi kerak edi. Bahorga borib bu harakat ommaviy tus olib ketdi; yirik tadbirlar oʻtkazildi. U paytlari men Shanxay yaqinidagi Lyuyxe shaharchasida maktabda oʻqirdim. Davlat tomonidan oʻtkazilayotgan tadbirlarda faol ishtirok etardim. Har kuni sinfxonadagi darslar har bir oʻquvchi nechta sichqon ushlaganini, nechta chivin va pashsha oʻldirganini hisob-kitob qilishdan boshlanardi. Maqtanishni yaxshi koʻradigan ayrim oʻquvchilar har kuni maktabga boʻxchaga tugilgan oʻlik sichqonlarni, ipga tizilgan chivin, pashsha oʻliklarini koʻtarib kelishardi. Millat «dushmanlari»ni kim koʻproq oʻldirgan boʻlsa, oʻsha namunali oʻquvchi hisoblanardi. U davlat ahamiyatiga molik muhim vazifani sidqidildan ado etgan boʻladi. Keyin chumchuqlarga navbat yetadi. Tong otar-otmas oʻrnimizdan turib, darang-durung shovqin chiqaradigan paqir, jom, doʻmbira kabi anjomlarni, tayoqlarni koʻtarib maktab oldida toʻplanardik. Soʻng oʻqituvchilarimiz posbonlikka taqsimlardi: birov tomga chiqadi, birov daraxtga tirmashadi, boshqalar hovlilarga tarqatiladi, chorrahalarda, koʻchalarda poylab turardik. Shaharlik boshqa kishilar ham oʻzlariga tayinlangan joylardan jilmasdilar. Hamma tayyor boʻlgach, shaharda shovqin-suron, baqir-chaqir boshlanib ketardi. Goʻyo birdan hammani jazavasi tutib qolgandek tuyulardi. Yovvoyi baqir-chaqirdan talvasaga tushib qolgan chumchuqlar galalashib osmonga koʻtarilardiyu parvozdan charchashgach, bexavotir dashtu dalalarga uchib ketishardi. Biz boʻlsak, chumchuqlar charchagach, tap-tap etib oyoqlarimiz ostiga qulab tushaveradi deb goʻllarcha ishonardik. Charchash nimaligini bilmaydigan oʻjar kishilar to holdan toyib yiqilib qolganlariga qadar qushlarning orqasidan quvlab borishardi... Pekin, Shanxay kabi yirik shaharlarning aholisi ham, oʻquvchilari ham bizdan koʻra baxtliroq edi: ular koʻchalarda toʻdalashgancha chumchuqlarni quvlab yurishardi, xolos. Oʻsha paytda istisnosiz ravishda barcha vaqtli matbuot bunday harakatlarni qahramonlik deb baholardi va oʻz sahifalarida batafsil yoritib borardi. Oʻylamay-netmay amalga oshirilayotgan kulgili hodisaning oxiri voy boʻlishini kim bilibdi deysiz! Mamlakatda mayda chivinlar xavfli darajada koʻpayib ketadi. Ma’lum boʻlishicha, ilgari chumchuqlar aholini oʻshanday chivinlardan muhofaza etib turar ekan. Ustiga ustak, chumchuqlar bartaraf etilgandan keyin gʻalla mahsulotlarining hosildorligi aslo koʻtarilmadi.
Tabiat odamlarga mana shunday qilib yana bir bora saboq beradi.
Aytmatov. Shart-sharoitlar toʻgʻri kelib qolsa, koʻpincha bir kishining xudbinligi davlat miqyosidagi xudbinlikka aylanib ketadi. Shuning oqibatida biz tabiatning qanchadan-qancha noyob ne’matlaridan mahrum boʻlib qolamiz.
Lekin, soʻnggi pushaymonning kimga keragi bor? Qiziq afsonani gapirib beraman. Oʻzga sayyoradan kelgan yerga qoʻngan bir kimsadan: «Yer tepadan qanaqa koʻrinadi?» deb soʻrashibdi. «Yer billur saroyga, odamlar esa uning ichida yurgan begʻam buqalarga oʻxshaydilar», deb javob beribdi.
Bu topib aytilgan gap. Shunday emasmi?
Biz bolalar bogʻchasidan, maktabdan boshlab ekologik ta’lim-tarbiyaga alohida e’tibor bermogʻimiz kerak. Bolalar yoshlik chogʻidanoq tabiatga nisbatan bemehrlik, yengiltaklik qilinsa, bu ogʻir oqibatlarga olib borishini bilmoqlari zarur.
Aytadilarki, kurrai zaminni moʻl-koʻl issiqlik bilan ta’minlab turgan Quyosh ham vaqti-soati yetgach, soʻnadi. Demak, Quyosh ham keksayib boradi. Odamlar toʻgʻrisida-ku gapirmasa ham boʻladi. Hatto Yerning umrining ham chek-chegarasi bor. shundoq xam Yer oʻz umrida boshidan koʻp narsalarni kechirli. Uni faqat inson oʻzining mehr-muhabbati va mehr-shafqati bilan qutqarib qolishi, unga yordam berishi mumkin. Shunday boʻlsagina hamma muqarrar halokatdan omon qoladi.
Boya aytib oʻtganimdek, hozir davlat miqyosidagi xudbinlik juda chuqur ildiz otib ketdi. Bunday xudbin-lik: «Oʻz yerimda oʻzim xoʻjayinman, xohlagan ishimni qilaman: xohlasam — daryo va koʻllarni quritaman, xohlasam — yam-yashil dalalarni qaqroq dashti biyobonga aylantirib yuboraman, xohlasam — chakalakzor oʻrmonlarni kesib olaman, hatto kulini koʻkka sovurishim mumkin. Hech kim menga buyruq bera olmaydi!» degan xom xayol bilan yashaydi. Ana shunday bema’ni siyosat tufayli atrof muhit beqiyos zarar koʻrdi. Halokat davom etayotir. Agar bir joyda koʻl qurib qolsa, boshqa joylardagi ob-havoga ham shubhasiz ta’sir koʻrsatadi. Buni hargiz yoddan chiqarmaslik kerak.
Shuning uchun tabiatni asrash borasida umumjahon ahamiyatiga ega boʻlgan bosh dasturulamal ishlab chiqilishi lozim. Hozir butun insoniyat oldida turgan asosiy vazifa ana shundan iborat.
Aks holda, bizning billur saroyimiz qulab tushadi. Butun insoniyat esa bema’niligi, shafqatsizligi, manmanligi uchun oʻzini oʻzi qargʻab oʻtirgan Xoʻjayoshga oʻxshab qoladi.

AvvalgiII- qism Keyingi

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Alvido, ey Gulsari (qissa) [Chingiz Aytmatov] 2865
2	Алвидо, эй Гулсари (қисса) [Chingiz Aytmatov] 596
3	Baydamtol sohillarida (hikoya) [Chingiz Aytmatov] 836
4	Birinchi muallim (qissa) [Chingiz Aytmatov] 7179
5	Boʻtakoʻz (qissa) [Chingiz Aytmatov] 1271
6	Байдамтол соҳилларида (ҳикоя) [Chingiz Aytmatov] 563
7	Биринчи муаллим (қисса) [Chingiz Aytmatov] 758
8	Бўтакўз (қисса) [Chingiz Aytmatov] 536
9	Erta qaytgan turnalar (qissa) [Chingiz Aytmatov] 2249
10	Эрта қайтган турналар (қисса) [Chingiz Aytmatov] 672
11	Hayot-mamot (taqriz) [Chingiz Aytmatov] 1782
12	Ҳаёт-мамот (тақриз) [Chingiz Aytmatov] 625
13	Jamila (qissa) [Chingiz Aytmatov] 2197
14	Жамила (қисса) [Chingiz Aytmatov] 676
15	Oq yomgʻir (hikoya) [Chingiz Aytmatov] 1178
16	Oqkema (qissa) [Chingiz Aytmatov] 5543
17	Oxirzamon nishonalari (I- qism) [Chingiz Aytmatov] 2503
18	Oxirzamon nishonalari (II- qism) [Chingiz Aytmatov] 1796
19	Охирзамон нишоналари (I- қисм) [Chingiz Aytmatov] 806
20	Охирзамон нишоналари (II- қисм) [Chingiz Aytmatov] 861
21	Оқ ёмғир (ҳикоя) [Chingiz Aytmatov] 564
22	Оқкема (қисса) [Chingiz Aytmatov] 719
23	Плач перелетной птицы [Chingiz Aytmatov] 515
24	Qizil olma (hikoya) [Chingiz Aytmatov] 1039
25	Қизил олма (ҳикоя) [Chingiz Aytmatov] 505
26	Raqiblar (hikoya) [Chingiz Aytmatov] 854
27	Рақиблар (ҳикоя) [Chingiz Aytmatov] 508
28	Sarvqomat dilbarim (qissa) [Chingiz Aytmatov] 4325
29	Sohil yoqalab chopayotgan Olapar (... [Chingiz Aytmatov] 1764
30	Somon yoʻli (qissa) [Chingiz Aytmatov] 1352
31	Сарвқомат дилбарим (қисса) [Chingiz Aytmatov] 709
32	Сомон йўли (қисса) [Chingiz Aytmatov] 691
33	Соҳил ёқалаб чопаётган Олапар (қисса) [Chingiz Aytmatov] 763
34	Oʻtar Qush Nolasi [Chingiz Aytmatov] 1009
35	Ўтар Қуш Ноласи [Chingiz Aytmatov] 724
36	Chingizxonning oq buluti (qissa) [Chingiz Aytmatov] 3866
37	Choʻqqida qolgan o... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov] 2791
38	Choʻqqida qolgan o... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov] 2755
39	Чингизхоннинг оқ булути (қисса) [Chingiz Aytmatov] 742
40	Чўққида қолган овч... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov] 834
41	Чўққида қолган овч... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov] 788
42	Чўққида қолган овч... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov] 977

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60939
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 45005
3	Gʻazallar [Nodira] 39138
4	Guliston [Sa’diy] 34147
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 21412
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20722
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16557
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 16433
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13509
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13196