Nazm ul-Javohir [Alisher Navoiy]

Bu asarni Navoiy Hazrat Alining hikmatlarini ruboiylarda talqin qilgan. Muqaddimada tilga olingan Hazrat Amir – Hazrat Alidir. Asar Husayn Boyqaro «Risola»siga javoban 1485 y.da yozilgan.

Bismillohir-Rahmonir-Rahim
Muqaddima
Har laoliyi mansurakim, fikrat gʻavvosi safo zujjojasini boshigʻa, tartib rishtasini qoʻligʻa tutub, hamdu sano ummonidin hosil qilgʻay, ul tengrining shonidadurkim: «Hal oti alal-insona hiyna min ad-dahri lam yakun shayan mazkuran»[1] aning kalomi farxunda farjomidin oyatdurur.
Ruboiya:

Ul tengriki, jovid baqo keldi anga,
Onchaki baqo judu ato keldi anga,
Bir doʻstgʻa nukta «Hal ato»[2] keldi anga
Kim, zot aro vasfi «lofato»[3] keldi anga.
Va javohiri manzumakim, xirad sayrafisi basorat aynakin koʻzigʻa qoʻyub, ixlos nuqudin olligʻa toʻkub, na’t va duo bozoridin ilikka kivurgay, ul rasul bobinda boʻla olurkim «Ana madinat al-olam va ala bobiha»[4] aning hadisi moʻjiz nizomidin rivoyate boʻla olur.
Ruboiya:

Ul sham’ki, «vazzuho»[5] quyosh yuzidur,
Mazogʻ bila surma chekilgan koʻzidur,
Aning sarikim, oʻzi ulu ul oʻzidur,
Borcha «inna minka anta minyi»[6] soʻzidur.
«Faqul salavotil-lillahi alayha va ala ashobihi bilisonil ajzvarrizo. Xususan alas-Siddiq val-Foruq va zun-nurayn val-Murtazo»[7].
Ruboiya:

Avvalgʻini fazl durrigʻa ummon bil,
Soniysini adl gavharigʻa kon bil,
Solisni hayo gulbunigʻa boʻston bil,
Robi’ni valoyat badanigʻa jon bil.
Robi’kim, anosiri arbaa tarkibi aning maxzanigʻa chahor devor va rub’i maskun chahor devori aning panjai valoyati bila barqaror durur.
Ruboiya:

Daryoyi ulumiu mehri boʻrji karam ul,
Olam tanining joniyu jononi ham ul,
Sultoni rusul birla qadam barqadam ul,
Farzandu rafiqu kuyovu ibn-amm ul.
«Raziollohu anhu va karamallohu vajha»[8].
Ammo ba’d bu sahifaki, «Vash-shams va zuhaho»[9] kofuriy safhasidin yoruqroq keldi «Val-layli iza yagʻsha»[10] mushki bila nukta tiroz qilgʻuvchi bu hadiqakim, «Janota taharri min tahtiha an-anhorun»[11] din ochugʻroq koʻrundi» va fokihatun va nahlun va rummo-nun»[12] bila sehrpardozliq koʻrguzuvchi, yoʻq-yoʻqkim, ul sahifa nuktaoroylarining gadoyi va bu hadiqa chamanpiroylarining daryuzanamoyi faqiri haqir, ya’ni Navoiy (sattarallohu uyubahu)[13].
Ruboiya:

Ulkim, badanigʻa toki jon boʻlgʻusidur,
Jondin badani ichra nishon boʻlgʻusidur,
Kilki nechakim nuktafishon boʻlgʻusidur,
Har nuktada manqabat ayon boʻlgʻusidur.
Azizu niyoz gulchehralari yuzidin bu nav’ parda ochar va alarning zulfi sunbullarin chehralari gullari uzra socharkim, haq subhonahu va taolokim, insonni soyiri maxluqotdin mumtoz va majmui ofarinishgʻa sarvar va sarafroz qildikim: «Va laqad karamno bani Odama»[14] karimasi andin muxbirdurur, «Va laqad xalaqno al-insona fi ahsani taqvimi»[15] anga mush’ir. Munga jihat sharafi nutq va maqol erdi va mujibi lutfi kalomi farxunda maol. Har oyina bu javhari jonbaxsh bashar xilqati konidin va bu lului ravonbaxsh inson vujudi ummonidin zohir boʻlmasa erdi — Iso[16] bila markabi arosida ne tafovut va Solih[17] bila noqasi oʻrtasida ne mugʻoyarat boʻlgʻay erdi.
Ruboiya:

Soʻzdurki nishon berur oʻlukka jondin,
Soʻzdurki berur jongʻa xabar jonondin,
Insonni soʻz ayladi judo hayvondin,
Bilkim, guhare sharifroq yoʻq andin.
Bu soʻzkim, soyiri hayvonot bilan inson orasida dagʻi tafovut aning sababidindur. Turfa bukim, aning orasidagʻa tavofut behaddu farq beadaddurki, «Kalamu an-nosu ala qadri uqulihim»[18] andin xabar berur.
Ma’lum boʻldikim, soʻzga marotib bor va har martabada hunar ma’yib va ul marotib ijmoli yuzidin idrok va diqqatoyinlari va uqul xurdabinlari qoshida uch qism birla munqasimdurur. Va lekin tafsil hisobida koʻprak mutafarri’ boʻlur.
Va avsat soʻz jamoati fusahoyi balogʻatshior va bulagʻoyi fasohatdisor iborati farxunda ishoratlaridurkim, zohir yuzidin sanoye’ oyin va badoye’ tazyin voqe’ boʻlubtur: «alo qadri marotibihim»[19].
Chun muxtasar maqolotda soʻz marotibi mabositining kushoyishi yoʻq erdi va muhaqqar kalimotda soʻz madoriji rif’atining oroyishn sigʻmas erdi, har oinakim, ijmol tariqi bila ixtisor qildikim, a’lo va avsat va adno boʻlgʻay, a’lo bobida koʻpdur va soʻz yoʻq deganning ham soʻzi xoʻbdur, ul kundin avvalini maliki qadim kalomida va soʻzi ta’rifida oʻz rasulidin xaloyiqqa paygʻomidurkim, vahy kotiblari lavhan vahyosor oʻz qalami moʻ’jiz nigori bilan: «Faatu bisuratin min mislihi»[20] salosi urubdurlar. Va balogʻat bobida yakqalamaliq sadosin sipehr munshisidin oshurubturlar. Va mundin soʻngra nubuvvat tilining osorikim: «Va ma yantiqu an alho»[21] aning shonidadur. Risolat lisonining guftorikim: «Inna hu illo vuhu yuqo»[22] aning bayonidadurkim, nazmda balogʻat va nasrda fasohat ta’rifida «Inna min ash-she’ri li hikmatun va inna min al-bayonis-sehran»[23] buyurubdurur va sehr demaykim, moʻ’jiza koʻrguzubdur.
Mundin soʻngra hidoyat gulistonining bulbuli hushilhoni va valoyat shakaristonining toʻtiyi shirinzaboni, karomat sarpanjasi bila balogʻat Xaybari eshikin ochqon va karam zoʻrdasti bila karomat bahri laolisin zamona ahli boshigʻa sochqon: ikki zabonaliq kilki zulfiqoridin nishona va ul kilki zabonalari sur’atda duldulidek ravona bu barguzidaning nazmi gavharnishoni va nasri lu’lufishonidur. Andin soʻngra mashoyix va avliyo («Razi allohu anhu»)[24] soʻzi boʻla olur.
Va adno soʻz xayli avom takallumi, balki soyir unnos tarannumidurkim, ba’zining alfozidin kishiga ma’ni ma’lum boʻlur va ba’zidin boʻlmas. Va ba’zi kishining baligʻ ma’niliq alfozini ma’lum qilmas, balki ma’nisiz alfozini surmakdin ham gʻarazi bema’ni erkanin bilmas.
Olloh, olloh! Soʻz marotibi tahqiqi ne balo daqiqdurkim, aning silkidagi javohir oʻzin harfi tirziqqa yetkurur.
Ruboiya:

Rif’at aro favqi Arshi a’zam soʻz emish,
Jonbaxsh dami Masihi Maryam soʻz emish,
Ma’ni durri anda barcha mudgʻam soʻz emish,
Ulkim anga ma’ni oʻlmagʻay ham soʻz emish.
Soʻz bogʻi ajab gulistonedurkim, anda jonbaxsh atrliq ashjori mavzun va ruhparvar royihalik rayohini gunogun koʻpdurur va lekin foydasiz xasu xoshoki, balki zararliq xori haloki ham bordur.
Ruboiya:

Lekin bu bahor jilva ogʻoz qilur,
Boʻston aro gul iguxlari noz qilur,
Gar zogʻ tikan aro vatan soz qilur,
Bulbul bori gul bargiga parvoz qilur.
Chun bu notavonning bulbuli tab’i soʻz gulistonin nishiman qildi va andalibi ruhi soʻz gulshanin vatan ayladi — gul isi royihasi dimogʻigʻa joʻsh soldi va gulbun nasimi jonigʻa ancha xurush yuzlandurdikim, xasu xoshok sori koʻz solmadi va tikan osibidin koʻngliga parvo qilmadi, ya’ni bu zaifi haqirgʻa chun inoyati azaliy va saodati lam nazaliy soʻz jamilasin margʻub etti va ma’ni turfasin mahbub, hodiyi tavfiq borcha soʻzning tuzrak tariqigʻa yoʻl koʻrguzdi va ma’niyi taht qiq borcha ma’nining rostroq navosin bazmida tuzdi: lojaramkim, koʻprak avqotim Kalomulloh ishtigʻoli va aning tafosiri qiylu qoli bila oʻtar erdi, to ahodis daryosigʻa gʻavs qilur erdim va andin garonmoya gavharlar ilikka kivurur erdim, to Hazrati amir soʻzlari ravzalari tomoshosigʻa qadam qoʻyar erdim va har ravzada «Va hur atnika misol sullu’lu al-maknuna»[25] visollaridin bahra topar erdim: bataxsis «Nasr ul-laoliy»[26]kim, ul Hazratning valoyat daryosidin chiqqon samin la’lulardir va karomati ummonidin hosil boʻlgʻon garonmoya injular. Va abnoyi zamondin va afozili davrondin ba’zidinkim, tab’i qasri rafi’ ul-bino[27] va ilmi muaskari bade’ ul-livo[28] boʻlgʻay, andoq ma’lum boʻlur erdikim, bu lu’lularnikim, gʻayrati shohi viloyatining bahri kafi sochibdur, forsiy uslub bila nazm silkiga tortadur. Va ul injularnikim, magʻrib daryosi yoqasigʻa toʻkulubdur, intizom rishtasigʻa chekadur.
Va parishon xotirgʻa va oshufta zamirgʻa bu orzu koʻp dagʻdagʻa solur erdikim, turkiy tili bila men ham ul laolini orasta qilgʻaymen va bu muddao koʻp taraddud yetkurur erdikim, moʻgʻul uslubi bila men ham ul javohirni pirosta etgaymen, to zamona nav arusi zeboliq libosi ul murassa’ bila ziynat topqay va sipehr masnadida anjum shohining sarafrozliq toji ul tarsi’ bila mukallal boʻlgʻay, to andin turk ulusigʻa ham hazzi shofi va bahrai vofi muyassar boʻlgʻay. Ammo mashaqqat va mehnat kasratidin, balki bizoat va farogʻat qillatidin bu murod etagiga ilik ura olmas erdim va qoʻlumni bu maqsud zayligʻa yetkura olmas erdim, to bu fayz zamonkim, tarix sekiz yuz toʻqson erdikim, «fayz»[29] hurufining hosili boʻlgʻay, adam nihonxonasidin ajab ganje vujud jilvagohiga jilvai zuhur koʻrguzdi, latoyifi laoliyi samini bila mamlu va zaroifi yavoqiti otashini bila mashhun va inoyati bahoristonidin gʻarib ravza ochildi, maoni sarvu gullari bila ruxparvar maqosidi shamshod va sunbullari birla ruhgustar, yoʻq, yoʻqkim juzve[30], balki daftare, ne daftarkim, junge, qaysi jungkim, bahre! Juzv desam, qaysi juzvning har harfi mazhari kull boʻla olgʻay. Agar jung desam, qaysi jungda yuz daryo topi libdur va agar daryo desam, qaysi daryoning har durri quyosh gavharigʻa ortuqchiliq qilibdur.
Ruboiya:

Har safhasi gulbargi tari keldimu de,
Yo safhai ruxsori pari keldimu de,
Yolam’ai mehri xovari keldimu de,
Ul mehrga joni mushtari keldimu de.
Aql aning idrokidin ojiz boʻlib, bu taronagʻa tarannum tuzdikim,
Ruboiya:

Ne safhai iqbolu saodatdur bu,
Alfozi aro ne zebu ziynatdur bu,
Ma’nisida har sori ne diqqatdur bu,
Olam eliga mujibi hayratdur bu.
Va notiqa aning bayonidin mabhut qolib, bu fasonagʻa takallum koʻrguzdikim,
Ruboiya:

Olloh, Olloh! Bu dagʻi inshomu ekin,
Yoruhi quds fayzidin iymomu ekin,
Insho demay, anfosi Masihomu ekin,
Yo qudrati Ollohu taolomu ekin.
Sipehr munshisidinkim, ikkinchi toram kishvari anga yakqalamadur, qalam tili bila bu nav’ sado keldikim,
Ruboiya:

Bu xud emas ahli xittai xok soʻzi,
Ham buyla biyik yoʻq ahli aflok soʻzi,
Bu til bila ermas ezidi pok soʻzi,
Soʻz demaki, ermas ahli idrok soʻzi.
Va aflok xatibidinkim, olam eli aning humoyun yuzidin kasbi saodat qilur, bu nido eshitildikim:

Ulkim bu soʻz isnodi aning zotigʻadur,
Davlat yuzi aksi royi mir’oatigʻadur,
Har xutbaki koʻkta davlat isbotigʻadur,
Barcha aning alqobi bila otigʻadur.
Ya’ni, ul kishikim, aning xomai durbori, bu nomani gavharnigor qilibdurur va ul kimsakim, bu nomai gavharnigor durrlari aning homai durboridin sochilibdurur Shahe[31]durkim, olam shohlari anga farmonpazirdurlar va Shahedurkim, davron shahanshohlari ribqai hukmida asir, xilofatpanohekim, «Inna joila filarzi xalifata»[32] tirozidurur, aning qomati iqboligʻa loyiq adolat dastgohekim, «Adl soatin xayrun min ibodati sitiyna sunnatun»[33] davojidurkim, aning tax ti falak misoli kitobasigʻa muvofiq raiyatnavozekim, «Innal-lohu ya’muru bil-adli val ehsoni»[34] lam’adur aning mir’oti lomi’ muxolifguzore «Va yanhi an alfuhasho val-munkar va bugʻo»[35] ashi’adurur aning tigʻi qahrida sote’, safshikanekim: «Inna fathno laka mubinan»[36] debochadurur qazo kilkidin aning shuqqai livosigʻa yoqilgʻon a’do afganikim: «Va yansuraka Allohu nasran azizan»[37] oyati durur qadar xomasidin aning tigʻi yuziga qazilgʻon fasohat shiorekim: «Aynan tasammo Salsabilan»[38] zuloli aning daryoyi hayot tab’idin rashhai boʻla olgʻay, balogʻatdisorekim: «Va qiyl yorzi ablagʻi ma’hudi»[39] aning huqqai pur gavharigʻa takallum vaqti diqqati kalom bila tatabbu’ qila olgʻay.
Ruboiya:

Jism oʻldi jahon bu jismning joni ham ul,
Taxt oʻldi falak bu taxt sultoni ham ul,
Bahr oʻldi maoni guharafshoni ham ul,
Olam elining shohi suxandoni ham ul.
Ofoq ganji zoti farxundasy bil,
Aflok charogʻi royi raxshandasi bil,
Jamshedni hashmat ichra sharmandasi bil,
Donishda Skandarni kamin bandasi bil.
Har kimki zaif dilnavozi de ani,
Har kimki fitoda chorasozi de ani,
Har kimki gʻamin mahrami rozi de ani,
Shohiki bu nav’ Shohi Gʻozi de ani.
Ya’ni, zilillohi taolo al-arzin va qahramoni alma’ va l-tiyn as-sulton ibn as-sulton Abulgʻozi Sulton Husayn Bahodurxondurkim,
Ruboiya:

Koʻp yil ani haq jahonda tutsun, yorab,
Va har ofatdin omonda tutsun, yorab,
Ham hashmati begarona tutsun, yorab,
Ham davlati jovidona tutsun, yorab.
Ofoq muluki xoki roh oʻlsun anga,
Koʻk masnadi taxti izzu joh oʻlsun anga,
Anjum adadi xaylu sipoh oʻlsun anga
Ul elga yana tengri panoh oʻlsun anga.
Chun ma’lum boʻldikim, mundoq shohi falaksarirkim, sipehr munshisi aning avsofi inshoyi bila gardun avroqi lojuvardisin mushkin qilsa, ta’rifining yuzidin birin qilmamish boʻlgʻay, bu yangligʻ rangin insho qilibdurur. Va chun shubha qolmadikim, bu nav’ xurshedi jahongirkim, oltinchi poyaligʻ minbar xatibi aning duosining javohiri bila toʻquz falak huqqalarini mamlu etib, onchakim kerak mingdin birin ado etmamish boʻlgʻay, bu nav’ juzvi sehroyin arogʻa ki vurubdurur. Fotihasidin xotimasigʻa degincha oyoti kalomi maliki allom bila muzayyan va ahodisi rasuli anom alayhissalotu vas-sallam bila mubayyan va abyoti moʻ’jiza monandi tarokibidin Zahir[40] va Anvariy[41] ruhi sharmanda va fiqaroti sehr payvandi salosatidin Vassof[42] bila Tabariy[43] ravoni sarafkanda.
Chun maqsudigʻa mulohaza qildi va mazmunigʻa nazar soldi, ul rafi’ iboratgʻa mazmun hazrati bori shukri ne’matini vojib bilmak va ul bade’ ishoratdin maqsud nimayeki, mujibi shukrguzorliqdurur, te’dod aylamak erdi.
Ul jumladin, rub’i maskun salotinigʻa sarafrozligʻ, balki aqolimi sab’a fuqarosigʻa navosozliq va bavujudi bu saltanat axloqi hamida va hisoli pisandidakim, alar bila Kayumars va Jamshid zamonidin bu vaqtqa degincha jami’ salotini komgoridin mumtoz boʻla olmoq va borcha xavoqini oliy miqdorin imtiyoz topmoq erdi. Nechukkim, bori toalo avomir va navohisining tamshiyati va sayyid ul-mursalin shariat va sunanining taqviyati va adolat ayni partavidin zulm zulumotin iturmak va siyosat «sin»i arrasidin bid’at va fasod daraxti boʻynin qat’gʻa yetkurmak va shujoat qilichi sunidin mulk boʻstonin sarsabz va shodob qilmoq va saxovat sahobi yogʻinidin sadafdek ogʻzi qurugʻon sofi zamirlargʻa durri nob sochmoq va havodisi jigarsoʻz biyobonidagʻi soʻxtalarni marhamat shodurvoni soyasigʻa tortmoq va navoyibi gʻamanduzi namanduz zindonidagʻi mehnat anduxtalarni navozish kiryos va ayvoni panohigʻa sigʻurmoq va notavon raoyogʻa har kun shafqati toza va bexonumon gʻurbogʻa marhamati beandoza zohir qilmoq.
Va soyir bu nav’ af’ol va bu yangligʻ xisolkim, ham ul nomi va fihrast va kiromi debochada mazkur va masturdururkim, tafsili mujibi tatvil va ta’vili boisi qiylu qol boʻlurkim, borcha mujibi shukri behad va hamdi beadaddurlar.
Va yana ul jumladin, fazlu kamol va husni maqol ahli marqum erdikim, ilmlari daryosidin sipehrning gunbadi obguni hubob va anjumning qatoroti siymobtuni durri nob boʻla olgʻay va fazllari gulistonidin har haqir gulbunni gunbadi nilufari va har kamina sariq gulni xurshedi xovari desa boʻlgʻay va nazmlari jonbaxsh va ravonligʻidin chashmai hayot ogʻzida suv va nasrlari tafriq va nishotangizligʻidin subhi sodiq labida kulgu va bu jam’ arjumand zumrasida va bu hayli bemonand orasida javohir silkida chashm zaxm daf’i uchun shabani tortqondek bu tiyra roʻzgorni ham sigʻurub va rayohin dastasidin ayn ul-kamol gazandi man’i uchun xoshokni chekkandek bu xoksorni ham kivurub erdilar. Agarchi javohir aro shaba kirsa alarning qiymatigʻa nuqson boʻlmas va rayohin ichra xoshok tushsa alarning nakhatigʻa ziyone yuz qoʻymas.
Ammo gavhar arosiki, javohir silkiga shabani cheksa, bu tartibining muqobalasida shaba gʻayri qullugʻ ne qilgʻay, balki aning qullugʻidin ham ne kelgay. Va guldasta bandeki, rayohin orasida xoshokni sigʻurgʻay, bu taqviyati oʻtrusida xoshokdin gʻayri aftodaliq ne kelgay, balki aning aftodaligʻidin ham ne ochilgʻay. Olloh, olloh! Ne yovadururki, dermen: hayhot, hayhot! Ne hazayondurki, ayturmen!
Sahobi mutiri tar doman qatrani manzalatda daryogʻa yetkurubdurur. Sipehri davvor shabnam rashoshasigʻa anjum ziyosi beribdurur va charxi zul-iqtidor tufroq ajzosini quyoshdin oʻtkaribdurur.
Ya’ni, ul Hazrati gardun rif’at avsofin bitirgʻa kotibi lavhi qalam ilgiga olsa, varaq safhasidin oʻzga loyiq ermas, bu xoksori bee’tibor vasfida kofurkirdor varaq uzra mushkbor xoma surubdurur va ul janobi malakiy intisobkim, ta’rifin qilurda aqli kull natiqasi lol boʻlub, ajzdin takallumga yori; bermas va xoshoki ta’rifida bayozvash safha bayozida axtar monand javohir toʻkubdurur.
Ruboiya:

Bir zarrani mehri zarfishon vasf etmish,
Bir qatrani bahri bekaron vasf etmish,
Bir xastani Isoyi zamon vasf etmish,
Bir bandasini shohi jahon vasf etmish.
Bir zorki tufrogʻ ayladi gʻam ani,
El qadrda koʻrdi zarradin kam ani,
Chekti falak uzra Arshi a’zam ani,
Xursheddek ayladi mukarram ani.
Xar xaski ishin charx mazallat qilgʻay,
Tufrogʻ aro poymoli mehnat qilgʻay,
Davlat anga oncha qadru rif’at qilgʻay —
Kim, poya aro tubiyi jannat qilgʻay.
Basorat ahli taammul qilsunlar va hamiyat xayli tafakkur aylasunlarki, bu pashshai zaif yuz pili bolo mavhibat muqobalasida ne qila olgʻay va bu gadoyi nahif ming ganji sipehroso saxovat uzrin netib qoʻla olgʻay. Agar duogʻa iktifo qilsam, farazanki hayotim ming yil boʻlsa va har sari moʻyum oʻrniga ming til va ul tillar borcha duogʻa jori va ul duolar oʻqi istijobat saydigʻa kori, yuz mingdin birining muqobalasida boʻlmagʻay. Va agar mahol muddaogʻa yoʻl berib, qoʻlumdin kelsa, aflokning toʻqqiz xonida kavokib javharin va anjum laolisin ul Hazratning boshigʻa sochsam, balki ayogʻigʻa toʻksam, ul Hazrat sochqon durrlar oldida ne koʻrungay va aning himmati janobida bu fulkiyona muhaqqar ne boʻla olgʻay.
Ruboiya:

Bu fikr gʻam oʻtigʻa kabob etti meni,
Bu dagʻdagʻa betoqatu tob etti meni,
Bu qaygʻu asiri iztirob etti meni,
Hosilki, bu andesha xarob etti meni.
Boqib turay desam hamiyat ruxsat bermas va boqib turmasam hech ish aning chorasi ermas, hayrat ilgida lol va mashaqqat xayligʻa poymol erdimki,
Ruboiya:

Iqbol ionat ibtido qildi manga,
Aflok guharlarin fido qildi manga,
Hotifki bashorati nido qildi manga,
Mazmunini bu nav’ ado qildi manga —
kim, bu nav’ lu’lularki, shoh boshining nisorigʻa loyiq boʻlgʻay t-ilarsen va andoq injularkim, shahanshoh farqining iysorigʻa muvofiq boʻlgʻayki, istarsen — karomat ummonidin tila va valoyat bahri bekaronidin ista.
Ruboiya:

Gavhar kerak ersa benavoliq ayla,
Ehsoni bila komravoliq ayla,
Bahi qafidin aning gadoliq ayla,
Daryoyi karamgʻa oshnoliq ayla.
Daryoyi karam kimgaki ogohdurur,
Bildikki, valoyat ahligʻa shohdurur,
Gumrohlargʻa barandai rohdurur,
Bu beshada ya’ni Asadulloh[44]durur.
Hotifi farxundanafas chun ishoratin bildim — Hazrati Amir «Nasr ul-laoliy»[45]si tarjimasi azimati qildim.
Ul valoyat daryosining gʻavvosy har laolikim, durrfishon xomasidin nasr qilibdurur va ul hidoyat lujjasining shinosi har durrekim gavharrez iligidin sochibdurur, borchasin bu humoyun Hazratning mehrpartav tojigʻa munosib va bomiqdor koʻrdum va majmuin bu roʻzafzun davlatning nasihatshunav qulogʻigʻa muvofiq va sazovor toptim. Ul sochilgan durrlarni bu Hazratning oliy ismigʻa vazn qaffasigʻa qoʻydum va toʻkulgan laolini bu maxdumning biyik alqobigʻa nazm rishtasigʻa chektim. Agarchi silki bir-biridin gusista va durari shikasta va bastadurur, umid ulkim, qabul xozinlarining qoʻligʻa tushgay va ijobat ganjurlarining maxzani qabuligʻa kirgay va burungʻi nozim tarjima qilgʻondek har nuktani bir ruboiy ado qilildi va har ruboiyning toʻrtalasi misra’ini muqaffoi muraddaf mar’i tutuldi.
Ruboiya:

Har birisi toʻrt rishtai durrmu ekin?
Yolu’lui daryoyi tafakkurmu ekin?
Yo har biridin durrgʻa tafoxurmu ekin?
Soʻz ruhigʻa yoʻqsa toʻrt unsurmu ekin?
Har birini toʻrt durri shahvor degil,
Toʻrtunchi falakda mehri zarkor degil,
Rub’i maskunda Ka’bai osor degil,
Bayt ul-muqaddasqa toʻrt devor degil.
Alhamdu lillohi taoloki, bu rub’i maskunda shohning chahor bolish saltanati soldi va chahor bolish saltanat uzra toʻrtunchi falakning gird bolishin muttako qildi, ya’ni bu ruboiylar shoh alqobigʻa nazm silkida intizom toptilar va bu taronalar shohi xusravi jam joh otigʻa sharoiti ixtitomi oʻzlarigʻa toptilar, chun «Nasr ul-laoliy»ni nazm silkigʻa tortildi, otin «Nazm ul-javohir» qoʻyuldi.
Ruboiya:

Yorab, ul javohirlarniki, manzum ettim,
Chekkanim anga har nuktaki, ma’lum ettim,
Har nuktaga bir tarona marqum ettim,
Koʻp gavhar aning zimnida maktum ettim.
Sen dogʻi ulus koʻngliga margʻub et ani,
Oshiqvashlar qoshida mahbub et ani,
Tolib qilibon xalqni matlub et ani,
Mazmuni kibi boshtin-oyoq xoʻb et ani.
Soʻz birla Navoiy etma bedod emdi,
Ber ma’rifat avroqini barbod emdi,
Shah nuktasidin xalqni qil shod emdi,
Maqsudni ya’ni ayla bunyod emdi.
Iymonu mar’i yu’rafu biaymonihi[46]

Iymoni aningki kufrigʻa sotir erur,
Chin nukta demakka ul kishi qodir erur,
Har kimsaki iymon ishida mohir erur,
Iymonini bilki, otidin zohir erur[47].
Axu-ka man va asoka fil-shiddati[48]

Qardoshing emas ulki qoʻyub bosh sanga,
Davlat chogʻi qilgʻay oʻzni qoʻldosh sanga,
Kim, qildi qatigʻligʻda vafo fosh sanga,
Ul boʻldi haqiqat ichra qardosh sanga.
Izhor ul-gʻanyi minash-shukri[49]

Shukr ayladi shiddatda rijo izhori,
Har mehnat aro daf’i balo izhori,
Mol istasang et shukru sano izhori-
Kim, shukr demak qilur gʻino izhori.
Addib iyolaka tanfa’uhum[50]

Topting chu ayol yaxshiliq yetkurgil,
Oʻrgat adabu yaxshi qiliq yetkurgil,
Har necha adab boʻlsa, qatigʻ yetkurgil,
Xaylinggʻa adab qilib asigʻ yetkurgil.
Adab ul-mar’i xayrun min zahabihi[51]

Oltin-kumush etma kasb davlat kunidin-
Kim tortar adab ulusni mehnat tunidin,
Gar yoʻqtur adab, ne sud oltun unidin,
Elning adabi xushroq erur oltunidin.
Ado’ ud-daynn min ad-dini[52]

Xoʻb ermas dayn muddaosi elga-
Kim, qattigʻ erur burch balosi elga,
Qaytarmoq erur aning davosi elga-
Kim, dindin erur burch adosi elga.
Ahsin ilal-musi’i tasudduhu[53]

Gar xasm jafosidin sarandoz oʻlgʻung,
Doim taabu alamgʻa anboz oʻlgʻung,
Sen lutf etib agar navosoz oʻlgʻung,
Bu vajh bila anga sarafroz oʻlgʻung.
Ixvanu haza az-zamani bavasis ul-uyubi[54]

Dahr eliki keldi ahli nomus bori,
Qardoshlar erur makr ila mahbus bori,
Olingda necha qilsa zaminboʻs bori,
Lekin bordur aybinga josus bori.
Istirohat un-nafsi fil-ya’si[55]

Haqdin durur elga ahli ta’nid oʻlmoq,
Navmid oʻlub tolibi tajrid oʻlmoq,
Chun ya’s durur osudai jovid oʻlmoq,
Rohat yeturur nafsqa navmid oʻlmoq.
Ixfo’ ush-shada oiddun min al-muruvvati[56]

Olam tarki kishiga himmatdin erur-
Kim, koʻp shiddat ul sori ragʻbatdin erur,
Nafsinggʻa qayu alamki shiddatdin erur,
Maxfiy tutmoq ani muruvvatdin erur.
Birr ul-volidayni salafun[57]

Ista ato yoʻlida jon fido qilmoq,
Qulluq anoga ham ulcha imkon qilmoq,
Zuhri abad istasang farovon qilmoq,
Bil oni ato-anogʻa ehson qilmoq.
Bashshir nafsaka biz-zafari ba’d as-sabri[58]

Nafs uyiga sabr ila imorat angla,
Besabrligʻin aning sharorat angla,
Ish sabr sori anga ishorat angla,
Sabrni zafar sori bashorat angla.
Barakat ul-umri fi husn il-amali[59]

Haq yoʻlida har kimga ibodat boʻlgʻay,
Yaxshi amal asbobi saodat boʻlgʻay,
Gar yaxshi amal kishiga odat boʻlgʻay,
Umri bu amal birla ziyodat boʻlgʻay.
Barakat ul-maoli fi ado’ iz-zakoti[60]

Gar molni asbobi najot aylagasen,
Darveshga sadqasini bot aylagasen,
Molingdin agar sarfi zakot aylagasen,
Koʻprak boʻlurigʻa iltifot aylagasen.
Ba’ ad-dunyo bil oxirati tarbahu[61]

Dunyo bila necha zebu oro qilmoq,
Ul zeb ila doʻzax oʻti barpo qilmoq,
Mumkin emas ersa tarki dunyo qilmoq,
Uqbo bila xushdur ani savdo qilmoq.
Buqo’ ul-mar’i min xashyat-illohi qurratu aynii[62]

Har kimki xushu’ uyini maskan qilgʻay,
Olam sijinin haq anga ma’man qilgʻay;
Haq vahmidin ulki yigʻlamoq fan qilgʻay,
Ul ashk aning koʻzini ravshan qilgʻay.
Batn ul-mar’i aduvvahu[63]

Har kimgaki koʻp taom yemak fandur,
Bilgilki, najosatqa tani maskandur,
Qorning bila doʻst boʻlmasang ahsandur,
Nevchunki er oʻgʻligʻa qorin dushmandur.
Bukrat us-sabti val-xamisi barakatun[64]

Koʻp keldi zamonaning mukarrar subhi,
Barakat duridan topmadi zevar subhi,
Koʻrguzmadi oni charxning har subhi,
Juz shanbau panjshanbai anvar subhi.
Balo ul-insoni min al-lisoni[65]

Soʻzidin kishikim gʻamu balo hosildur,
Har nuktada tili desa balo doxildur,
Besirfa degan kishiga tili qotildur,
Alqissaki, kimsaning balosi tilidur.
Barrik lo tubtilhu bil-manni[66]

Juz judu saxo uyini manzil qilma,
Imsokni saxo yuziga hoyil qilma,
Qil yaxshiliqu demakni doxil qilma,
Minnat bila yaxshiligʻni botil qilma.
Bashoshat ul-mar’i atiymatun-soniyyatun[67]

Ehsonki birovga siyratu son keldi,
Ashkoli spehr oldida oson keldi,
Ehson har necha zebi inson keldi,
Ehsonda tarab ikinchi ehson keldi.
Tavakkal alallohi yakfika[68]

Har ishdaki haqqa multamas boʻlgʻusidur
Ish sa’b esa tengri choraras boʻlgʻusidur,
Har yoʻlgaki koʻnglungga havas boʻlgʻusidur,
Tengriga tavakkul sanga bas boʻlgʻusidur.
Ta’xir ul-asr’ati min al-iqboli[69]

Ne ishki yomonligʻ oʻldi ta’siri aning,
Yoʻq dardu nadamdin oʻzga tavfiri aning,
Muqbil agar istar oʻlsa tadbiri aning,
Iqboldurur kishigʻa ta’xiri aning.
Tadoraka fi oxir il-umri mo fotaka fi avvalihi[70]

Qulluq ishida qismati avqot ayla,
Chun umrgʻa e’timod yoʻq bot ayla,
Umr avvalida hisobi mofot ayla,
Umr oxirida qazoyi mofot ayla.
Takosul ul-mar’i fis-saloti min da’f il-iymoni[71]

Har kimki erur tamom tavakkul anda,
Boʻlgʻusi namoz betaammul anda,
Har kimki ayon etar tagʻoful anda,
Iymon za’fidur takosul anda.
Taffala bil-xayri tanulhu[72]

Bas kimsaki mehnat ichra soldi gʻam ani
Kim, yaxshi tafa’ul ayladi xurram ani,
Foleki yomondurur aylagil mubham ani,
Oʻz folini yaxshikim toparsen ham ani.
Tagʻafal anil-makruhn tavfirun[73]

Gar dahr elidin yetishsa makruh sanga,
Albatta kerak boʻlmasa anduh sanga,
Ul ishda tagʻoful oʻlsa anbuh sanga,
Ortar tavqir koʻh to koʻh sanga.
Tarahuma al-ayodiya alo at-ta’omi barakatun[74]

Mehmonning mehrin asragʻil jon ichra,
Ne’mat qalin ayla xoni ehson ichra,
Har necha adad oʻksuk esa non ichra,
Barakat yeturur qalin ilik xon ichra.
Tatruf bitark iz-zunubi[75]

Koʻnglungga xirad yoʻlin padidor ayla,
Bu naqdqa joningni xaridor ayla,
Har ishda xiradni oʻzungga yor ayla,
Jurmung tarkidin xirad izhor ayla.
Tavozu’ ul-mar’i yukrimuhu[76]

Ta’zimda ulki ehtimomi boʻlgʻay,
Ul mujibi izzu ehtiromi boʻlgʻay,
Har kimki tavozu’ amri komi boʻlgʻay,
Ul fe’l ila xalq aro kiromiy boʻlgʻay.
Salosun muhkotun buxlun va havan va ujbun[77]

Uch fe’l erur kishiga qotil oxir,
Qotilliq aro zahri halohil oxir,
Buxl angla birin.birin havo bil oxir,
Qil ujbni ham alargʻa doxil oxir.
Suls ul-iymoni hayo’un va sulsuhu vafoun va sulsuhu saxo’un[78]

Uch qism ila iymongʻa bino fahm ayla,
Avvalgʻisini aning hayo fahm ayla,
Ikkinchisini dagʻi vafo fahm ayla,
Uchunchini bilmasang, saxo fahm ayla.
Sulmat ud-dini mavt ul-ulamo’i[79]

Ilm oʻldi sharaf din aro har oyingʻa,
Bormoq boʻlur oʻrgangali ani Chingʻa,
Dinda ulamo mujib erur tazyingʻa,
Oʻlmoqlik alargʻa raxna soldi dingʻa.
Sulmat ul-hirsi lo yasudduho illot-turobi[80]

Hirs oʻlsa qanoat oʻtigʻa yoq ani,
Ya’niki adam rishtasigʻa toq ani,
Ne raxnaki hirs aylagay boq ani,
Mahkam qilgʻay magarki tufroq ani.
Subot ul-mulki fil-adli[81]

Adl aylaki, ul xalq hayoti boʻlmish,
Xush ul kishikim, adl sifoti boʻlmish,
Ham mulk bila adl jihoti boʻlmish,
Ham adl bila mulk saboti boʻlmish.
Savob ul-oxirati xayrun min na’iymid-dunyo[82]

Dunyoki oʻtar yurt misoli boʻlgʻay,
Anda ne iqomat ehtimoli boʻlgʻay,
Uqbo xabariki loyazoli boʻlgʻay,
Xushroq bu naimdinki xoli boʻlgʻay.
Sun ihsonaka bilo-i’tizori[83]

Ehsonki qilursen iftixor aylab ani,
Olamda uluq ish e’tibor aylab ani,
Hech aylama elga girudor aylab ani,
Qilgʻil iki oncha e’tizor aylab ani.
Subot un-nafsi bil gizo’i va subot ur-ruhi bilgʻino’i[84]

Koʻz topti jamol dilrabo birla sabot,
Koʻngul dogʻi vasli jonfizo birla sabot,
Nafs uylaki kasb- etti gʻizo birla sabot,
Ruh ayladi jonfizo gʻino birla sabot.
Sano’ ur-rajuli ala mu’tiyhi mustaziydun[85]

Kufron bila har kimki oʻzi dun qilgʻay,
Kamlik sori ne’matini vojun qilgʻay,
Chun shukrga oʻz tilini maqrun qilgʻay,
Oʻz ne’matin ul shukr ila afzun qilgʻay.
Jud bimo tajidu sadaq al-amri[86]

Maydoni saho ichra jalodat koʻrguz,
Topqonni berur amrigʻa odat koʻrguz,
Buxl aylasa, nafsinggʻa adovat koʻrguz,
Har nimaki topilsa saxovat koʻrguz.
Jahd ul-muqilli kasirun[87]

Har kimdaki dahr ibtilosi koʻpdur,
Yoʻq bok agar haqqa rizosi koʻpdur,
Borliqda agar dahr jafosi koʻpdur,
Yoʻqsizda vale foqa balosi koʻpdur.
Jamol ul-mar’i fil-hilmi[88]

Har kimdaki dahr ichinda donoliq erur,
Hilm ila ish anga majlisoroliq erur,
Oyini tahammulda tavonliq erur,
Yuk chekmak uyla kishiga zeboliq erur.
Jalis us-su’i shaytonun[89]

Yaxshiliqdin topsa nishon hamsuhbat,
Berur sanga osoyishi jon hamsuhbat,
Chun boʻldi malak naf’rason xamsuhbat,
Shayton sangakim durur yomon xamsuhbat.
Javlat ul-botili soatun va javlat ul-haqqi ilas-soati[90]

Botilki chaqilsa barqi toboni aning,
Koʻzini yumub ochquncha imkoni aning,
Haqqim yoʻq naf’ ichinda poyoni aning,
Boʻlgʻusi qiyomatqacha javloni aning.
Jalis ul-mar’i misluhu[91]

Yoʻq olam ichinda fardliq mehnatidek-
Kim, kimsaga qilsa yorliq nisbatidek,
Boʻlgʻusi xisoli yorining xislatidek,
Bordur kishining chu fe’li hamsuhbatidek.
Javdat ul-kalomi fil-ixtisori[92]

Har kisaki soʻz demak shiorida durur,
Ma’ni guli nutqining bahorida durur,
Soʻzkim desun ulki ixtiyorida durur,
Soʻz yaxshiligʻi chu ixtisorida durur.
Jalis ul-xayri gʻanimatun[93]

Yoreki tegar birovga ozori aning,
Aql oldida tengdurur yoʻqu bori aning,
Yoreki erur hamida atvori aning,
Koʻrmakka gʻanimat oʻldi ruxsori aning.
Jud bil-kasiri va qoni’ bil-kalili[94]

Judeki xirad buyursa tobe’ boʻlgʻil,
Nafs aylasa buxl marigʻa mone’ boʻlgʻil,
Ozu koʻp aro bir soʻzumga some’ boʻlgil,
Koʻp bergilu ozgʻa lek qone’ boʻlgil.
Jolas al-fuqaroi tazdad shukran[95]

Jahl ahli bila kimgaki ulfat boʻlgʻay,
Ul ulfati ichra yuz ming ofat boʻlgʻay,
Faqr ahli bila angaki suhbat boʻlgʻay,
Shak yoʻqki, ziyoda shuki ne’mat boʻlgʻay.
Jalla man lo yamutu[96]

Gardunki xaloyiqqa vafosi yoʻq aning,
Javr ichra kichik-uluqqa posi yoʻq aning,
Har kimki kichik boʻlsa baqosi yoʻq aning,
Sen oni uluq bilki, fanosi yoʻq aning.
Hilm ul-mar’i avnuhu[97]

Har kimki ishi tahammul izhori erur,
Albatta muqorin anga kirdori erur,
Yoʻqkim madad ichra ulu bu yori erur —
Kim, hilmi tahammuli madadgori erur.
Xuly ir-rijol il-adabu[98]

Zevar kishiga ne toju ne afsar bil,
Ul zevar adab birla hayo darxar bil,
Har kimki adabsizdur, ishin abtar bil,
Alqissa eranlarga adab zevar bil.
Hayo ul-mar’i satruhu[99]

Avji sharaf uzra oftob oʻldi hayo,
Boʻstoni saodatgʻa saxob oʻldi hayo,
Mazmum xasoilga hijob oʻldi hayo,
El aynigʻa goʻyoki niqob oʻldi hayo.
Hamuzot it-ta’omi xayrun min xamuzot il-kalomi[100]

Gar zahr bila kishiga kom oʻlsa achigʻ,
Yuz onchaki soʻz bila mudom oʻlsa achigʻ,
Har necha mazoq aro taom oʻlsa achigʻ,
Xushroqdurur andinki, kalom oʻlsa achigʻ.
Hiddat ul-mar’i tuhlikuhu[101]

Tab’ ichra erur tahammulomizligi,
Andin ortuqki vahshatangizligi,
Jon qasdi etar kimsa gʻazabrezligi,
Alqissa, kishini oʻlturur tezligi.
Harram al-vafou liman aslalahu[102]

Beasl xaloyiqqa safo keldi harom,
Har ishki erur gʻayri jafo keldi harom,
Ham javr asl el aro keldi harom,
Ham asli yoʻq el ichra vafo keldi harom.
Xusnul-lulqi gʻanimatun[103]

Badxoʻyki, oʻz qilgʻann rahmatdur anga,
Orom xaloyiq sori tuhmatdur anga,
Kim xoʻyi yamon boʻlsa, mashaqqatdur anga,
Kim xoʻyi aning yaxshi gʻanimatdur anga.
Hirfat ul-mar’i kanzuhu[104]

Kosib kunji kafi zar olgʻinchi erur,
Ikki qoʻli mezoni diramsanji erur,
Kim boʻlsa hunarsiz ishi-oʻq ranji erur,
Bu vajh ilakim, hunari ganji erur.
Xavf allohu ta’mana gʻayruhu[105]

Haqdin emin boʻlubki jon topqaysen,
Gʻayridin xavfi begaron topqaysen,
Andinki rajoyi jovidon topqaysen,
Xavf aylaki, gʻayridin amon topqaysen.
Xayr ul-ashobi man yadulluka alal-xayrn[106]

Ashob arosida ani bil sharlik-
Kim, shar sori anlagay dalilovarliq,
Yaxshi ul erurki, aylabon bovarliq,
Qilgʻay sanga yaxshilik sori yovarliq.
Xolaf nafsaka tastarihu[107]

Nafs amrida har nechaki tolpingʻaysen,
Koʻp garchi butunluk tilasang, singʻayseng
Kom istayu necha elga yolingʻaysen,
Nafsinggʻa xilof aylakim, tingʻaysen.
Xalil ul-mar’i dalil ud-dinihi[108]

Har kimki, nazari sham’ yaqin keldi anga,
Din ahli gadoyi xoʻshachin keldi anga,
Qil anga nazarki, hamnishin keldi anga-
Kim, sohibi-oʻq dalili din keldi anga.
Xuluv ul-qalbi xayrun min mala’ il-kiysi[109]

Har nechaki kimsa faqr pomoli esa,
Gʻam yoʻqtur agar safo koʻngul oliy esa,
Gar kissa aro toʻla jahon moli esa,
Xushroq andin agar koʻngul xoli esa.
Xulus ul-vaddi min husn il-ahdi[110]

Ahdingning agar bor esa mezoni durust,
Asra ani iqbol nigahboni durust,
Har doʻstki, soʻz ichra desang oni durust,
Xolisdur agar bor esa paymoni durust.
Xayr un-niso il-vadud il-valudi[111]

Xayli zuafoki bevafoliq fanidur,
Hiyla uyi ul guruhning maskanidur.
Yaxshisi desa kishi koʻp sevganidur,
Koʻp sevsa va koʻp tugʻsa ahsanidur.
Xayr ul-moli mo anfaqa fi sabil il-lohi[112]

Molingki erur, komu havo yoʻlida xarj
Jomi mayu lahni jonfizo yoʻlida xarj,
Bordur yamon aylamak riyo yoʻlida xarj,
Yaxshisi erur, boʻlsa xudo yoʻlida xarj.
Davo oʻl-qalb ir-rizou bil-qazoi[113]

Har kimga livoyi charx farsud kerak,
Koʻnglida sipehr dardi mavjud kerak,
Har kimgaki, koʻngli dardi nobud kerak,
Har neki qazodin oʻlsa, xushnud kerak.
Do’un-nafsi il-hirsu[114]

Gar aytur esang, boʻlay juvonmard oxir,
Qil hirsni faqr yoʻlida gard oxir,
Hirs oʻtidin boʻlma dardparvard oxir-
Kim, nafsgʻa hirsdin yetar dard oxir.
Do’un-nafsi va na’l-hirsu[115]

Hirs ofatini nafs havosi bilgʻil,
Qoʻymoq ani nafs muddaosi bilgʻil,
Nafsinggʻa alam hirs balosi bilgʻil,
Kechmak mundin aning davosi bilgʻil.
Dori man jafoka tahjilan lahu[116]

Har kimki, seni ravo koʻrar shiddatigʻa,
Sen koʻprak ishtigʻol et aning xizmatigʻa,
Gar tutmas ul harif oʻz xislatigʻa,
Sen lek madori qil aning xijlatigʻa.
Dalilu aql il-mar’i qavluhu[117]

Odamki, demak bila kiromiyduru bas,
Soʻz durri ishining intizomiduru bas,
Sihhat onchaki, ahli aql komiduru bas
Aqligʻa dalil aning kalomiduru bas.
Dalilu asl il-mar’i fa’luhu[118]

Kimni tilasang bilay, maqolin angla,
Aslin desang anglayin, fiolin angla,
Kirdorigʻa boqib, asl holin angla,
Asligʻa dalil aning xisolin angla.
Davom us-sururi biruyat il-ixvoni[119]

Qardoshlar ochilmasunkim oralari,
Farrux boʻlsun kavkabi sayyoralari,
Vasl ila yiroqliqlarining choralari-
Kim, keldi farax mujibi nazzoralari.
Davlat un-navodi ofat il-rijoli[120]

Muqbillar ishida koʻp latofat bilgil.
Idborda ul el aro masofat bilgil,
Nokaslar ishin ayni kasofat bilgil,
Davlatlarini eranga ofat bilgil.
Dayn ul-mar’i huznuhu[121]

Har kimsakim, burch ranjining darhamidur,
Gʻamning yoriyu dardning hamdamidur,
Koʻrmaklik vomxohni motamidur,
Alqissaki, burch odamining gʻamidur.
Davlat ul-muluki fil-adli[122]

Shahubbahatu hashmatidur adli bila,
Iqbol dogʻi shavkat erur adli bila,
Olam eli amniyatidur adli bila,
Sultonlarning davlatidur adli bila.
Dinor ush-shajihi hajarun[123]

Jay’ etmak azalda topti taqsim baxil-
Kim, etmadi siym elga taslim baxil,
Chun xarj qilur chogʻda kurar biym baxil,
Tosh hukmidadurki, jam’ etar siym baxil.
Dum ala kazam il-gʻayzi tahmudu avoqibaka[124]

Tavrungda gunah kechurmokin mavjud et,
Cud qilibon bu nav’ behad sud et,
El gʻussasini singurmokin maqsud et,
Bu sheva bila oqibating mahmud et.
Zarr ut-togʻi fi tugʻyonihi[125]

Farmon xatin aylagil raqam jon ichra,
Tugʻyon raqamini tashla nayron ichra,
Togʻeki, oʻzin solmadi farmon ichra,
Qoʻy nofarmon xalqni tugʻyon ichra.
Zanobun vohidun kasirun va alfu to’atin qalili[126]

Gar emas esang zuhdgʻa damsoz hanuz,
Fisq ichra qilur esang taku toz hanuz,
Koʻp angla bir oʻlsa jurm nosoz hanuz,
Gar ming oʻlsa toat erur oz hanuz.
Zikr ul-avliyoo’i tunzil ur-rahmata[127]

Xalq ichra haq avliyosini bil rahmat,
Ul xayldin oʻldi elga moyil rahmat,
Zikr aylab alarni hosil rahmat-
Kim, zikrlari ayladi nozil rahmat.
Zull ul-mar’i fit-tama’i[128]

Har kimki, tama’durur giriftorligʻi,
Ne sud anga ahli saxo yorligʻi,
Izzat bermas naqdu diram borligʻi-
Kim, boʻldi tama’din kishining xorligʻi.
Zavaqat us-salotini muhrifat ush-shafatayni[129]

Shah xoni gʻamin qoʻyki, tarabni oʻrtar,
Issigʻ oshi turku arabni oʻrtar,
Topmogʻligʻ ani ahli adabni oʻrtar,
Totmogʻligʻ ani xud ikki labni oʻrtar.
Dalil ul-faqri gʻarizun indal-lohi[130]

Hargiz boʻlmas johu diram zori aziz,
Jon naqdi berib siym xaridori aziz,
Xalq ollidadur faqr talabgori aziz,
Haq ollida faqrning erur xori aziz.
Zikr ush-shabobi hasratun[131]

Qariki erur, koʻngliga sinmoq hasrat,
Jonigʻa yigitlikni qilinmoq hasrat,
Har ishda yigitlarga yolinmoq hasrat,
Soʻz ichra yigitlikni sogʻinmoq hasrat.
Zaloqat ul-lisoni zot ul-moli[132]

Sokit boʻlur ofoq aro hol iyasi,
Oyini fanoda turfa ahvol iyasi,
Mol oʻlsa yaqin bilki emas mol iyasi,
Nevchunki aning lek erur mol iyasi.
Zikr ul-mavti-jalo’ ul-qulubi[133]

Har kimki, oʻlum soʻzin demak fan aylar,
Uz holigʻa bu soʻz bila shevan aylar,
Tavrini suluk ichinda ahsan aylar-
Kim, ruhni oʻlmak soʻzi ravshan aylar.
Ru’yat ul-habibi jilo’ ul-ayni[134]

Har kimki, muhabbat uyini maskan etar,
Koʻngliga habib koʻyini gulshan etar,
Koʻz kasbi ziyo doʻst yuzidin fan etar,
Mahbub yuzin koʻrmagi koʻz ravshan etar.
Ro’a aboka yuro’uka-biuka[135]

Farzand ato qullugʻin chu odat qilgʻay,
Ul odat ila kasbi saodat qilgʻay,
Har kimki, atogʻi koʻp rioyat qilgʻay,
Oʻgʻlidin anga bu ish siroyat qilgʻay.
Rafohiyat ul-ayshi fil-amni[136]

Davron aro kimsa ranj paymudaligʻi,
Bushmas gar emas farogʻ kambudaligʻi,
Noamnliq oʻldi xalq farsudaligʻi.
Amn ichra boʻlur maosh osudaligʻi.
Rutbut al-ilmi alar-rutbati[137]

Haq berdi chu elga ilm sarmoyasini,
Xurshed uza soldi ulamo soyasini,
Olgʻanlar aning rutbasidin voyasini,
Bildik boridin biyik aning poyasini,
Rizquka yuatlubka fastarix[138]

Aylar chu sukut topsa til osoyish,
Ham boʻlmasa dastranj el osoyish,
Roʻzini tilar tarkini bil osoyish,
Roʻzi tilar ermish seni qil osoyish.
Rasul ul-mavt il-val odatu[139]

Tanga hayot jomidur komrason,
Boʻl tangʻa nishot komidin jomrason,
Jongʻa ham oʻlumdin burun orom rason
Kim, tugʻmoq erur oʻlumga paygʻom rason.
Ra’unot in-nafsi ta’abuho[140]

Ishdur sanga haq-sori qadamfarsoliq,
Qilma tilabon lahv jahonpaymoliq,
Koʻp nafsga bermagil jamoloroliq-
Kim, ranjga solur ani koʻp ra’noliq.
Ro’ al-haqqa indi gʻalabot in-nafsi[141]

Oʻrmoqta amal zar’i fano dosini tut.
Iblis bu yoʻlda aql vasvosini tut,
Haq yoʻlida nafsinggʻa oʻlum kosini tut,
Nafsing gʻalaboti vaqti haq posini tut,
Rifq ul-mar’i dalilu aqlihi[142]

Kim aql yoʻlida tutsa ma’vo oxir,
Tong yoʻq el ichinda boʻlsa dono oxir,
Rifq aylamagi har ishta avlo ohir-
Kim, aql dalilidur madoro oxir.
Zin ur-rijoli mavozi yafhum[143]

Mahram. tilasang sidq ila guftorigʻa boq,
Pir istar esang suluku atvorigʻa boq,
Gʻavr ayla kishiga dogʻi kirdorigʻa boq,
Ne qilsang aning shonida miqdorigʻa boq.
Zir ul-mar’i ala qadri kiromihi[144]

Yoringni tonir ishta mahorat ayla,
Diqqat bila holigʻa basorat ayla,
Mukrim esa izhori bashorat ayla,
Judigʻa koʻra oni ziyorat ayla.
Zavoyo-ad-dunyo mashhunatun bi-r-razoyo[145]

Gardunki, aning javfida mamlu gʻamdur,
Har bir gʻamida yuz ibtilo mudgʻamdur,
Dunyodaki, el navhasi zeru bamdur,
Har zoviyasi aning toʻla motamdur.
Ziyorat ul-habib il-harro’ ul-muhabbati[146]

Har kimki habibing oʻlsa evrul boshigʻa,
Mahv oʻl yuzigʻa, jonni fndo qil qoshigʻa,
Tosh ursa, ravoningni tufayl et boshigʻa,
Tajdidi muhabbat angla bormoq qoshigʻa.
Ziyorat uz-zu’afo’i minnattavozu’i[147]

Za’f ahligʻa altof tavaqqu’ bilgil,
Lutfung bila ul elga taraffu’ bilgil,
Bu nuktani nas yoʻq, tasomu’ bilgil,
Ul qavm ziyoratin tavozu’ bilgil.
Ziynat ubotini xayrun min ziynat iz-zohiri[148]

Eykim, qilasen jilvau ishrat chogʻi zeb,
Mustahsan emas er kishining qilmogʻi zeb
Gar boʻlsa ishing koʻpragi yo ozrogʻi zeb,
Zohirdin erur sutuda botindogʻi zeb.
Zuhd ul-omiy muzillatun[149]

Kim bor esa haqqa dargoh xokligʻi,
Ilm ortuqkim, ikki jahon shohligʻi,
Olam fisqida bordur ogohligʻi,
Omi kishi boʻldi zuhdi gumrohligʻi.
Su’ uz-zanni minal-hazmi[150]

Xushturur bu jahonda benishonliq kishiga,
Faqr ahli yoʻlida notavonliq kishiga,
Hojat emas asru xurdadonliq kishiga,
Koʻp hazmdan oʻldi badgumonliq kishiga.
Sururuka bid-dunyo gʻururuka[151]

Ganj uzra ayogʻinggʻa murur oʻldi gʻurur,
Gulgasht eta gulshanda huzur oʻldi gʻurur,
Dunyo soridin sanga surur oʻldi gʻurur,
Bu borcha gʻurur oʻldi, gʻurur oʻldi gʻurur.
Su’ ul-xulqi lo xalosa fiho[152]

Koʻnglungni arit borcha yamon xislatdin-
Kim, yaxshi qiligʻ dalil erur rahmatdin,
Badxoʻyliq ul vahshat erur shiddatdin-
Kim, elga xalosliq yoʻq ul vahshatdin.
Siyrat ul-mar’i tabni an sarirathi[153]

Desang topay el zamiridin bore xabar,
Sirridin erur tavri namudori xabar,
Tavrin koʻru ravshan ayla har sori xabar-
Kim, koʻnglidagidin berur atvori xabar.
Salomat ul-insoni fi hifz ul-lisoni[154]

Kim istasa mazhari karomat boʻlmoq,
Har nav’ ishda istiqomat boʻlmoq,
Soʻzdur anga mujibi garomat bulmoq,
Til zabtidadur anga salomat boʻlmoq.
Sodat ul-ummat il-fuqaho’u[155]

Qolgʻon kishi kasbi ilmdin zahmat aro,
Fiqh oʻrgansun sa’y ila ul mehnat aro,
Ilm ichra sharaf fiqhda bil nisbat aro-
Kim, sarvar erur faqih bu ummat aro.
Sakrat ul-ahyo’i su’ ul-xulqi[156]

Noxush qilsang kishiga ma’lum qiligʻ,
Bilkim, ani zoye’ aylar ul shum qiligʻ,
Dun boʻlsa erur kishiga masmum qiligʻ,
Dushvordurur kishiga mazmum qiligʻ.
Siloh uz-zu’afo’i shikoyatun[157]

Kim dardidin etsa mehribonlargʻa gila,
Osoyish erur gʻamzada jonlargʻa gila,
Ermastur yaxshi pahlavonlargʻa gila-
Kim, boʻldi siloh notavonlargʻa gila.
Samm ul-ma’a fit-tavozu’i[158]

Koʻp yetti shikast sarbaland oʻlmoq aro,
Ul nav’ki qadar mustamand oʻlmoq aro,
Kasb ayla biyiklikni najand oʻlmoq aro-
Kim, rif’at erur niyozmand oʻlmoq aro.
Sukut ul-lisoni salomat ul-insoni[159]

Til ildomidin boʻlur gʻaromat hosil,
Yuz nav’ nadomatu malomat hosil,
Oz soʻzlaganidin istiqomat hosil,
Sokitligidin vale salomat hosil.
Shayn ul-ilm is-salafu[160]

Har kimgaki tab’ jomi sof oʻldi yaqin,
Bilmak sori anga ittisof oʻldi yaqin,
Har nukta aro lofu gazof oʻldi yaqin-
Kim, ilmgʻa aybu shayn lof oʻldi yaqin.
Sharr ul-umuri aqrabuho min ash-sharri[161]

Xar ishki ulus ollida mavzun boʻlgʻay,
Kilgʻon ani har baxt humoyun boʻlgʻay,
Ish poyoniki zishtu vojun boʻlgʻay.
Uldurki yamon ish bila maqrun boʻlgʻay.
Shammir fi talab il-jannati[162]

Nutqungni ulusqa uylakim shahd ayla,
Soʻz talx demasga haq bila ahd ayla,
Joningni mahzi xudo uchun mahd ayla,
Jannat talabida jid bila jah ayla.
Shahh al-gʻaniyyu uqubatun[163]

Xar kimsaki jud iktisobidur aning,
El mafxari zot komyobidur aning,
Har kimsaki, buxl irtikobidur aning,
Gar boʻlsa gʻani, buxl azobidur aning.
Shammatun minal-ma’rifati xayrun min kasir il-amali[164]

Irfon ahligʻa el niyozi yaxshi,
Ta’zim ila lutfi dilnavozi yaxshi,
Gar ma’rifat oʻlsa chorasozi yaxshi,
Toat koʻpidin, ma’rifat ozi yaxshi.
Shaybuka no’iyka[165]

Qoʻygʻuvchi bogʻirgʻa huzn dogʻi qariliq,
Solgʻuvchi gʻamu balo soʻrogʻi qariliq,
Tutquvchi toʻlo fano ayogʻi qariliq,
Oʻlmak xabarin berguvchi dogʻi qariliq.
Shafo’ ul-jinoni min qiro’at il-qur’oni[166]

Qur’onki erur mujdai joni oʻqumoq,
Yoʻq, yoʻqki, hayoti jovidoni oʻqumoq
Bil koʻnglunga istasang shifoni oʻqumoq-
Kim, keldi koʻngul shifosi oni oʻqumoq.
Shart ul-oʻlfati tark ul-kulfati[167]

Ulfat ishida erur taxalluf qilmoq,
Diljoʻyluq aylarda tavaqquf qilmoq,
Ulfat shartini betaassuf qilmoq,
Bilgilki, erur tarki takalluf qilmoq.
Sharr un-nosi man yatqiyh in-nosu[168]

El qochsa birovdin el yamoni bil oni,
Ahvolida idbor nishoni bil oni,
Fe’l ichra ulus baloyi joni bil oni,
Olam elining yamon yamoni bil oni.
Sidq ul-mar’i najotuhu[169]

Sidq ichra qachonki chiqsa oti erning,
Fosh oʻlsa sadoqatda sifoti erning,
Xushroqki tavil oʻlsa hayoti erning-
Kim, sidqdin-oʻq durur najoti erning.
Sihhat ul-badani fis-savmi[170]

Doim tut oʻzunga roʻzaning mehnatini-
Kim, ruhqa yetkurur safo davlatini,
Sihhat tilasang qilgʻil aning niyatini-
Kim, roʻzada qoʻydilar badan sihhatini,
Sabruka yuvras uz-zafaru[171]

Sabr archi kishiga ranj afzun aylar,
Oxir kishi folini humoyun aylar,
Sabring nechakim koʻngulni mahzun aylar,
Ham sabr seni zafargʻa maqrun aylar.
Salavut l-layli baho’un bin-nahori[172]

Koʻp qilma namoz amrida beparvoliq,
Rak’at bila qil oh xadangin yoliq,
Qilsang kecha sajdagʻa jabinfarsoliq,
Kunduzunga ul namoz erur zeboliq.
Saloh ul-badani fis-sukuti[173]

Daxr ichra sukut jomidin madhush oʻl,
Lab birla soʻzung yuziga burqa’poʻsh oʻl,
Demonki, soʻz ayturgʻa balogʻat koʻsh oʻl,
Nafsinggʻa saloh istar esang xomush oʻl.
Saloh ul-insoni fi hifz il-lisoni[174]

Oz nukta degil, tilar esang jongʻa saloh,
Tashvishli gʻaldt biymidin iymongʻa saloh,
Inson ani bilki, kom erur onga saloh,
Til hifzidadur zumrai insongʻa saloh.
Sohib ul-axyori ya’manu ul-ashrora[175]

Asli maqsud soridur yoʻl suhbat,
Farxunda kishiki topqay oʻshul suhbat,
Yaxshi kishilar birla tutar boʻl suhbat,
To bergay amon sharirdin ul suhbat.
Samt ul-johili sutruhu[176]

Johilki gʻarazdur ashhabu jarda anga,
Soʻz raxshi batidur tarab aylarda anga,
Ermas chun nutq nuktaparvarda anga,
Xomushlugʻi holigʻadur parda anga.
Sila rahmaka taksuru hashamaka[177]

Har necha qarobatdin alam koʻplugidur,
Suhbatlari anduhu sitam koʻplugidur,
Vuslatlari garchi elga gʻam koʻplugidur,
Qil vuslat alargʻakim hasham koʻplugidur.
Saloh ud-dinn fil-zaro’i va fasodhu fit-tama’i[178]

Dinknm, anga af’oli taba’din boʻldi,
Qalqon anga «azza man qana’»din boʻldi.
Andoqki saloh anga vara’din boʻldi,
Bilgilki, fasod anga tama’din boʻldi.
Zalla sa’yu man raja’a gʻayr ul-lohi[179]

Haqdin kishikim yoʻq orzuxohligʻi,
Bilgilki, gadolikdur aning shohligʻi,
Juz haqdin aningki boʻlsa ogohligʻi,
Ummidi erur gʻoyati gumrohligʻi.
Zamman al-lohu rizqa kulla ahadin[180]

Har kimki, yaqin anga muhaqqaq boʻldi,
Ollida maosh ishida ravnaq boʻldi,
Qilmoq tama’ elga sahvi mutlaq boʻldi,
El qismatining kafili chun haq boʻldi.
Zarb al-habibi avja’u[181]

Kim doʻst durur nozu naim angla ani,
Dushman esa niyroni jahim angla ani,
Tan xok esa xasmdin, salim angla ani,
Zarbeki habib urar, alim angla ani.
Ziyo ul-qalbi min akl il-haloli[182]

To ishq balosigʻa faqir oʻldi koʻngul,
Har koʻzi harimigʻa asir oʻldi koʻngul,
Hurmat aro tiyra masir oʻldi koʻngul,
Ma’quli haloldin munir oʻldi koʻngul,
Zarb ul-lisoni ashaddu-min ta’n is-sinoni[183]

Chun sinsa koʻngul zaxmi zabon ogʻrigʻidin-
Kim, ermas aning ogʻrigʻi jon ogʻrigʻidin,
Har neki sanga yetar lison ogʻrigʻidin,
Bilgilki, qatiqdurur sinon ogʻrigʻidin.
Zalla man rakana ilal-ashrari[184]

Mayl ayla hamisha mehribonlar sori,
Yaxshilaru turfa kordonlar sori,
Dol oʻldi yamon kishiga qonlar sori,
Ozdi kishikim, bordi yamonlar sori.
Zalla man bo’ ad-dina bid-dunyo[185]

Dunyo sorikim mayl oʻqin otti, axiy,
Aning vahligʻa belicha botti, axiy,
Gumroh ulus ichra oʻzin qotti, axiy,
Dunyogʻa birovki dunyoni sotti, axiy.
Zoqa sadruhu man zoqa yaduxu[186]

Ulkim qoʻlida durri laoli boʻlgʻay,
Gʻamning anga qayda ehtimoli boʻlgʻay,
Muflis boʻlmoq tarab zavoli boʻlgʻay,
Gʻamgindurur ulki, ilgi xoli boʻlgʻay.
Zoqat id-dunyo alal-mutanoqizina[187]

Xayleki mavaddat oshkor ayladilar,
Avqot xazonini bahor ayladilar,
Jam’iki muxosamat shior ayladilar,
Keng dahr oʻziga tangu tor ayladilar.
Toba vaqtu man vasaqa bil-lohi[188]

Ulkim, tunu kun koʻngli murodi haqdur,
Har gʻussada oromi fuodi haqdur,
Yuz har sorikim, ketursa hodi haqdur,
Xush vaqti aningki, e’timodi haqdur.
Tubo liman roʻziqa bil-ofiyyati[189]

Dardigʻa aningki haq davo qildi nasib,
Maqsudini aylamak ravo qildi nasib,
Ul kimsaga oyini xudo qildi nasib—
Kim, ofiyat ishin ango qildi nasib.
Tul ul-umri minat-to’ati min xali’ il-anbiyoi[190]

Toat sori qil tilingni joriy oxir-
Kim, andin erur el e’tibori oxir,
Toatda uzun umr shumori oxir,
Topqongʻa bil anbiyo shiori oxir.
Tola umru man qasara ta’abahu[191]

Xush vaqti fano bazmi sori borgʻonning,
Yoʻldin oʻzluk qaydini qaytargʻonning,
Qisqordi hayoti gʻam ichin yorgʻonning,
Umri uzun oʻldi ranji qisqorgʻonning.
Talab ul-adabi avlo min talab iz-zahabi[192]

Haq yoʻlida nafsingʻa taabdur yaxshi,
Nekim sanga amri etti, talabdur yaxshi,
Dema tarab aylarda zanabdur yaxshi-
Kim, andin el istarga adabdur yaxshi.
Tir ma’ al-ashkoli[193]

Nojins ila lutfu inbisot oz -ayla,
Hampeshani hamnishinu hamroz ayla,
Hammashrab ila nishot ogʻoz ayla,
Hamjins bila hamisha parvoz ayla.
Tola umru man qasara raja’uhu[194]

Dunyo sori bormavu boʻl ondin navmid,
Boʻlgʻil yoʻqsa aziz jondin navmid,
Har kimsaki ul boʻldi jahondin navmid,
Ul boʻlmadi umri jovidondin navmid.
To’at ul-aduvvi halakun[195]

Tut haq tarafi kasbi sanoat qilmoq,
Haqdin neki yuzlansa, qanoat qilmoq,
Jon topmoq erur doʻstgʻa toat qilmoq,
Dushmangʻa oʻlumdurur itoat qilmoq.
To’at ul-lohi gʻanimatun[196]

Shayton yoʻlidin ayla hazimat zinhor,
Qilgʻil rahmon sori azimat zinhor,
Toat bila ber oʻzungga qiymat zinhor,
Haq toatini angla gʻanimat zinhor.
Zulm ul-mar’i yazru’uhu[197]

Davron kishiga zulm fuzun aylamagay,
To oni taabgʻa rahnamun aylamagay,
El zulm ila xalqii zabun aylamagay-
Kim zulmu-oʻq oni sarnigun aylamagay.
Zalomat ul-mazlumi lo tuzi’u[198]

Zolimki, tilar aylasa olam zoye’,
Mazlumni bedodi etar kam zoye’,
Mazlumni garchi aylagay gʻam zoye’,
Ul ranjki chekti boʻlmagʻay ham zoye’.
Zulm uz-zolimi yauduhu ilal-haloki[199]

Zolimki, erur zulmu jafo hosil anga,
Zulm etgali-oʻq xotir oʻlur moyil anga,
Boʻlmoq xush emas qilgʻonidin xushdil anga,
Oʻz zulmidin-oʻq oʻlgʻusidur qoyil anga.
Zama’ ul-moli ashaddu min zama’ il-mo’[200]

Dunyo sori hirs har yamondin ortuq,
Tark etmak ani kavnu makondnn ortuq,
Suvsizgʻa suv shavqi boʻlsa jondin ortuq
Bil, siflagʻa mol shavqi ondin ortuq.
Zillu umr iz-zolimi qasirun[201]

Zolimki, shior etti jafo poyasini,
Oʻz voyasin istab oldi el voyasini,
Qaydin topqay hayot sarmoyasini,
Haq ayladi qisqa umrin soyasini.
Zill ul-karimi vasi’un[202]

Mukrim ishini koʻrki, bade’ oʻldi base,
Bogʻida xarif anga rabe’ oʻldi base,
Chun guli murod anga rafe’ oʻldi base,
Ul naxlgʻa ham soya vase’ oʻldi base.
Zill ul-a’viji a’vaju[203]

Kim egri esa, tuzluk emas poyasi ham,
Bor oʻzidek egri sudu sarmoyasi ham,
Tuzluk ermas shifosiyu voyasi ham-
Kim, egri kishining egridur soyasi ham.
Ish qani’an takun malikan[204]

Qilsang tama’ eldin hadafi xuzlon boʻl,
Sargashtau xoru besaru somon boʻl,
Tarki tama’ ayla, hokimi davron boʻl,
Ya’niki, qanoat aylavu sulton boʻl.
Uluvv il-himmati minal-iymoni[205]

Gar boʻlsa asosi qasri davlat oliy,
Iymongʻa boʻlur ravoni hashmat oliy,
Himmat topar iymon bila rutbat oliy,
Iymondin erur gar oʻlsa himmat oliy.
Ayb ul-kalomi taviyluhu[206]

Bermas tatvil chun suxandon soʻzga,
Qil muxtasar ulcha boʻlgʻay imkon soʻzga,
Koʻp ayb topar kimsa farovon soʻzga,
Chun chekti uzoqqa, yetti nuqson soʻzga.
Oqibat uz-zolimi vahimatun[207]

Odil koʻziga bu ka’ba, ul dayr oʻlmas,
Zolimda jafo qilurda el gʻayr oʻlmas,
Odilgʻa bajuz xayr sori sayr oʻlmas,
Zolim kishining oqibati xayr oʻlmas.
Aduvvun oqilun xayrun min sadiqin johilin[208]

Har kimki, xirad yoʻli sori moyil esa,
Bu doʻst anga har nechakim qoyil esa,
Bir doʻstdin ortuqdur agar johil esa,
Andoq dushmanki, ziyraku oqil esa.
Usr ul-amri muqaddamat ul-yusri[209]

Mushkillik ilaki ish adosi keldi,
Soʻngra anga «al-aysh» nidosi keldi,
Ish sa’bki, odami balosi keldi,
Osonligʻu ayshi ibtidosi keldi.
Alayka bil-hifzi dun al-jam’i minal-kutubi[210]

Donish tilayu har sori gar ketgaysen,
Hifz aylamasang varaq yigʻib netgaysen,
Sa’y aylaki, hifzi ganjigʻa yetgaysen,
Yoʻq ulki, kutub sa’y ila jam’ etgaysen.
Uqubat uz-zolimi sur’at ul-mavti[211]

Kim ila boʻlsa tiyra avqotligʻi
Bor lozimi umr tulining yotligʻi,
Bot boʻlgʻay ajal bisotigʻa motligʻi,
Zolimgʻa uqubatdur oʻlum botligʻi.
Aqiybu kulli yavmin laylatun[212]

Kofur qoshida mushk soro ermish,
Gul janbida sunbul oshkoro ermish,
Har yuz bila bir zulfi sumanso ermish,
Har kun soʻngida bir kecha paydo ermish.
Gʻanima man salama[213]

Gardunki erur tigʻzani johildek,
Har kun anga uzundurur bir yildek,
Tongdin oqshomgʻa qon toʻkar qotildek,
Solimligʻin andin el gʻanimat bildik.
Ala qadr il-muttaqina va ala qadr il-mutavakkalina[214]

Ne boʻlgʻusidur ahli tajohul qadri,
YoYe zumrai a’vonu takosul qadri,
Yoʻq dayrda arbobi tagʻoful qadri,
Behad boʻlur ashobi tavakkul qadri.
Gʻamrat ul-mavti ahvanu min majolisati man lo yahvohu qalbuka[215]

Gar koʻrsa oʻlum gʻamin nihoniy koʻnglung,
Ul ranjda qolsa jovidoniy koʻnglung,
Ul kimsacha ermas oʻlsa foniy koʻnglung-
Kim, suhbat aro istamas oni koʻnglung.
Gʻulomun oqilun xayrun min shayxin johilin[216]

Gar kimsada zohir oʻlsa tamkini xirad,
Andin bilgilki topti tazyini xirad,
Andoq qarikim yoʻq anda oyini xirad,
Ul yosh ortuqki, topti talqini xirad.
Gʻoba xattuhu man gʻoba nafsahu[217]

Ey hajr, meni sen ayla jondin gʻoyib,
Lekin qilma ul ostondin gʻoyib,
Har kimsaki, boʻldi bir makondin gʻoyib,
Ham boʻldi aning bahrasi ondin gʻoyib.
Gʻadruka man dallaka alal-uso’ati[218]

Gʻaddorki qismingni malolat qildi,
Gʻam kishvaridin sanga risolat qildi,
Uz jonini qadringgʻa havolat qildi-
Kim, seni yamonliqqa dalolat qildi.
Gʻashshaka manis-xataka bil-botili[219]

Shukr aylaki, haq ahli yaqin qildi seni,
Gar sabru tahammulgʻa qarin qildi seni,
Uzr etti sanga dogʻi hazin qildi seni,
Botil bila ulki hashmgin qildi seni.
Gʻazabuka anil-haqqi muqbihatun[220]

Doim tilagan ayshu tarab noxushtur,
Noʻsh aylamagan ranju taab noxushtur,
Yolgʻongʻa kishi qilsa gʻazab noxushtur,
Chindin gʻazab etmaging ajab noxushtur.
Gʻanimat ul-moʻ’min vajdon ul-hikmati[221]

Moʻ’min bori eldin oʻzini kam bilsa, kerak,
Haqdin ne anga kelsa, karam bilsa kerak,
Behikmatligʻini dardu gʻam bilsa kerak,
Hikmat toparini mugʻtanam bilsa kerak.
Foza man zafara bid-dini[222]

Bor ahli jahongʻa shohu sarvar boʻlgʻon,
Din ma’rakasida gurdu safdar boʻlgʻon,
Firuz emas boshida afsar boʻlgʻon,
Firuzdurur dingʻa muzaffar boʻlgʻon.
Faho ul-mar’i bifazligʻi avlo min faxrihi biaslihi[223]

Har kimki, xaloyiq ichra dono koʻrunur,
Oyini xirad aro tavono koʻrunur,
Faxr asl bila ajab tamanno koʻrunur,
Faxr aylasa fazl birla avlo koʻrunur.
Falajuka ala xasmika fil-ihtimoli[224]

Har kom sanga yetsa taammuldin bil,
Nokomliq ursa, yuz tagʻofuldin bil,
Maqsudgʻa yetmaging tavakkuldin bil,
Xasminggʻa zafar hilmu, tahammuldin bil.
Fitnat ul-mar’i yadullu ala aslihi[225]

Nodonligʻ arur elda malolatgʻa dalil,
Dono ulus ollida xijolatgʻa dalil,
Beasl ishi-boʻlmadi adolatqa dalil,
Donoligʻ erur elda asolatgʻa dalil.
Foza man salama min sharri nafsihi[226]

Nodongʻa erur hamisha olim firuz,
Odil kishiga boʻlmadi zolim firuz,
Bordur der esang xalq arokim firuz-
Kim, nafs sharridin oʻldi solim firuz.
Far’ ush-shay’i yuxbiru an aslihi[227]

Yoʻq lazzati sabrdek mukaddar nimaning,
Oʻz xurdigʻadur zavqi muqarrar nimaning,
Beaslgʻa yoʻq fahmi muyassar nimaning,
Far’i berur asldin xabar har nimaning.
Fikak ul-mar’i fis-sidqi[228]

Olam eligʻa hayot erur tuzlukdin,
Yetmak gʻarazigʻa bot erur tuzlukdin,
Norostqa koʻp uyot- erur tuzlukdin,
Lek er kishiga najot erur tuzlukdin.
Fi kulli qalbin shugʻlun[229]

Aning qaro qoshu koʻzga mashgʻulligi,
Munung dogʻi pok soʻzga mashgʻulligʻi,
Birning toʻqumogʻda boʻzga mashgʻulligʻi,
Har qaysi koʻngulning oʻzga mashgʻulligʻi.
Hasadat ne’matu man kafaraho[230]

Dono kishi shukri ne’mat aytur jondin-
Kim, ne’mati ortuqroq oʻlur yazdondin,
Doim bu sifat amr kelur yod ondin-
Kim, ne’matini fosid etar kufrondin.
Qavl ul-mar’i yuxbiru ammo fi qalbihi[231]

Soʻz zohir etar zamir ishi koʻpragidin,
Til muxbir erur koʻngul nihon emgagidin.
Fahm ayla kishi holini soʻz demagidin-
Kim, berdi xabar hadisi koʻnglidagidin.
Quvvat ul-qalbi mini sihhat il-iymoni[232]

Iymon topqon kishiga haq rahmatidin,
Gʻam yoʻq shayton vasvasau zahmatidin,
Iymongʻa mador oʻldi koʻngul quvvatidin,
Koʻngul aro quvvat oʻldi din sihhatidin.
Qaddir fil-amali tanajja min az-zalali[233]

Ulkim, ishi bevaqtu mahal boʻlmagʻusi,
Har ishtaki, sa’iy etsa halal boʻlmagʻusi,
Qonun bila kimgakim, amal boʻlmagʻusi,
Ul qilmogʻi juz ranju zalal boʻlmagʻusi.
Qarin ul-mar’i dalilu dinihi[234]

Haq kimgaki roʻziy etti din davlatini,
Shak yoʻqki, qilur ikki jahon ishratini,
Hamsuhbat ila topar chu din quvvatini,
Dinigʻa dalil angla ham sihhatini.
Qurb ul-ashrori mudirratun[235]

Bordur yamon elga hamnishinligʻda zarar,
Xurramliq-aro ranju xazinligʻda zarar,
Kasb etma sharr ahlidin qarinligʻda zarar-
Kim, keldi yamonlargʻa yaqinlngʻda zarar.
Qasvat ul-qalbi minash-shaba’i[236]

Koʻp toʻ’ma yer el arosidin ixroj oʻl,
Savm ahli aro bosh qoʻyu sohib toj oʻl,
Kim qalbi daqiq erur, anga muhtoj oʻl,
Toʻqluq chu koʻngulni qatiq aylar, och oʻl.
Qadr ul-mar’i moyu himmuhu[237]

El poyasin anglay desang asrorini bil,
Koʻnglidagi muddaosin izhorini bil,
Qalbigʻa koʻra tashi namudorini bil,
Matlubigʻa boqu kimsa miqdorini bil.
Kalomullohi davo’ ul-qulubi[238]

Olam eli ichra gar gado, gar shoh erur,
Ne dardki, ul koʻngli aro hamroh erur,
Qur’onni tilovat etsun ar ogoh erur,
El koʻngliga chun davo Kalomulloh erur.
Kufron un-ne’mati maziluho[239]

Har, shukrki, gar shahu, gar soyil etar,
Oʻz ne’matin, ortmoq sori moyil etar,
Ne’mat shukriga kim tilini qoyil etar,
Ortar kufroni, lek ani zoyil etar.
Kafo bish-shaybi do’un[240]

Yosh ulgʻaysa toqi muqarnasdur dard,
Balqim mamlu sipehri atlasdur dard,
Qari kishiga balki kam emasdur dard,
Yuz sihhati boʻlsa, qariliq basdur dard.
Kafo lil-hasudi min hasudihi[241]

Har kimki hasud erur sazodur hasadi
Haqdin boʻlgʻon yamon qazodur hasadi,
Oʻz jonigʻa yetguncha balodur hasadi,
Balkim, anga dardi bedavodur hasadi.
Kamol ul-ilmi fil-hilmi[242]

Olimii, pisandadur xisoli bilgil,
Hilmin tan aro ruh misoli bilgil,
Komilda kerak hilm xayoli bilgil-
Kim, hilmdadur ilm kamoli bilgil.
Kamol ul-jud il-e’tizoru minhu[243]

Yoʻq fe’l kishiga yaxshiroq ehsondin,
Ofoq eliga judi bepoyondin,
Gar mujtanib oʻlsa davr aro nuqsondin,
Judigʻa kamoli uzr bilgil ondin.
Kafoka min uyyub, id-dunyo an loyabqo[244]

Bu dahr ajuzeki, vafosi yoʻq aning,
Bir fohishadekdurki, hayosi yoʻq aning,
Dema munikim, aybu xatosi yoʻq aning,
Aybi bas erur bukim, baqosi yoʻq aning.
Qafoka hamman ilmuka bil-mavti[245]

Ey ulki, emas maxzani olam sanga bas,
Bazl etgali bir xizona hardam sanga bas,
Yodinggʻa oʻlum kirmagi-motam ranga bas,
Oʻlmakni yaqin aylamaging gʻam sanga bas.
Layyin ul-kalomi qaydu qulubi[246]

Har kimki, chuchuk soʻz elga izhor aylar,
Har nechaki agʻyordurur, yor aylar,
Soʻz qattigʻi el koʻngliga ozor aylar,
Yumshogʻi koʻngullarni giriftor aylar.
Layyin qavlaka tahbub[247]

Xoʻb el bila suhbat tutubon xoʻb oʻlgʻil,
Yaxshini talab qilgʻilu matlub oʻlgʻil,
Shirin soʻz ila xalqqa margʻub oʻlgʻil,
Yumshoq de hadisingniyu mahbub oʻlgʻil.
Lays ash-shaybu minal-umri[248]

Qarigʻa bajuz dahr azobi ermas,
Bogʻida yigitlik obu tobi ermas,
Odamgʻa hayot juz shabobiy ermas,
Ya’ni, qariliq umr hisobi ermas.
Laysa li-sulton il-olimi zavolun[249]

Har kimdakim ilm qiylu qoli boʻlmas,
Ilm ahligʻa soʻz derga majoli boʻlmas,
Olim mulkining intiqoli boʻlmas,
Shah olim agar boʻlsa, zavoli boʻlmas.
Lays ash-shuhratu min ar-ru’unati[250]

Donogʻa takalluf toʻni kiymak qindur,
Har chini sori orazida bir chindur,
Shuhrat toʻni kiymaging ruunatdindur,
Kiy xirqai faqru. xotiringni tindur.
Likulli adovatin muslihatun illo adovat ilhusudi[251]

Isloh boʻlur juhud dushmanligʻigʻa,
Topmas chu gumon sud dushmanligʻigʻa,
Muslih tilagil rabud dushmanligʻigʻa,
Lek etma talab hasud dushmanligʻiga.
Man kasara kalomuhu kasara malomuhu[252]

Kim oz dedi nukta ayshu kom oʻldi anga,
Soʻz qoidasida intizom oʻldi anga,
Haddin oʻta har kimki kalom oʻldi anga,
Ul nav’ kalomdin malom oʻldi anga.
Mashrab ul-azbi muzdahimun[253]

Har kimgaki, achigʻ boʻldi soʻz ilqosi,
Bor suhbatidin xalqning istigʻnosi,
Har kimki, chuchuk nukta erur inshosi,
Qoshidadur, albatta, ulus gʻavgʻosi.
Man allat himmatuhu tola hamumuhu[254]

Har kimki aning himmati dunroq boʻldi,
Bilki, gʻamining naxli nigunroq boʻldi-
Kim, himmati rif’ati fuzunroq boʻldi,
Qaygʻularining tori uzunroq boʻldy.
Musohibat ul-ashrori rukub ul-bahri[255]

Har vajh ila notavongʻa hamsuhbatliq
Koʻp yaxshiki, qomrongʻa hamsuhbatliq,
Kishi xatari yamongʻa hamsuhbatliq,
Daryo safari hamongʻa hamsuhbatliq.
Mo nadama man sakata[256]

Har kimsaki, nuktasi farovon boʻlmas,
Til ranjiga qolmogʻligʻi imkon boʻlmas,
Koʻp soʻzlaguchigʻa gʻayri nuqson boʻlmas,
Har kimki xamush boʻldi, pushaymon boʻlmas.
Majlis ul-ilmi ravzat ul-jannati[257]

Kim olim esa, nuqtada barhaq de oni,
Gar bazm tuzar, bihishti mutlaq de oni,
Har kimsaki, yoʻq ilm anga ahmaq de oni,
Majlisdaki ilm boʻlsa uchmaq de oni.
Majlis ul-kiromi husun ul-kalomi[258]

Yaxshi el ila erur madory hikmat,
Har soʻzlari duri shohvori hikmat,
Qil bazmlarida ixtiyori hikmat,
Majlislari chun erur hisori hikmat.
Manqabat ul-mar’i taxta lisonihi[259]

Har kimsaki, olligʻa yozildi hunari,
Soʻz pardasi ustida yopildi hunari,
Chu nuktada dedi elga yoyildi hunari,
Nevchunkim til ostida keldi hunari.
Nur ul-moʻ’mini min qiyom il-layli[260]

Har kimsaki, matlubi koʻngul sogʻligʻidur,
Tun ehyosi iloj qilmogʻligʻidur,
El sham’i zamiriki vafo bogʻligʻidur,
Ravshanligʻi tiyra tunning uygʻogʻligʻidur.
Nisyon ul-mavti sado’ ul-qalbi[261]

Har kimki, maqomi umr avrangi emish,
Gʻaflat mayining xamisha diltangi emish,
Yod etmak oʻlum yorugʻluq ohangi emish,
Oʻlmakni unutmogʻing koʻngul zangi emish.
Navvir qabraka bis-saloti fiz-zilami[262]

Uyqu necha ishratu sururung birla,
Koʻzung qaro aylamak gʻururung birla,
Tiyra kecha toat et huzurung birla,
Qabring uyini yorut bu nurung birla.
Na’iyta ila nafsika xina shabobi ra’sika[263]

Necha oʻchashib bu nafsi xud koma sanga,
Noma qaro boʻlgʻay uylakim xoma sanga,
Chun boshing oqormoq boʻldi hangoma sanga,
Oq xat bila oʻlmakdin erur noma sanga.
Num ominan takun fi mahd il-faroshi[264]

Necha yummay koʻzungni har zevar aro,
Gʻaflat bila kirmak necha bahru bar aro,
Emin uyubon bu olami pur sharar aro,
Qil xobgahingni yaxshiroq bistar aro.
Nayl ul-manyi fil-ino[265]

Gʻamdin durur oʻzni shod topmoq bilgil,
Betoʻshaliq ichra zod topmoq bilgil,
Mehnat arodur kushod topmoq bilgil,
Ranj ichradurur murod topmoq bilgil.
Nor ul-firqati aharru min nori jahannama[266]

Hijron aro bir rafiqi mahram oʻtidin,
Kim kuysa tomugʻni oʻrtagay gʻam oʻtidin,
Furqatki koʻngulni kuydurur ham oʻtidin,
Bilgil ani tezrak jahannam oʻtidin.
Nuru shaybika lo tazlimuhu bil-mavsiyyati[267]

Keldi qariliq nuri xato aylamagil,
Juz uzr yoʻligʻa iltijo aylamagil,
Nurini aning zulmat aro aylamagil,
Isyon bila ya’niki qaro aylamagil.
Nazrat ul-vajhi fis-sidqi[268]

Har kimgaki egrilikta ovoza durur,
Tuz jodda ichra yoʻlidin oza durur,
Tuzlukta tarab behadu andoza durur,
Kim rostdurur, yuzi aning toza durur.
Vaz’ ul-ehsoni fi gʻayri mavzi’ihi zulmun[269]

Yaxshiliq erur yamongʻa mahkam bedod,
Voqif boʻlu zohir etma har dam bedod,
Ehson erur andinqi, kerak kam bedod,
Oʻz yerida qilmogʻonduru ham bedod.
Vazru sadaqat il-mannoni aksaru min ajrihi[270]

Kim sadqa berur agarchi Afridundur,
Gar minnat etar bu fe’l ila mat’undur,
Minnat bila ulki sadqa aylar dundur-
Kim, jurmi aning savobidin afzundur.
Viloyat ul-ahmaqi sari’ uz-zavoli[271]

Har kimga xirad tariqining nisbati bor,
Davlatqa agar yetsa aning muddati bor,
Ahmaqqa chu yetsa saltanat shan’atn bor,
Sultonligʻining zavoligʻa sur’ati bor.
Vaylun liman so’a xulqahu va qabaha xalqahu[272]

Xushxoʻyliq ilaki, sarnavisht oʻldi anga,
Doʻzax soʻzi lutfidin bihisht oʻldi anga,
Voy ul kishigakim, xulqi zisht oʻldi anga,
Bu xulqi bila yamon sirisht oʻldi anga.
Vahdat ul-mar’i xayrun min jalis is-su’i[273]

Bekasligu dard koʻyida gard oʻlmoq,
Xushroqki, yamon bila hamovard oʻlmoq,
Yolgʻiz boʻl, topma ranjparvard oʻlmoq,
Xushroq chu yamon rafiqdin fard oʻlmoq.
Va asoka man tagʻofala anka[274]

Nafsing nechakim ishta tajohul qildi,
Davronda tashadduddek tasalsul qildi,
Bor oʻldi sanga ulki, tahammul qildi,
Qoʻrguzdi muvosovu tagʻoful qildi.
Voloka man lam yu’oduka[275]

Davr ahligʻa lutfi jonfizo koʻrguzgil,
El qilsa yamon, yaxshi jazo koʻrguzgil,
Yoʻq, yoringa sidq ila safo koʻrguzgil-
Kim, qilmasa xasmliq vafo koʻrguzgil.
Vaylun liman vatar al-ahzonu[276]

Dahr uyida ulki ranjparvard oʻlgʻay,
Koʻp yaxshiki bedardgʻa hamdard oʻlgʻay,
Jon gulshanida chu yaxshi el vard oʻlgʻay,
Voy angaki, yaxshilardin ul fard oʻlgʻay.
Vaylum dil-hasudiman hasadahu[277]

Har kimki, hasad xislatidur, voy anga,
Iqbol ila farq oʻlsa falaksoy anga,
Hech ofatdin boʻlmasa parvoy anga,
Ham oʻz hasadi ofatidin voy anga.
Vallo’ ut-tifli marzuqun[278]

Har kimgaki, tifl oʻlsa erur koʻzi ochuq,
Shugʻli bila xotiri gʻamanduzi ochuq,
Boʻlmoq ne ajab bazmi dilafruzi ochuq,
Kim tifli bor ersa yo anga roʻzi ochuq.
Humum ul-mar’i biqadri himmatihi[279]

Himmat eli koʻzda qurutub namlarini,
Necha qilur oshom falak samlarini,
Har kimki urar himmat ila damlarini,
Himmatlarining xuridadur gʻamlarini.
Hamm as-sa’idu oxiratahu va hamm ash-shaqnyyu dunyohu[280]

Uqbo gʻami ul yer ani dono bil,
Yegonni jahonning gʻamini dono bil,
Kim boʻlsa said aning gʻamin uqbo bil,
Boʻlgʻongʻa shaqi gʻamin bozayi dunyo bil.
Halok ul-mar’i fil-usbi[281]

Kasb ayla nishot mehnatoyinlik aro-
Kim, ishrat umidi keldi gʻamginlik aro,
Koʻrma aroda oʻzingni miskinlik aro-
Kim, boʻldi, kishi haloki xudbinlik aro.
Hurubuka min nafsiki anfa’u min harubika minal-asadi[282]

Kim kinavar oʻlsa, ista ondin qochmoq,
Nevchunki, zarurdur yamondin qochmoq,
Er oʻgʻligʻa nafsi kinarondin qochmoq,
Naf’durkim, sheri jayondin qochmoq.
Hommat ul-mar’i himmatuhu[283]

Har kimsaki iqbol aning yovaridur,
Har yonki yuz ursa, himmati rahbaridur,
Himmat duri faxr tojining gavharidur,
Chun himmati odam oʻgʻlining sarvaridur.
Halak al-harisu va huva lo ya’lamu[284]

Hirs ahligʻa gʻayri nesh sonchilmas hech,
Bagʻridin aning bu nesh ayrilmas hech,
Bu mahlaka ichra fikrini qilmas hech,
Hirs ani halok etti, ul bilmas hech.
Himmat ul-mar’i qiymatuhu[285]

Himmat elining garchi xulq kisvati bor,
Charx atlasidin vale biyik rif’ati bor,
Beqiymat erur ulki biyik himmati bor,
Garchi necha kam himmati bor qiymati bor.
Hota mo indaka ta’rifu bihi[286]

Ham lofu gazof daftarin kuydurgil,
Ham xomani insof xatigʻa surgil,
Har neki sanga bilikdur kelturgil,
Holingni ham andin el aro bildurgil.
Lo dina liman lo iymonata lahu[287]

Kim olam aro uyoti yoʻqtur aning,
Din nuktasida fatonati yoʻqtur aning,
Dindor ulkim, hiyonati yoʻqtur aning,
Yoʻq din angakim, amonati yoʻqtur aning.
Lo dina liman lo muruvvata lahu[288]

Xar kimsaki, din ichinda quvvat yoʻq anga,
Jazm aylaki, oyini futuvvat yoʻq anga
Din ahli bila rasmi uxuvvat yoʻq anga,
Ul kimsada yoʻq dinki, muruvvat yoʻq anga.
Lo faqra lil-oqili[289]

Har kimsaki aql koʻnglidin zoyildur,
Qorun esa, oqil qoshida soyildur,
Yuz ganj kishiga aqldin hosildur,
Yoʻqtur anga faqru foqakim oqildur.
Lo rohata lil-hasudi[290]

Olam elida birov saodatsiz oʻlur-
Kim, faqr yoʻlida istitoatsiz oʻlur,
Izzat topmaskim qanoatsiz oʻlur,
Har kimsa hasud boʻlsa, rohatsiz oʻlur.
Lo gʻamma lil-qoni’i[291]

Qone’gʻa maxzani saodat kam yoʻq,
Juz zumrai e’zozu sharaf hamdam yoʻq,
Xursandliq oyini kibi olam yoʻq,
Har kimsadakim boʻlsa qanoat, gʻam yoʻq.
Lo hurmata lil-fosiqi[292]

Fisq ahligʻa boʻlmas kishi qilmoq hurmat-
Kim, ermas aning holigʻa ravnaq hurmat,
Fosiqqa nasib etmadi chun haq hurmat,
Xushroqtur ani tutmasa mutlaq hurmat.
Lo qazafa lil-fohishi[293]

Har kim soʻzi fahsh-aql anga rom oʻlmas,
Bu nav’ neku kishi saranjom oʻlmas,
Dashnomdin oʻzga aqlgʻa kom oʻlmas,
Bu turfakim, dashnom anga dashnom oʻlmas.
Ya’tika mo qadara laka[294]

Qismatda nasib xayr yo sharr boʻlmish,
Sa’y etmayin ul sanga muyassar boʻlmish,
Topmas tagʻayyur ulcha mukaddar boʻlmish,
Yetgay sanga harneki, muqarrar boʻlmish.
Yazid us-sadaqatu fil-umri[295]

Har sadqaki, toleingni maymun aylar,
Qatrangni havosi durri maknun aylar,
Jisming uyiga hayot maqrun aylar,
Ya’niki, baqou umr afzun aylar.
Ya’man ul-xoyifu izo vasala ila mo xofaxu[296]

Xoifgʻaki xavf yuz ziyondin erdi,
Bal ham anga xonumondin erdi,
Emin boʻlur ar xavf anga jondin erdi,
Chun yetti angaki xavfi ondin erdi.
Yusir ul-amr us-saburu ila murodihi[297]

Har kimki falak zulmu inodigʻa yetar,
Sabr aylagan oxir e’tiqodigʻa yetar,
Chun boʻldi sabur tengri dodigʻa yetar,
Sobir kishi oqibat murodigʻa yetar.
Yablugʻ ul-mar’u bis-sidqi manozil al-kibori[298]

Norostki qoldi xoru zor el yerga,
Oʻlturdi laimu xoksor el yerga,
Desang netay ahli e’tibor el yerga,
Sidq aylaki, yetgaysen kanor el yerga.
Yasud ul-mar’u qavmuhu bil-insoni alayim[299]

Kim elga jafo chohin tomugʻ zayli qilur,
Kavsar suyin oʻziga oʻlum sayli qilur,
Oʻz xayligʻa kimki yaxshiliq mayli qilur,
Ehson ani bilki, qavm sarxayli qilur.
Ya’s ul-qalbi rohat un-nafsi[300]

Istar esang osudliq ish tajrid et,
Faqr ichra oʻzungni moyili tafrid et.
Koʻnglungni zamon bahrasidin navmid et,
Nafsinggʻa bu ishni rohibi jovid et.
Yas’ad ur-rajulu bimusohabat is-sa’idi[301]

Ubbod aro boʻlgʻon moyil ibodatgʻa yetar,
Boʻlgʻon kishi mustaid ifodatgʻa yetar,
Xush odat-el ichra yaxshi odatgʻa yetar,
Kim, kimsa sa’iddin saodatgʻa yetar.

↑ a.: Inson boshidan biror bir on oʻtganligi, eslashga loyiq biror narsa sodir boʻlmagan boʻlsin (Qur’oni majid, Sura, Al-insoni, 1-oyat).

↑ a.: oʻtdimi (berdimi?)?

↑ a.: Oʻtmadimi (bermadimi?)?

↑ a.:Men olam markaziman (shahrimdan) va uning eshigi mening ustimda.

↑ a.: Ollohning kuniga qasam.

↑ a.: Men sendaman, sen mendadursan.

↑ a.: Mamnun til va yolvorishlik bila degilkim, Ollohning duosi unga va sahobalariga boʻlgʻay, xususan, Siddiq (Abu Bakr) va Faruqqa (Umar) va Zun-nurayi (Usmon) va al-Murtazo (Ali)ga ham boʻlgan.

↑ a.: Olloh undan rozi boʻlsin va Olloh yuzini yorlaqasin.

↑ a.: Quyosh va tong nuri bilan qasamyod qilaman (Sura, Al-shams, 1-oyat).

↑ a.: Tun bilan uning zulmatida qasamyod qilaman (Sura, Al-layl, 1-oyat).

↑ a.: Bogʻlar ichidan daryolar oqib oʻtadi.

↑ a.: Mevalar yetiladi, xurmolar, anorlar oʻsadi.

↑ a.: Uning ayblarini Olloh yashirsin.

↑ a.: Odam bolalarini siyladik.

↑ a.: Biz insonni eng yaxshi tuzilish bilan yaratamiz.

↑ Iso paygʻambar – Diniy rivoyatlarga koʻra uning nafasi oʻlikni tiriltirar ekan. Laqabi Masih.

↑ Solih paygʻambar – Nuhning oʻgʻli Som farzandlaridan. Navoiy demakchiki, agar inson soʻz soʻzlamasa, Iso bilan uning oti va Solih bilan uning tuyasi orasida farq boʻlarmi edi?!

↑ a.: Insonlar aqllariga yarasha gapiradilar.

↑ a.: Martabalariga loyiq holda.

↑ a.: Shunga oʻxshash surani keltirishlari (ga).

↑ a.: U oʻz xohishi bilan gapirmayapti.

↑ a.: Unga ochilayotgan vaqt kelayapti.

↑ a.: Haqiqatan ham she’rda, hikmat bayonida sehr bor.

↑ a.: Olloh ulardan rozi boʻlsin!

↑ a.: va koʻz qorasi yashirin durdek.

↑ a.: Sochma durlar.

↑ a.: Keng bino.

↑ a.: Mohir qoʻmondon.

↑ «Fayz» – soʻzidan abjad hisobida «Nazm ul-javohir» yozilgan 880 – 1485 yil chiqadi.

↑ «Juzv», «daftar», «jung», «bahr» – soʻzlari zamirida Navoiy Husayn Boyqaroning «Risola»sini nazardi tutmoqda.

↑ Mazkur «Risola»ni yozgan shoh – Husayn Boyqarodir.

↑ a.: Men yerga xalifa qilib tayinlayman.

↑ a.: Bir soatlik adolat oltmish yillik ibodatdan yaxshidir.

↑ a.: Haqiqatda Olloh adolat va yaxshilik qilishni buyuradi.

↑ a.: Va faxsh, ifloslik va adolatsizlikni rad etadi.

↑ a.: Va Ollohning senga kuchli yordam berishi uchun.

↑ a.: Va ollohning azizlarga yordami surasi.

↑ a.: U yerdagi Salsabil atalmish chashmadan.

↑ a.: Aytildiki, ey yer-suvingni yutgil.

↑ Zahir – Zahir Farobiy, mashhur shoir (vaf. 598 – 1201 – 1202, Tabriz). Asli Faryobdan. Yoshligidan ilm-fan, she’r, adabiyot, hikmat, ilmi nujumni oʻrganishga kirishadi. Xuroson Mozandaron, Ozarbayjonga safar qiladi. Qasidalar devoni bor.

↑ Anvariy – Avhaduddin Ali ibn Muhammad (1105, Abivard 1187, Balx) mashhur fors shoiri. Tus madrasasida tahsil topgan. Ilmi nujum, hikmat, handasa, falsafa va tibbiyot ilmlarini puxta bilgan. Marv va Nishopurda istiqomat qilgan. Anvariyning hajviyalari gʻoyat oʻtkir. Shoirni qasidanavisliqning paygʻambari deb ta’riflaganlar. 15000 baytli devonida qasida, gʻazal, ruboiy va qit’alar mavjud.

↑ Vassof – Sharafuddin Abdulloh. Moʻgʻul sultonlaridan Gʻiyosiddin davrida yashagan olim, atoqli tarixnavis.

↑ Tabariy – Muhammad ibn Jorif, fors donishmand tarixchilaridan. U Abu Bakr Xorazmiyning xolavachchasi. «Tarixi Tabariy» iomi bilan mashhur asar muallifi.Navoiy bu shoir va muarrixlarga Husayn Boyqaroni oʻxshatmoqda.

↑ Asadulloh – Ollohning sheri: Hazrat Alining laqabi.

↑ «Nasr ul-laoliy» (sochma la’lu-marvarid, qimmatbaho toshlar). Hazrat Ali qalamiga mansub hikmatlar majmuasi.

↑ Kishining iymoni ahdiga vafo qilishidan bilinadi.

↑ Hazrat Aliga nisbat berilgan hadislarni Toshkent Davlat Sharqshunoslik instituti aspiranti Abulfaiz Saidasqarov tarjimasida izohlar avvalida keltiramiz va minnatdorchilik bildiramiz.

↑ Falokat yetkanda yordamga kelgan kishi – birodaring.

↑ Boylikning izhori – shukrdir.

↑ Bolalaringni tarbiya qil – ularga foyda keltirasan.

↑ Kishining odobi uning boyligidan yaxshidir.

↑ Burchni oʻtash – dindandir.

↑ Yomonga yaxshilik qilish bilan uni qaytargan boʻlasan.

↑ Bu zamonning odamlari ayb qidiruvchilardir.

↑ Ruhning rohati ma’yuslikdadir.

↑ Muruvvat qiyinchiliklarni toʻsadi.

↑ Ota-onaga mehribonlik – merosdir.

↑ Oʻzingga sabrdan keyin zafar kelishini bildirib qoʻy.

↑ Umrning barakasi chiroyli amallardadir.

↑ Mol-dunyo barakasi zakotni ado etishda.

↑ Bu dunyoni oxirat uchun sotib yubor, foyda koʻrasan.

↑ Kishining Ollohdan qoʻrqib yigʻlashi koʻzni ravshan qiladi.

↑ Kishining qorni – dushmanidir.

↑ Shanba va payshanba tonglari barakadir.

↑ Insonga balo tildan kelur.

↑ Ezgulik qil, ammo uni minnat qilish bilan yoʻq qilma.

↑ Kishining muloyimligi [ehsondan soʻng] ikkinchi sovgʻadir.

↑ Ollohga tavakkal qil – shuning oʻzi kifoya.

↑ Baloning kechikishi – iqboldir.

↑ Umring avvalida oʻtgan ishlar xatosini umring oxirida toʻgʻrila.

↑ Kishining nomozda erinchoqlik qilishi – iymonining zaifligidandir.

↑ Yaxshilik bashoratini ber – uni hadya etganday boʻlasan.

↑ Makruh ishni rad etishda gʻofillik qilsang, u koʻpayib boraveradi.

↑ Qoʻllarning taom bilan mehribonlik qilishi baraka keltiradi.

↑ Gunohlarni tark etishga gʻayrat qil.

↑ Kishining kamtarinligi unga hurmat keltiradi.

↑ Uch narsa halokatga olib keladi: baxillik, xudbinlik va takabburlik.

↑ Uch narsa iymondandir: hayo, vafo va sahiylik.

↑ Ulamolar oʻlimi dinga rahnadir.

↑ Hirs yetkazgan rahnani faqat tuproq toʻldiradi.

↑ Hukmronlik adolat bilan mustahkam boʻladi.

↑ Oxirat savobi dunyo rohatidan yaxshidir.

↑ Ehson qilsang, uni xokisorlik bilan yana takror et.

↑ Tan ovqat bilan, ruh esa kuy bilan tirikdir.

↑ Kishining beruvchiga rahmati uning ne’matlariga baraka beradi.

↑ Nimaiki topsang, sadaqa qil.

↑ Faqir uchun oz balo ham koʻpdir.

↑ Kishining husni – muloyimligidadir.

↑ Yomon doʻst – shaytondir.

↑ Botilning umri bir soat, haqiqatniki esa qiyomat soatigachadir.

↑ Kishining hamsuhbati uning oʻzi kabi boʻladi.

↑ Soʻzning yaxshisi – qisqadir.

↑ Yaxshi hamsuhbat – gʻanimatdir.

↑ Berishda koʻp ber, olayotganda oz bilan qanoatlan.

↑ Kambagʻallar bilan suhbatda boʻlish, shukrni koʻpaytiradi.

↑ Ulmaydigan narsa – ulugʻdir.

↑ Kishining yumshoq fe’lli boʻlishi uning madadkoridir.

↑ Kishilarning bezagi – odobdir.

↑ Kishining hayosi – uning pardasidir.

↑ Achchiq soʻzdan achchiq ovqat yaxshi.

↑ Kishining qiziqqonligi uni halokatga boshlaydi.

↑ Yomonga vafo – haromdir.

↑ Xulq chiroyliligi – gʻanimatdir.

↑ Hunar – kishining boyligidir.

↑ Xudodan qoʻrqsang bas, undan boshqasidan omon boʻlasan.

↑ Doʻstlarning yaxshilikka boshlagani – yaxshiroqdir.

↑ Nafsingga qarshi tur – dam olasan.

↑ Kishining doʻsti – uning diniga dalildir.

↑ Qalbning xoli boʻlishi – choʻntakning toʻla boʻlishidan yaxshidir!

↑ Doʻstning xolisligini uning va’dasiga amal qilishidan bil!

↑ Xotinning yaxshisi – suyumli va koʻp tugʻadiganidir.

↑ Molning Olloh yoʻlida sarf boʻlgani – yaxshirogʻidir.

↑ Qalbning shifosi – qazoga rozi boʻlish.

↑ Kishiga alam – hirsdan yetadi.

↑ Kishining ofati – hirsining injiqligidan deb bil.

↑ Kimsa senga jafo qilsa ham, undan uyalib murosa qil.

↑ Kishining soʻzi – aqliga dalolatdir.

↑ Kishining asl ekanligini fe’li namoyon qiladi.

↑ Doʻstlarni koʻrish, xursandchilikka xotima bermaydi.

↑ Nokaslarning davlati – kishilarning ofati.

↑ Kishini burchi – mahzun boʻlish.

↑ Shohlarning davlati adolat uzradir.

↑ Baxilning oltini foydasiz toshdan oʻzga narsa emas.

↑ Jahlga yoʻl berma – oqibatlari maqtaladi.

↑ Isyon qiluvchini oʻz isyoni halok qiladi.

↑ Gunohning bittasi ham koʻp, ibodatning mingtasi ham kamdir.

↑ Avliyolarni eslash – ilohiy rahmat yogʻdiradi.

↑ Kishining toʻgʻri yoʻldan ozishi – ta’madan.

↑ Podsholarning ovqati labni kuydiradi.

↑ Faqirlarning eng xori Olloh huzurida azizdir.

↑ Yoshlikni eslash – hasratdir.

↑ Tilning ravonligi – boylik egasidir.

↑ Oʻlimni eslash – qalb jilosidir.

↑ Sevimli kishini koʻrish – koʻzni ravshan qiladi.

↑ Otangga rioyat qil – bolangdan qaytadi.

↑ Yashashning goʻzalligi – osoyishtalikning mavjudligidadir.

↑ Ilmning darajasi – sifatidadir.

↑ Xotirjam boʻl – rizqingni oʻzi seni topib oladi.

↑ Oʻlimning xabarini tugʻilish beradi.

↑ Nafsga bezak berma – uni charchatasan.

↑ Nafsing gʻalaba qilsa, haq yoʻlini tut.

↑ Kishining mehribonligi aqliga dalolatdir.

↑ Kishilarning vazni – tarozilaridir.

↑ Kishini ziyorat qilish uning sahovatiga qarab boʻladi.

↑ Dunyo burchaklari motamlarga toʻladir.

↑ Doʻstlarni ziyorat qilish muhabbatni oshiradi.

↑ Zaiflarning holidan xabar olish – kamtarlikdandir.

↑ Botiniy husn zohiriy husndan yaxshiroqdir.

↑ Avom kishining zohidligi – gumrohlikdir.

↑ Badgumonlik – kibrdandir.

↑ Dunyo bilan faxrlanish – kibrdir.

↑ Yomon xulqdan xalos boʻlish qiyin.

↑ Kishining ruhiy olamini uning siyrati ochib beradi.

↑ Inson tiliga ehtiyot boʻlsa salomat boʻladi.

↑ Fiqh ulamolari – xalq sarvaridirlar.

↑ Qalban uygʻoq kishining mast boʻlishi – xulqlarning yomonidir.

↑ Notavonlarning kurashi shikoyat orqali boʻladi.

↑ Tavoze’li kishi – ulugʻ kishidir.

↑ Til sukuti – inson salomatligi.

↑ Ilmning zavoli – maqtanishdadir.

↑ Yomonga yaqin boʻlgan ish – yomon ishdir.

↑ Jannat talabida belingni mahkam bogʻla.

↑ Boyning baxilligi uning azobidir.

↑ Koʻp toatdan oz ma’rifat yaxshi.

↑ Qarilik oʻlim xabarini keltiradi.

↑ Jannatiy boʻlishni istasang Qur’on oʻqi.

↑ Ulfatchilik sharti – kulfat yoʻqligidir.

↑ Kishilarning yomonrogʻi – xalqdan oʻzini olib qochuvchisidir.

↑ Kishining toʻgʻri soʻzlilik fazilati uning najotkoridir.

↑ Badanning sihati – roʻzadan.

↑ Sabr gʻalaba keltiradi.

↑ Tunda oʻqilgan namoz kunduzga husn boʻladi.

↑ Tan sihatligi – sukutdan.

↑ Inson salomatligi – tilga ehtiyot boʻlishlikda.

↑ Yaxshi kishilar bilan hamsuhbat boʻlish – yomonlikdan asraydi.

↑ Nodonning sukuti – ayblariga pardadir.

↑ Mehribon boʻl – hurmatli boʻlasan.

↑ Dinning salomatligi – xudodan qoʻrqishda; fasodi esa – magirlikdir.

↑ Ollohdan oʻzga kishiga umid bogʻlagan kishi – gumrohdir.

↑ Olloh har bir narsaning rizqiga kafildir.

↑ Doʻst achitib gapiradi.

↑ Qalb nuri – halol taomdan paydo boʻladi.

↑ Til zarbasi – tish ogʻrigʻidan kuchliroq.

↑ Yomonga qayishgan kishi – zalolatdadir.

↑ Kimki dinni dunyoga alishtirgan boʻlsa, yoʻldan adashibdi.

↑ Qoʻli ochiq boʻlmagan kishining yuragi tor boʻladi.

↑ Dunyo – qalbi torlar uchungina tordir.

↑ Ollohga ishonganning vaqti chogʻ boʻladi.

↑ Ofiyat ila rizqlantirilgan kishi qanday yaxshi!

↑ Umr boʻyi ibodat – nabiylar shioridir.

↑ Gʻam azobi qisqarganning umri uzun boʻladi.

↑ Odob talabida boʻlish – dunyo talab etishdan avlodir.

↑ «Kabutar – kabutar bilan uchadi, gʻoz – gʻoz bilan».

↑ Qanoatli kishining umri uzun boʻladi.

↑ 159.Dushmanga itoat – oʻlimdir.

↑ Ollohga toat – gʻanimatdir.

↑ Kishi zulm qilsa, oʻzi xor boʻladi.

↑ Mazlumning ranj-uqubati zoye’ ketmaydi.

↑ Zolimning zulmi uni halokatga yoʻllaydi.

↑ Mol-dunyoga tashnalik – suvga tashnalikdan kuchliroqdir.

↑ Zolim umrining soyasi qisqa boʻladi.

↑ Saxiylikning soyasi keng boʻladi.

↑ Bukri kishining soyasi ham egridir.

↑ Qanoat bilan yashasang, shohlikka ham erishasan.

↑ Oliy himmatlik – iymondandir.

↑ Uzun gap – nuqsonli gapdir.

↑ Zolimning oxiri yaxshi boʻlmaydi.

↑ Aqlli dushman – ahmoq doʻstdan yaxshiroqdir.

↑ Ishning qiyini – osoniga eshik boʻladi.

↑ Kitoblarni yiqqandan koʻra, undagi narsalarni xotirangda saqlaganing yaxshiroq boʻladi.

↑ Zolimning uqubati – oʻlimining tezkorligidir.

↑ Har bir tundan soʻng albatta kun keladi.

↑ Sogʻliq – gʻanimatdir.

↑ Taqvodordan ham koʻra Ollohga tavakkal qiluvchilarning qadri koʻproqdir.

↑ Oʻlim gʻami – qalbing sevmagan kishi bilan hamsuhbat boʻlishdan yengilroqdir.

↑ Oqil goʻdak – nodon keksadan yaxshiroqdir.

↑ Yoʻlini yoʻqotgan, oʻzini ham yoʻqotibdi.

↑ Seni yomonlikka boshlagan kishi dushmaningdir.

↑ Kim seni botil ishga yoʻllagan boʻlsa, seni aldabdi.

↑ Toʻgʻri narsadan jahling chiqishi – qabihlikdan.

↑ Hikmatni his qila olish – moʻ’min uchun sovgʻadir.

↑ Din orqali qozonilgan gʻalaba – haqiqiy gʻalabadir.

↑ Kishining fazilati bilan faxrlanishi–asl ekanligi bilan faxrlanishidan avlodir.

↑ Dushmaning ustidan gʻalaba qozonishing oson narsa.

↑ Kimki aqlli boʻlsa – u asl kishidir.

↑ Kimki nafs yomonligidan omon qolgan boʻlsa, gʻalaba qilibdi.

↑ Narsaning bir kichik parchasi ham uning aslligidan dalolat berishi mumkin.

↑ Kishining erkin va ozod boʻlishi – toʻgʻri soʻzliligi sharofatidandir.

↑ Har bir qalbning oʻz tashvishi bor.

↑ Kimki ne’matga kufr keltirsa – fosid hukmidadir.

↑ Kishining gapi qalbidagini fosh etib qoʻyadi.

↑ Qalbning quvvati – iymon salomatligidandir.

↑ Amal – ibodat qilishni qadrla – shodlik, xushnudlik topasan.

↑ Kishining doʻsti – uning diniga dalildur.

↑ Yomonlarning yaqinida yurish ham zararlidir.

↑ Toshyurak boʻlish – «toʻqlik» oqibatidir.

↑ Kishining qadri, birov uni qadrlasa bilinadi.

↑ Ollohning kalomi – qalblarning shifosidir.

↑ Ne’matga kufr qilish – uni zoyil qiladi.

↑ Qarilikning oʻzi senga yetarli kasallikdir.

↑ Hasadgoʻyga uning hasadn [halok boʻlishi uchun] kifoyadir.

↑ Ilmning kamoli – muloyimlikdadir.

↑ Yaxshilik – uzrlik boʻlish bilan komil boʻladi.

↑ Dunyoning ayblari unda qolmaslik uchun senga yetarli boʻladi.

↑ Oʻlimni yodga olish gʻami senga yetarlidir.

↑ Yumshoq soʻz qalblarni mahbub qiladi.

↑ Soʻzingni yumshoq qil – sevimli boʻlib qolasan.

↑ Qarilik yillarini umr yillarim deb hisoblama.

↑ Ilmli shohga zavol yoʻqdir.

↑ Kibr bilan shuhrat topib boʻlmaydi.

↑ Hasad dushmanligidan boshqa hamma dushmanlikning iloji bor.

↑ Kimki koʻp soʻzlabdi – oʻziga malomatni orttiribdi.

↑ Tiniq buloq atrofida hamma odamlar toʻplanishadi.

↑ Himmat darajasi balandning qaygʻu torlari uzun boʻladi.

↑ Yomon bilan hamsuhbat boʻlish – dengiz safari kabi xatarlidir.

↑ Sukut saqlagan odam soʻng nadomat qilmaydi.

↑ Ilm majlisi – jannat bogʻiga oʻxshaydi.

↑ Joʻmardlik majlisi – soʻz qal’asidir.

↑ Kishining hunari tili ostida boʻladi.

↑ Tunni bedor oʻtkazish moʻ’min kishiga nur ato etadi.

↑ Oʻlimni unutish – qalbning zanglaganidan dalolatdir.

↑ Tungi namozlar bilan qabringni munavvar et.

↑ Sochingga tushgan oq senga oʻlimdan xabar beradi.

↑ Iymon keltirib uxla, uyqung yaxshi boʻladi.

↑ Maqsadga qiyinchilik orqali erishiladi.

↑ Firoq oʻti doʻzax oʻtidan kuchliroqdir.

↑ Badfe’llik ila keksalik nurini soʻndirma!

↑ Yuz sofligi – toʻgʻri soʻzlikdandir.

↑ Oʻz oʻrnida qilinmagan yaxshilik – zulm bilan barobardir.

↑ Minnat bilan qilingan sadaqaning gunohi savobidan koʻproq boʻladi.

↑ Ahmoq yurt boshqarsa, zavolning kelishi tezlashadi.

↑ Hulqi yomon va xalqiga «huradigan» kishining holiga voy!

↑ Yomon bilan hamsuhbat boʻlgandan yolgʻizlik yaxshi.

↑ Senga nisbatan gʻofillik qilishgan boʻlsa, bu sen uchun katta yordam!

↑ Seni mensimagan kishi – senga yordam beradi.

↑ Yaxshilarni tark etgan kishining holi voy boʻladi!

↑ Hasadchilarning holiga voy!

↑ Bolani xudo rizqi bilan beradi.

↑ Kishining ishi natijasi uning gʻayratiga qarab boʻladi.

↑ Baxtli odam oxirat gʻamini, baxtsiz odam bu dunyo gʻamini oʻylaydi.

↑ Kishining xudbinligi uni halok qiladi.

↑ Nafsingdan qochishing, sherdan qochishingdan koʻra koʻproq foyda beradi.

↑ Kishining ulugʻligi uning himmatidan bilinadi.

↑ Hirs bandasi halokat sari ketayotganligini bilmaydi.

↑ Kishining himmati uning qiymatini belgilaydi.

↑ Boringni koʻrsat, kimligingni aytib beraman.

↑ Iymoni yoʻqning dini ham yoʻqdir.

↑ Muruvvatsiz kimsada din ham yoʻq,

↑ Oqil kishiga faqirlik yoʻqdir.

↑ Hasadgoʻyga rohat yoʻq.

↑ Qanoat qiluvchida gʻam boʻlmaydi.

↑ Fosiq kishining hurmati boʻlmaydi.

↑ Fohish kishiga tanbeh kor qilmaydi.

↑ Senga taqdir etilgan narsagina beriladi.

↑ Sadaqa – umrni uzaytiradi.

↑ Nimadan xavfsirab yurgan boʻlsang, oʻshanga uchraganingdan soʻng emin boʻlib qolasan.

↑ Sabr sohibi albatta murodiga yetadi.

↑ Kishi rostgoʻylik bilan ulugʻlar darajasiga yetadi.

↑ Kim qavmiga yaxshilik qilsa, ularning xojasi boʻlib qoladi.

↑ Qalb ma’yusligi – jon rohatidir.

↑ Baxtli kishi bilan hamsuhbat boʻlgan kishi ham baxtiyor boʻladi.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Mezon ul-Avzon (Tasvirlar) 1185
2	Sab’ai Sayyor (Tasvirlar) 871
3	Arba’in [Alisher Navoiy] 1673
4	Арбаин - 40 четверостиший [Alisher Navoiy] 1517
5	Арбаъин [Alisher Navoiy] 630
6	Афоризмы [Alisher Navoiy] 641
7	Badoyi ul-Bidoya (I- qism) [Alisher Navoiy] 3677
8	Badoyi ul-Bidoya (II- qism) [Alisher Navoiy] 4099
9	Badoyi ul-Vasat (I- qism) [Alisher Navoiy] 3676
10	Badoyi ul-Vasat (II- qism) [Alisher Navoiy] 2069
11	Badoyi ul-Vasat (III- qism) [Alisher Navoiy] 1535
12	Бадойиъ ул-Бидоя (I- қисм) [Alisher Navoiy] 840
13	Бадойиъ ул-Бидоя (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1130
14	Бадойиъ ул-Васат (I- қисм) [Alisher Navoiy] 777
15	Бадойиъ ул-Васат (II- қисм) [Alisher Navoiy] 788
16	Бадойиъ ул-Васат (III- қисм) [Alisher Navoiy] 686
17	Farhod va Shirin (I- qism) [Alisher Navoiy] 1320
18	Farhod va Shirin (II- qism) [Alisher Navoiy] 3996
19	Favoid ul-Kibar (I- qism) [Alisher Navoiy] 2749
20	Favoid ul-Kibar (II- qism) [Alisher Navoiy] 1089
21	Favoid ul-Kibar (III- qism) [Alisher Navoiy] 1865
22	Фавоид ул-Кибар (I- қисм) [Alisher Navoiy] 879
23	Фавоид ул-Кибар (II- қисм) [Alisher Navoiy] 777
24	Фавоид ул-Кибар (III- қисм) [Alisher Navoiy] 672
25	Фарҳод ва Ширин (I- қисм) [Alisher Navoiy] 666
26	Фарҳод ва Ширин (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1032
27	Hayrat ul-Abror (I- qism) [Alisher Navoiy] 6661
28	Hayrat ul-Abror (II- qism) [Alisher Navoiy] 1618
29	Hayrat ul-Abror (III- qism) [Alisher Navoiy] 1372
30	Holoti Pahlavon Muhammad [Alisher Navoiy] 1684
31	Holoti Sayyid Hasan Ardasher [Alisher Navoiy] 1523
32	Ҳайрат ул-Аброр (I- қисм) [Alisher Navoiy] 927
33	Ҳайрат ул-Аброр (II- қисм) [Alisher Navoiy] 583
34	Ҳайрат ул-Аброр (III- қисм) [Alisher Navoiy] 547
35	Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад [Alisher Navoiy] 531
36	Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер [Alisher Navoiy] 677
37	Layli va Majnun (I- qism) [Alisher Navoiy] 1638
38	Layli va Majnun (II- qism) [Alisher Navoiy] 1570
39	Layli va Majnun (III- qism) [Alisher Navoiy] 4232
40	Lison ut-Tayr (I- qism) [Alisher Navoiy] 6006
41	Lison ut-Tayr (II- qism) [Alisher Navoiy] 827
42	Lison ut-Tayr (III- qism) [Alisher Navoiy] 5120
43	Лайли ва Мажнун (I- қисм) [Alisher Navoiy] 686
44	Лайли ва Мажнун (II- қисм) [Alisher Navoiy] 651
45	Лайли ва Мажнун (III- қисм) [Alisher Navoiy] 831
46	Лисон ут-Тайр (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1001
47	Лисон ут-Тайр (II- қисм) [Alisher Navoiy] 691
48	Лисон ут-Тайр (III- қисм) [Alisher Navoiy] 684
49	Лисон ут-Тайр (Язык птиц) [Alisher Navoiy] 1353
50	Mahbub ul-Qulub [Alisher Navoiy] 1788
51	Majolis un-Nafois (I- qism) [Alisher Navoiy] 1446
52	Majolis un-Nafois (II- qism) [Alisher Navoiy] 1868
53	Mezon ul-Avzon [Alisher Navoiy] 3145
54	Muhokamat ul-Lugʻatayn [Alisher Navoiy] 6744
55	Munojot [Alisher Navoiy] 6684
56	Munshaot (Munojot) [Alisher Navoiy] 1618
57	Мажолис ун-Нафоис (I- қисм) [Alisher Navoiy] 827
58	Мажолис ун-Нафоис (II- қисм) [Alisher Navoiy] 664
59	Маҳбуб ул-Қулуб [Alisher Navoiy] 738
60	Мезон ул-Авзон [Alisher Navoiy] 827
61	Муножот [Alisher Navoiy] 822
62	Муншаот (Муножот) [Alisher Navoiy] 668
63	Муҳокамат ул-Луғатайн [Alisher Navoiy] 1013
64	Nasoim ul-Muhabbat (I- qism) [Alisher Navoiy] 3535
65	Nasoim ul-Muhabbat (II- qism) [Alisher Navoiy] 1518
66	Nasoim ul-Muhabbat (III- qism) [Alisher Navoiy] 1695
67	Navodir un-Nihoya (I- qism) [Alisher Navoiy] 1976
68	Navodir un-Nihoya (II- qism) [Alisher Navoiy] 1403
69	Navodir un-Nihoya (III- qism) [Alisher Navoiy] 1005
70	Navodir ush-Shabob (I- qism) [Alisher Navoiy] 1820
71	Navodir ush-Shabob (II- qism) [Alisher Navoiy] 1235
72	Navodir ush-Shabob (III- qism) [Alisher Navoiy] 1455
73	Наводир ун-Ниҳоя (I- қисм) [Alisher Navoiy] 778
74	Наводир ун-Ниҳоя (II- қисм) [Alisher Navoiy] 807
75	Наводир ун-Ниҳоя (III- қисм) [Alisher Navoiy] 696
76	Наводир уш-Шабоб (I- қисм) [Alisher Navoiy] 831
77	Наводир уш-Шабоб (II- қисм) [Alisher Navoiy] 630
78	Наводир уш-Шабоб (III- қисм) [Alisher Navoiy] 705
79	Назм ул-Жавоҳир [Alisher Navoiy] 655
80	Насоим ул-Муҳаббат (I- қисм) [Alisher Navoiy] 940
81	Насоим ул-Муҳаббат (II- қисм) [Alisher Navoiy] 978
82	Насоим ул-Муҳаббат (III- қисм) [Alisher Navoiy] 936
83	Притчи [Alisher Navoiy] 812
84	Qaro koʻzum (I- qism) [Alisher Navoiy] 1873
85	Qaro koʻzum (II- qism) [Alisher Navoiy] 1511
86	Qaro koʻzum (III- qism) [Alisher Navoiy] 1523
87	Қаро кўзум (I- қисм) [Alisher Navoiy] 809
88	Қаро кўзум (II- қисм) [Alisher Navoiy] 752
89	Қаро кўзум (III- қисм) [Alisher Navoiy] 729
90	Risolai tiyr andoxtan [Alisher Navoiy] 1077
91	Рисолаи тийр андохтан [Alisher Navoiy] 559
92	Sabai Sayyor [Alisher Navoiy] 8925
93	Saddi Iskandariy (I- qism) [Alisher Navoiy] 1234
94	Saddi Iskandariy (II- qism) [Alisher Navoiy] 1366
95	Saddi Iskandariy (III- qism) [Alisher Navoiy] 2444
96	Siroj ul-Muslimin [Alisher Navoiy] 2256
97	Сабъаи Сайёр [Alisher Navoiy] 1495
98	Садди Искандарий (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1217
99	Садди Искандарий (II- қисм) [Alisher Navoiy] 878
100	Садди Искандарий (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1082
101	Сирож ул-Муслимин [Alisher Navoiy] 657
102	Tarixi anbiyo va hukamo [Alisher Navoiy] 3166
103	Tarixi muluki ajam [Alisher Navoiy] 2365
104	Тарихи анбиё ва ҳукамо [Alisher Navoiy] 734
105	Тарихи мулуки ажам [Alisher Navoiy] 739
106	Vaqfiya [Alisher Navoiy] 3071
107	Вақфия [Alisher Navoiy] 660
108	Xamsat ul-Mutahayyirin [Alisher Navoiy] 1914
109	Xамсат ул-Мутаҳаййирин [Alisher Navoiy] 745
110	Gʻaroyib us-Sigʻar (I- qism) [Alisher Navoiy] 6009
111	Gʻaroyib us-Sigʻar (II- qism) [Alisher Navoiy] 1925
112	Gʻaroyib us-Sigʻar (III- qism) [Alisher Navoiy] 2807
113	Ғаройиб ус-Сиғар (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1274
114	Ғаройиб ус-Сиғар (II- қисм) [Alisher Navoiy] 649
115	Ғаройиб ус-Сиғар (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1012

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60678
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 43596
3	Gʻazallar [Nodira] 37925
4	Guliston [Sa’diy] 33184
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 20767
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20206
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16063
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 15868
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13262
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 12876