Hayrat ul-Abror (II- qism) [Alisher Navoiy]

Hayrat Ul-Abror (Nasriy Bayoni)
I
«Bismillohir-rahmonir rahim» . Ushbu jumlada eng qimmatbaho durlar bir ipga tizilgandir. Bundagi har bir dur jon javharidan, qimmatiga koʻra esa, ikki jahon narxidan ham ortiq. Bunda ip ikki jahonni bir-biriga bogʻlab, ikki jahonnigina emas, jon hayot iplarini ham tutashtirib turgandek.
Kimki boqiylik xazinasiga erishishni oʻylar ekan, shu dur, shu ipni oʻziga tasbih qilib olmogʻi kerak. Chunki bu oddiy ip emas. U shunday ajoyib sirtmoqdirkim, din va davlatni ovlash - qoʻlga kiritishda u boʻgʻov vazifasini oʻtay oladi. U boʻgʻov ham emas, hech qachon boʻgʻovlik qilmagan. Bu - jannat bogʻidagi kiyiklarni qoʻlga kiritish uchun arqon.
Uni jon suvi oqadigan ariq, yoʻq, jon suvi oqadigan ariq emas, balki tiriklik suvi desa boʻladi. Bu suv yoqasida alifdek boʻlib daraxtlar oʻsishi bilan birga, shivitga oʻxshash xushboʻy oʻtlar, daraxtlar ustida mevalari.
Shu bilan birga oʻsha gavhardek qimmatbaho iplar Ilohiy xazinaga ajdahodek talabgor yoki boshqacha qilib aytganda, bular hammasi osmonning eng yuqori qismida oʻrnatilgan qandildir. Balki aniqlik kiritish uchun bu qandil orasiga u yerda yagonalik bogʻining qumrisi oʻziga uya qurgandir.
Yoʻq, balki bu, yagonalik xazinasiga olib boradigan yoʻldir. Yoʻllikka yoʻl-u, lekin qanday yoʻl - eng yaqin yoʻldir!
Biroq bu ham mashaqqatli, ham xavfli yoʻl boʻlib, bundan, deyish mumkixki, har qanday voqiflar ham uni bilishdan ojiz. Bu dashtu sahroni bosib oʻtishga mayl koʻrsatgan kishilar ikki ioifa - qabul qiluvchilar va rad etuvchilarga boʻlinadilar. Rad etuvchilar uni bosib oʻtishga qadam qoʻyar ekanlar, muvofiqlik raxbaridan madad ololmagach, «Bo»si iboga chorlab nido qiladi . «Yo» deyilar ekan, bu balodan boshqa narsa emas. Bundagi «Sin» nahang baligʻining orqa umurtqa suyagi ustidagi parrasi arradek ekanini, har bir qirrasi yuz kemaga ofat ekanini anglatadi. «Sin» bilan «Mim» harflari oraligʻida mashaqqatlar koʻp boʻlib, yoʻli mashaqqatdan iborat boʻlsa, yeli issiq shamoldan iboratdir.
«Mim» ilon nafasidek oʻt sochib, yoʻl boshida ogʻzini ochgan xolda yotadi. Bu jumladagi uch «alif» va uch «lom» gʻavgʻo koʻtarib, olti tomondan qilich tortib kelmoqda. «He»lari esa qatl ishida mohir boʻlib, har bin nayzaning uchidek qonxoʻr. «Re»lari toʻqnashishga ragʻbat bildirar ekanlar, bundan cheksiz zarar kelishi aniq. «He»si xalok etish uchun qarmoq vazifasini oʻtayotgandek, xavf-xatar markazida turib changak solmoqda.
Xalqni qoʻrqitish uchun «Nun» kamondek tortilgan, yanada toʻgʻrirogʻi, abadiy dehqonchilik uchun oʻrogʻi shay. «Yo»si dushmanlarga qarshi nido belgisi. Ya’ni bu, mening uchun oldimda hayotingni fido qil! - demakdir.
Yoʻl-yoʻlakay bir qancha nuqtalar boʻlib, ular bamisoli toshlar boʻlib, ularni toshlar emas, kesilgan boshlar, desa ham boʻladi. «Mim»lar u yerda tugun-tugun boʻlib, niyatlar esa jingila-jingila.
Har yerida undosh harflar takror-takror keladi va buning sanogʻi koʻp. Shiddat bilan oʻqilganda, kishilar buni darxol sezadilar. Kimning maqsadi nimaligini kuzatib turgan nazarlar qancha koʻp boʻlmasin, yaxshiroq koʻruvchilar ularni rad etar edi.
Lekin u yoʻlni bosib oʻtishni xulq-atvori yaxshi kishilar niyat qilar ekanlar va u yerga qoʻnar ekanlar, «Bo»si avvalo bashoratdan darak bersa, belgilar ichkariga kirishga ishoradir. «Sin»i salomatlik yoʻlining zinasi, yoʻq, zinasi emas, balki saodat oynasidir. «Mim»i maqsad manziliga yoʻl, yanada toʻgʻrirogʻi, bu manzildagi buloq boshidir. Bundagi har bir «alif», odatda (arabiy alifboda) «jon» soʻzining oʻrtasida kelsa, bu yerda begʻubor kechaning sham’i vazifasini bajaradi.
«Lom»lari zafar bayrogʻi oʻrnida boʻlib, unga zafar quchish orzusi jilva berib turibdi. «Ho»sida mohiyat jilvagoh boʻlib, «Lom»i bilan «Podshohlik uningdir», deyilgan.
«Ro»lari jannat bogʻining eshiklaridir. «Ho»lari esa vahdat gʻunchalariga beshikdir.
«Mim»i «nun»dan nixoya topib, oʻz jonini cheksiz qiynaydi.
Karam dengiziga gʻarq boʻlish uchun «yo» bilan «mim» oʻzaro qoʻshilib, daryolikni namoyon etdilar. Bunda nuqta va undoshlarning ortishi yuz berib, chaqmoq va toshga aylandi.
Bu esa «alif»ning sham’idan yorugʻlik chiqishiga olib keldi.
Bunday qaror koʻngil boʻyniga xalqa solib, nuqta esa boqiylik durrini jon qoʻyniga joylashtirdi. Mazkur harakatlardan yordam yuz berib, maqsadga yetishmoq uchun intilish yanada kuchaydi.
Ham toʻxtash osoyishtalik oshkor qilib, bunda tek turishga yoʻl koʻrsatildi. Qachonki sayr etuvchi yurishga qadam qoʻyar ekan, uning oyogʻidan koʻtarilgan chang atrofga jonlar sochayotgandek edi. Bosh-oyogʻi boshidan-oxirigacha jon boʻlib, boshdan-oyogʻi jon boʻldigina emas, jonon boʻldi.
Bu yurishda ul qavmga issiqdan dogʻ ustiga dogʻ yuz berib, bu yoʻlni bosib oʻtishda bu guruhga bogʻ ustiga bogʻ uchradi. Buning hikmatli tomoni ham qaxrda, ham lutfda boʻlib, bu bilan ushbu ikki mehmonxona (jahon) toʻldi. U (Alloh) ulugʻvorligi bilan oʻt yoqsa, jamoli lutf bilan jamoliga suv sepishi mumkun edi.
Ey xasta Navoiy, sen navo istab, shunday bir yoʻlga otlanadigan boʻlsang, yoʻl yomon, yaxshi deb tashvish chekma. «Bismilloh!» - degin-u, qadam bos. «Yaxshi sanolar boʻlsin karamga!» Uning karamidan odamlar hurmatdalar-ku!

II
Barcha yaratilgan jonli va jonsiz narsalarni tasavvur etish uchun qalamining san’atkorligi chehrasini ochgan va hikmatli qalami jamolini orttirish hamda har bir koʻngul gʻunchasiga bir husn guli tomon uning shavqi zanjiriga bogʻliklikni va har koʻzining yulduziga bir koshi hilol bilan muhabbat ipi orqali payvastalikni yuzaga keltirgan ul Xoliq hamdi
Hamd boʻlsin Allohgakim, aslda bu Unga farzdir. Olamdagi har bir zarra Unga hamd aytadi. Uning zotining yagonaligi quyoshdek ma’lum. U zarradan koʻp-u quyoshdan ham yorugʻ. Jism osmonini sayrgohga aylantirgan Udir. Rux quyoshini yorugʻ qilgan ham Udir. Osmonning firuza gulshanini baland qilib yaratgan ham U. Gullari (yulduzlar)dan quyoshga guldasta tutamini yaratgan ham Uning oʻzi.
Osmonning har tomonida yulduzlar timsolida gullar ochilib, uning bu guldastasidan koʻk boʻylab sochilganlari ham mavjud.
Mintaqa jihatidan lojuvard osmon san’atkorlik bisotida ikki taxtadan iborat nardning oʻzi. Osmon tosiga solish uchun Alloh oy bilan quyoshdan ikkita soqqa yasagan. Munaqqash osmon unga taxta oʻrnida boʻlib, ikki oltilik oʻn ikki burj uning hisobida. Tunu kun yulduzlar bilan sadaf taxtada soqqabozlik oʻyini namoyishi. Dunyoda yuz bergan savob va
qusurning barcha rang-barang koʻrinishi shu nardda zuhur etgandek. Bunda azizlar ham, xasislar ham oʻz xunarini namoyon etish payida, ikki dushman - tasodif va taqdirdek.
Erta tong oʻzining gul yuzini ochishi bilan tun sunbulini yuziga zulf qilib olgandek. Ul yuz butun olamga oppoq yorugʻlik taratar ekari, u zulf esa, tepadan mushk sochayotgan boʻladi. Shu tarzda oqu qaro shuhrat tutib kecha va kunduzdan mushk va kofur tarqala boshlagan.
Inson aqlining hujrasi yasalar ekan, Alloh aqldan u hujraga shamchiroq yoqdi. Bu shamchiroqqa inoyat piligi qoʻyilib, undan haqiqat nuri shu’la bera boshladi. Undan koʻngul maskani nur olsa, ishq shabadasi bilan u oʻchirilar edi. Alloh ishq yelini kuchaytirganda va tezlashtirganda, bundan aql chaylasi parcha-parcha boʻlardi. Bu yel har qanday toat-ibodat va parxezkorlik xirmanini uchirib, har qanday sabr va osoyishtalikni sovurib yubora oladi. Aql bogʻining yosh novdasini xashakka aylantirib, balo dengizining mavjlaridan toʻlqinlar yuzaga keltirdi. Dard va balo oʻtini yanada tezlashtirib, tezlashtiribgina emas, charx (taqdir) uni oʻz dushmani qildi. Visol bulutlarini yomgʻir. yogʻadigan qilib, buni esa oʻsha oʻtlarni oʻchiradigan etdi.
Husn quyoshini hammayoqni kuydiradigan qilib, uning yorugʻlik ta’sirini esa olamni yondiradigan etdi.
Buni quyosh dema - mamnuniyat bogʻi degil. Uni bogʻ ichidagi ochilgan gul deyish ham mumkin. Har bir jilvasi jon gulshanining oroyishi boʻlib, uning nazariga tushish koʻngilga osoyish bagʻishlaydi.
Uning zoti asosida lutf va safodan oʻzga narsa boʻlmagan esa-da, lekin vafoning isi unga begona. U vafo rangidan xoli boʻlgani sababli, vafo ahllari joniga zulm qiladi. Kimgaki vafo ta’mini bilish nasib etilgan ekan, oradan bir nafas oʻtmay, uning koʻzidan yosh oqqani oqqan. Kimki hayotida vafodan boshqa ish qilmagan xolda, buning evaziga nasibasi jafo chekishdan boshqa narsa emas. Ishqni jon ipiga bogʻlab, vaslni koʻngil ipiga payvand etib, hajr vodiysiga koʻp xatarlar solib, tikan va giyohlarini nishtarga aylantirib, lolalaridan oh shu’lalari, koʻkatlaridan zaharli oʻtlar yasadilar. Lola bilan sabzasi bu nav manzil boʻlsa, shabadasi xalokatli shamoldan boshqa nima boʻlishi mumkin! Bu yel - shabada emasdir, bu - biyobon oʻtidir! Bil, bu biyobon oʻti - xijron oʻti!
Kimniki bu shu’la bilan kuydirishsa, uning kulini ushbu yel koʻkka sovuradi. Bu xalokatli shamol uni kulga aylantirsa, dardu balo koʻzgusi bu kuldan jilo topadi.
Qachonki ul koʻzguda iliqlik va nur paydo boʻlsa, unda ishq uning yuziga ham shu xususiyatlarni baxsh etadi.
Doira bundan boshqacha qilib tuzilmasdan hamda tartib-qoidalar bir-biridan uzilmasdan, bekatlar bir-biri bilan yaqinlashmasdan silsila silsilalar bilan yaxshi bogʻlanmaydi. Shunday boʻlgandagina Yer kurrasi tinib-tinchib, aylana falaklarni sayr etaveradi. Dengizlar falaklar bilan birlashib ketsa ham, buning hammasining markazi Yer kurrasidir. Alloh lutfi tufayli barchaga mavjudlik boʻlsin! Uning qaxridan esa hamma narsa yoʻq boʻlib ketishi mumkin.

III - Birinchi Munojot
Alloh birinchi boʻlib, aql uning ikkinchisini bilmaydi, hatto birinchi va oxirgi insonlar kimnidir yoki nimanidir maqtamoqchi boʻlsalar, bunga loyiq boshqasi topilmaydi va dunyodagi bo lishi mumkin boʻlgan gulshandagi gullarning yoʻqlik kechasidan borliq gulistoniga kelmogʻining sifati va koinot bozoridagi durlaming maxfiylik bulutidan zohirlik dengiziga tushganining ma’rifati
Ey Tangrim, dunyo boshlanishidanoq qadim abadiy boʻlib, qadimliging, ulugʻvorligingning soʻngi ham boʻlmagan. Senda ibtido ham boʻlmagan; oxirda tugallanish ham yoʻq. Avval ham oʻzing, oxir ham, oʻrtalik ham. Barcha-barchaga yaratuvchi boʻlganingdek, banning koʻzi, koʻz qorachigʻi ham oʻzingsan.
Qachonki bu dunyo nihoniy bir xolatda edi, «Nihon»ning oʻzi ham jahondek yashirin edi. Hali kunning yuzi yosmin yaproqlarini sochmagan, kechaning soch oʻrimlaridan Xoʻtan mushkining boʻyi kelmas edi. Koʻkda ham lolalar shafaq ochmagan, na yulduzlardan ularga shudring toʻkilmagan edi. Na yer bor edi, na yer yuzida biron kishi. Koʻkning ham, yerning ham jabr-zulmdan boshqa ishi yoʻq edi.
Husn oʻti ham biron yigʻinni qizitmas, ishq egalariga ham kuyib-yonish uchun asos yoʻq edi. Koshonalar ham sham’ oʻti bilan yorimas, binobarin, parvona ham uning ishqida kuymas edi. Haligacha gul ochilib nozik jilvalar koʻrsatmagan, bulbul ham unga xonish qilmas edi.
Nargisning koʻzi yumilib turganidan uni oʻlgudek mast, deb oʻylamaslik lozim. U yoʻqlik gulshanida chuqur uyquda. Mayxonada xali xumning ogʻzi ochilmagan. Taqvodorlar esa may uchun jandasini garovga qoʻymagan. Mayni quyib ishva bilan uzatuvchi bola zohidlarni mayning quyqasini ham ichib qoʻyishga oʻrgatmagan bir davri.
Hali u dengizmisol Zot tinch va orom olar, oʻzining mumkin boʻlgan mavjlarini ayon qilishga kirishmagan edi.
— Ey Xudo, sen bor eding-u boshqa bir narsa mavjud emas edi. Oʻz husning oʻzingga jilva qilar edi, xolos. Sening husning gʻoyib narsalarni aks ettiruvchi oynada zohir boʻlar edi. Unda shu bilan birga sirli xayolot jilva qilardi. Bunda koʻruvchi ham oʻzing eding, koʻrinuvchi ham. Ishqing oʻzingga yoqib, oʻz husningdan oʻzing magʻrur eding. Birlik (1) bor edi-yu boshqa sonlar yoʻq edi. «Bir»dan oʻzga yagonalik mavjud emas edi. Hali oʻzing bilan bogʻliq ilmning asl mohiyatining qisqacha ifodasi, shuningdek, martabalar va xolatlarning tafsilotlariga mone’liklar ham yoʻq edi.
Biroq oʻsha oshiqlarni yondiradigan, har bir shu’lasi ufqlarni kuydiradigan chehra oʻzi zohir boʻladigan yerda zuhur boʻlishni, uning ushbu husni kamolining bundan ham mukammal boʻlishini xayol qilardi. Allohning husni jilvasiga chek yoʻq edi. Uni koʻrish uchun son-sanoqsiz koʻzgu kerak boʻldi. Bu rang-barang gulshanni ochganda esa unda har bir gul oʻzi xitoyi koʻzgu ekani bilindi. Bu husn jilvasi ravshan koʻrinishi uchun ushbu koʻzgu paydo boʻlgan edi.
Ushbu vositani sen toʻla amalga oshirganing tufayli toʻqqiz osmon taxta (lavh)si tiniq oynaga aylandi. Osmonning sof yuzida har bir yulduz seni oʻzida aks ettiruvchi bir koʻzguga aylandi. Quyosh yuzini ham oynarang qilding. Quyosh tutilishi esa uning zanglagani belgisidir. Koʻkni zangori varaqqa oʻxshatib, oʻsha sahifani esa koʻzguga aylantirding. Dunyoning bogʻchasini toza bir varaqqa aylantirib, unga yasalgan panjara olti tugunli boʻldi. Sening kuch-qudrating tufayli konlardagi gavharlar rang-baranglik kasb etdi. Sening buyrugʻing bilan qimmatbaho toshlarni togʻ beliga kamar qilib bogʻlab olgandir.
Yomgʻir iplari sof dengiz suvlari bilan tutashgandan soʻng yelning nozik barmoqlari ikkisidan ipakli shoyi toʻquvchiga aylandilar. Qora changlarni sen shamol bilan omuxta qilganingdan keyin, u charxdek dunyo boʻyicha kezib yuripti. Sen bu kabi qancha gʻaroyib narsalarni yaratgan boʻlsang, ularning barchasi jamoling oynasida aks etgan narsalardir.
Sening xazinangda bunday boyliklar juda koʻp edi. Lekin ularning barchasini yaratishdan kuzatilgan asosiy maqsad inson edi. Sen qanday ajoyib gap gapirsang - u toʻla tushunar, yashirin siriaringni esa ichida saqlar edi. Uning koʻnglini oʻzingga yaqin xazina bilib, uning jismini xazinangga tilsim etding.
(«Qur’on»da) uni maqtab, boshqa hamma maxluqlardan ortiq koʻrib, «Mukarram qildik!» deyilgan. «Eng goʻzal qad-qomat unga munosib», deyilgan. Kim sening sifatlaring bilan bogʻliq bilimlarni bila olmayotgan boʻlsa, uni ushbu ma’rifatni biladigan qilding.
Allohni bilish uchun shaxslardan guruhlar tuzding. Uning mohiyatini bilishga olam ahlini yoʻnaltirding.
Ey Xudo, oʻsha xazina, qandaydir mavxum xazina emas, faqat insongagina aniq boʻlgan, boshqaga nasib boʻlmagan xazinadir.
Ey Xudo, meni avvalo shunday odam qilib yaratki, men shu (Alloh) haramining maxrami boʻla olay! Qancha siring boʻlsa, meni ishonchli qil! Boshqa yana nima qilsang, Oʻzing bilasan!

IV - Ikkinchi Munojot
Alloh yaratgan goʻzal narsalarning jilvalari zuhuri haqida lekin bundan oʻsha ashyolarni yaratganning oʻzining ulugʻ dargohiga biron foyda yetmaydi va u mavjud goʻzallar bilan bogʻliq buzugʻliq hodisalari toʻgʻrisida boʻlib, bundan donolarning Yagonasi saroyiga biron kimsa zarar yetkazishni xayoliga ham keltirmaydi
Ey, dunyoda bor mavjudotga vujud boʻlgan, vujud ahliga saxovat fayzini bergan Alloh! Sirli yoʻqlikdan nima paydo boʻlgan boʻlsa, bari senga sajda qiladi, sen esa ularga sigʻinish asusisan. Kimki oosni sajoada boʻlsa, uning masjudisen. Kimning yuzi qiblada boʻlsa, sen uning topinadigan Tangrisisen. Falaklarning muncha tez aylanishining sababchisi ham yoki Yerning qadimdan sekin aylanishining sababchisi ham Sen boʻlib, ularning junbushga kelishi ham, tinchligi ham, shuningdek, yaralishi ham, yoʻq boʻlib ketishi ham Sendan. Havorang gumbaz bilan Osmon toqidagi yulduzlar - sha’m, Quyosh esa - naqshinkor qubba. Bularning hammasini aql muhandislari koʻzdan kechirar ekan, buni.idrok etishga xislari ojizdir.
Bunday me’morlikni yuzlarcha kishilar havas qilgan. Biroq ularning ustozlariga ham bu qiyin boʻlgan. Masalan, bu qurilmaning buzilishini xohlar ekansan, buning uchun Sen qaxringni namoyon etsang, shuning oʻzi kifoya. Sen xosil etgan bir boʻron oldida bular hammasi bir siqim tuproq, yoki shamol qarshisida bir tutam xashak misolidir. Sening qaxring goʻyoki bir pahlavon toshyoʻnarga aylanib, togʻlar bulutlar kabi kuchli na’ra tortgandek boʻladi. Osmon bir etak kul kabi sovurilib ketishi, yulduzlar bir xovuch guldek qoʻzgʻalishi mumkin. Zuxal esa yelkasidan qoʻngʻiz singari pat chiqarib, adam dashtiga mayl koʻrsatishi mumkin. Mushtariy oʻz hayotini tugagan hisoblab, oʻltirgan minbari taxta va tobutga aylanishi turgan gap. Bahrom ham oʻzini oʻldirish uchun tigʻ tortib, oʻz ahvoliga dod solib yigʻlagani yigʻlagan. Bunday qora kunda yorugʻ quyosh qorayib, kuygan kulchaga aylanadi. Zuxra esa chirmanda va changini sindirib, taqdirga mos kuy tuzib, Atorud qoʻlida na qalam, na raqam - ularning oʻrnida «jaffal-qalam» oyati raqam etiladi. Oy abadiy yer osti shu’lalari bilan yoʻqlik ahllari shomiga zulmatini oshirgani oshirgan. Rahmsiz shu’lalar olov purkab, yulduzlar bilan osmonni oʻrab oladi.
El Osmon bilan Yerni xarob qilib, binobarin, mazlumlar oh tortishda. Dengizlarni toʻlqinlar egallab olgan, undan sachragan suv qatralari yulduzlarning yuziga uriladi. Yer joyidan qoʻzgʻalib, atrofga hamla qilar ekan, lcjuvard osmon unga yiqilib tushganday. Bu paytda odamiylik shunday yoʻqlikka yuz oʻgiradiki, odamda ham vafo va karamdan nishon qolmagan boʻladi.
Yer balandga koʻtarilgan, falak esa quyiga tushib ketgan, goh u yuqori koʻtarilsa, bunisi pastga tushib ketadi.
Oʻt dengizda gʻavvoslik qilayotgan boʻlsa, togʻ osmonda raqqoslik etadi. Bulutlar osmon bilan urilib toʻqnashganda jin urganlar devni koʻrgandek yigʻlashadi. Shu sababli togʻlarda ham, falaklarda ham taraqa-taraq, bu taraqa-turuqlardan - «Alvido!» degan ovozlar eshitiladi.
Bir necha vaqt hamma shunday toʻs-toʻpolonda - to qattiq shamol esa boshlagunga qadar. U yangidan esa boshlab, eskirgunga qadar - ma’lum bir fursat orasida «Qur’on»da «boʻlgani boʻldi», «boʻlmagani yoʻq!» deyilganidek, Tangrining oʻzi doimiy qolib, boshqa istiqomat qiluvchilar yoʻq, vor abadiy nolib, agʻyor qolmagani ma’lum boʻladi.
Yeru osmonning borligi yoki yoʻqligidan, barcha odamlarning oʻzini mahfiy tutishi yoki dili ochiqligidan Uning buyukligiga hech qanday foyda, na Uning kuch-qudratiga hech qanday ziyon yoʻqdir.
«Mulk kimniki?» degan ibora oʻsha damda Uning ogʻzidan chiqqan boʻlib, mamlakat kimniki boʻlsa, oʻshanga boʻysunadi.
Ey Xudo, oʻsha kunga aniq yetsam yoki oʻsha tomonga borishga oldinroq azm qilsam, oʻsha damda imonimni menga hamroh qil! Koʻnglimda boshqa xudoga sevgimni maxv et! Barchaga boʻlgan rahmatingni menga nisor etib, hammaga yoʻnaltirilgan lutfingni ham yor qil!

V - Uchinchi Munojot
Olam va odamni vujud koshonasidan yoʻqlik faromushxonasiga solmoq vujudi mutlaqdin oʻzga vujud turmasligi haqida boʻlib, bu ma’nodagi fikrni vujud ahli (moddiyunlar) boshqa vujudga mutlaqo yaqin keltirmas va isyon zulmatida nazardan qolganlarga Olam yakunining shafoati yordam koʻrsatur va oʻsha shafoat koʻrsatganlarga olam va odamni yaratgan shafoat tilagay
Ey, qahr etishni ham, lutf qilishni ham oʻziga odat qilib olgan! Borni yoq hamda yoʻqni bor etding. Hech narsa avvalda yoq edi - bor qilding. Ularning hammalariga aql-zakovatni doʻst etding. Toʻqqiz osmonni ham keng qilib yaratding. Yer yuzini ham yoyiq qilding. Sen yaratgan falakiyot boʻladimi, unsur (suv, havo, tuproq, olov) boʻladimi, ularning barchalari eng qimmatbaho javohirlardir. Kon boʻladimi, hayvonot yoki oʻsimliklar dunyosi boʻladimi -ularning har biri eng oliy sifatli gavharlardir. Ularning har birini garchi latif qilib yaratgan esang-da, ammo hammasidan ham Insonni eng sharofatli qilib yuzaga keltirding. Bir qatra suvdan tortib toʻla dengizgacha, zar sochuvchi quyoshdan zarragacha - unisini bunisiga, bunisini unisi bilan bogʻlab, ularning hammasini bir-biriga payvand qilib, bunga vositalar qatma-qat, tuklar-tuklar bilan tutashgandir. To bu oliy borgoh (Olam) tikilguncha, undagi ulugʻ korgoh - dunyo qurilishi ham muhayyo boʻldi. Bu dunyo keng va goʻzal yaratilgan boʻlib, hatto unda ortiqexa soch tolasiga ham oʻrin qolmagandir.
Biroq agar Sen bularning barchasini buzmoqchi, boshidan-oxiriga qadar ostin-ustun qilmoqchi boʻlsang - aql uchun ham bu qoʻrqinchlidir! Lekin bu Sening uchun osondir. Sen oʻz qudratingni koʻrsatmoqchi boʻlsang. undan biron nishon qoldirmasliging mumkin.
Endi-chi, saxovat dengizi junbushga kelgan ekan, yoʻqlikdan jismlarni paydo qila boshlaysan. Kimningdir qachon oʻlganini hisob qilib, bunga oʻn bir ming yil boʻlgan boʻlsa ham, tanasining daftari boʻlak-boʻlak boʻlib, boʻlaklarga boʻlinmaydigan boʻladi. Bunday xolatda («Qur’on»dagi) «Qabrda nima boʻlsa, sochiladi», «Koʻkrakda nima boʻlsa ochiladi» iboralari jilva qiladi. Alloh yaratgan oʻsha kuni - «Oʻsha bir kuni kishi oʻz birodaridan qochur» .
Oʻsha ohu nadomat kuni qanday kun boʻldi?! Uni ohu nadomat kuni emas, qiyomat kuni desa ham boʻladi! Oldin oʻtganlar ham, keyin oʻtganlar ham chorasiz, bandi xolida, har biri oʻz ahvolidan afsus va pushaymonda. Bunisi oʻz dardi uchun voy-voylasa, unisi oʻzi chekayotgan qiyinchilikdan xoy-xoylab yigʻlagani yigʻlagan.
Ularning ohlari maxshar kunidagi betoqatlikdan boʻlib, bu yigʻi emas, balki buyuk daxshat sodir boʻlgan soatdir.
Nomai A’mollar yozilgan qogʻozlar odamlar orasida uchib yurar, ularni koʻrib, hammaning yuragi qon edi. Ularning barchasida oʻzboshimchalik bilan badxoʻyliklar, badxoʻylikkina emas, yuzqaroliklar yozilgan edi. Onasi qiziga qaramasdi, otasi oʻgʻliga. Hammalarining ogʻzida xasrat nidolari!
Qayoqqa qaramang, guruh-guruh gunohkorlar. Ularning gunohlari esa togʻ-togʻ edi.
Ularning har biri qoʻrqinchli bir koʻrinishda boʻlib, xalqa va zanjirlar bilan bogʻlangan. Ularga yana doʻzax oʻti gʻavgʻo solib, buni koʻrganlarning soʻngaklari mayda-mayda boʻlib ketardi. Boshqa bir tomonda esa jannat gullari jilva qilib, ularga bu doʻzax oʻtidan ham battar ta’sir etar edi.
Kun qizigʻidan bosh qaynar, qiyomat ahlining dod-faryodlari osmon-falakkacha chiqar edi. U yerda xayol toridek koʻprik ham boʻlib, lekin bu xayol amalga oshishi qiyin bir xayol edi.
Bu yerda panja va bilak kuchga toʻlgan boʻlib, uni adolat tarozusining tartib-qoidasi ushlab turardi.
U yerda odil hukmdor (Alloh) hukmronlik qilar, binobarin, «uning podsholigi doimiy boʻlsin, hukm chiqarish va sha’n-shavkat uning qoʻlida»dir.
Zulm shu’lasi avjiga minib, qaxr dengizi mavj ura boshlaydi. Bunday, lahzalarda avliyolar ham oʻylanib, paygʻambarlar ham hayratga botishlari turgan gap. Bundan arablardan chiqqanigina (Muhammad s.a.v.) mustasno boʻlib, faqat u xalqni ximoya eta oladi. Goh u sirot koʻprigi ustigacha chiqib, bir necha lahza (savob va gunohlarni tortuvchi) tarozu oldida yelib-yuguradi. Goh uning buyuk himmati ogʻziga kuch berib, oʻzining mayin tovushi bilan: «Ey mening ummatlarim, xoy mening ummatlarim!» - deydi.
U faqat gumroh ummatlarini emas, balki Alloh nimani yaratgan boʻlsa, hammasini chaqirib soʻzlashardi. Paygʻambar nima desa, Tangri hamma deganim qabul qilar, uning mayli qaysi maqsadga qaratiigan boʻlsa ham, uning istaklari Alloh hisobidan bajarilardi.
Ey Xudo, uning qanday haqqi boʻlgan boʻlsa, sen nasib etib, u Senga doʻst boʻlishdek martabaga ham erishdi. Shu bilan birga bu sifat gʻamli anjumanda, gʻam emas, motam yigʻinida uni butun Olamga shafe’ etib, soʻzlariga esa lutfingni tobe’ etgaysen.
Kelgusida gunohkor bandalarni soʻroq qilish vaqtida uning istagiyu Oʻzingning karamingni egizak qilgaysen! Uning ummatlaridan biron guruh oldingga kelsa, hammasiga jazo - choh va doʻzax boʻlsa, umrida qoʻlidan bir ish kelmagan, bundan tashqari yoʻl qoʻygan xatosi dinga xalal yetkazish boʻlgan, gʻam-andux oʻtidan jonlari tashvishda qolgan, itoatsizlik tufayli yuzlari qaro bir qavmini u jazodan xalos etishni istasa, uning koʻziga men - osiyni ham uchratgaysen!

VI- Toʻrtinchi Munojot
Vasf karam daryosi haqida boʻlib, inoyat nasimi esgach, mavjga kirsa, itoatsizlik xas va xashaklarini qirgʻoqlarga chiqarib tashlaydi va gunoh togʻidan langar tashlaganlarning sust yuradigan kemasini bir dona pat yoki somon parchasidek maqsad sohiliga yetkazadi
Ey Alloh, karaming oldida gunoh togʻi bir dona pat yoki somon parchasidek yelga uchgaydir. Somon togʻ-togʻ qilib uyulgan boʻlsa ham, yel oldida qanday qilib maqtanishi mumkin! Butun dunyo xalqi agar bir xatoga yoʻl qoʻysa, yoki bir aybli ish qilib, taqdirini qora qilsa, .taqdirini oq qilish Senga oson boʻlib, amringda biron nuqson boʻlishi mumkin emas.
Tun tun boʻyi oʻzicha oʻyin xangomasini koʻrsatib, dunyo kishilarining a’mollarini ham qora qiladi. Lutf quyoshi chiqishiga izn berganingdan keyin mehring bilan bor zulmatni nurga aylantirding. El adovatidan sanam yasadi. Gulni mushkin sunbulidan yashirdi. Elni yuzdagi pardani tez uchirib ketuvchi qilib, kecha qorongʻiligʻida Oyni ravshan qilding, itoatsizlik tunida biron gunoh qilmasa, afv chirogʻi qachon yorugʻ yonishi mumkin?! Agar jinoyat oʻti kuchli yonmasa, ehson bulutlari qachon oʻz tomchilarini toʻkadi?! Xirqa kiygan darvesh kiyimining etagi kir boʻlmasa, dengizdagi iliq suvga unda xojat boʻlmaydi. Agar may kimlarningdir boshini aylantirmasa, kishidagi caxovat qoʻli kimga yordam berishi mumkin? Zohidlik yoʻliga kirib, ba’zilar taqvodorlikka beriladilar. Shu bilan birga buning uchun haq talab qilishlari ham bor.
Kishi xayr yoʻlida bir ish qilar ekan, maqsadi buning evaziga u dunyoda jannatni sayr qilishdir. May bilan labini hech xoʻl qilmagan odam u dunyoda oʻsha kuni kavsar xovuzi suvlarini talab qilar ekan, bu dunyoda biron goʻzal bilan birga boʻlishni istamagan kishi esa u yerda hurlar jamolini havas qiladi. Chet bir vayronaiarda kun kechirgan kishi bezatilgan qasrda orom olishni xohlaydi. Oʻz xolicha yeb-ichib yurgan odam haqqini yuz xissa ortiq olmoqchi boʻladi. Xudojoʻyman deganlar hamma haqni olib qoʻysa, peshonasi shoʻr kishilar nima qiladi? Ularning xatolari boʻlsa, xatolarini afv etganing qani? Bundaylarga saxovat koʻrsatib, ularga ataganlaring qani? Lutf va ehson dengizi toʻlib-toshib turganda, ba’zilarning tashnalikdan ogʻizlari qurib, ularni shu xolatda oʻldirsang yoki bu dengiz yoqasidan nariga surib tashlar ekansan, shunday ishga yoʻl qoʻyish mumkinmi? Hamma ishni qilishing mumkin, lekin buni emas. Har bir odam qancha osiy va gunohkor boʻlmasin, u shuncha afv hamda muruvvatga loyiqdir. Agar taqvodorlarga mukofot behisht boʻlsa, isyonchi esa doʻzax oʻtlarida tanasi kuysa! Unisi jannat bogʻini topib, farogʻatda boʻlsa! Bunga esa doʻzaxda dard chekib, kuyib-yonish boʻlsa! Ixtiyoringdagi lutf va karam xazinasini nima qilasan? Uni marhamat qilib kimlarga berasan? Yuzlari gunohlari tufayli yegan shapaloqlardan qoraygan muhtojlar, asirlar hamda tilanchilar dasturxoningdagi ne’matlardan totinmasa! Nahot sening lutfu karaming shunday boʻlsa!
Sen, axir, dasturxon yoz ochlarga! Toʻqlar ortigʻini yeya olmaydilar, aks xolda qorinlari shishib ketishi mumkin. Axir bulutlar chanqab, qurib yotgan ekinga yogʻmay, dengiz ustidan oʻtayotganda yogʻadimi - bundan nima foyda! Kimki och boʻlsa, luqma uning nasibasidir. Toʻnni kim yalangʻoch boʻlsa, oʻsha kiygani durust-ku!
Bu gaplarimning hammasi afsonasifat gaplardir. Kimki Senga umid bogʻlagan boʻlsa - u xotirjamdir.
Ey Tangrim, Sening karaming dengizi joʻsh urib turarkan, oʻsha muhtojlar toʻdasi oh-figʻon chekib turgan chogʻlarida garchi ularning gunohlarining xaddu poyoni boʻlmasa-da, Sening ularga rahm qilmasligingning ham imkoni yoʻqdir. Lutfingning shohona pardasini tortib, ularning qilgan-qilmagan gunohlaridan kechganingda barchalari navozishing bilan hurmatga sazovor boʻlganlarida, bundan Navoiyni ham maxrum etmagaysen! Unga, ya’ni Navoiyga hur ham kerak emas, jannat ham. Uning uchun Sen oʻzing boʻlsang, unga shuning oʻzi yetadi.

VII - Birinchi Na’t
(Mazkur madh) ul hazrat (Muhammad s.a.v.) paydo boʻlgan turning qadimiyligi haqida boʻlib, eng avvalgi harakatlaridayoq bu bebaho durning yolqini mahfiylik ipini uzdi va u yagona gavharning porloq nuri shu’la koʻrguzdi va durjdan durjga koʻchib, safiyulloh (Odam a.s.)dan Abdulloh gacha yetdi
Sening miring shu’lasi zuhur qilganda, ungacha na soya bor edi, na nurning oʻzi. Ikki dunyo paydo boʻlguniga qadar Sening nuringga tob bera oladigan hech narsa yoʻq edi. Jism (tana) qismlari (burchak)iga yigʻilgan, har narsaning asl Zoti(dan namunalar) joylashtirilgan tokchaga ruh sham’ yoqdi. Azal subhi bazming chirogʻini qoʻlga kiritganda, boshqa yuz minglarcha chirogʻlar ham charaqlab ketgan boʻlsa ajab emas. Odam Ato Senga nisbatan avvalgiday, aslida u senga oʻgʻil boʻldi, soʻng insonlarga ota.
Oʻz nasliga koʻra har bir odam u bilan payvand, farzandiga barcha farzanddirlar. Kimki bunga xujjat da’vo qilsa, «Qur’on»dagi «Men paygʻambarman» iborasi yetarli xujjatlardir. Tabiati nosogʻ biron kishi yana boshqa bir dalil talab qilsa, bunga «Odam» soʻzidagi «alif», «dol» va «mim» harflari borligi yetarlidir. Chunki bu harflarning hammasi «Ahmad» soʻzida ham qadr-qiymat topgan boʻlib, oʻgʻlida (otasida bor) uch harf otadan belgidir.
«Ho»si senga muhabbat nasib boʻlganini anglatib, Alloh seni oʻziga «Habib» dedi. Alloh yuzida nima yashiringan boʻlsa, ular hammasi habibi yuzida ham namoyondir. Bu koʻzguni unga guvoh qilib, u ne qilsa, uni koʻzgu aks ettirib turar edi.
Tuproqdan boʻlgan odam zuhur etgandan keyin unga ul pok nur oʻz yolqinini joylashtirdi. Uni nur emas, abadiy yashin, yashin ham emas, Ahmad ning oldindan ma’lum boʻlgan zoʻr shu’lasi deyish ham murnkin.
Odam Atoga shunday shu’la yashiringandan keyin, ichida nihon, biroq yuzida aniq koʻzga tashlanib turadigan boʻldi. Shunday qilib, uning yelkasiga shon-sharaf toʻni yopilib, boshidan sharaf toji oʻrin oldi. Shu yoʻl bilan (Allohga) elchilik taxtida u shoh, farishtalar guruhiga esa panoh boidi.
Shundan keyin u Havvo bilan birlashish payiga tushdi. Shu yoʻsinda bu nur Havvoga ham koʻchdi. Havvoning yuzini u poklab, Xudoning nuri hurlarning yuzini chiroyli qilgandek boʻldi.
Bu xususiyatlar Shisga koʻchgandan soʻng, uning yuzi hatto Oyni uyaltiradigan darajaga yetdi. Avlodlari ipidan bir dona gavhar kamaysa, qornidan yana boshqa bir gavhar oʻrin oladigan boʻldi. Otadan ota, onadan onalar yuzaga kelib, shundan keyin bunaqa Ona boshqa paydo boʻlmadi. Shu ravishda Muhammad (s.a.v.) elchilik durrining xazinasi, yanada toʻgrirogʻi, paygʻambarlik gulining gulshani boʻldi.
Dur paydo boʻluvchi sadaf yangi bir durga pardapoʻsh (ikki-qat) boʻlganda, jahon dengizlarida gʻulgʻula va shovqin-suron koʻtarildi. Uning yuzidan niqobni olinganda, boshqa bir bunday Oftob tugʻilmagani ma’lum boʻldi. Tun qorongʻiligini nur egallay boshladi. Bu Yer yuzini esa behishtga aylantirdi.

VIII - Ikkinchi Na’t
Uning hayotining yosh niholi jahon gulshanini yashnatib, undan qirq yilgacha hayo va adab gullari ochilib, soʻngra u paygʻambarlik mevasini bergani, shuningdek, shoxi va barglari jannat daraxti shoxidan ham yaxshi oʻsib, bundan ikki olam ahli uning marhamati soyasiga kirgani
Ey tugʻilishdanoq yangi chiqqan Oydek koʻringan Zot! Yoʻlingning bolalik chogʻi qadimiy osmon odaticha edi. Insonlarning ham, farishtalarning ham joni, jononasi! Ikki dunyoning yakkayu yagona gavhari! Sening beshiging firuza rang taxtadan ishlangan boʻlib, toʻxtamay tebratib turilardi.
Sen kabi toza bir yaprogʻni bu Olam gulshanida koʻpni koʻrgan bu falak umrida koʻrmagan edi.
Tashqi koʻrinishdan bola, lekin aqlli daho, soʻzlaganingda bahodirlikdan boshqa narsa gapirilmasdi.
Tole’ yulduzing tuqqan kechasi esa Osmon oʻzi unga sajda qilgan edi. Bu kufrning buyuk togʻiga shikast yetkazgan boʻlib, shunda butlar ham, butparastlar ham yerga tiz choʻkkan edilar.
Shunda Makkada dinimiz ahlining kuch-quvvati ortib, Uzzo va Lot butlari uzlatga chekingan. Quraysh ahli ziddiyatli bir ahvolga tushib, ba’zilari qaygʻuga botgan boʻlsalar, ba’zilari aysh-ishrat qildilar. Agar sen otadan bahramand boʻla olmay qolgan boʻlsang, buning taajjublanadigan yeri yoq. Sen oʻgil bola boʻlsang, senga kim ota boʻlishi mumkin? Asl gavharing sadafsiz qolsa, buning qoʻrqinchli yeri yoʻq. Sadaf tark etilgan boʻlsa ham undan eng qimmatbaho dur chiqdi-ku! Oʻzining aslida bu dur sharafga ega boʻlgan. U sadafdan or qilsa ham, buning ajablanadigan yeri yoʻq. Garchi bir sadafdan mingta dur chiqsa ham, mingta dur bitta dur bilan faxrlanadi. U qanday dur? Bu vafo qutisining gavharidir. Gavhar -qaysi gavhar? Bu hayo burjining yulduzidir.
Bunday yulduzdan Quyosh ham oʻzini baxtiyor xis etadi. Unga toiin Oy ham, yangi Oy ham xizmat qilishga tayyor. Quyosh uning amriga mute’ boʻlib, undan namuna olsa, toʻlin Oy hilolga aylanishga tayyor.
U garchi tijorat ishlari uchun dastmoyaga ega boʻlsa-da, ganj oldidagi qora tuproq misoli edi. U topgan foydaga el koʻz tutib, koʻzlari kundan-kunga ochilar, foyda va tijoratda unga ergashar edilar. U minib ketayotgan tuya bundan ham xursand, goʻyoki farishta ustiga nur yogʻilayotganday. Shundan kelib chiqib savdo ahli unga «Amin» laqabini berib, shu sababdan u Jabrailga hamdam boʻlib qoldi.
U choʻponlikni oʻz kasbi ailib olib. echkilar arslon yashaydigan toʻqaylarni oʻzlariga vatan etdilar. Unga aql piri emukdosh boʻlish bilan birga sutining mazasi shirinlikda oʻta ta’mli boʻlardi.
Lekin zulm zahri uning piyolasiga koʻp ezilgan boʻlsa ham, bu uning ogʻziga sut va shakar ta’mini berar edi. Bir necha achchiq-achchiq yigʻlatadigan qiyinchiliklar yuz bergan. Ammo bularning hammasini u shirin muomala bilan daf etgan. Necha bor oʻzaro ixtilof tarafdorlari tunda urush-janjal qilib, uning boshiga yulduzlar miqdori qadar toshlarni yogʻdirdilar. Lekin u erta tongdek tabassum qilib, yaxshi duolar bilan odamlarga pand-nasihat qilar edi.
«Alloh uning qadrini koʻtardi» - bu qanday ulugʻ axloq ifodasi.
«Uning yuzi munavvar» - bu naqadar oʻzlikning olijanobligi! «Uning iqbol baxti bizga yoʻl boshlovchi!» «Unga va uning uy a’zolariga salavot ayting!»

IX - Uchinchi Na’t
Ul paygʻambarlik Kuyoshining soyasi yoʻqligining darajasi, toʻgʻrirogʻi, Quyosh boʻlmoq uning soyasi ekanini va besh barmogʻida qalam ushlamagan holda yetti iqlimni qoʻlga olgani, hatto barcha dinlarning daftarlari varaqlariga ma’n etish qalamini chekkani haqida
Ey sharaf koʻkida yuzi quyosh sham’i boʻlgan, u sham’ga koʻk osmon soya singaridir! Agar senda soya solish odati boʻlmaganda, oyogʻing ostiga tushib yotarmidi! Sham’ing darajasining buyukligidan bu soyadan sen or qilding.
Chehrangdan Quyoshga ham nur taralib, uning atrofida soyasi yaqin kelolmay, ajralib yuradi. Alloh senga bundan yuz xissa ortiq nur bergan boʻlib, agar sen soyadan nafratlansang ham ajablanarli yeri yoʻq.
Soya sening shaxsingga yor boʻlmasa ham, ammo butun borliq sening qadring soyasidadir. Sham’ing oldida qadimiyat nuri - qorongʻilikdan iborat boʻlib, nimaiki unga hamsoya boʻlsa, oʻsha nurdir.
Barcha oʻtgan paygʻambarlar senga soya sifat boʻlib, bu dega-nim - ular Sening Quyoshingdan chiqqan ziyolardir. Olijanob Quyosh oʻz husnini turlicha namoyon etganda uning dagʻal jussasi oʻsha soyaga sababchi boʻladi.
Sening zoting eng oliy nasabning javharidan boʻlgani sababli Yer soyasi bilan birlashmadi. Sening qoʻling umrida qalam tutmagan, buning uchun u qanday qilib qogʻozni qora qilishi mumkin! Sen qalamning uchini oʻzing ochmagan boʻlsang ham, lekin barmoqlaring Oyning qalamini yorgan-ku!
Ushbu qalaming qogʻozga bir nuqta qoʻymagan boʻlsa ham, boshqa dinlarni bekor etish masalalari boʻyicha koʻp narsalami bitdi. Kimki sen xatingda koʻrsatgan yoʻldan chiqqan boʻlsa, qalam kabi ular oʻzlari oʻz yuzlarining qoraligini fosh etdilar. Kimki sen koʻrsatgan yoʻldan bir qadam chiqqan boʻlsa, qalam oʻrnida jazo tigʻi boshini kesdi-ku.
Agar qalam yoʻqolib ketsa, bundan tashvishlanishga xojat yoʻq. Chunki jahon senga boʻysunib boʻlgan. Sening xatingga Ajamdan boshlab Arabgacha bosh egdi. Shunday boʻlgach, Sen qoʻlingga qalam tutmasang, bunga ajablanishning oʻrni yoʻq. Qalam yigʻlab turib qoʻlingni oʻpmagan ekan, bu alamli voqea uni bir umr azador qildi. Kim yuzini qora qilib, gʻamda ekan, bu - uning yuzi yorilganini emas, yoqasi chok ekanini bildiradi. Qalamni qoʻlga olmaganing sababi shundaki, bu qalam koʻp taqdirlarni qora qilgan edi.
Qogʻozlarni qora qilishga berilib ketdik. Lekin baxti qoralarning ximoyachisi oʻzingdirsen.
Sening qalaming xat yozishga hech yaqinlashmadi. Qalaming boʻlmasa ham, sening nomalaring Allohga qaratilgan. Sen Allohning qadimiy va abadiy marhamati, baxti qaro boʻlgan odamlarning umidisen.
Kimning umid-istagi baxtsizlikka yuz oʻgirgan boʻlsa, Sen ularning baxtsiz joniga ora kiruvchisan.
Kimki tole’i past kelib adashgan boʻlsa, uni faqat shariat qoidalarini tuzuvchilar qutqara oladi. Kimda kofirlik zulmati toʻplangan boʻlsa, (bu qonun-qoidalar yozilishidagi) har bir «alif» Islomni sham’dek yoritib turadi.
Sening olijanobliging barcha dinlarga nisbatan boʻlib, «Lom» va «t» dan har bir dinga zarar bordir.
«Lot»dan dinga doim turli balolar yuz berar edi. Sen uning oyogʻini sindirib, «Lo» si qoldi, xolos. .
Kofir xalqining «Manot» degan buti boʻlib, sen uni boʻynidan sindirganingdan soʻng u «mot» boʻldi - yengildi. Sen kufr boshini kesish bilan oʻz qaxringni koʻrsatding. Boshi shukuhdan ajralganidan keyin, gavdasi boshsiz qoldi.
Xasta Navoiyni nazaringdan chetda tutmagaysen. Unda kufr va xudbinlik boʻlsa, buning chorasini oʻzing qilgaysen. Bunday inoyating bilan uni Islom jamoasiga kiritgaysen.

X - Toʻrtinchi Na’t
Muxammad s.a.v.ning paygʻambarlik osmonining yuksakligi va butun Olamni Osmondek oʻz, ichiga qamrab olishdagi kuch-qudrati va uning sahobalari haqidakim, ularning har biriga Osmonda bir yorugʻ yulduz sadoqatda boʻlgan hamda «mening sahobalarim bamisoli yulduzlardir» deyilgani shu mazmunda aytilgan
Ey nafasing moʻjizalaringga dastmova boʻlgan, muqaddas ruhlar har gapingga sirdosh boʻlgan! Gaplashgan chogʻingda fasohat bilan soʻzlaysan. She’riy nutqing esa hayron qolarli darajada tartibli. Ma’noli va qoidali gapirishingda senga fasixlik xos boʻlib, bunga «Menda fasohat!» - degan da’vo senga yarashadi. Sogʻlom hukm chiqarishda soʻzlaring toʻgʻri, fasohat yerida soʻzlaring chiroyli. Gapirganingda sendagi moʻjiza ayniqsa yaxshi koʻzga tashlanadi. Bunday paytda har qanday fasohat egalari oʻzlarini ojiz sezadilar. Sening asling javohirlarga boy dengiz boʻlib, soʻzlashganda bu dengizning kafi gavharlar sochadi. Bu kaf ham emas, besh shoxdan iborat baxr boʻlib, yetti osmonni yetti pufakchani yutgandek yutib yubora oladi.
Beshvaqt namozga navbat kelganda, Islom panjasi yanada kuchayib ketdi. Kufrning qoʻlu panjalari esa dardga uchrab, bu dardning sababchisi oʻsha - Islom panjasi edi, - deyish mumkin. Muhtojlikda qolib, u barmoqlar dard chekar ekan, lekin haqiqatda esa bu Islom uchun qoʻlga kiritilgan besh xazina boʻldi.
Islom panjasi tobora mustahkam tortib borar ekan, kufrning yetti qoʻrgʻonidan beshdan bir soliq olar edi.
Buni oddiy qoʻl dema, u bamisoli bir tigʻ boʻlib, bitta barmogʻi bunga ishora boʻlganda Oyni ikkiga boʻlgan qoʻl edi .
Ajab emas, uning moʻjiza koʻrsatuvchi qoʻllari bir ishora bilan oyni ikkiga boʻlgani. Paygʻambar minib yurgan tuya yerboʻylab qadam tashlab borar ekan, uning har bir izi oʻsha «Oyning ikkiga boʻlingani»ni yeslatar edi.
Paygʻambarning buyrugʻi bilan yosh koʻchat chiroyli harakatga kelar, goʻyo oʻjar sanam yurib ketayotganday boʻlardi.
Dushmanlar tufayli u gʻorga berkinganda gʻorning ogʻzidagi oʻrgimchak’ uni parda toʻqib toʻsgan. Oʻsha parda shamolda uchib ketmasligi uchun qushlar oʻsha pardaga oʻz tuxumlaridan tugma qilgan edilar. Pardaning iplari jon rishtasidan toʻqilgan boʻlib, tugmalari goʻyo shohona gavhardan edi.
U shu taqlidda tuzoq qoʻyib, gʻor oldiga esa don sochib, qarang, qanday baxt qushlarini ovlay oldi. Gʻorda hushyor doʻsti (Abu Bakr Siddiq) bilan berkinib turar ekan, goʻyo ular togʻ qatida yotgan oltin bilan kumush edilar.
Kofirlar bayrogʻining balandligi vaqtincha ortgan paytda u dini gʻalaba qozonishini duo qilar ekan, ikki tandan biriga toj muyassar boʻlishini tiladi. Bularning biri Abu Jahl boʻlsa, ikkinchisi Umar edi. Abu Jahlning taqdiri oxiri azob-uqubat, ikkinchisi haqidagi duolar esa mustajob boʻldi. Xudoning kitobi - «Kalomulloh» esa Muhammad s.a.v.ga nasib boʻldiki, dunyoda bundan ortiq’moʻjiza yuz bermagay.
Suralar hali (toʻla ma’noda) sura emas, «Qof», «Nun» yoki «Sod» harflariga oid qismlar boʻlib, bular turli harflarga oid qoralamalar edi. Ular Paygʻambarning sochlaridek tarqoq edi. (Hazrati Umar)«Qur’on» boiaklarini yigʻib jamlagan toʻplovchi boʻldi. U Muqaddas Makkani butxonadan ajratib, qilichining suvi bilan uni butparastlardan tozaladi. Koʻrinishdan butlar tamom olib chiqib tashlangach, Paygʻambar Haq uyida butlarni sindiruvchi sifatida oʻrin tutdi. Uning yetigining na’li sharaf toji sifatida yeng yuqoriga qoʻyilgan boʻlsa, Ali bu na’lga yelkasini tutdi.
Paygʻambarlik dengizining duri - paygʻambar ruh boʻlsa, toʻrt rafiqi uning tanasining toʻrt unsuri boʻldi. U oʻzi (doʻkondagi) qimmatbaho boylik boʻlsa, Ali uning sotuvchisi, goʻyo ayriliq vodiysida yurgan bir muhojir edi. Kofirlar tomonidan dinga darz yetkazilganda, bu toʻrt kishi gʻalaba yoʻlidagi devor boʻldilar. Ularning odamlarini, avlodlarini, uning qoʻl ostida boʻlganlarni, ulugʻlari, nevaralari va doʻstlarini Alloh qoilasin! Ular Tangri taolo karamiga yaqin boʻlib, qiyomat kunigacha ularga yuzlarcha minnatdorlik tuhfalari boisin!

XI - Beshinchi Na’t
Me’roj kechasi ta’rifida; olijanoblikdirkim, «Ul zoti pok» sadoqatli boʻlib, oʻz bandasi (Muhammad s.a.v.)ni bir kechada Haram masjididan Aqso masjidiga olib bordi va buning isbotiga ikki sodiq guvoh bordir
Kechalarning birida koinotni qorongʻilik bosib, quyosh obi hayot bulogʻidek yashiringan edi. Garchi u buloq koʻzga koʻrinmasa ham, Xizr koʻk uzra undan qatralar sochardi. Tun changlarini anbarga aylantirgan, ularni jannat shabadalari Yer uzra tarqatar edi. Yer yumaloq shakldagi xushboʻy idishga aylanib, tun qorongʻiligidan unda anbar tayyorlanayotgandek edi. Yer idishi ostida Quyosh oʻt yoqayotgan, idishni esa Osmon oʻz yetagi bilan yopib turgandek koʻzga tashlanardi. Orom va tinchlik yomgʻiri yogʻib, yuz berayotgan hodisalar toʻzonini pasaytirishga intilardi.
Shu kecha doʻstlik gulistonining sarvi doʻstlik xonasining sham’ini yanada ravshanroq qildi. Uchrashuv xayoli bilan koʻngli xursand boʻlib, dengizdek joʻsh urib hayqirdi. Shu payt oliy maqomli sayyoh yetishib, qoʻlida esa qushdek uchadigan otning jilovini ushlab turardi. Bu ot koʻkda sayr yetishdan orom olib, unga Yerdan osmongacha chiqish bir qadam boʻldi. Allohning pok xabarchisi unga salom qilib, Alloh nomidan unga ma’lumot berib dedi: «Ey shavqli sirlarning xazinasi! Alloh seni koʻrishga oʻz shavqu istagini bildirmoqda. Chunki paygʻambar jonon xabarini topgan ekan, uning jonon xabarini topgani yangidan jon topganidir».
Xabarchi unga yordam berib, otga mindirib, otni oʻzi kelgan tomonga qaytarib olib ketdi. Shu ravishda bu olijanob, ochiq yuzli otliq sayr qilar, tole’i baland oti qushdek uchar edi. Bu tez chopishga oʻrgangan ot chang koʻtarib, aql koʻzini koʻrmaydigan holatga solardi.
turardi. Bu ot koʻtarilib koʻk osmonga yetganda, Oy oʻtish uchun unga tuynuk vazifasini oʻtadi. Qalam yegasi Atorud bunda hurmat qozongan, buqalamunligʻ - ikkiyuzlamachilikka yoʻl qoʻymayotgan edi. Zuhra xursandchilik barbatini sozlab, u (Paygʻambar)ni zamzama bilan qoʻllay boshladi.
Quyosh oʻz soyasi bilan uning jamolini toʻsib turar, hilol esa shu’la ostida berkingandek edi. Mehrida Bahrom (Mirrix) birsoʻz boʻlib, sharaf tigʻi yuziga koʻzgu kabi edi. Unga yaqin yurishdan Mushtariy yanada martabasi ortib, yoʻlidagi bir zina unga minbar boʻldi. Zuhal sham’i qorongʻilikni yoritib, (Paygʻambar)ning zangi (negr)dek qora otini oq qilib koʻrsatdi. Unga Hamal ham, Savr ham jonlarini berayotgandek, togʻrirogʻi, ikkisi ham jonini qurbon etishga tayyor edilar.
Ham oldida Javzo kamarini tortib bogʻlagan, ham Saraton oʻzini tik tutib, jilva qilar edi. Sher (Asad) yoʻlidan bir goʻshani egallab, Sunbula uning otiga yoʻl ozigʻi boʻldi. Palla yoʻli gardini qimmatbaho iksirday oʻlchar, Aqrab orasida ichkizish, davolash, (nina) sanchish, ogʻritish ishlari olib borishmoqda. Qavs esa chillaga oʻtirib, duo qilish payida. Jady (togʻ echkisi) unga yetishi uchun (ozigʻ boʻladigan) birinchi sutini keltiradi. Dalvga Yusuf kabi nazar solmay, Hutda Yunus kabi toʻxtab oʻltirmadi.. U yeldek hamma burjlarni kesib oʻtdi va Osmonning Arsh qismiga koʻtarila boshladi. Unga poyandoz Arsh hamda Lavxu Qalam boʻlib, uning oti naq oʻshalarga qadam bosishi kerak edi.
U endi Rafrafga minib, hamrohi va yoʻlovchi bilan xayrlashdi. Endi borayotgan yoʻlida hech qanday makon qolmadi. U yoʻqlik (lomakon)’dashtini oʻziga makon etdi. Bunda u olti jihat bandidan tashqariga chiqib, toʻrt gavhar ni tark etish unga toj kiyishdek boʻldi. Yoʻqlik oyogʻi bilan qadam bosar ekan, aslida yoʻl ham yoʻq edi, qadamning oʻzi ham.
Oʻzligidan na naqsh qolgan edi, na bir koʻrinish, hatto bu aytilgan narsalardan biron asar ham. Shu yoʻl bilan u oʻzini oʻzidan xalos qilib, shu ravishda oʻzini izzat pardasiga xos, loyiq deb topdi.
U yerga yetib qarasa, roʻparasida hech narsa yoʻq edi. Qancha qaramasin, boqiylik koʻzgusini koʻrar edi. Koʻzguga boqqanda unda suratga oʻxshash bir narsalar koʻrinar edi, xolos. Nima oʻtkinchi (fano) boʻlsa, tashqarida qolgan edi.
Uning yulduzi shuncha baland koʻtarilganda, marhamat dengizida mavj paydo boʻldi. U Alloh tilidan ummatlacining hammasini istay boshladi va, Allohdan barcha murod-maqsadiga erishdi.
Allohga tuproqdan boʻlgan tana hamrohlik qildi. Agar: «Shunday boʻldi!» - deyilsa, shunday, bunga ajablanmasa ham boʻladi. Chindan ham uning tani boshidan-oxiriga qadar jon edi. Lekin uning joni Jononga yetishgan edi. U ikki dunyo rahmatini qoʻlga kiritgan boʻlib, nimaga erishgan boʻlsa, hammasini oʻzi bilan birga qaytanb olib kelgan edi. Uning yuzidan u - Ilohiy dargoh qanday yorugʻ boʻlgan boʻlsa, oyogʻidagi changlarni bu dunyo ham oʻziga surma qildi.
U (Paygʻambar) Arshga gʻuncha boʻlib borgan boʻlsa, Yerga toza guliston boʻlib qaytdi; zarra boʻlib borgan boʻlsa, porlagan Quyosh boʻlib qaytdi.
Uning Me’rojga chiqqani va qaytib kelgani bir onda yuz bergan boʻlib, aql bunday tadbirdan hayronlikda! Qayda ajoyibotlar va moʻjizalar koʻp boʻlsa, ularni idrok etishda aql ojiz boʻladi. U (Paygʻambar)ning chiqishi va qaytishiga ketgan vaqt kichikning kichigi boʻlib, bu fursat tahlilga arzimaydi.
Bu baxtli safar shunday tugab, qutlugʻ yoʻlboshchi ruxsat oldi. Olam podshohi taxtida oʻltirib, Olam ishini intizomga solishda davom etdi. Shariat tili koʻchirilgan daftarni oʻqib, tiriklik suvi esa kufr qoraligini yuvar edi.

XII
She’riyat mulkida oʻzining zabardast bilagi panjalari bilan naqd tilla va gavharlardan iborat besh xazinani qoʻlga kiritgan xazrati Shayx Nizomiy madhida va oʻsha gavharu tillalar umidida uning panjasiga panja urgan Amir Xisrav ta’rifida
U soʻz san’atkorlarining boshidagi toj, hatto bahosi xazinaga teng oʻsha tojning gavharidir. U fazilat konidagi gavharlarning qoʻriqchisi, kamolot daryosining qimmatbaho injusidir.
Uning ijodxonasi suvoqlaridan anbar hidi keladi. Xohaning toʻrt tomoniga esa sakkiz jannat yashiringan. Garchi uning uyi koʻngil kulbasidek ixcham boʻlsa ham, unda ikki jahon jilvalanadi. Baland osmon uning masjidiga qandil, nur sochuvchi quyosh esa oʻsha qandildagi sham. Ka’ba uyidan doim unga bir eshik ochiq; namoz vaqtida unga bu eshik mehrob vazifasini oʻtaydi.
Ganja - uning vatani, koʻngli boyliklar koni boʻlib, fikri xazinasi, tili esa oʻsha boyliklarni ulashuvchidir. Uning fikr tarozusi «Xamsa»ni, «Xamsa» emas, balki «Besh xazina»ni oʻlcharkan, unga Osmon tarozusi pallasi, Yer kurrasi esa botmon tosh boʻldi. Aql xazinachisi yuz avlod umri davomida tarozuda tortsa ham bari bir, uning kichik bir qismini tortib ulguradi, xolos.
Uning soʻzlari latofat dasturxonida yoyigʻliq; tili esa ma’no durlarini ipga tizgani tizgan. U bebaho soʻz durlarini tartibga solgani uchun taqdir unga «Nizomiy» degan taxallusni munosib koʻrdi. Unga nisbatan «Uning sirlari pok boʻlsin!» deyishning xojati yoʻq, chunki poklik ruhining oʻzi uning fayzidan nishonadir. Besh harf bilan yoziladigan va chiqariladigan son hisobi bilan hisoblasang «ming bir» uning ismini bildiradi . Shu hisob bilan uning gavharga teng nomi Xudoning ming bir ismiga hamohang boʻldi. Bunda alif harfi uning oʻz ismini bildirsa, qolgan harflar uning bir ming sifatini anglatadi.
U sochgan durlar yer yuzini qoplab, hatto osmon qutilari ham limmo-lim toʻldi. U soʻzga shunday pardoz berdiki, boshqalarga bu sohada qiladigan ish qolmadi.
Undan keyin hind chavandozi ham hindiy xanjari bilan soʻzni saralab, xanjarining chaqmogʻidan uchqunlar sachratib, mingan oti ham oʻtday tez harakat qilib, qayoqqa oʻzini oʻtdek tez va qattiq urmasin, hamma yerda toʻpolon koʻtardi. Bu mamlakatda qanday soʻz obodonligi boʻlsa, imkoni boricha ularni oʻz qoʻliga kiritdi. Uni shunchaki hind chavandozi deb boʻlmaydi, uni hind sultoni deb atash kerak. Uning qalami uchi hind mamlakatining koʻrkidir. She’riyatidagi har bir doston Hindistonning bir oʻlkasiga tengdir.
Ganja podshosi (Nizomiy) boyliklarni sochuvchi, u esa unga ergashuvchidir, soʻz iqlimida u shoh boʻlsa, oʻz nomi bilan bu ham xusrav (podshoh)dir. Xusrav boʻlib, mamlakatni obod qildi. Uni Xusravgina emas, Farhod deb atasa ham boʻladi. Uning xunari mehnat-mashaqqat togʻini qazish; bunda togʻ uning she’riyati, tesha esa uning tilidir. Uning joni ishq oʻtining oʻtxonasidir, gʻam dengizi esa uning koʻzidan oqqan yoshlardir. Sham’ kabi u bazmlarga nur sochadi, bazmlarni yoritadi-yu, oʻzi esa kuygani kuygan.
Ganja quyoshi bayroq koʻtarib, soʻz mamlakatini bir hukmronlik ostiga birlashtirganida, bu ham koʻz tikmagan, qoʻshin tortmagan mamlakat qplmadi. Qaysi bir mayni ichib, u kayf qilgan boʻlsa, bu ham oʻsha mayni ichib mast boʻldi. U qaysi maskanga yoʻl olgan boʻlsa, bu ham oʻsha yerda bazm qurdi. Borgan yerini u «Maxzan ul-asror» bilan bezagan boʻlsa, u yerni bu «Matla’ ul-anvor» bilan yoritdi. U masnaviy yoʻlini oʻziga boʻysundirgan boʻlsa, bu ham unga ergashdi, unga monand ish tutdi.
Koʻp kishilar ularga oʻxshatmalar yozishni havas qilishdi, biroq ular sarv bilan gul qarshisiga xas keltirishdi. Ulardan faqat bir kishi bundan mustasnoki, bunday odamni koʻhna falak shuncha aylangani bilan boshqa yarata olmadi.

XIII
Yuksaklikning uzun soyasi, shodlik jomining sof sipqoruvchisi mavlono Nuriddin Abdurahmon Jomiy vasfikim, vasfga sigʻmas, ta’rifikim, ta’rifga toʻgʻri kelmas va ul xazrat iltifoti quyoshi qora kunga kolgan men ojizning ahvoliga nur sochganining bayoni, ul quyosh tarbiyasidan bu tuproqda oq gullar, oq gullargina emas, rang-barang rayhonlar nishon bergani va «Tuhfat ul-ahror» tuhfasi mutolaasidan gʻamgin koʻngulning xursandchilik topgani va «Hayrat ul-abror»ning la’l va javharlarini nazm ipiga tizmoqning sababi
U bugungi kunda soʻfiylik maslagining dahosi, haqiqat sirlarining kashf etuvchisidir. Uning koʻksi - haqiqat durlarining xazinasi, koʻngli esa ma’no yuzlariga oina.
Uning oʻrni yetti qavat osmondan ham yuqorida: yetti osmonning mushkul ishlari esa -uning oldida xal. Uning maskani - soflik madrasasi; uning uchun eng tinch joy - doʻstlar xonaqohidir. Uning jilva qilib qarab turadigan joyi yuksak osmon gulshani; suv ichadigan chashmasi esa aniqlik manbaidir.
U qurgan soʻz qasri shu qadar balandga koʻtarilganki, unga hatto osmon ham sirtmoq sola olmaydi. Bu qasrda shaytonlarning xas-xashagi ilinib qolishi imkoni yoʻq, chunki unda farishtalar toʻdasi qanot qoqib yuradi.
Goʻyo jahon osmon gumbazi ostiga yashiringanday, u oʻz hujrasining gumbazi ostida yashirinib oʻltiradi; uni sen jahon ham dema, katta olam deb ata, Allohi taoloning qudratidan nishona deb bil. Uning ustidagi darveshlik xirqasi oddiy kalta toʻn boʻlib, bu toʻn uning tani, jismi esa uning jonidir. Xirqa oʻrniga bunday toʻn kiyishining sababi, oʻz tanini riyokorlik libosidan xalos etishdir.
U boshini oʻychan quyi solib, dildan Xudoga yuzlanganida, ravshan koʻngil bilan chaqmoqday sayr etadi. Bu sayrda u falakni xijolatga soladi, yer yuzini esa xat varaqlari aylanganday aylanib chiqadi.
U xat yozar ekan, uning siyoxi vaqt quyoshini qora parda bilan bulutdek toʻsib qoʻyayotganday boʻladi. Bu pardani u yashirin xolatlarni berkitish uchun yasagan; sahifalar ham shu xolatlarni sir tutish uchun toʻldirilgan. Uning davoti bor zulmatni oʻziga jamlab olgan; ma’nodorlik esa unga hayot suvidir. Uning bir qatrasidan bahramand boʻlgan odam, shubhasiz, abadiy umrga erishgan boʻladi.
Uning nazmi jahondagi barcha mintaqalarni tutgan, nasri esajon oʻlkasini egallagan. Uning asarlari shohu gadoga ham birday yoyilgan; shohu gado unga xizmat qilish bilan faxrlanadi.
Lekin mening unga nisbatan ojiz va muhtojligim hamma odamlarnikidan ham ortiqdir. Chunki olam quyosh nuri bilan toʻla boʻlsa ham, lekin ularning orasida bir zarra shu quyosh mehri bilan mashhurroq boʻlishi mumkin. Bogʻda turli-tuman qushlar koʻp boʻlsa ham, bulbul bilan gulga e’tibor boshqacha. U biron asar ustida qalam tebratsa, uning yozganini mendan oldin boshqa birov koʻrmagan. Aau lugʻuan quyosn koʻtanla boshlaganida ham uning nurlari avval tuproqqa tushadi. Gulning shoxlarida anvoi gullar ochilar ekan, ularga ham avval tikan hamdam boʻladi.
Kunlarning birida bir yigʻilishda u yuzida nur balqib oʻltirar edi, har tomondan har xil ajoyib voqealarni gaplashar edik. Gap ustoz va izdoshlar haqida borar ekan, Nizomiy bilan Xusravga ham navbat yetdi. Ularning qalami tufayli paydo boʻlgan ikki «Xamsa» olamga qanday xayajonlar solmadi! Lekin bu ikki «Xamsa»ga kirgan oʻn goʻzal doston ichida oldingi ikkitasi yaqqol ajralib turar edi.
Ha, «Maxzan ul-asror»ga teng keladigan gavhar bormi?! Ha, «Matla’ ul-anvor»dek yulduz (sayyora)ni qidirib topib boʻladimi?!
Dostonlarning boshqalari ham yomon emas, barchasining husnida majoziy bezaklar jilva qiladi. Ammo biz aytgan bu ikki dostonning biri gavhar sochib turganday; gavharning nurida azizlik, poklik nishoni bor. Uning ikkinchisi ham porlab turadi, yorugʻida esa haqiqat shu’lalari koʻzga tashlanadi.
Fikr haqiqat oʻtidan bahramand boʻlgan boʻlsa, u toshni ham suv qilib eritib yubora oladi. Biroq fikr haqiqat gavharidan uzoq boʻlsa, unga ip topish toʻgʻrisida soʻzlamagan ham yaxshi. Ipni topsangu oʻrish-arqogʻi bilan keltirsang-u, yaxshi dur boʻlmasa, uning chiroyli rang va naqshidan ne foyda?!
Shunday qilib, oradan bir oy oʻtdi, ikki oy oʻtdi. Kunlarning birida baxt va aql menga yoʻl koʻrsatib, uni koʻrgim kelib, xuzuriga bordim. Uning qoʻlida bir necha boʻlak qogʻoz koʻrdim. U kishi kulib, menga imo qilib, «Tuhfa» ni yozib bitirganini aytdi.
— Ol-da, boshidan-oxirigacha koʻrib chiq, boshidan-oxirigacha har bir varagʻini koʻzdan kechir! - dedi.
Darxol oldiga kelib, unga jonimni sadaqa qildim, qoʻlidan dostonni oldimu oʻp’ib, darxol ichini ochdim. U boshidan-oxirigacha shohona dur edi. Yana qanaqa dur deng? «Tuhfat ul-ahror» dostonining oʻzginasi edi. Baxramand boʻlishni istaganlar undan naf topar, u oldingi ikki dostondan xajm jihatidan kichikroq boʻlsa ham, foydasi koʻproq edi. U ikkala dostonda bor gapni bundan topsa boʻlar, ammo bundagi xadyalarning koʻpi ularda yoʻq edi.
Shavqiga naq koʻksimni yordim, koʻnglimni esa jildi uchun gʻilof qildim. Uni obdon oʻqib boʻlganimdan keyin koʻnglimda bir havas paydo boʻlib, bezovta qila boshladi:
Ular hammasi bu yoʻldan yurgan ekanlar, men ham bir necha qadam yurib koʻrsam qanday boʻlarkan?! Ular axir oʻz asarlarini forscha yozdilar; men esa turkiy til bilan boshlasam; ularning asarlaridan forsiy xalqlar xursand boʻldi; turkiy xalqlar ham mening yozganimdan baxra olsa; oldingi ikki muallif riixiga fotixa oʻqib turib, bu (Jomiy) menga ham bu ishga bir fotixa bersa. U ikkalasi ichdan menga qarshilik koʻrsatmasa, tashidan bu menga yordam berib tursa, men bir narsani talab qilib chiqar ekanman, qalamni qoʻlga olib, umid qilamanki, bu yoʻlda Nl’zomiy yoʻlga yoʻllar ekan, Xusrav boʻlmaydi! - deb ayta olmaydi. Kattalarga bir kambagʻal panoh soʻrab murojaat qilsa, ular buni qabul qilsalar, bu ham ularga qoʻshilib, kattalashib ketishi mumkin. Oʻzi terining ichida paydo boʻlgani uchun mushk hech teridan or qilmaydi. La’l ham tosh boʻlgani uchun xarsang toshning ozorini sezmaydi. Toʻrt unsur bogʻi juda koʻngilochar boʻlsa ham, uni oʻrab, saqlab turgan devor oddiy loydan. Oʻt, suv, havo qancha yoqimli boʻlmasin, ularning orasida tuproqning ham oʻz oʻrni bor. Sarv, gul va lolaga, odatda, xaridor koʻp. Lekin oʻtinning ham bozori bor. Ipak va atlasdan xashamli kiyimlar boʻlganidek, namat toʻqimalari ham itning ustini yopish uchun kerak-ku? La’l, yoqut va durlar odatda yuksak baholanadi. Lekin kaxrabo somonni oʻziga tortadi. Shoh musaffo maydan uch qadah ichdimi, mayxoʻrlar uning quyqasini ham qoldirmaydi.
Men oʻzimni it kabi past baholab, oʻzimni ulugʻlar ushlagan arqonga bogʻladim. Ular yoʻqlik dashtiga yoʻl olgan ekanlar, men ham soya kabi ularga hamqadam boʻlay. Ular mangulik gʻoriga kirib gʻoyib boʻlsalar, men ham ularga toʻrtinchi yoʻldosh - iti sifatida qoʻshilay .

XIV
Odamzod vujudi osmonining jahonni yoritar yulduzlari va inson zotiga xos boʻlgan konning behisob javharlari boʻlgan soʻz ta’rifida va baxt yulduzlarining bir-biri bilan yaqinlashishi yaxshi belgi koʻrgazgani hamda qimmatbaho javharlarning bir-biri bilan yaqinlashuvi yoqimli tuyulganidan nazm tarkibini nasr tartibidan ortiq koʻrish haqida
Soʻz gavharining sharafi shunchalar yu’ksakki, gavhardek qimmatbaho narsa ham unga sadaf boʻla olmaydi. Toʻrt sadaf ichidagi gavharga quti ham shu soʻz, yetti qavat osmon yulduzlarining burjlari ham shu soʻzdir.
Inson koʻngli qaysi tomonga boqmasin, jahon bogʻchasida yuz xil yangi gullarni koʻrarkan, ular barchasi bir vaqtlar sirli yoʻqlikning gulshanida yashiringan, gʻunchalar ham hammasi ochilmagan xolda edi. Azaliyat togʻidan mayin shabada esa boshlashi bilan jahon bogʻidagi shuncha gullar ochilib ketdi. Bu oddiy shabada emas, gullar sochuvchi shabada boʻlib, u na’matak va undan toʻkilgan gul yaprogʻiga oʻxshab ketadi. Shu ikki narsani donishmand odam bir-biriga yopishtirsa, «kofu nun» xosil boʻladi . Dunyodagi hamma bir-biriga bogʻliq va bogʻliq boʻlmagan narsalar - barchasi shu «kof» va «nun»ning bolalari, oʻshandan oavdo boʻlganlar. Bu bolalar yana hisobsiz bolalar koʻrib, bola oʻzi ham ota, ham oʻgʻilga aylandi. Uni soʻz bilan qanday maqtash mumkin? Axir, nima deyilsa ham uning oʻzini oʻzi bilan maqtalgan boʻladi-da!
Soʻz jon boʻlib, ruh uning qolipidir. Tanida ruhi bor odam doim unga extiyoj sezadi. Soʻz dunyoda bor barcha koʻngillarning qutisidagi javhar, hammaning ogʻiz qutisidagi qimmatbaho gavhardir. Agar til bamisoli bir poʻlat xanjar boʻlsa, soʻz unga qadalgan injulardir. Til shu chamanning ochilgan lolasi boʻlsa, soʻz durlari unga qoʻngan shabnamlardir. Soʻz oʻlgan odamning tanasiga pok ruh bagʻishlaydi. Soʻzdan tandagi tirik ruh xalok boʻlishi mumkin.
Yaxshi soʻz bilan oiganni tiriltira olgani uchun Iso paygʻambar oʻzini «Jonbaxsh» degan laqab bilan atagan. Soʻz tufayli Xalil oʻzini oʻtga tashlagan; Jabrail ham soʻz yukiga hammol boigan. Tangri insonni sirlar xazinasi darajasiga koʻtargan ekan, uni soʻzlash qobiliyatiga ega boigani uchun hayvonlardan ortiq qilib yaratdi.
Gʻuncha ogʻizlik, shirin lab jonon gapirmasdan labini yopib turib olsa, uning mayday totli la’li lablari aqlni mast qilsa, mastlik u yoqda tursin, mayparast qilib qoʻysa ham, tashqi koʻrinishi bilan osmondagi’oy boʻlsa ham devordagi surat bilan uning koʻrinishi oʻrtasida farq yoʻq.
Chiroyda yuzi oyning rashkini keltirmasa ham, la’lga oʻxshash lablari shakardon boʻlmasa ham, gʻamzasi bilan birovlarga oʻq otmasa ham, shunday qilib kipriklari safini kamaytirmasa ham, oʻz goʻzalligi bilan talonchi va tannoz emas esa-da, unda faqat toʻgʻri husn bilan noz boʻlsa, lekin poʻpisa bilan soʻzlayotgan chogʻida, tili achchiq boʻlsa ham, javobi shirin boʻlsa, oʻzicha fitnalar qilsa, turli va’da va xabarlar keltirsa, dashnomlar berib, aqlni mast qilsa, shunday malohat ustiga yana yolgʻonchilik qilsa, yolgʻonchiligi yarangga tuz sepib tursa - bunday alangalarda kim yonishni istamaydi?! Va bunday yaraga kim ham davo qila oladi?!
U oʻz husni bilan ibodat qiluvchini ham yoʻldan ozdirsa, husniga shirin soʻzligi zeb berib tursa, shu husnu malohat bilan gapirib, oʻtkir soʻzligini qoida bilan bayon etsa -bunday goʻzal butun odamzod jinsiga oʻt yoqadi, butun odamzodni emas, butun olamni yondiradi. Har lahzada odamlarni oʻldirib, kuydiradi, inson zoti borki, hammasini oʻrtaydi.
Bazmda har qanday sozanda dilkash kuylami ijro etib, kuyda qancha yaxshi takrorlar, mashqda qancha yaxshi naqarotlar boʻlmasin, tushungan odamlar undan toʻla qanoatlanadilar. Kuy ijrosi choʻzilib ketsa, ularga malol ham keladi. Bu kuy orasida joyini topib, Navoiy soʻzi bilan bir gʻazal ashula qilib aytilsa, soʻzlar olov purkab, tinglovchilar qalbini mung bilan ezsa, u vaqtda sen bazmdagi toʻpolonni koʻr! Mayxonadagi gʻavgʻolarni tomosha qil! Yoqa yirtish qanday boʻlishini koʻr, figʻon tortib, oʻzini oʻldirganlarga boq!
Durning bir donasi bilan bogʻliq gapga ishonma, soʻzni jahon dengizidagi haqiqiy durdona deb bil.
Qalam soʻzni sharxlab yozgan shuncha gaplar nasrga oiddir. Nazmdagi soʻzning xossasi bundan ham boshqacha. Oddiy soʻzlashuvda yolgʻondan e’tiborsiz narsa yoʻq. Lekin nazmdagi yolgʻon (mubolagʻa)ni donolar ham ma’qul koʻradi. Oʻz joyida tizilib turgan tishlar durday yaxshi koʻrinadi. Ular sochilib ketguday boʻlsa, qanday qimmatga ega boʻlishi mumkin?!
Gul va daraxtlar bogʻda soiim koʻrinadi. Togʻda esa ular hammasi oʻtin hisobidadir. Nasrda sochilib yotganligi kishini noxush qilsa, she’rda mavjud tartib-qoida koʻngulni xursand etadi. Bandalarini kechiruvchi Xudo ularni xilma-xil qilib yaratar ekan, ularning har qaysisini boshiga bir-biridan farq qiladigan toj bilan paydo qilgan. Shoh gulshanda bazm qurib, shodlik yoʻlini tutadi. Har kishi oʻz darajasini bilib oʻtirsa, yigʻinda tartib-intizom boʻladi. Bordi-yu ichkilik aqlini yeb, shoh oʻz yoniga eshik ogʻasini tortsa yoki qul oʻz begi bilan adi-badi aytishadigan boʻlsa, unday bazmda tagʻin qanday xalovat boʻlishi mumkin?!
Shohmot taxtasiga donalarni toʻkkan odam bir necha yogʻoch parchalarini uyadi. Birov ikki tomonga u donalarni ikki qatordan qilib tersa, u chiroyli koʻrinadi. Shohmotning ikki tomonidagi ikki qator xuddi ikki misra she’rga, toʻrt qator esa she’rning ikki matlaiga oʻxshab ketadi. Bundagi har dona ajoyib muammo boʻlib, ularning zimnida otlar ham paydo boʻladi. Odam qancha toʻgʻri fikr qilmasin, bunda ozgina parishonlikka yoʻl qoʻysa, otning yurishi tufayli mot boʻlib qolishi mumkin.
She’r daftari ham bir-biriga bogiangani uchun uning varaqlari gulzordagi gulday toza. Daftarning ipi soʻkilsa, uning varaqlarini shamol har tomonga uchirib yuboradi. Gulshanda
gullarning saf tortib ochilib turishi, bu - nazm; ularning yerda sochilib-toʻkilib yotishi esa nasrdir. Nazm bu qadar yuksak e’zozlanmasa, Tangri Soʻzi da she’r boʻlmas edi.
Nazmda ham asosiy narsa ma’nodir, uning shakli esa har xil boʻlishi mumkin. Yaxshi mazmunga ega boʻlmagan she’r tushungan odamlar tomonidan yaxshi baholanmaydi. Ham yaxshi shaklga ega boʻlgan, ham goʻzal ma’no asosiga qurilgan she’r - haqiqiy she’r.
Ey Xudo, xuddi shunday she’rlar xalqning muhabbatini qozonsin. Xasta Navoiyga ham shuni nasib et!

XV
Bir necha soʻz shu mazmundakim, soʻzning ma’nosi uning jonidir, usiz soʻz qolipi jonsiz qolipdir va buni qanday qoʻlga kiritishni hech kim bilmavdi. Hatto uni qoʻlga kiritgan odamning oʻzi ham yoʻq, vaysaqilarning noinsofligiga tan bermoq, balki oʻz behudagoʻyligiga iqror boʻlib ulardan uzr soʻramoq
Kimda ma’no gavhari boʻlsa, oʻsha odam soʻz daryosining gʻavvosidir. Ma’no mash’ali kimning yuzini yoritgan boʻlsa, fayz haramida jilva etish oʻshanga nasib boʻladi. Kim ma’no durining sadafidan oʻziga jom qilgan boʻlsa, soʻz mayini oʻsha odam toʻla simiradi.
Bu shu qadar ajoyib va mazali sharobki, koʻngulning eng qorongʻi joylarini chiroq boʻlib yoritadi. Osmon xumi ham shu sharob bilan labigacha toʻlatilgan; u xumning ogʻzi esa quyosh gʻishti bilan berkitilgan. Dunyodagi barcha odamlar bu dengizga gʻarq boʻlgan; soʻz latofati ularni koʻzdan yashirgan. Kimki undan bir qatra ichgan boʻlsa, kayfidan xum singari qaynagan. Uning fayzi bilan olam qancha toʻlmasin, uning dengizidan kamaygan boʻlsa bir qatra kamaygan xolos.
Men shu mayning kayfidan mast boʻlsam ham, lekin oʻtkinch dunyoning odamlariga qoʻldoshman. Mening dimogʻim nihoyatda qizib, chirogʻim ham oʻsha soʻz shu’lasidan yongan. Haqiqat jomi qoʻlimga tekkan boʻlsa-da, koʻp vaqt sukut saqlashni afzal koʻrdim.
Ammo bir vaqt qoʻlimdan ixtiyor ketib, may ixtiyorimni olib olam sahniga sabodek borsam, obod va buzuq yerlarni quyoshdek axtarsam; yer.yuzidagi hamma narsani qoʻlga kiritishning hisobini - faqat bu dunyoda emas, eski toqqa yega boʻlgan toʻqqiz qavat osmonda ham qilolmay, ulfat sifatida bir bazm qurib, bu mayni ichishga azm qilsam; she’riyatning buyuk taxtiga chiqib oʻtirsam, ming-minglab nazm ahllari oldimda turishsa; bazmda musiqiy asboblarni shohona qilib tayyorlasam, nimtarkni chakkamga qoʻysam; soʻz mayidan oldimda chuqur daryo paydo boʻlsa-yu, qoʻlimda qayiqsimon ajoyib jom bilan har lahzada shu jomni toʻldirib olib, gulrang bodadan sipqarib tursam, turkiy ohangga qoʻlimni oʻynatib, «hay tulugim, hay tulum!» deb kuylasam; birov menga hamovozlik qilolmas ekan, loaqal qoʻshiq aytib, quvvatlab tursa; men ichgancha ichishga jur’at qila olmasa, loaqal bir-ikki qultum ichib tursa.
Lekin yuksak falak maqsadim bazmiga bunday tuhfalarni munosib koʻrmadi. Bu xil mayni ichishni oʻziga kasb qilgan kishi burun boʻlmagan shekilli. Yoki boʻlgan boʻlsa ham, hammasi hayotdan ketgan, men kelishim bilan bazmni tark qilgan koʻrinadi.
Bu kimsasizlik menga yetmaganday, yendi har tomondan odam nomiga isnod keltiradiganlar paydo boʻlyapti. Ularda soʻz aytish qobiliyati boʻlmasa ham, ular soʻz aytish payida; nagʻmalari sozlanmagan boʻlsa ham, kuy chalish ishtiyoqida. Ular she’rda tuyuq vaznini tushunmasalar ham, tuyuq u yoqda tursin, oddiy qoʻshiq vaznini bilmasalar ham, yozganlarining soʻzlari bemaza, tarkibi sust, mazmuni ham oddiy, sayoz, yozilish uslubi notoʻgʻri boʻlsa-da, ularnmg hammasida bama’nilik da’vosi. Durust odamlar ulardan qutulolmay garang.
Menga rang-barang nazm bogʻi nasib yetgach, Chin sanami menga qancha duch kelmasin, ta’bim pardozchisining doimiy ishi she’rlarimning husniga oro berish boʻldi. Sunbul sochlariga taroq urardim, nargis koʻzlariga surma tortardim. Koʻzlarimning qonli yoshlari bilan yuzini qizil qilardim, koʻzim qorachigʻidan betiga xol qoʻyardim. U shoʻx sanam kiysin deb soʻzdan xilma-xil liboslar tikardim. Kelishgan ipak koʻylak kiydirib, unga yuzlab qimmatbaho durlar qadardim. Jonimni boshdan-oyoq unga bagʻishlab, noz pardasida xiromon yurishini istardim.
Lekin bir toʻda jafogarlar kelib, uning ipak kiyimlarini talon toroj etishdi, zoʻravonlik qilib, qiynab, yigʻlagudek ahvolga solib, ustiga yeski qora shol yopishdi. Qizigʻi shuki, tagʻin buni she’r deb atab, ta’rifini koʻklardan oshirishdi. Undan ham qizigʻi shuki, tanib qolishimni bilib turib, Xudodan uyalmay, yozganlarimni mening oʻzimga koʻrsatishdi. U (she’r)lar menga sal-pal yoqayotganini koʻrgach, mendan yehsonlar, tahsinlar istashdi.
Shunday qilib, ular koʻnglimga koʻp jafo tigʻini urdilar, faqat koʻngilgagina emas, hatto jonimga ham tegdilar. Endi menda xarsang toshlar topib, qal’a yaratishdan boshqa bir chora qolmadi; men topgan togʻ juda baland, tepasi keng, shu togʻning ustiga shunday bir yuksak bino qursam; uning suvgacha boʻlgan qismi toshdan, koʻkkacha koʻtarilgan qismi poʻlat boʻlaklaridan boʻlsa , devorlarining tagiga shunday chuqur xandaqlar qazisamki, uning qa’riga qarayman degan kishi qoʻrqib, aqldan ozsa! Uning ostidan lahm kovlash imkoni boʻlmasin; uning devoridagi kunguralarga ham hech qanday arqon yetmasin. Unda faqat parizodlar yashasin, ular har qanday xavfdan xoli boʻlishsin. Yovning badanini teshish, boshini urib uchirish uchun men u yerga koʻp oʻq va tosh toʻplab qoʻyaman. Bu toshlar jonni qiynovchi taqvodorlikdan, oʻqlar esa shoirning sahardagi ohidandir. Nogoh bu binoga biror beadab yaqinlashsa, tosh va oʻqdan oʻz jazosini topadi.
Yo Alloh, bu deganlarim qanaqa afsona? Bu xil afsona deganning oʻzi devonadir! Men koʻp dagʻdagʻa soldim, mastga oʻxshayman yoki telbalik oyogʻimni kishanladi. Mast boʻlmasam, bunchalik lof urishimning sababi nimada? Bu telbalik boʻlmasa, muncha koʻpirdim! Men ba’zi odamlardan shikoyat qilgan boʻlsam, buni men oʻzim tushunmasdan gapirdim. Hammasining gaplari rang-barang, nazmlari ham dilkash va shirin. Haligi gaplarni aytgan vaqtimda men oʻzimda yoʻq yedim; yoʻq-yoʻq, ular hammasi yaxshi, mening oʻzim yomon. Navoiy, tebran, navoni bas qil, aytish kerak boʻlmagan gapni gapirma. Kuying boshdan-oyoq havoyi; tur, ularning boshlaridan oʻrgil, oyoqlarini oʻp. Hamma gadolarning oldida gado boʻl, shundagina Xudo seni shohga yaqinlashtiradi.

XVI
Sultonlar guruhining sarafrozi va xonlar mamlakatiga boylik bilan oro beruvchi, saltanatni, dunyoni va dinni e’zozlovchi Abulgʻozi Sulton Husayn Bahodirxonning davlatini va podshohligini yaxshiligi va ehsonini olamga yoyilishi madhi va uni burro til bilan aytmoq qiyinligi, xususan, qalam tilining bunda lol ekanligi
U olampanoh shohni qanday shoh desang, butun olam va odamlar unga mamlakat va sipoh boʻlgan shohdir. Uning qasri yetti aylanma gumbazdan iborat boʻlib, yetti otasigacha xon boʻlib oʻtgan.
Otasi xon boʻlishi bilan birga uning dovrugʻi ham boʻlib, koʻproq shuhrati bilan faxrlangan.
Amalda esa turk, moʻgʻul xonlari uning qullari boʻlib, ular mamlakat berib, mamlakat oladiganlar boʻlishgan. Buning (qul darajasida) kamtarligi boshqa xonlarga ibrat boʻlib, Sulton Husayn xonlar va shohlar ustidan shoh boʻlgan.
Shoh Abulgʻozi Quyoshdek ravshan fikrli boʻlib, bayrogʻining yarim oy shaklidagi belgisi esa Quyoshdan balandda tasvirlangan boʻlgan. Baland osmon uning taxti uchun munosib joy. Quyoshsimon toʻgarak naqsh kiygan tojiga bezak. Kaftlari dengiz bulutlari kabi dur, javohir sochsa, tigʻi bu daryo suvini toʻlatuvchidir.
Uning belidagi kamarida yoqut boʻlib, uning yonidagi xanjar esa baliq shaklidadir. Uning xanjari baliq boʻlmasa, nima boʻlishi mumkin? Dastasini gavhardan yasalgan Mushtariy desa ham boʻladi.
Naykamalak goʻyo uning yoyi boʻlib, oʻz shohlik yorligʻini uning yordamida falak toqiga osib qoʻygan.
Falak turki, ya’ni Mirrix sayyorasi goho uni quvib yetsa ham, lekin qancha kuchanmasin, uni qimirlata olmaydi.
Aylana osmon oʻzi unga qalqon vazifasini oʻtar ekan, qubbasi yargiroq Quyoshdir.
Bu qalqon yuzida Somon yoʻlidek bir narsa koʻzga tashlanar ekan, bu qin boʻlib, uning bezakdor qilichidan belgidir.
Nayzasi osmonda uchib yurgan uchar yulduz emas, balki yoyining ustidan toza kumush suvi yurgizilgani alomatidir. Ostidagi la’l nuqralar shafaqni eslatsa, rangi, boʻyogʻi quyosh zarvaraqlaridan darak beradi.
Bu shohning jahli chiqqanda dushmanga aylanib, rahmdilligi shabadasi esganda esa xalq siylanishda boʻladi.
Hammayoqni kuydiradigan xanjaridan oʻt chaqnaganda, qadahining shu’lasi olamni yoritib yuborishi mumkin.
Saxovat vaqtida qoʻli zar sochsa, lutf qilgan chogʻida mehribonligi tutib, gavharlar sochishi mumkin.
Uning koʻngli bilim gavharlaridan xazina koʻtargan, qoʻli saxovat katidan ganj ulasnadi. Lekin qaxri olovi alanga olgan vaqtda afv bulutlaridan qatralar toma boshlashi ham hech gap emas.
Urush kunlari boʻlsa temirga burkanib olib, oyogʻidan boshiga qadar zirxda. Xuddi xazon barglari suv ichida suzayotgandek, yoki koʻzguda dushmanning chehrasi koʻrinib turgandek.
U temir panjasida tigʻni tutib turgandek va tigʻi goʻyo temirdan yasalgandek.
Tigʻidan taralgan shu’lani paykon uchi deb ham oʻylama. Uni oʻsha oʻt tilini choʻzdi! - deb qoʻya qol.
U (Husayn Boyqaro) yoʻllagan nayza dushmanning boshiga tegar ekan, oʻsha lahzada urilgan balo chaqmogʻiga oʻxshab ketardi.
Bu uning qoʻli kaftidagi bulutdan chaqilgan chaqmoq boʻlib, bunda uning uchun bir toʻda kul bilan togʻning oʻrtasida hech qanday farq yoʻqligini bildiradi.
U mingan otning rangi ham chaqmoq rangida boʻlib, rangini qoʻy, chopganda ham xuddi yashindek qadam tashlar edi.
Uning oyogʻi mato bilan oʻralgan, oldingi qoi-oyogʻida shamolni ushlab turganday boʻlib, shuning uchun ham bu otni «Bodpo» deb atashar edi. Bu tez va asovni har qayoqqa minishar ekan, falak oti - Quyosh esa uning oldida kesmas pichoqdek bir narsa edi. Uning yonida osmon oʻz otini koʻrib, u xoʻkiz boʻlib xirmonni yanchayapti! - deyish mumkin edi. Agar u xirmondagi xoʻkiz boʻlmasa, nima uchun doim bir joyda aylanib, toʻgʻri keta olmaydi?
Agar sen oʻsha xirmon va xoʻkizning belgisini koʻrmoqchi boʻlsang, oʻsha Sunbula va Somon yoʻli bunga belgi boʻla oladi. Ularning bu doiradan sakrab tashqariga chiqib ketishga xaddi yoʻq. Undagi har gumbaz olam gumbaziga tengdir.- U yoʻrgʻalab yurish vaqti oyoq qoʻyganda, xushovoz togʻ kakligiga oʻxshab ketadi. Lekin yugura boshlar ekan, ming yogʻoch undan oldinga oyoq tashlay olar edi.
Jang kunida shoh bu raxshga minib, javlon urib, dushmanning yuz ming askarlarini pachoqlab tashlay olardi. Jang ishlari maydonda tamom boiar ekan, ishrat uchun ayvonga yuz tutar edi.
Otdan tushsa-da Rustam kabi sayr qilib yursa. Taxtdan oʻziga Jamshid singari oʻrinni egallasa. Shu bilan birga boshidagi oltin tojini olib qoʻysa. Belidagi bezakdor kamarini ham yechib qoʻysa. Jangda kiyiladigan harbiycha kiyimi va sovut ostidagi toʻnidan ham qutulsa-da, xursandchilikda kiyiladigan ipak va kanopdan toʻqilgan kiyimlarini kiysa, Bogʻi Eram saxnida bazm qilsa, toza va kuchli sharoblardan ichishga kirishsa.
Sozandalar rud ohanglarini chalib, xofizlar dilkash qoʻshiqlardan aytishsa. Gulchehra soqiylar juft qilib qadahlarni tutsalar-da, bazm ahlini xushlaridan ayirsalar. Bundan odob bilan shohlar yerga qarar ekanlar, hech narsa soʻrashmasa, beglarga bir narsa deyish imkoni qoladimi!
Uning oʻltirishlar qiladigan gulshani osmon boʻlib, unda Quyosh misoli qadahlar mayga toidirilar, Zuxra qoʻshiqlaridan davlatli boʻlar, toiin Oy bu majlisda zikr tushardi. Suhayl yulduzi esa musiqachilar xomiysi Atorud kabi maqtovga mayl koʻrsatib maqtagani madx adosi bilan band edi.
U tuzgan bazm yashil rangdagi gulshan kabi, gazak uchun foydalanadigani har yerdagi yulduzlar boiardi.
U oʻzi (podshoh) esa taxtida xuddi Jamshiddek, yoʻq unday emas, Osmon tepasida Quyoshdek oʻltirar edi.
Bu bilan u xalq koʻzini yorugʻ nuri bilan ravshan, hatto qora tuprogʻni gulshan etardi.
Saxovati bilan davlatmand odamlarning boshlarini silar, davlatmandlarninggina emas, barcha shohu gadoni ardoqlardi. Xazon yelidek tilla pullarni sochib, bahor bulutlari singari gavharlarni ham sochgani sochgan edi. Bu xazon yeli qizarib zarxal rangga aylanmaguncha, bahor bulutlari oʻz gavhar (yomgʻir)larini sochmaguncha davom etardi.
Falak dengizidan bular senga xiroj oʻrnidagi gavharlar boʻlib, asl zoting gavhari esa butun Olamga toj boʻlsin! Tojingdagi bezaklar abadiyat bezaklari boʻlib, eng tepasida esa boqiylik daryosining gavhari porlab tursun!

XVII
Koʻngul ta’rifidakim, koʻnguldagidek ta’rif qilish qiyin va uning sifatlarini sof koʻngulli kishidan boshqa odam bilmaydi; gʻamgin qalamkash qalamini ishga solmoq va shu qalamning qora yozuvlari bilan koʻngulni xushlamoq
Qudratli dehqon (Xudo) ilk tongda loydan bino boʻlgan odamni oʻz qudratining gulistoni qilib yaratdi. Bu guliston tomon tayin bir shabada esib, sunbul, sarv, gul va rayhonlarni yelpiy boshladi. Bu rayhonlar u shabadaning hukmiga kirganda, tan gulshaniga xuddi ruh kirganday boʻldi. U shabadaning maqsadi gul emas, faqat koʻngulni qoʻlga kiritish edi, xolos.
Koʻngulning maqtovini bayon qilayotgan, ey shoir, koʻngulni nima deb oʻylaysan? Agar vujuding gulshanida gul gʻunchasi ochilsa, sen koʻngul gʻunchasi shu, deb oʻylama. Bu gʻuncha emas, bu qonli koʻnguldir yoki qonga boʻyalgan yoy oʻqidir. Bu rang va hiddan iborat bir shakl ham emas, bu oʻzi bor boʻlsa, boshqa hammasi topiladi. Bu narsa kimning, nimaning joni boʻlsa, tanida gʻunchaga oʻxshash qoni boʻlsa, oʻshanda boʻlaveradi. Bu dajjolda ham bor, paygʻambarda ham bor, desak, unda Isoni uning eshagi bilan tenglashtirib qoʻygan boʻlamiz. Agar bir odam katta savdogar boʻlsa, aqlu xushi doim, u qaysi koʻngli bilan oʻzini ahli dil deb hisoblay oladi? Sen jazm qilgan koʻngul bu emas. Agar koʻngul shunday boʻladigan boʻlsa, sen undan voz kech.
Bu «koʻngul» deb atayotgan narsang aslida yurakdir; yurakni «koʻngul» deb ham ataganlari uchun bu ikki soʻz nomdagina oʻxshash, xolos. Aslida koʻngul sirlar boʻstonining bulbuli boʻlib, poklik haramida jilva qiladi. A’lo darajadagi jannatning isi ham shu koʻngul; Ilohiy jilva chirogʻining nuri ham shu koʻngul!
Boshqalarni (Ilohiy) yoʻlga boshlovchilar uni «eng baland osmon», soʻfiylar esa «ulugʻ olam», deb atashdi. Lekin tiniq oinada bu katta jahon (koʻngul) dunyodagi barcha odamlar koʻzidan yashirindir.
Butun dunyo qiblasi boʻlgan Ka’baning ham qadri koʻngilchalik emas. Chunki u Ka’ba odamlarning oddiy sajda qiladigan joyi; bunda esa Yaratganning jilvasi zohir boʻlib turadi.
Bu sirlar toʻla xazina - koʻngulni qoʻlga kiritgunga qadar yoʻl boshlovchi qilgan koʻp ishlarni qilmoq kerak boʻladi; buning uchun Ka’ba yoʻllarini ham, rindlarning mayxonasiga olib boradigan manzillarni ham bosib oʻtish kerak. Xudoga munojot qilish bilan yashaydigan odamlar orasida ham boʻlish zarur; mayxonada ham boʻlish kerak. Goh xonaqohda shayxning gapi bilan toat-ibodatga yuz tutganlar yoniga chekinish kerak, goh yoʻqlik mayxonasiga mast boʻlib kirib, mugʻbacha oldida butparastlik qilish zarur, goh sham’ atrofida parvonadek aylanish, goh biron pari ishqida devona boʻlish, goh visolga erishib, aysh qilish, goh firoq oʻtida kuyish kerak. Agar kumush badan, injiq bir ma’shuqaga uchrasang, u goh shirin xanda qilsa, goh shoʻringni quritadigan qiliqlar qilsa, dardu balo togʻida Farhod boʻlish kerak, tirnogʻlarni poʻlat teshaga aylantirish zarur. Yoki oy yuzli shunday bir dildor uchrasaki, u malohat dashtidagi Layliga oʻxshasa, uning ishqida falakday sarson-sargardon boʻlib, dard biyobonida Majnun boʻlish ham kerak. Oʻtda samandar kabi chidab turish, suvga esa gavhar kabi shoʻngʻish ham kerak. Gavhar sochadigan bulut havosiga gʻarq boʻlib, xazinadek tuproq ichida koʻmilib yotish lozim. Bunday odam bormagan, tariqat yoʻlini rivojlantirmagan vodiy qolmasin.
Kamolot kasb etmagunga qadar bunday odam hamma xolatlarni boshidan kechiradi. Dunyoda hamma narsani koʻrib, uni egallaydi, shundan soʻnggina u «olami kubro» laqabiga sazovor boʻladi. Shu olam sari kimga yoʻl ochilgan boʻlsa, oʻsha odam dunyoda haqiqiy «ahli dil» sanalishi kerak. Mexribonlik xazinasi kimgaki nasib boʻlgan boʻlsa, xalifalik ham oʻsha odamga tegishlidir. Safo taxti uning oʻltiradigan joyi boʻlib, uni sofkoʻngil soʻfiy deb atash lozim. Uning yoʻlida jonu koʻngulni fido etish, jonu koʻnguldan unga topinish zarur.
Agar uning etagini ushlash imkoni boʻlmasa, u vaqtda uning etagidan bittagina ip Navoiy tomon tushsa nam yetarlidir.

XVIII - Birinchi Hayrat
Koʻngulning nomavjudlik tunidan qutulib, mavjudlik tongiga xamnafas boʻlib, malaklar olami bahoristonining rang-barang koʻrinishi yuz berganda, xilma-xil daraxtlarini tomosha qilishi va ularning «Sabbaha ismi rabbikal - a’lo» amri bilan haqiqiy Qayyum tasbihiga mashgʻul ekanini bilib dimogʻi bogʻida hayrat gullari ochilgani va u gullar atri dimogʻiga urilib, bexush yiqilgani
Ey soqiy, tong otdi-ku, quyosh chiqdi, bir mehribonlik koʻrsatib, menga quyoshdek keladigan qadah tut. Tong qushi tong otganini xabar qildi, bir-ikki qadah sahargi may ichay. Tongda safolik mayidan mast boʻlib, nola qilayotgan tong qushiga joʻr bolay.
Saharning ipak pardasidan oltin iplar tarala boshlashi bilanoq tun pardasining iplari chidash bera olmay koʻzdan gʻoyib boʻldi. Falakning toqiga taqdir qalami «Vash-shams» va «Vaz-zuho» oyatlarini yozdi. Shu payt tong soʻfisi ham paydo boʻlib, osmon boʻylab nurdan joynamoz yoydi. Qora tuproq tun qoraligi qoldiqlarini tong supurgisi bilan supurib tozaladi. Osmon shu lahzaga qadar yer yuziga qora mushk zarralarini sepib kelgan boʻlsa, endi e’sha mushk ustiga hidli oq zarralarni sepa boshladi. Nilufarrang osmon tepadan shabnamlar yogʻdira boshlaganda, sahar bogʻida sarigʻ lola ochila boshladi (ya’ni quyosh chiqa boshladi). Obnusdan yasalgan panjara oq soʻngakka aylanib, sarigʻ manqaldan oʻt sochila boshladi (ya’ni tong yorib, quyosh nuri tarala boshladi). Quyosh oʻtida zulmat toʻni kuyib, yulduzlar uchquni havo boʻylab uchib ketdi. Tun tovusidan jilva yoʻqolib, uning gullari oynasi ham yiltirashdan toʻxtadi.
Shu payt yoʻqlik shomidan Xoja koʻz ochib , tong yeli yetkazgan xabardan jon topdi. Mavjudlik shabadasi dimogʻiga urilib, yoʻqlik shomini tutundek haydab yubordi. U oʻziga ham begonadek edi, devonalarcha yuzini har tomonga urardi. U har nafas tongdek sargʻayib, tong yelidek oʻzidan ketib turardi. Dunyodagi yuz ming xil ajoyib narsalarni tomosha qilar, ularning sirini bilishni orzu etardi. Fikr qilib, qancha koʻp oʻylasa, bu orzuga yetish shuncha mahol tuyulardi. Qancha koʻp toat-ibodat qilsa ham, bu pardadagi sirlar ochilmadi.
Shundan keyin Inson siniqlik hararmga kirib, joylashib oldi-da, oʻzining ojizligini va hayratini namoyon qilishga turdi. U ma’ytislik bilan oʻz ojizligiga tan bergandan, keyin gʻoyibdan ovoz beruvchi unga shunday nido qildi:
— Oʻrningdan tur, bu gulshan boʻylab sayr et, gurkiragan sabzalarga bir nazar sol!
U oʻrnidan turib, bir-ikki qadam yurgan edi hamki oldida Eram bogʻi paydo boʻldi. Bu qanaqa Eram deng, havorang gulshan. Havorang gulshan ham dema, jannat bogʻining oʻzginasi. Har bir daraxti sidraga boshini qoʻygan, shoxlari esa shoxlariga chirmashib ketgan. Barglarining rangi moviylikda osmonni uyaltirardi. Uning soyasida esa hatto quyosh salqinlasa boʻladi. Undagi sarvlar boʻydor va zangor rang, har biri bamisoli osmon saroyining bitta ustuni. Chinorlarining zulmidan quyosh azobda, panjalari quyosh panjasidan zoʻr. Shuning uchun bu qiyinchilikdan uning rangli sariq, issiq ohlari bilan uni kuydirgani kuydirgan. Sandalining muattar hidi Iso nafasini eslatadi. Undan oʻlik ham Iso tiriltirgan odamday tirilib ketadi. Uning isidan suv gulobga aylanadi, soyasi esa tiiproqni toza mushkka aylantiradi. Teraklarning oppoq tanasi kumushga oʻxshaydi; gʻir-gʻir esib turgan shabada unga gard ham qoʻndirmaydi. Oqterak tanasining kumushsimonligi yosmin tanasining oqligiday, yaproqlari esa havorang tangalarga oʻxshaydi. Sanubarlarning shoxi osmonga yetgan, tugmalari bilan yulduzlarni qalpoqchalardek berkitgan, sarv va oqteraklarning safi uzilmay, choʻzilib keta beradi. Oqteraklar sarvlarning qomatini koʻrib (oʻz qomatining norasoligidan) xijolatda.
Qizigʻi shuki, sarvning boshida gullar ochilib, hatto toʻkilib, taglariga sochilib yotibdi. Bunda oʻsgan koʻkatlar rangi zumradga, tuk bilan qoplangan tugmalari esa zabarjadga oʻxshaydi. Har tomonda bitta shisha rang xovuz, lekin bu xovuzlarning oinasini namlikdan chang bosmagan, tiniq. Ularning oynasida jon surati jimir-jimir etib jilva qiladi; unga oqib kelib quyiladigan ariqni esa shu oynaning dastasi desa boʻladi. Bu ariq suvidan inson ruhi oziq oladi; ostidagi mayda toshlari xuddi la’l va yoqutga oʻxshaydi. Suv goʻyo gulning oyogʻiga bosh qoʻyganday, boshini emas, kichik toshlarni uning oyogʻiga xalqa qilib taqib, bularning hammasini uning uchun xuddi bezak sifatida qadab qoʻyganday.
Gul gʻunchalar parda orqasida qizlarday; ularning baxt ipi tugunlari xali yechilmagan. Gullarning eng goʻzali hamma koʻrishi uchundir. Bunday gulni xon ham shodlikka erishish niyati bilan uzadi. Shabnamdan durlar paydo boʻlib, shabada esishi bilan gul barglaridan kumush tangalar toʻkiladi. Goʻyo koʻzguda ma’shuqaning yuzi va sabza tuklari koʻringanday, suv yuzida koʻkatlar va gullar aksi koʻrinadi.
Gulga shabnam qoʻngach, har gul yaprogʻi mahbubaning terlagan nurli yuziga oʻxshaydi. Undagi sunbullar zaharli ilonday chirmashgan; gʻunchalar esa uning nish urishidan ozor chekadi. Oʻsha zahardan oʻz rangi yashilga aylanib, gʻuncha tepasida bulbul afsungarlik qilgani-qilgan. Odamlar tugma deb gumon qilgan narsa oyoqni zaharlovchi zahar boʻlib chiqdi. Tikonning nishiga chidayolmagan bulbul tumshugʻi bilan istagini izhor qiladi. Sarv tagida tovus xiromon; bu xolda tovus shu’la boʻlsa, sarv undan koʻtarilgan tutunni eslatadi.
Tovus mast xolda har tomonga jilva qiladi; shu ravishda gul va gul tuplarini sindiradi. Yangi novda va yangi barglari tolni sochlari oʻsib, paxmoq boʻlib ketgan devonaga oʻxshatib qoʻyibdi. Bu bogʻ tabibi xiyla va makr bilan suvdan tol oyogʻiga zanjir solgan. Nargis kasaldan tuzalmagan, hamon oriq, koʻzlari sarigʻ kasaliga uchragan odam koʻziday sap-sariq. Rangi siniqib, koʻzini doim suvga tikib, undagi koʻkatlarni baliq deb oʻylaydi . Oʻzidan atrofga oltin rangini sochib, oʻsish-unish xabarchisiga hamisha bahorni bildiradi.
Lola mayxoʻr qimorbozdek xayajonda, tosidagi ikki dona shudring uning oshigʻi. Gul ham uning oʻyiniga havasi kelib, choʻntagidagi hamma pullarini yutqazib qoʻydi. Shudring tosh bilan binafshaning boshiga urib, uning boshini koʻk roʻmol bilan bogʻlagan.
Momaqaldiroq bulutlar orasida chaqmoq chaqadi; u yerdan tushgan bir qatra yomgʻir esa Xizr chashmasidek ruhbaxsh. Shabada oʻlganlarni tiriltirish uchun hammaga Isoning nafasini yetkazmoqda. Bu yerning bir qatra suvi kavsar suvidan ham ziyoda, tuprogʻi esa jannat gulidan ham toza.
Inson bularning hammasini aylanib koʻrib, bexol boʻlib, xushidan ajrab, till lol boʻlib qoldi. U bogʻning qaysi tomoniga qaramasin, koʻzga tashlangan gʻaroyibotlar birga ming boʻlib koʻrinardi. Uning koʻzi qanchalik qiziq tomosha koʻrishni istamasin, ajoyibotlari ustiga bundan ham ajoyiblari namoyon boʻlardi. Fikri u yerdagi koʻrganlarining ipining uchini topishga qiynalardi. Hayratiga esa yangidan hayrat qoʻshila borardi.
Ma’yuslik, umidsizlik uning aql ishlarini telbalikka olib bordi; vasvasalar xushini oldi. Axir shu gulistonning oʻzi bir jahon-ku! Balki undagi har bir gul ichida ham bir dunyo yashiringan. Lekin bir dehqon boʻlmasa, uning oʻz-oʻzidan koʻkarib turishi mumkin emas.
Bu hayrat uning a’zoyi badaniga hayqiriq soldi va shu hayrat ichida turganda xushxabar yetkazuvchi farishta: «Bunday foydasi yoʻq hayratning kimga keragi bor? Oʻzingga ham bu hayratdan foyda yoʻq. Haqiqat sirridan bahramand boʻlib sen, yaxshisi, hammasiga koʻngul koʻzi bilan boq!» - dedi.
Bu soʻzlar uning qulogʻiga dur boʻlib yetgach, haqiqat nuridan koʻzini ochdi. Togʻ kaptaridan, qumridan tortib bulbulgacha, daraxtlarning yaprogʻidan tortib har bir gulgacha hammasi oʻz Yaratganini eslar va har biri unga shukr aytar, undan minnatdor boʻlar edi. Shamol ham, suv ham oʻzicha kuy kuylarkan, Yaratgan ularning har biriga oʻziga mos bir sirni xos etgan.
Shu hayrat ichida u shunday oʻtli bir hayqiriq soldiki, shundan keyin bor narsalarning bari biyron-biyron gapirsa ham, u xomush boʻlib qoldi. Bu xomushlik uning dimogʻiga - oh-voh bulutlari bilan ta’sir etib, uni behush etib qoʻydi.
Ey soqiy, yana badanimda issiq bor, may suvidan yuzimga gulob sep. Toki men yana xushimga kelib, gapimni oʻnglab olay; soʻng soʻz chamanida bir kuy kuylay.

XIX - Ikkinchi Hayrat
Sharaf qanotli ul qush (koʻngul)ning narsalar olami gulistonidan farishtalar olami shabistoniga uchib, u keng manzilning sham va mash’allarining soʻzlovchi tili bilan asl Yaratuvchi yodiga mashgʻul ekanini bilib, hayratdan bu olamdan boshqa bir olamga borgani va bu hayrat yana uni behush qilgani
Xoʻtan goʻzali oʻz zebo jamolini yopgach, shamol shabadasi yer yuziga qora mushk sepishga kirishdi . Anbar hidli nafasni shabada dimoqqa olib kela boshladi. Nargis hidini beruvchi varaqlarni shamol yopdi. Jahon gullarining shoxlaridan sariq barglar toʻkilishi bilan falak bogʻchasidagi oq gullar ochila boshladi.
Ha, quyosh Chin qoʻgʻirchogʻiday yuzini oʻgirib olib, endi sochini yoyib, qora mushk socha boshladi. Yezilgan mushkning yoqimli hididan tun yulduzlarining dimogʻi qaqradi. Bu qaqrash unga shunday ta’sir etdiki, koʻzlarini yumib, uyquga ketdi. Bulduruq qush egnini qisib, parda yopinganday oʻltirib oldi: koʻrshapalaklar parda qanotlarini ochib, ucha boshladilar. Osmonga qarab yoʻl olgan boyqush doira shaklidagi oyni oʻziga childirma qilib oldi. Koʻk oʻlanlar atrofida rang-barang atirgullar yulduzlardan tizilgan lojuvard doiraga oʻxshardi.
Bu kecha ham Xoja yuz xil mashaqqatlar chekdi; bu qiyinchiliklarning biri ikkinchisidan qiziq edi. Nayrangbozlikni oʻziga kasb qilib olgan falak har nafasda bir yangi tilsim koʻrsatardi. Osmon goʻyo bu masxaraboz uchun bir chodir edi. Yulduzlar esa uning kumushtan qoʻgʻirchoqlari edi. Somon yoʻli oʻzining choʻziq koʻrinishi bilan osmon sayri uchun unga yoʻl edi. Falak ayvonida koʻzga tashlangan chiziqlar xat emas, osmon qorongʻiligining yoʻl koʻrsatuvchisidir. Osmon bogʻiga shu qadar ziynat berilganki, har bir yulduz bir gul boʻlib, quyosh ham rashk etardi.
U muqaddas qush (koʻngul) yana oʻynagisi kelib yana ham balandga havolab uchdi. Uning tuproqdan iborat vujudi yerda qolgan edi. Oʻzi falak yulduzi boʻlib, osmonga koʻtarildi. Rux qanotli qushga aylanib, tun qorongʻiligida sayr qilardi. Ushbu jannat bogʻining qushi birinchi chaman (osmon)ni aylana boshladi. Bu chamandagi oy yaxlit bir javhardan iborat boʻlib, olam uning markazi, oʻzi esa uni oʻrab turgan dengizday edi. Bu oliy javhar xalqa boʻlib aylanar, uning uzuk koʻziga oʻxshash koʻzi eng quyi bir nuqtaga joylashgan edi. Yoʻq, u xalqa ham emas, balki aylana lagan edi; uning sham’i esa majlislarning mash’ali edi. Bu hajr maskanining mash’ali, gadolarning buzuq kulbasida sham’ vazifasini oʻtar edi. Uning nuri buzuq kulbaga farogʻat sham’idek, sham’ ham emas, shamchirogʻ gavhar oʻrnida edi . Uning koʻrinishi doira monand boʻlib, Xudoning nomini kuylab, tasbeh oʻgirayotganga oʻxshaydi. Goh muttasil Xudoni madx etish uchun uning butun vujudi til koʻrinishiga kirardi.
U (koʻngul) yana bir (osmon) bogʻiga kirib, joy oldi. Unda kumush badanli bir mahbuba turardi . Uning qoshlari fusungar, koʻzlari tannoz boʻlib, biri ishva koʻrsatsa, ikkinchisi noz qilardi. Sochlarining jingalaklarida yuzlab tugunlar bor edi. Yuziga esa mushkdan sovut yasatib olgan edi. Oʻzi ham mahbuba, ham musiqachi, ham soqiy, ham ashula toʻquvchi edi . Uning yuzi yigitlik mayidan qip-qizil, sherigi esa bir qari chol . Kasallik uning suyaklarini chiqarib qoʻygan, hatto badanidagi tomirlar koʻrinib turardi. Bu mutrib-tabib uning tomirlarini chertib koʻrar, tomirlar esa qon yoʻgʻidan nola chekar edi. Oʻzi’ham u tomirlarga joʻr boʻlar, bu kuydan tomirlar ham, tomir koʻradigan ham xursand boʻlardi.
U (koʻngul) yana bir hujra (osmon) ga qadam qoʻydi. Unda eng nodir donishmand bir xattot oʻltirar edi . Bu hujrada uni munshiy (xattot) deb atashardi. U xat yozishga kirishganda durni ipga uzganday qilardi. Uning ta’bi mumday yumshoq va yoqimli, naqshni esa eng chiroyli uzuklardan olardi. Suv olmoqchiday oldidagi har siyoxdonga murojaat etar, oʻzini ham oʻsha idishga hamrang qilgan edi. Uning qalamidan qogʻoz qoraymasdi. Chunki u Xudoning madhidan boshqa narsani yozmasdi.
U yana bir boshqa gulshan (osmon)ga koʻchdi: undagi har bir chamanni kezdi. U yerda shunday bir pari paykar oʻltirardiki, u - osmon qutisining eng qimmatbaho gavhari edi . Uning javhari jon manbaidan ham yorugʻ, dunyodagi hech bir narsa undan yorugʻ emas edi. Uning vujudi dunyoni oʻzida aks ettiruvchi oinaga oʻxshardi; oy koʻzgusi undan nur olardi. U osmon boʻylab malaksifat parvoz etardi; porloq nurlar unga har tomondan qanot edi. Uning chashmasini Isoning oʻzi topgan boʻlib, toza nafasidan oʻluk tirilardi. Chashmadan u obi hayot suvini ichar edi. Kecha qorongʻiligi esa uning uchun obi hayot yashirilgan zulumot edi. Uning vujudidan chashma suvi oqib chiqib, atrofga ariqlar porloq nurdek taralar edi. Yoʻq, bu chiziqlarni boshidan-oxirigacha tillarga oʻxshatsa ham boʻladi; uning har bir tili Xudoning yodidan soʻzlardi.
U (koʻngul) yana oʻrnidan turib boshqa maydon (osmon)ga xallosladi; unda qoʻliga nayza ushlagan bir pahlavon jangchi turardi . Uning qaxri kelib, gʻazab tutuni koʻtarilsa, har bir uchquni yuz yilgacha dumli yulduzdek osmonda uchib yuradi. Uning ishi hamma olamlarga qaxr sochish boʻlib, achchigʻlanganidan butun vujudi zaharga aylanib ketgan. Achchigʻidan har tomonga tigʻ soladi, tigʻidan esa qon emas, zahar tomadi. Uning may ichadigan kosasi odamlarning boshidan; ichadigani esa may oʻrniga qon. Qorongʻi kechada u otgan oʻqlar yulduzday uchadi; qilichi kesgan yer yangi oyga oʻxshaydi. Nayza va oʻqlari, hatto tigʻi ham Xudoga shukr aytishga kelganda tilga aylanadilar.
U (koʻngul) yana bir manzil (osmon)ga oʻtdi, uning saxnida bir xushbaxt kishi joylashgan edi . Oʻzi farishtasifat, kiyimi ipakdan, bu kiyimni darveshlarning ridosi desa ham boʻladi, oddiy yopqich desa ham. Oʻzi olti zinali minbarda oʻltiribdi, yuzidan uning zuxd-toatda ulugʻligi bilinib turardi. Kechalari yuzini ochib koʻrsatish uning odati, saodat nurlari unga mash’al edi.
Uning zebo jamoli doimiy baxtga, baxt, omad bilan toʻla taqdiri yetuk aqlga oʻxshardi. Nur va safo chegaralarigacha uning mamlakatidir. Yozgan yozuvlari esa Xudoga hamdu sanodan iborat.
U (koʻngul) yana bir cherkovga (osmonga) kirib, sayr qildi. Butxona piri bir hindi ekanini koʻrdi . Har ishda uning istagi sabr edi; sabr qilib, biron ishni bajarishga hech shoshmasdi. Uning peshonasi mehnat-mashaqqat kuniday qora, oyogʻi esa ayriliq kechasiday choʻloq, juda sekin yurardi. U yaxshi ishlashini kuzatib turar, oʻzi esa oʻrdakdan battar sust harakat qilardi. Oʻttiz yilda Makkani bir ziyorat qilganday, atrofini zoʻrgʻa bir aylanib chiqadi. Qoʻliga tasbeh tutib, uni oʻgirib, tilida doim tirik qodir Xudoni zikr etadi.
U (koʻngul) yana bir baland tepaga koʻtarilganda, uning atrofi mustaxkam devor bilan qoʻrgʻon shaklida oʻralganini koʻrdi . Etti osmon unga borib tutashgan. «Qur’on»dagi «Koʻo burilar» haqidagi gap ham shu osmonga tegishli. Undagi xandaqning tagi shunday chuqurki, oʻlchash qiyin. Atrofi oʻn ikki burj boʻlib, birontasining darvozasi yoʻq. Har burjning orasida tepalik boʻlib, bu tepalikning ustida bir ajoyib goʻzal (yulduz) jilva qilib turadi. Qizigʻi shuki, bu goʻzallar doim sayrda, lekin ularning sayri shu oʻn ikki joydan chetga chiqmaydi. Ular xudojoʻ odamlar tili bilan soʻzlaydi, mehribon Xudo madxini koʻklarga koʻtaradi.
Shundan keyin u (koʻngul) eng yuqori osmonga bayroq tikdi, eng yuqori osmon zinasiga qadam qoʻydi . Bu yerda naq bir butxonaga koʻzi tushdi. Undagi har butning koʻrinishi durdonaga oʻxshardi. Unda boshliq ham yoʻq edi, biron barahman ham, lekin undagi butlar barchasi kumush tanli edi. Har bir but shu butni yoʻnganga berilib ravish qilar, butga sajda qila berib, butparast boʻlib qolgan odamga oʻxshardi.
U (koʻngul) shuncha qiziq narsalarni aylanib chiqar ekan, ularning hammasiga ibrat koʻzi bilan qarar edi. Ularning hammasining zikr va sajdada ekanini, Ilohiy ma’rifatni egallaganini oʻz koʻzi bilan koʻrdi.
Shu payt unga yana gʻayrat kirib, uning hayrati birga ming boʻldi. Ular hammasi zikr qilardi, faqat u oʻzi gung va lol edi; ular hammasi oʻzaro jipsu bu oʻzi yolgʻiz parishon ahvolda. Uni yana sonsiz-sanoqsiz hayratlar aqlini olib, bexud qildi.
Ey soqiy, mening vujudim ham oʻsha (koʻngul) singari boʻshashgan, hatto nafas olish ham menga qiyin. Ogʻzimni qadahga olib borishga ham madorim yoʻq, yaxshisi, u mayni paxta bilan ogʻzimga tomiza qol.

XX - Uchinchi Hayrat
U parishonxol sayyoh (koʻngul)ning farishtalar olami shabistonidan (inson) badani mamlakatining koʻrgʻoniga tushgani va u mamlakat odamlari (a’zolari)ning ham «Meni eslanglar, men ham sizlarni yodga olaman» buyrugʻi bilan mislsiz qudrat (Xudo) yodida ekanini bilib, hayrat oʻfining alanga olgani, vujudi u oʻtdan kul boʻlib, yoʻqlik yeliga tamomila sovurilish bilan ikkinchi yoʻqlik oʻrniga erishib, shundan soʻng, Xudodan unga toʻkis-tugal boqiylik yetib, koʻngul egasining oʻsha mamlakatda xalifalik taxtiga oʻtirgani
Quyosh Sharqqa oʻz bayrogʻini tikib, jahon mamlakatlarini egalladi. Osmon otiga minishni ixtiyor etib, ufq tomonidan u otni sakratib chiqdi. To yuqoriga koʻtarilgunga qadar uni tezlatdi, oʻz harorati bilan olamni isitib yubordi.
Inson hamon hayrat mayidan mast edi. Mastlik uyqusiga berilib ketgandi. Quyosh issigʻi miyasini qizdirishi bilan seskanib ketib, oʻz xushiga keldi. Shunday achchiq may bilan mast boʻlib, hatto uning qiziq oʻtidan issigʻi chiqdi. Har lahza yana sayoxat etish havasining oʻti koʻngulga shu’la sochib, oʻziga bir doimiy vatan topish xayoli esiga tushdi. Koʻngul yana safar qiyinchiliklarini boʻyniga olib, maqsad manzili tomon yoʻlga tushdi.
Koʻngul bu dunyo saxnidan zavqlanib turganda, uning oldida ajoyib bir shahar paydo boʻldi. U shaharning har tomonida mavjud ajoyibotlarning ham hisobi yoʻq edi. Yaratuvchi (Xudo) ning qoʻli uning loyini yasaganda, uning shaklini alohida bir lutf bilan yaratgan edi. Uning vujudini ikki ustunning ustiga oʻrnatdi, uning ichiga juda koʻp qiziq narsalarni berkitdi. Uning gavda tuzilishiga tartib berayotganda, uni toʻrt javharni (oʻt, havo, suv, yer) bir-biriga qoʻshib yaratdi. Bundagi ikki javhar (oʻt, havo) eng yuqori sifatlisi, qolgan ikki javhar (suv, yer) esa quyi sifatlisi edi. Bu toʻrt bir-biriga zid narsalar oʻzaro shunday tenglashdilarki, bularning qoʻshilganidan bir butunlik yuzaga keldi.
Uning ichida masjid, bozor, mahallalar bor, koʻchalar, bogʻlar, mayxonalar bor. Unda yongan oʻtning Muso yoqqan oʻt yorugʻicha yorugʻi bor; yeli Iso nafasidek jonbaxsh. Suvlari jannat suvidek muloyim, tuprogʻi gul boʻlib, anbar isini beradi.
Mamlakatning oʻrtasida bir taxt ham bor. Shu yerdan podshoh mamlakatni boshqaradi. Taxtda bir xol yuz bersa, bu hamma iqlimga ta’sir koʻrsatadi. Taxtda tinchlik boʻlsa, boshqa hamma joyda ham tinchlik; tinchlik boʻlmasa, hammasi - notinch.
Uning eng tepasida bir qasr boʻlib, uni qurgan me’mor oʻzining yaratuvchilik pargori bilan uni alohida ajratgan. Bu qasrning tuzilishi har qanday nozik aqlni hayron qoldiradi; uning loyixasi Chin naqqoshlarini ham lol etadi . Bu qasrning usti oliy bir gumbaz bilan yopilgan; bu gumbaz osmon gumbazi bilan teng . Osmon gumbazida nima yozilgan boʻlsa, ularning barchasi bu xushbichim gumbazda ham yozigʻliq.
Bu qasrga ajoyib bir eshik ochib qoʻyilgan; ovozidan (har ochilib yopilganda) durru gavhar sochiladi . Bu eshikning ikki tabaqasi ham la’ldan, uning dandanalari toza durdan . Palosi yoqut bilan toʻqilgan, durlar yoqutning orasida qolib ketgan.
Nimaiki yeyish va ichishga tegishli boʻlsa, nimaiki yeyish va ichish uchun yoqimli boʻlsa, hammasi bir yoʻl bilan boradi; kechayu kunduz shahar aholisi shundan oziqlanadi .
Ortiqcha, kerak emaslarini daf etish uchun ham bunda ikki yoʻl bor.
Bu yoʻllar past tomondan oʻtadi .
La’l eshikning tepasida ikki tuynuk boʻlib, bunday tuynuklarning boʻlishi ham yaxshi va yoqimli. Ular orqali nafas olib, chiqarib turiladi. Bu tuynuklarning ustidan kumush suvi yuritib qoʻyilganday.
Ustunlar ustidagi gumbazga chiqish yoʻli ham boʻlib, bu yoʻl shaharning umumiy yoʻlidan ajratilgan. Shamol shabadasi ushbu yoʻl orqali esib, shahar aholisiga tinchlik, orom bagʻishlaydi. Bu shabada shoh saroyigacha oʻtib boradi, uning bazmiga yuz ming shodlik yetkazadi.
Shohning aqlli bir yordamchisi bor. Uning ishi mamlakat atrofini aylanib yurishdir. Atrofga diqqat qilib, nimani fikr etmasin, mavxum bir nuqtani yuz boʻlakka boʻlib tekshiradi. Shoh uchun uning fikri qoʻllanmadir. Mamlakatini shunday adolatli yoʻl tutish bilan obod etadi.
Yuqoridagi qasrda baxtli vazir oʻitirib, xalq ishi yuzasidan farmonlar beradi. Qasrda beshta saxn tayyorlangan boʻlib, u yerdan hammayoqni tomosha qilish mumkin. Lekin bu besh saxnda beshta ishbilarmon bor. Ularning biri ikkinchisidan tajribali. Ularning har biri bir saxnda joylashgan: har qaysi oʻz sohasining tengi yoʻgʻi. Biri koʻrish ilrnini egallagan, safo koʻzidan oʻz nazarini pok qiladi. Boshqa biri biron tovush kelsa, uni diqqat bilan eshitadi. Yana binning ishi ta’m bilish - xoh u hayot mayi boʻlsin, xoh oʻlim zahari. Tagʻin bittasining ishi hid boʻyicha gulni tikandan ajratish, sovuqni, issiqni sezish. Koʻrish, eshitish, sezish, ta’m bilish, hid bilish - hammasi beshta. Dunyodagi hamma narsalarni shular orqali bilish mumkin. Tushungan odam bunga shubha bildirmaydi.
Dahlizi Chin naqshlari bilan bezatilgan qasrning maydonida beshta ishonchli odam oʻltiradi. Besh xis boʻyicha nimaiki yuz bersa, ular har qaysisi oʻz sohasi boʻyicha uning tagiga yetishga harakat qiladilar. Barcha yigʻilgan javhar (ma’lumot)larni ular xaligi xazinador qoʻliga topshiradilar. Undan ikkinchisining oldiga oʻtadilar. Uning xazinadori esa xayoldir. Soʻng uchinchi xazinachi ham bor. Uning ishi boylik qoʻlga kirsa, saqlashdir. Yana birovining oldiga kirishsa, uning ishi doim boyliklarni egallashdir. Uning qoʻli nimagaki yetsa, hammasini qonunga boʻysundiradi.
Ravshan aqlli noyib bularning barini vazir mamlakat boyligini qoʻlga olganday olarkan, u baxt saroyiga yoʻl olib, yuzini maqsad ostonasiga qoʻyadi. Hamma narsani u mamlakatga adolat bagʻishlovchi - podshohga arz qiladi. Shoh bu xazinalarning ustida xozir boʻlib, diqqat bilan barchasini koʻzdan kechiradi . Rad etadigan narsani u rad etadi. Maqsadga mos tuhfalarni alohida ajratadi. Qabul qilingani haqida ovoz kelgandan keyin, u tuhfalar oʻz oʻrnini topadi. Bu bilan u shoh najot yoʻlining raxbari, kattalik talashishni yoʻqotgan boʻladi.
Koʻngul egasi Inson bunday jahonni, zarrada butun borliq, qatrada esa daryo yashiringanini koʻrgandan keyin fikr nahangiga yana yem boʻldi, hayrat dengizida yoʻqoldi. Fikr oʻtining tutunlari koʻkka chiqdi. Butun vujudi hayratidan tugadi. Chunki bu hayratda ranj va uqubatlar bor edi. Yoʻqlik insonni foniylikka olib ketdi. Xudo unga yangi vujud ato qildi. Bu toza vujudda mushohada etish qobiliyati bor edi. Boqiylik sham’i uning koʻzini yoritib, oʻzini oʻsha podshohlik ichida ekanini angladi. Oʻsha mamlakat, oʻsha yurt unga boʻysundi, faqat u yurt emas, butun jahon boʻysundi. Oʻzi ham mamlakat, ham taxt, ham shoh edi, hammasi oʻzi va oʻzi hamma narsadan ogoh edi. U oʻzligidan har bir moʻyigacha xabardor boʻlib, «Oʻzini bilgan Xudoni ham biladi» degan gap foyda berdi.
Soqiy, yoqimli may toʻldirilgan qadahni keltir, men uni xaligi insonday birdan koʻtaray. U qizil rangli maydan bir-ikki qadah ichib, inson madhida bir necha soʻz aytay .

XXI
Xoja Bahouddin Naqshband sirlari muqaddas boʻlgʻay, shunday zotki, san’atkorlik naqqoshi (Alloh) oʻzining xikmat qalami bilan zamon sahnasida uning vujudi naqshini islomiy bichim bilan chizdi va toʻgʻri yoʻlni koʻrsatish kayfiyati bilan kofirlar koʻngli varagʻidan xitoiy va farangiy naqshlar (oʻchib) ketti va Xoja Ubaydulloh (Alloh u kishini salomat qilgʻay)gʻa iltijo arzimiz shundan iboratkim, u kishi xazrat (Xoja Bahouddin Naqshband)ning mutlaq oʻrinbosari, balki haqiqiy xalifaning oʻzidir
Baland osmonning naqqoshi - osmonning har sahifasiga naqshlar yasar ekan, Xoja ham koʻpdan-koʻp varaqlarga rasmlar chizdi. Uning chizgan naqshlari esa nihoyatda yoqimli edi. Uning naqsh chizadigan qalami naqshlar chizar ekan, uning naqshlari kabi dilbar naqshlarni hech kim chiza olmagan edi.
Uning koʻnglida esa saxovat naqshi mustaxkam oʻrin tutgan boʻlib, u sahifada vujud naqshi barham topgan edi. Uning naqshlariga Xitoy naqshlari teng kelolmay, oʻzlarini maxv etgan, olamning oʻzi bularning qoʻlida naqshli uzukka aylangandi.
Bunday uzuk naqshiga esa oʻzining ajoyib naqshlari bilan devu parilar ham boʻysunar edi. Naqshlarga toʻla osmon ham qancha harakat qilmasin, naqqoshlikdagi san’atini izhor etmasin, naqshlarini namoyon etmasin, oddiy devor sahifasiga chizilgan rasmday edi.
Naqshband esa joniga ranju mashaqqat naqshini chizar, maqsad bu orqali dunyoning, hayotning foniylik naqshini chizish edi. Uning joni oʻsha naqsh makoni boʻlgani sababli unga naqshdan boshqa hamma narsalar foniy edi.
Ajablanadigan tomoni shunda ediki, u naqshga koʻz solmas, jonida esa baqolik naqshidan boshqa narsa qolmagan edi. U koʻnglida naqsh solingan maskanlarda sayr qilar, bu sayrda esa koʻnglida naqshdan boshqa narsa boʻlmasdi.
Munaqqash bu osmon boʻylab u sayr etar ekan, kafining naqshlari zarli lavhalarga tegib turganday boʻlardi. U bosgan iz naqshiga peshonasini surtib, naqshni tushunadigan falakning koʻzi bundan ravshan tortardi.
U (Bahouddin Naqshband) jannat bogʻiga yoʻl olar ekan, bu (Xoja Ahror) uning oʻrnini olgan edi.
Cheksiz olamda bu toq boʻlib, toq emas, butun dunyoga yoʻl boshlovchidir. U bulim osmoni dargohining supuruvchisi, supuruvchisi ham emas, balki peshonasi bilan xas-xashaklarni tozalovchidir. Shohlar uning qullugʻiga oʻzi kelar, bazmlarida har qanday xushyor kishilar oʻzlarini yoʻqotib qoʻyishardi. Unga xizmatda har qanday odam ogoh boʻlib turar, oʻzi gado boʻlsa ham, ma’niligi jihatidan shohdek edi. Oldiga kelib egnini qancha taqqoslama, surishtirma, ma’rifat xazinachisi kafidan olgan yuzta libosi bor.
U kiyimini aldash maqsadida oʻzgartirmaydi, ipakni oddiy palosdan farq etmaydi. Uning suhbatida hech shak-shubhasiz allaqancha koʻzga koʻrinmas goʻzal ra’nolar ham bordir. U oʻzi xilvat goʻshalarda oʻltirmas, oʻzini hech kimdan yashirmay, oshkora yurar edi.
Osmon atlasi bilan mingta bezak-xasham toʻrqa toʻni ostidagi koʻk astardek edi. Lekin oʻsha toʻrqa toʻnining har bitta ipi faqr masalasida yuzta oʻzaro bogʻlanish uchun zanjir boʻlishi mumkindir.
Jahon mamlakatlarining dalalarining bu dehqoni dehqon emas, balki oʻsha mamlakatlarning nigohboni edi.
Mamlakatlardagina nigohbon emas, balki u barcha sultonlar ustidan sulton edi.
U yozgan xatlar biron podshoh qoshiga yetib borsa, podshohning vazifasi uni oʻpib, boshiga qoʻyish edi.
Podshohlar buni boshidagi toj deb tushunib, uning har bir yozgan soʻzi tojga qadalgan eng qimmatbaho durdek edi.
Ammo u xursandchilik vaqtida podshohlargagina toj bagʻishlovchi boʻlmasdan, balki gadolarga ham toj kiydiradigan zot edi.
Alloh soʻzlarini odamlarga talqin qilib berar ekan, uning uchun shoh ham, gado ham teng edi. Uning sha’niga nogʻoralarni chalish navbati kelganda esa, navbat bilan shohlar uni ziyorat qila boshlar edilar.
U jahonni oʻz nurlari bilan yoritadigan Allohni eslaydigan paytlarda, eng yuqori sharofat yulduzlari boʻlgan (olim)lar unga hamsuhbat boʻlar edilar. Ularning har bittasi bir olam xalqiga raxnamo, bir olam ahli dema, balki koʻkdagi farishtalarga ham raxnamo edilar. U kishi barcha tariqat kishilariga raxbar boʻlib, (yoʻlda ketayotgan) musofirlarga kechalari yulduzlik qila olar edilar.
Koʻzi yaxshi koʻrmaydiganlarga nur va issiqlik bagʻishlar, natijada bundan ularning har biri oʻzi yulduz yoki uchar yulduz xolatiga ega boʻlib qolar edilar.
(Oʻz vaqtida) U kishi tijorat ishlari bilan ham shugʻullangan boʻlib, bir mamlakatda (muqim) oʻltirib qolmasdilar. U kishining (oladigan yoki sotadigan) yuklari oddiy yuk emas, fano tillasiga teng tuhfalar boʻlib, uni sotib olgan odamlarning har biri bu oltin tufayli boy boʻlib ketishni istar edi.
U kishining kumushlarining barchasi ham fano konidan qazib olingan boʻlib, durlari esa yoʻqlik Ummoni suvidan olingan edi.
Har qaerga keltirgan narsalari (odamlar uchun) najot mollari boʻlib, koinotning toʻrt tomoni toʻlib ketardi.
Alloh jahon ayvonini Ubaydulloh nogʻorasining dabdabasidan boʻsh qoldirmasin. Xudo u kishining himmatidan bizni ham faqr (tasavvuf) yoʻlida badavlat hamda imonga boy qilsin!

XXII - Birinchi Maqolat
(Mazkur bob) imon sharxi(dan iborat) boʻlib, «Allohga, farishtalariga, kitoblariga va paygʻambarlariga imon keltirgan har bir kishi (dedi): (Har kimning) qilgan yaxshi amali oʻzi uchundir va yomon amali ham oʻzining boʻynigadir» deyilishidan maqsad (imon shundangina iborat) degan gap emas va agar (masalaga yuzaki qaraydiganlar) imon degani shudir, desa, tushungan odamlar (bunday) demaydilar va (shu munosabat bilan) mohiyat daryosida oʻz ojizona suzishimni namoyon etmoq va farishtalar uchgan havoda biroz qanot qoqmoq va kitoblarning sahifalari yuzasidan bir necha soʻz aytmoq va paygʻambarlar yurgan koʻchada bir necha qadam chopmoq va qiyomat koʻtarilganda tik turmoq va taqdir xususida oʻziga yarasha iqtidor bilan kuy kuylamoq
Kimki dunyodagi insonlar orasida (chin) inson boʻlsa, buning belgisi uning imonidir. Kimki chegara va qoidalarni bilib ish tutsa, bu hayvoniy bilan insoniylikni farq qilganidir. Bu ikkisi torn ma’noda insonlar guruhining (oʻziga xos) yurish-turishini anglatadi. Soʻzlash (xususiyatiga ega boʻlgan) inson bilan hayvoniylik ularning soʻzlay bilishi va soʻzlay bilmasligi bilan belgilanadi.
Sen biron insonni (haqiqiy) inson deb hisobladingmi, bilki, u doim inson boʻlib, hayvon esa hayvonligicha qoladi. Buni inson yaxshi farq qiladi. Tangri kalomi («Qur’on») ham bu haqda xabar bergandir. Hayvondan farq qilmagan odam ham odam deb atalsa, yaxshi bilan yomonning oʻrtasidagi farq qaerda qoladi?
Qusurli odam bilan komil inson bir-biridan farq etilmas ekan, unda olim bilan johil oʻrtasidagi tafovut nima boʻladi? Bu sifat insondagi topilmas bir najot yoʻli boʻlib, odati boʻyicha takallumli boʻldi.
Sen shunday odamni toʻgʻri, riyosiz deb bilgin, qachonki u sabr bilan, shukru hayo bilan ish koʻrsa. Hoshimiy Paygʻambarimiz (ummatlariga) shunday buyurdilarki, imonli boʻlish uchun uch narsa lozim boʻladi:
Inson deb atalish shunday odamga ravodirkim, uning ishlari qachonki imon bilan maqsadga olib borsa.
Ey sen, imonning nimaligini sharx qilib bergan kishi, eshit, endi men senga imonni sharx qilib beray!
Shariatda har bir moʻminga kerak boʻlgan, u e’tiqod qilishi lozim boʻlgan narsaning soni oltitadir. Ularni shu oltitaga olib kelib, ish tutsa, bu bilan u olti tomondan oʻzini qoʻrgʻon bilan oʻragan boʻladi. Kim shunday xisordan oʻziga makon tutsa, uning butun boyligi oʻgʻridan tinch boʻladi. Bu bilan u oʻz boyligini yoiini bilmasdan, gumrohlikda qolishdan, bundan boshqa koʻp qoʻrqinchli yoʻllardan ham sogʻ-salomat olib oʻtib, bu sohada malomatga qolishdan omon qoladi. Bu bilan asl maqsadga yoʻl olib, (Allohga) yaqinlikning xos manzilidan ham oʻrin tutgay. Bularning qisqacha sharxini tushunding. Endi buning har birining tafsilotini eshit.
Oltidan birinchisi (bosh) maqsad bilan bogʻliq boʻlib, bu mavjud Haqni bilmoqdan iboratdir. (Shunchaki) bor, deb ham aytma, negaki bu vujud (dunyoda) nimaiki mavjud boʻlsa, ularga fayz in’omini beradi. U vujud zotiga sababchi boʻlib, (har qanday) nuqs uning kamoli tufayli oʻz nixoyasini topadi.
Tanazzul ham, yuksalish ham U tufayli yuz berib, quyi ketishning ham, balandga ketishning ham ixtirochisi Uning oʻzidir. Uning qadimiyligi daryosi ham toshgandan-toshgan, bir yonida azaliylik boisa, bir yoni abadiylik (me’yoridan ham) oshib ketgan. Nimaiki tik boʻlsa, U Oʻzi abadiy (tik turuvchi) boʻlib, boshqa hammasi yoʻq boʻlib ketgan taqdirda ham, U (doim) boʻlgʻusidir.
Butun dunyo xalqiga Uning Zoti yashirin boʻlib, Uning ismlari (hammaga) ayon, sifatlari esa bir olamdir. (Xohlasa), barchani yoʻq qilib yuboruvchi ham Oʻzi, hamma ketib, bor boʻlib (doim) qoluvchi ham Oʻzidir. Ikki dunyo Unga tobe’ boʻlib, boshqa bir dunyo ham boʻlsa u ham Unga tegishlidir.
Oltitaning ikkinchisi deb farishtalarni bil. Hammasi ularning borligini tasdiqlaydi. Ular (doimiy ravishda) falaklarni ziyorat qilish bilan shugʻullanib, (insonlarga xos) nafs bulgʻonchlaridan pokdirlar. Ularga har bir parranda tovus koʻrinadi, koʻngillariga eng yaqin narsa esa tasbeh donalaridir. Muhabbat harorati chogʻida bu qanotlar oʻtni yanada koʻtarish uchun yelpigʻich kabidir. Ularning qanotlari bitta bilan cheklanib qoʻya qolmay, birining ustiga ikkitadan, uchtadan, hatto toʻrttadandir.
(Allohning) amrisiz ular na qadam qoʻyadi, na nafas oladi. Borligʻining avvalidan boshlab yoʻq boʻlib ketgunlariga qadar ularning barchasi shundaydirlar.
Ularning hammalarining asli shunday pok va yalangʻoch boʻlib, tuproq, suv, yel va oʻtdan xolidirlar. (Shuning uchun) ular behisht bogʻlaridagi qushlar kabi zavqli, boʻyinbogʻlari bor. Biroq bularning orasidagi bir qush bu zavqni topolmay qumridek boʻyinbogʻlikdir.
«La’n» («la’nat») soʻzida koʻrinib turganidek, uchta harf yaqqol koʻzga tashlanar ekan, uning har birining etagi xalqasimon boʻlib, ularning har birining xalqasi tutash. U tuban qush boʻyinbogʻi mal’unlik belgisidir.
Uchinchisi - bu osmondan tushgan kitoblar boʻlib, ulardagi hamma soʻzlar hech shubhasiz Allohning soʻzlaridir. Ularning har bin kitob emas, bepoyon dengiz boʻlib, uning har bir soʻzi katta bir durdir.
Uni baxr dema, u ajoyib bir kon boʻlib, boshdan-oyoq la’l va gavharlar makonidir. Agar uning bir uchi uchta sham’dan yorugʻ boʻlib turgan boʻisa, lekin ulardan biri Sharq mash’alidir. Uning uchtasi jonsiz tabiat, oʻsimlik va hayvonot boʻlsa, bu yettitasi otalarining ishlarini bajaruvchilardir.
Balki yetti otasi bunga kitoblar onasi boʻlib, undagi yetti oyat esa buyruq tusini oldi. Yoʻq, yetti buyruq ham emas, har bir surasi oʻlkani obod etuvchi davlat va dinini chegarasidir.
Boshlanishidan har bir sura oltin harflar bilan yozilgan boʻlib, ichida bezaklar bilan tartib berilgan. Har sahifasidagi gulshanga oʻxshash sahifa uning bogʻi, xat chiziqlari atrofida tiniq, toza suvlar mavjud.
Bu oddiy bogʻ emas, balki osmon, osmon ham emas. Satrlari - saf-saf malaklar. Balki uning har oʻn oyati bir lojuvard samodir.
Allohning soʻzlarining har boʻlagi varaqdan varaqqa oʻtgan boʻlib, ulardan barcha haqiqatlar mavjud va barchasi toʻgʻridir. Ularga monandi yoki oʻxshagani yoʻq boʻlib, uning aytuvchisi qadimiylik qancha boʻlsa oʻshancha qadimdir.
Bilgilki, yana biri paygʻambarlar guruhi boʻlib, ularning har biri safe gavhari toʻla dengizdir. Ularning barchalari Allohning amri bilan (odamlarni) yaxshi ishga buyurish va yomon ishdan qaytarish bilan shugʻullanib, xalqqa Xudoning toʻgʻri yoʻlini koʻrsatganlar. Tushunmagan kishilar buning uchun ulardan xujjat talab qilishsa, buning uchun ular moʻjizalar koʻrsatishgan. Ularning barchalariga soʻzning haqiqati zohir boʻlib, yolgʻon bilan bogʻliq nuqsonlarning yuz berish extimoli boʻlmagan.
Ularning hammalari garchi paygʻambar deb atalsalar ham, ammo koʻrinishlari uch qismga boʻlingan. Anbiyolar birinchi guruhga oid boʻlib, ularga vaxiy kelgan va (gʻaroyib) tushlari tufayli yetakchi boʻlganlar. Shundan keyin Allohdan (qanday xabar) boʻlsa, ularning hammasini xalqqa yetkazib turganlar, keyinchalik sabot-matonat bilan janglar qilib, kishilarni dinga da’vat etib, (zarur boʻlsa) urushga ham buyurganlar. Ularning ichida eng kattasi va fasohatlisi bilki, Abtaxalik paygʻambar (Muhammad s.a.v.) boʻlganlar.
Uning koʻngli Alloh yuborgan xabarlarni biladigan boʻlib, dini esa boshqa paygʻambarlarning dinini inkor etishga qaratilgan edi. Lekin kofirlikning qorongʻiligida qolgan har bir paygʻambar oʻz dini bilan (hammayoqni) mash’aldek yoritgan edi.
U (Muhammad s.a.v.)ning shariati Quyoshi zuhur qilgach, (oldingi paygʻambarlar yoqqan) mash’allarning nuriari soʻnib (Allohga) elchilik udumlari barham topib, din deganda uning Islom dini tushuniladigan boʻldi - vassalom!
Hisob-kitob kuni (ya’ni qiyomat) beshinchi boʻlib kelgan. Uni hisob-kitob kuni dema -azob tortish kuni de!
Qiyomat boʻlishiga, kishilar qilmishlaridan pushaymon boʻlishlariga sidqidildan ishonmoq. Shodlikka erishgan doʻstlar(ning nomlari) oʻng tomonga yozilib, sahifalar yuzida yozishga joylar yetishmay qoladi. Shimolda yashovchilar orasida esa mojaro koʻtarilib, (gunohlari yozilgan) xatlar esa yuzlari singari qora boʻladi. Toʻgʻri tortadigan tarozining ikki boshi boʻlib, bir tomonida gavhar tursa, ikkinchi tomonida tosh turadi.
Pulsirot koʻprigi boʻylab odamlar xavfda - undan oʻtish biriga qiyin boʻlsa, boshqa biroviga oson boʻlishi mumkin.
Doʻzax oʻti bergan azobning nixoyasi yoq: u kishilar xalokati uchun ajdaho kabidir. Uning yettita boshi aylana gumbazni eslatsa, yettita ogʻzining har birisi gʻorga oʻxshaydi.
Uni yettita eshigini ochib turgan doʻzax deb oʻylama, u yetti ogʻzidan oʻt (alangasi) sochib turadi.
Jannat gulshanida noz-ne’matlar shunchalik koʻpki, ularning orasidan yengil shabada oʻtish uchun yoʻl topolmaydi.
Undagi hurlar rasmda chizilgan arvohlarga oʻxshasa, ularning qaddi va lablari (chiroyli) tubi daraxti va kavsar suvi kabidir. (Nimanidir kutib) tinch oʻltirganlar baqo jomiga umidda, baqo ham emas, balki (Alloh) jamolini koʻrish umididadirlar.
Oltinchisi qismat haqligi haqidagi soʻzdir. Bilginkim, azaliy yoziq - qanday yaxshi va yomon narsa boʻlsa, oʻshalarning hammasidir.
Azaliyat jomi sof va toʻla boʻlishligi uchun, u maydan abadiyat ahli ichib mast boʻlishlari uchun bu majlisda paydo boigan usullarni va undan kelib chiqadigan shoxobchalarni tushunish kerak. Biron mast yoqimsiz tovush chiqarsa, sozanda esa dilkash navo chalsa, birov Ka’ba sari yoʻlolsa, ba’zisi mayxona ichida oʻltirib, bazm tuzsa; birov choʻlda yuz qiyinchilikni koʻrib azobda boʻlsa, boshqasiga fano mayxonasi maskan boʻldi.
Mayparast mugʻbacna mast boʻlib chiqib, yaxshi odamlarni nam mast qilib, rasvo etdi. May quyqasini ichib yuradigan ketib, nima boʻlgani boʻlgan boʻlsa, xirqapoʻsh darvish kelib, fosiqqa aylandi.
Ularning barchalari Haq ilmidan ma’lum, lavhayi maxfuzda (faoliyatlari) yozib qoʻyilgan edi. Lekin ular oʻzlarining yaxshi amallari orqasida na bexistga erishdilar, yomon fe’llari ularni doʻzaxga ham solgani yoq.
Bir odam ming yil Tangriga sajda qilsa-da, doim baxtsiz boʻlib qolsa, bundan qanday foyda bor! Dayrda mugʻbachalar xalok etgan abadiy baxtiyor boʻlsa - buning xavfli tomoni qayda?
Kimdaki bu olti narsaga e’tiqod boʻlar ekan, ham shu ravishda bu haqda yozar ekanman, uning yozigʻi qancha qora boʻlmasin, u gunoh daryosiga qancha gʻarq boʻlmasin, ajab emas, agar unda afv umidi paydo boʻlib, abadiylik rahmati uning qoʻlidan tutsa!
Lekin bu dardning oʻtlari jonni qiynovchi boʻlib, ushbu azoblar ichida sir egalari kuyib-yonishlari mumkin. Unday paytda bu birisi oʻz xoliga motam tutsa, unisi butun olamni tark etish yoʻlini tutgan boʻladi. Men bunday buyuk martabani bayon qilar ekanman, bunday martaba kimga yetib-etmasi ayon emas. Biror kimsaga yetishi ham aniq cheklanmagan, yelmasligi ham qat’iy va barhaq emas. Yo kofirmi, yo moʻminni umidvor etay desang, na unisi umidvoru, na bunisining koʻngli tinch.
Toki kim oʻzining baxtsiz yoki baxtli ekanini bilgunga qadar odamiarni bunday xavf ham, umidvorlik ham kuydirgani kuydirgan. Najot topish barchaning niyati boʻlib, lekin unga erishish irodaga bogʻliqdir.

XXIII
Bilimdonlarning sultonini gʻamgin xolda koʻrib, muridda savol tili ochilgani va qoniqarli javoblarni eshitib, anduxlik koʻnglini boʻshatgani
(Kunlarning birida) Boyazid xafa holda oʻltirgan edi, buni koʻrib bir muridi uning xafachiligining sababini soʻradi.
— «Ey (doim) osmoni falakning ustida yurgan, Arsh fazosiga ham qadami yetgan ustoz! Koʻngling qanday bir ishdan bu qadar ezilmoqda? Bunday qiynalishingga nima sabab boʻldi?»
Pir koʻzidan yosh toʻkib, hatto oʻtli bir oh tortib, dedi: «Bu shunday gʻamki, meni ado qildi. Bu gʻala-gʻovur bilan toʻla dunyoda odamlar koʻp-u, ammo hech kim yoʻqdek. Har kishining koʻziga oʻzining ishi yaxshi koʻrinib, boshqa bir odamni yoʻqlagan haqiqiy bir inson yoʻq! Bu atrofda bunday kishi borligini aniq bilmayman. Boʻlsa ham, dunyodan oʻtib ketgan kishilar orasida boʻlishi mumkin.
Bu javobdan savol bergan iztirob chekib, yana dedi: «Ey Quyoshdek olijanob zot! El orasida bunday odam yoʻq deyar ekansan, o.’shanday (buyuk) kishilar doirasiga oʻzing mansub emasmisan?»
Shayx javob berdi: «Ey (doimiy) ishi gumrohlik boʻlgan, (boʻlayotgan) ishlarning sirlaridan ham ogohligi boʻlmagan inson! Men oʻzim ham oʻzimga oʻxshagan yuz ming sarson-sargashta yurgan, koʻzining yoshlari bagʻrining qoni bilan qorishib ketganlardan men. (Agar bu dunyodan) kimki imon bilan ketmasa, bilgilki, bundaylarni odam deyish mumkin emas.
Olamda qanchadan-qancha katta va kichik menga oʻxshagan, senga oʻxshagan har xil odamlar boʻlib, hammamiz shunday tashvish tigʻidan jarohatda, barchamiz shunday motamga giriftormiz.
Kimning ichi bunday gʻussadan qon boʻlmagan? Bu gapning ma’nosi kimga ayon emas?
Biron kishi joni bilan vidolashar ekan, uning imoni boʻlmasa, demak, uning (u dunyoga oʻzi bilan ketadigan) hamrohi ham yoʻq. Qachonki jahon ahlining barchasida ahvol shunday ekan - buyogʻida savolga oʻrin yoʻq».
Savol bergan murid bunday durga oʻxshash ma’noli gaplarni qulogʻi bilan eshitar ekan, ogʻzi sadaf ogʻzidek xomush boiganicha qoldi.
Yo Xudo, narigi dunyoga olib boriladigan tuhfa (imon)ni Navoiy bilan hamroh qilgaysen va shu kifoya. Uning imonini xizmatingga maxkam’qilib, va’dasini imonidek qil!
Soqiy, oʻlmoqdaman, imon mayini keltir! Vujudimga imon mayidan jon bagʻishla! Sen bugun jomimga davron mayini quyma! Uning oʻrniga jonimni ol-u, ogʻzimga imon mayini quy!

XXIV - Ikkinchi Maqolat
Islom xususidakim, «Alif»lari tinchlik bogʻining sarvlari durur va «Sin»i saodat qasrining kungurasi va «Lom »i latofat gulchehrasining sunbuli zulfi va «Mim »i muhabbat mash’alining nuri va ul sarvlar soyasida yer tutmoq va ul qasr kungurasiga talab tuzogʻini qoʻymoq va zulf sunbulini qattiq ipga aylantirmoq va ul mash’al nuri bilan koʻzni yoritishning targʻibi
Olamdagi xalqlarni Pok Parvardigor najot ahli va xalok guruhiga boʻldi. Ulardan bu birisini sanamlarga sigʻinadiganlar deb, ikkinchisini Islom jamoasi deb bil. Shuning oqibatida kufr eli malomat yoʻlini tutdi, Islom jamoasi salomatlik, sogʻlomlik boʻyicha ketdi. (Shuning uchun) u biriga doʻzax oʻti maqom boʻlgan boʻlsa, Islom eli salomatlik uyini tanladi.
Islom mamlakatlari sanoqli boʻlib, ularning xalqi qancha ekanligidan qat’i nazar, ularning hammasi boshidan-oyogʻigacha musulmon emas. Kim haqiqiy musulmon boʻlsa, buni yolgʻon deb ayta olmaydi.
Musulmonchilikning bir qancha shartlari boʻlib, buni omiy kishilarning birontasi ham bilmaydi. «Kimki sogʻ-salomat muslim boʻlsa», oʻsha musulmondir. Yuz, qoʻl va til bu masala talqinida ojizdir.
Boq - bu ish kimning qoʻlidan kelishi mumkin? Yoki bu soʻz kimning tilidan chiqadi?
Bunday paytda aql tilni lol qolgan xolda topadi. Faqat til emas, qoʻl ham shol xolatda.
Bu shartlarning imkonlari boʻlganidek, bu shartlardan ayricha uning tayanchi, ustunlari ham mayjud. Ularni Tangri taborak beshta qilib yasagan. Buni muborak beshlik desa ham boʻladi.
Bu besh ustunning birinchisi hech shubhasiz «lo iloh» bilan «Illalloh»dir. Yana biri Muhammad (s.a.v)ni uning elchisi deb bil. Unga guvohlik berib, uni qabul ham et.
Yo Alloh, yo Alloh, bu ikki soʻz qanday soʻzlar boʻldiki, ular tufayli ikki olam tartibga keldi! Taqdir kitobiga qalam avval buni yozib, jannat eshigiga ham shu xat yozilgandir.
Baland osmon uzuk xalqasi kabi boʻlib, u soʻzlar uning yuziga naqshdek muxrlab qoʻyilgan, yo boʻlmasa, bu xatlar uzukka bezak sifatida yozilgan hamda osmon uzugining ogʻirligidan bukilgandir.
Inkor ahli oʻzlari biladigan narsalardan boshqalarini hammasini rad etishga harakat qiladilar.
«Illalloh» - buning isboti boʻlib, ayni shu vujud uning aslini ham anglatgusidir. Muhammadning Allohga elchi bolganligi natijasida unga abadiy iqbol yuzlandi. (Allohning) buyruqlari va (ma’lum narsalarni) man’ etishini bayon qilish, Uning (ma’lum sabablar bilan) qaxrga kelganligini ayon etish uchun paygʻambarlarning yaxshi boʻlishi -Tangrining istagi boʻlib, ular nima-nimani yetkazsalar hammasi rost gaplardir.
Ustunlarning ikkinchisi namozni qanday ado etish (masalasi) boʻlib, lekin buning bajarilishida ma’lum qiyinchilik bor. Buning uchun avval tahorat qilish kerak. Shu bilan birga tahorat qanday boʻlishi kerakligini bilish zarur. Tahorat degani suvni yaxshi koʻrib, bir necha a’zolarni suv bilan yuvishdan iborat, degani emas. Bunday tahoratni har qanday xafsalasiz qilishi mumkin. Bundan boshqa latif tahorat ham bor. Buning uchun poklik chashmasidan zavqlanib, avval koʻngul lavhasini (yomon oʻy-fikrlardan) tozalashing zarur. Tanani mahorat bilan yuvish bilan birga ruhni ham poklash kerak boʻladi. Ruxni ham shunday tozalash kerakki, yuzda kichik bir nuqtacha ham kir qolmasin. Koʻzni ariqdan tiniq koʻz yoshlari oqib ketgandek qilib, koʻngulni ham yaxshilab boʻshatish zarur.
Shundan keyin oʻz yashab turgan uyingni (shar’an) foydalanishga noloyiq deb topib, Xudoning uyi (masjid) tomon yoʻl olishing kerak. U yerga avval oʻng oyogʻingni bosib kirar ekansen, Xudodan boshqani ichkariga kiritmagaysen. Bu vaqtda uy egasi boʻlsayu sen boʻlsang - shu yaxshiroq ham. Uyning chetroq yeridan oʻrin tutilsa. Ustunga oʻxshab tik tursalaringiz. rukuaa borar ekansiz, egilish qoidasiga rioya qilinsa.
Sajdada xayajon bilan yerga bosh qoʻyar ekansiz, sizning chehrangiz Quyosh sargʻaygandek boʻlsa. (Namozning) vojib va farz (qoidalariga) rioya qilinsa, sunnat ham toʻlaligi bilan ado etilsa.
Shunday yaxshi sajda hamda pok yuz bilan namoz oʻtalsa, (oʻlganingizda ham) yerga Quyosh kabi (pok yuz bilan) kirasiz. Qiyomat tongida qanday zuhur etsangiz, boshdan to oyogʻingizgacha Quyoshdek nurga gʻarq boʻlursiz!
Uchinchisi zakotning bajarilishi majburiy ekanligidir - Alloh senga mol va yer-suv kabi nimaiki bergan boʻlsa, shular yuzasidan. Bunda ham ikki xil yoʻ1-yoʻriq mayjud boʻlib, ey doʻstim, uning birisi eng asosiysi boʻlsa, yana biri unga tutash qismi yoki shoxidir.
Bunisi shunday qismki, tashqi tomoni Paygʻambar shariatiga, qanday izohlansa ham qabul qilsang boʻlaveradi. Zakotni beruvchi oʻz mablag i (boyligi)ning haqiqiy egasi boʻlsa, har qirq diramdan bir qismini hisoblab ajratishi kerak. Unga dehqonchilik va doʻkondan, shunga oʻxshaganlardan ham, hatto xizmatchilari, yuk tashiydigan hayvonlari (ot, eshak va x.z) ham shu hisobga kiradi. (Uyida) qancha matolari boʻlsa, shariat yoʻli bilan ish koʻrilib, hammasiga zakot berarlar. Bunda gʻallaning miqdori ham aniqlanib, qanchaligi, qanaqaligiga qarab ochiq belgilanadi. Doimiy ravishda sakkiz kishi sarf-xarajatni shariatdan kelib chiqib, soʻzlab tushuntiradi. «Far’» zakotning, aytib oʻtganimizdek, bir qismi boʻlib, u asosiy qismidir va bu narsalarning har qaysi faslda oʻziga xosligi bor. Asl maqsadga muvoʻfiq ishga kirishib, nima boʻlsa ham orqaga qaytmaslik. Borini berib, bunga shukr ham qilish kerak. Berish uchun soʻralgan narsa topilsa, bu yana ham yaxshi.
(Uy egasi, xoʻjayin)ning zaxira qilish koʻnglida boʻlsa, unga faqirlik va fano ganji oʻzi yetarlidir.
Uning koʻnglida pulning naqshi oʻz dogʻini qoldirmagan boʻlsa, u oʻziga durning porloq nurini shamchiroq qilmoqchi boʻlmasa, bagʻrini la’l gʻami bilan qon qilmasa, dur tashvishida koʻzidan yoshlar oqmasa, mingtani topib, bittasini ham olib qolmasa, nima kamchilik boʻlsa, oʻz boʻyniga olsa, boylik topib, biron vayronaga olib borib berkitmasa, birovga berganini minnat qilmasa, har narsani yetarli berib, uni birovdan berkitmasa, buning ustiga yana suyunchi ham bermoqchi boʻlib, boshqa narsa topolmasa - kimki ehson qilsa - shunchalik qilar, boylikka erishsa, tayyorgarlik koʻrish ham shuncha boʻlar!
Buning toʻrtinchisi roʻza boʻlib, bundan qochmagil. Uni tutginu, inkor etishga ogʻiz ham ochmagil. Oshqozoningni boʻshliq bilan toʻldirgil. Unda qancha boʻshliq boʻlsa, xursandchilik bilan toʻlat.
Roʻza bilan bogʻliq hadisda bu haqda loʻnda qilib Alloh «As-savmu li» («Roʻzaga») degan, deyiladi. Nisbat berish yoʻli bilan bu muloqotni oʻzi bilan qildi, yoʻqsa uning oʻziyoq buni man’ etishi mumkin, buyruq boʻlib, Xudo sifatida jazolamoqchi boʻlib, roʻza oʻttiz kun emas, yil-oʻn ikki oy! deyishi ham mumkin edi. Shuncha (ya’ni oʻn ikki oy) tutsang, bu Unga loyiqdur. Bilsang jazo senga qarab yoʻnaltirilgan edi.
Bu roʻza emas, u (insonga) mashaqqat ham keltiruvchi, (Ilohiy) xabarda esa «Ana ajzo bixi» («Mukofotini oʻzim beraman») - boʻlib keldi.
Bu ham uch qismga boʻlingan boʻlib, uning birinchisi ijrosi quyidagicha rasm boʻlgandir. Sahar chogʻida Quyosh nurlarini namoyon etib, oʻz ruxsorini koʻrsatmaguncha roʻza tutgan kishi ovqat va ichkilik (suv) iste’mol qilmaydi. Lekin ikkinchisini ichmaslikka alohida e’tibor berish zarur.
Bunday roʻza tartibi bitilar ekan, bunga ham bir qancha qoʻshimchalar boʻlishi mumkin. Boshqa a’zolarga xalal yetmasligi, shariatga xilof ishlarga qoʻl urmaslik lozim. Har kim oʻz ishiga berilganda, man’ etilgan narsalarga qarshi jiddi jahd bilan kurashmogʻi kerak. Bormas yerga bormaslik, koʻrish kerak boʻlmagan narsani koʻrmaslik, ushlash kerak boʻlmagan narsani ushlamaslik, aytish kerak boʻlmagan narsani aytmaslik, eshitish kerak boʻlmasa eshitmaslik, yurish kerak boʻlmasa yurmaslik kerak.
Lekin uchinchisi shundan iboratki, koʻngul yuqoridan tushadigan barcha nurlarning makonidir. Uning havosi pok va rohatbaxsh.boʻlib, osmoni ham fayz jilvagohidan iboratdir. llohiy sirlar xazinasi ham uning oʻzi, shohona chehra oynasi ham uning oʻzidir. Kir xayollarni daf etib, bu oynani extiyot qilib asrash darkordir. Chunku unda doʻstdan boshqasi zuhur etmaydi, uning xotirasidan boshqa bir narsa ham. Hech bir surat uning naqshiga kuch-quvvat bera olmaydi. Boshqalar esa bu ne’mat yordamida roʻzalarini tutaveradilar. Ushbu xol sahardan to shomgacha emas, sahar va shomni ham qoʻy - davomlidir.
Beshinchisi, har bir musulmon qiblaga qarab qadam qoʻyib, baytul-haram (Ka’ba) ziyoratida boʻlmogʻi kerak. Bunday saodatga yetishgan odamlar dashtu choʻlni ikki tarzda bosib oʻtadilar.
Biri shundayki, u boy odam boʻlib, unda yuqori amal ham bor, uni suyab turgan boylik ham. Uning uchun yoʻllar tinch boʻlib, biron baxtsizlik unga mone’lik qilmasa. Buning uchun yoʻlda kerak boʻladigan barcha asbob muhayyo qilinsa, unga mehribon bir hamroh topishsa. Farzni ado etishni oʻziga muqarrar qiladi-da, farzni ado etadiyu orqasiga joʻnab qoladi.
Ikkinchi xili - bu fano ahliga oid kishilar boʻlib, ular oʻziga faqirlikni boylik deb biladi. Vayrona koʻngliga doʻsti (Alloh) tushsa, shavq, talab uning joniga oʻt soladi. Faryod qilib, u darxol fil kabi yoʻlga chiqar ekan, aqldan ozgan odamlar ahvoliga tushadi. Ming yogʻoch masofani yurib oʻtar ekan, birinchi qadamdayoq xaj kiyimini kiyib oladi. Na uning yonida farzandi bor, na oti, na ulovi, na birga borayotgan karvoni. Dasht unga gulshan boʻlsa, oq xushboʻy gul-tikan. Yonida mugʻilonzor - bamisoli chaman. U yerda har xil garmsel esib. rangni qizartirsa, qancha gul va lola boʻlsa, ularni shamol uchirgani uchirgan. Shunday garmsel ichida qolsa ham u sogʻlom, goʻyo gulzor orasida shabada esayotgandek.
U yerdagi chamanning daraxtlari tikonli boʻlib, quyunlari esa - sollanayotgan sarvlar edi. Alloh bularning hammasiga muruvvatni dalil qilgan, shu’lani esa Xalilning gulzoriga aylantirgan edi. Toki bunday ahvol unga dalil boʻlib, asosini Xalil qurgan oʻsha uy (Ka’ba)gacha uni yetkazdi.
U sidq va safo bilan tavof qilar ekan, barcha shatrlarni bajo keltiradi. Doʻst (Alloh) uyida mehmon boʻlib turar ekan, unga nima kerak boʻlsa, mezbon xozir qildi. (Aslda) bu mehmonni oʻzi olib kelgan, boradigan uyigacha unga hamroh boʻlib, yetkazib kelgan edi. Bir odamni saodatga bunchalik sarafroz etgan narsa fano va niyoz edi.
Kimki foniy boʻlib, yolborsa, Tangri uni sirlarni kashf etuvchiga aylantiradi. Choʻlni kezish boylik egalariga farogʻat bagʻishlaydi, Fano ahllarining choʻlni bosib oʻtishida boshqa bir (sirli) xol mavjud. Unisi nozu ne’matlarga ega boʻlgan boʻlsa, undan ortiqrogʻiga bu rnuxtojlik bilan erishdi.

XXV
Ibrohim Adhamning Ka’baga namoz oʻqish bilan borgani va Robiyai Adviyaga esa Ka’baning oʻzi unga muhtoj boʻlib kelgani
Qachonki Ibrohim Adham oʻrinbosarlikdek yuqori mansabini tark etar ekan, Alloh fano tojini uning boshiga kiydirdi. Uning podshohligi va dabdabalarini fano yeli uchirib (Ka’baga olib boradigan) dashtni bosib oʻtish uchun qadam qoʻydi. Masjidni qoʻyib oʻz xolicha namoz oʻqir, har qadamda ikki rak’at namozini oʻqishni qoʻymasdi. Shu tarzda u oʻn toʻrt yil yoʻl yurdi. Uni madx etish uchun har bir tikan va giyohlar tilga kirdi.
Makkani tavof etish uchun u kirib kelar ekan, Baytul-haram (Ka’ba ziyoratgohi) oʻz oʻrnida yoʻq edi. «Bu ne xol, ey Xudo!» - deb figʻon solar ekan, gʻoyibdan ovoz keldi: «Ey yoʻlovchilarning piri! Bir qariya ayol choʻlni bosib oʻtar ekan, (Allohga boʻlgan) shavqu muhabbat yuki ogʻirligidan qaddi bukilibdi. Zaiflikdan u shunday kuchsizlanibdiki, (endi) Ka’ba oʻzi uni ziyorat qilishga ketdi!»
Bu voqea Adhamni hayron qoldirdi. U qarab turar ekan, Robia kelayotganini koʻrdi. U dedi:
«Ey sayrgohing Arsh boʻlgan zot! Ka’ba oʻzi seni tavof etish uchun yoʻlga chiqibdi! Qaraki (oʻz ishlaring bilan) sen dunyoga qanday ovoza solibsan!»
Robia unga javob berib dedi:
— Oshirib yuborma! Butun olamga ovoza solgan sen boʻlasan! Dashtni bosib oʻtishuchun oʻn toʻrt yil yuribsan! Ibrohim dedi:
— Ey pok qadam, sen farishtalardek, Osmonni ham kezib chiqishga qodirsen! Ammo ayt-chi, nima uchun men shuncha yoʻl yurib azob chekdim, azobni men chekdimu xazina senga tegdi?
Robia unga dedi:
— Tushun! Bir necha yil choʻlda barcha yoʻllarni bosib oʻtar ekansen, sening ishing namoz oʻqimoq boʻldi, xolos! Men esa Unga istagimni aytdim, ishva, noz qildim, yalinib-yolbordim! Namoz oʻqib, riyo qilib, erishgan xosiling shudir. Menga esa yalinib-yolborishim va oʻzligimdan kechganligim shu mevani berdi.
Ey Navoiy, noz ahliga boqma! (Alloh oldida) oʻzini muhtoj tutganlarga arzi niyoz qil! Ey soqiy, koʻp noz qilma, qadahni olib kel! Boq - senga muhtojlar naqadar tashna! Toʻlatib ber, - uni har bir ulfat, xususan, ulardan eng zaifi - men ham ichaylik!

XXVI - Uchinchi Maqolat
Sultonlar haqida; eng yuksak va maqtovlarga sazovor Tangri ularning hukmdorlik boshiga podshohlik dubulgʻasini shuning uchun kiydirdiki, ularning adolatlari koʻzining chashmasidagi zilol suv mamlakat bogʻini qondirsin, toki bu bogʻda tinchlik va farogʻat gullari ochilsin. Ular zulm bogʻida may ichib, gul sochganlarida esa u maydan har lahza oʻzgacha gullarni gullatadilar
Ey, ulugʻvorligi falakning avjidan ham yuqori koʻtarilgan odam, oy va quyosh sening sha’ningga nogʻora boʻlib chalinadi. Sening taxting mamlakat uchun abadiy baxt belgisi. Chodiring soyasida mamlakat quyoshi porlaydi. Boshing tufayli tojning martabasi yuqorilashdi; taxt esa sening oyogʻingdan azizu mukarram boʻldi. Pulga noming chekilgani uchun u hurmat topdi. Sening obroʻyingni bildiruvchi tangalar osmon yulduzlaricha koʻpdir. Sening amaldorlik xutbangni Mushtariy sayyorasi oʻzi oʻqigani uchun toʻqqiz zinali osmon Kursisi unga minbar boʻldi.
Quyosh oʻzi senga soyabon boʻlishga intiladi. Oy yuzidagi muxr sening uzuging oʻrni. Sulaymon davlatida sen ishrat qilasan; humo qushidan boshqa narsa senga soya solmaydi. Sen podshoh Jamshid oʻltirgan joyda oʻltiribsan, qoʻlingni qadahdan boshqa narsa oʻpa olmayapti. Adolat uzugingga baland osmon «Rostlik - xaloslik» degan soʻzlarni naqshlagan. Baland martabang xutbasini esa u «Adolat bilan amringni yurgiz!» - deb yozgan.
Xudo senga mehribonlik soyasini solib, hukmronlik taxtini ravo koʻrdi. Ne-ne buyuk odamlarni oldingda past qilib, dunyodagi qancha zoʻrlarni senga boʻysundirdi. Sening oldingda xalqni ham notavon qilib, hammasiga hukmingni oʻtkazdi. Xizmatingga elni majbur etib, oldingda qomatlarini egdi.
Lekin sen shuni bilki, sen ham bir bandasan, aslida ularning koʻplaridan ojizsan, quyisan. Ular tuprogʻu, sen toza nurdan emassan: aslida sen va ular qora tuproqdan yaratilgansizlar. Hamma a’zo va tan boʻlaklarida, tashqi koʻrinishda ham, tuzilish moddasi e’tibori bilan ham tengsan. Lekin xunar bobida, aqliy yetuklikda, yaxshi xulqda, chiroyli soʻz soʻzlashda, adolat bilan ish tutishda, insofda, yumshoqlikda, hayoda, boshqa sifatlarda -shariat yoʻlida, ibodatda, Xudo yoʻlida qattiq turishda - toʻgʻri yoʻldan sen ancha chetdasan. Bu sohada ularning koʻpi sendan yaxshi yuradi.
Senga Tangri shunday imtiyoz berib, saltanat osmonida baland qilib qoʻygan ekan, taxtni sening shaxsingga joy qilib, hukmingni mamlakat boʻylab oʻtkazib qoʻygan ekan, munda ham u oʻz qudratini, oʻz hikmati bilan qatrani daryoga aylantira olishini namoyish etmoqda. Oʻzining haqligini odamlarga bildirib, oʻzining qudrati mutlaq ekanini tushuntirib qoʻymoqda.
Lekin bunday baxtning roʻparasida, bunday buyuk martabaning qarshisida u senga bir necha vazifani topshirgan, bir necha san’atlarni ham senga nasib etgan.
Birinchi vazifa uning bergan ne’matiga shukr qilishdir; kimki shukr qilsa, Xudo unga bundan ham koʻpini beradi. Agar sen shukr qilib, zulm qilmasang, oʻzi: «Albatta, ne’matingizni orttiraman!» degan.
Soʻngra u senga xalqni omonat sifatida topshirgan; shuning uchun ularni xurram tut, chunki bu haqda oʻzi ham gʻam yeydi. Garchi uning buyruqlari koʻp boʻlsa ham, ammo ularning hammasi ham biru, bunisi ham bir.
Xalq poda boisa, sen choʻpon; u mevali bogʻ boisa, sen - bogʻbon. Qoʻyni agar oy-yillar davomida choʻpon asramasa, ularning hammasi och boʻrilarga yem boiadi. Dehqon oʻz gulzoriga tunu kun qaramasa, koʻklam daraxtini oʻtin deb hisoblayver. Boʻrini podadan uzoqlashtir: bogʻni ham suv berib, obod qil. Poda toʻgʻrisida qaygʻursang, u senga koʻp foyda keltiradi. Bogʻ ham gul va nafli mevalar beradi. Poda qirilib, daraxtlar qurisa-chi, sening oʻzingga ham hech qanday naf va foyda boimaydi.
Xudo topshirgan topshiriqlarini soʻrab qolsa, oʻylab koʻr, sen u vaqtda qanday javob berasan? Agar sen oʻzing yoi tanigan odam boisang, koʻzingni och, ish tutishingni uning aytganlariga qiyos qil. Sening qaramogʻingdagi bir odam zulmingdan bechora xolga kelib, ezilib, obroʻsi, mol-dunyosi boimasa ham, lekin insoniy qadr-qimmati senikidan ortiq. Nimaga desang, qiyomat kuni eng yuqori turgan Xudo zolimlarni ham, mazlumlarni ham savolga tutadi. Shunda unga bu dunyoda chekkan zulmi uchun mukofot, senga esa sharmandalik boiadi. U buyuklikka, sen tubanlikka sazovor boiasan. Uning tili poiat xanjardek uzun boiadi, savsandek tik ochiladi. Sen esa gunafshadek qaddingnii bukib turasan, uyatdan bosn koʻtara olmay, magʻlub xolda qolasan. U xursandchilikda, sen esa gʻam-anduxda; sen xozir qanday boisang, u oʻsha vaqt senday boiadi. Qilgan xatolaring hisoblab chiqilgandan keyin, har bittasiga yuz azob tortasan. U vaqt Tangri bu dardingga davo qilmaydi. Agar birovdan tortib olganing siniq igna boisa ham u yerda olmos xanjar boʻlib bagʻringga qadaladi. Agar mazlumning oʻzi gunohingdan oʻtmasa, sening joying doim doʻzaxning ichi boʻlib qoladi. Agar sen uning kechirishiga umid tutmasang, bilki, abadiy doʻzax oʻtidasan. Kimgaki bu dunyoda bir tikan kirgizibsan, u sening koʻksingga yuzta oʻtkir tigʻ uradi. Kimgaki bir uchqunni tekizgan boisang, buning badaliga butun bir doʻzax oʻtini olasan. Kimga bir qilcha ziyon yetkazgan boisang, u ipni oʻz oiiming uchun ilon deb bil.
Evohki, baxt sening qoiingni quvvatli qilgan edi, lekin sen esa undan zulm yoʻlida foydalanding. Sening xaloyiqqa qilgan zulming kamaymas ekan, bu bilan sen oʻzingga ham zulm qilgan bo lasan. Zulm qilish oʻzing uchun ham buzuqlik-ku, ey xushyor odam, agar xushing joyida boisa, uni yoʻq qil.
Sen xursandchilik bazmiga yoi olar ekansan, ayshu farpgʻat yoiida bazm qilarkansan, bazming uchun tayyorlangan qasr jannat monand qilib jixozlangan. Lekin uning pardalarining iplari xalqning jonidan, qizil toshlari va qizil. boʻyoqlari odamlarning qonidan, shipi xalq molini talash hisobiga oltinlangan, xalqning dur vaiailari bilan naqshlangan. Gʻishtlari masjidlarni buzib keltirilgan, toshlari odamlarning qabrlaridan tashilgan.
Sen shunday joyda taxtda oitirib, shaxanshohlik qilasan, xursandchilik qadahi uchun ishtaxang joyida. Bazmda soqiylar kulib, jilvada; sozandalar turli-tuman soz chalib, qoʻshiq aytmoqdalar. Unda koʻngul nimani xohlasa, bir emas, minglab topiladi. Ogʻizlaridan chiqqan gaplar gapiradigan gaplar emas; shunday ishlarga koʻz tushadiki, qarash mumkin emas. Quloq shovqin-surondan boshqa narsani eshitmaydi. Maqsadlari qoʻlga qadahdan boshqa narsani olmaslik.
Bunday xursandchilik kuning, hay-xuning koʻpligidan hech kim soʻfining azonini eshita olmay qoladi. Gʻazalxonlik, gap-soʻz, kuy bilan boʻlib, hamma oʻsha kungi namozdan qoladi. Oʻsha oitirishdagi bor-yoʻq taqvodorlar: beli bukik chang - ruku’da, shisha esa sajdaga bosh qoʻygan edi. Ular ham bu xil «toat-ibodat»lari bilan rasvo boʻlib, tasbeh donalarini meva oʻrnida gazak qilishdi. Quyosh gardishidan nurlar sochila boshlagunga qadar ayshing xilvatida shu xil tirikchilik.
Shorn jahon sahifasini qora qilib, zulmat pardasini xalq ustiga yopganidan, naq yarim kechagacha shu ahvolda boiasan. Sening ham, odamlaringning ham ahvoli shu. Bunday ahvolingga may qadahi qon yigʻlaydi, sham’ kuyub, koʻzidan yoshlar toʻkadi. Sanj chapaklar chaladi, nogʻora na’ra tortadi, xoʻroz osmonga qarab nola va afgʻon chekadi. Kayfing oshib, xilvatga oʻzingni olganingda esa koʻnglingga kelgan ishlarni qilasan.
Bazmda qolganlar, xoh qari boʻlsin, xoh yigit, ichkilikdan har bittasi bir telba itga aylanadi. Jahlda ular qoplondan ortiq boʻlsalar ham, lekin nafs itining qoʻlida magʻlub boʻlganlar. Ularning har biri yuzlab xomtama’ boʻlib, butun islom mamlakatiga yoyilishgan. Har tomonda ular mast ahvolda orom izlashadi, bir gulyuz goʻzaldan maqsadlarini xosil qilmoqqa intiladilar. Mastlik uyqusi hujum qilganda esa bu shum toʻdadagilarning barchasi oʻlukdek yotadi.
Tong oʻz nurlarini zohir qilib, har tornonga oʻz porloq yuzini ochganda, kun yoyilib, choshgoh boʻlganda esa sulton va uning odamlari, askarlarihamon uyquda. Koʻzlaridanuyqu ketgandansoʻng ularning har biri bir zulm bilan mashgʻul boʻla boshlaydi. Ular xalqqa zulm qilish eshigini ochib, xursandchilik asboblarini tayyorlay boshlashadi. Asboblar tayyorlangandan keyin shodlik bazmida yana gʻavgʻo, shovqin boshlanadi.
Bu faqat shu zamon podshosining odati boʻlmay, kattadan-kichik - hamma oʻz xolicha shu xilda ish tutadi. Har kuni kechgacha ularning ishi shu, har kechani shunday gʻaflat bilan kunga ulashadi.
Ey xalifalar taxtida oʻltirgan podshoh, oʻz ishingga, ularning ishiga bir qara, axir. Qoida degan shunaqa boʻladimi, gapir! Oʻz ishing nima boʻlishi mumkinligining gʻamini ham esang-chi! Xudo seni adolat qil, deb sulton tayinlagan edi, sen boʻlsang zulm etib, xalqni xonavayron qilyapsan. U seni toat-ibodat ishlariga buyurgan edi, sen boʻlsang nuqul oʻyin-kulgini odat qilding. Bu oʻzini bilmaslik necha oy, necha yil davom etishi mumkin? Agar sen oʻzingga kelmasang, oxir oʻzingning ahvolingga voy! Umr shunday ishlar bilan oʻtib ketadi, oʻlim qichqirigʻi boshingga yetib keladi, esda tut! Bu xashamat, bu odamlardan ham ayrilasan, soʻng bu qilmishlaring bilan nima qila olasan? Qoʻlingdan tutadigan biron yaxshi ishing boʻlmasa, azob chekayotganingni koʻrib turib, hech kim yordam qilolmaydi. Sen zulmni tark ayla, adolat qil, oʻlim kuningni ham eslab qoʻy. Kunduzi butun zulm bilan shugʻullanib, kechasi bilan buzuqchilik qilasan: axir bu zulm, bu buzuqchilik qachongacha davom etadi? Goh-goh pushaymon kunini, pushaymon kuninigina emas, qiyomat kunini ham oʻylab qoʻy! Insoh ayb va gunohdan xoli emas; undan butunlay qutulish qiyin. Xatosiz ish tutish Xudoga xos, xolos. Xato qilish inson tabiatida bor narsa. Lekin xatong uchun qoʻrquv bilan uzr soʻrashing kerak; afsus qilib, zulmdan tavba etishing zarur. Kimga adolatsizlik koʻrsatgan boʻlsang, unga adolat qilib, qoʻlidan tut. Fikring bilan zulmatni yoritishing, lutfing bilan olamni oʻzingga qaratishing kerak. Birovga quyoshdek tigʻ solsang ham, orqasidan mehr-muhabbat izhor et.
Shohlarda bunday sifatlar kam boʻladi. Shoh Gʻoziygina ularni toʻla egallagan.

XXVII
Shox Gʻoziy qahrining garmseli bir qaysar boshoqni barbod etgani, adolatining suvi esa oʻsha boshoq bitgan buzuq ekinzorni obod qilgani
Saodatli Shoh Gʻoziy podshohlik toji uchun kurashib, taxt talashib yurgan vaqtda - yonida yuz, ikki yuzcha odam bilan koʻchib yurar, goh Xorazm yerida boʻlardi, goh Adoqda. Otgan oʻqlari dushman yuragini qon qilib, tigʻi yov boshini uchirar edi. Oʻzi asli zotida loyiq boʻlgani uchun Xudo unga oxiri hukmdorlikni berdi. Xalqqa u adolat eshigini ochib qoʻydi. Taxtga chiqib oʻltirdi-yu, adolat koʻrsata boshladi. Imoratlar qurib, vayronalarni tuzatdi, zulmni adolat yoʻli bilan bartaraf etdi. Bid’at va fisq-fujur ahllari yoʻqolib, shariat adolatining qoʻlini kuchaytirdi.
Bir kuni u aylanish uchun chiqqan edi. Shunda bir devona kampir uning etagidan maxkam tutdi. Nolayu afgʻon chekib, oh tortib, u dedi:
— Ey, shariatpanoh shoh! Agar adolat bilan ish koʻriladigan boʻlsa, men sen bilan shariat boʻyicha da’volashaman. Shart shuki, jahling chiqmaydi, savollarimga shariat maxkamasi - qozixonada javob ber.
Shoh javob berdi:
— Agar sen jonimni talab qilsang ham, agar talabing shar’iy boʻlsa, aybimga jonim bilan iqrorman.
Shu aytilgan gap boʻyicha kelishdilar, islom qozisining xuzuriga bordilar. Ular bir-biriga yonma-yon oʻltirishdi; atrofdagi odamlar xayajon bilan turardilar. Ikkisi goʻyo katta ma’rakada Zol bilan Rustam turganday edi, ularning boshida esa butun olam toʻplangandek. Qariya dedi:
— Shoh qazoqlik qilib koʻchib yurarkan, tigʻ solib, har yoqqa askar tortardi. Men tulning birgina jigarim bor edi, u jigarim ekinzorining yagona boshogʻi edi. U bogʻimda bitgan qomati raso sarv, yana toʻgʻrirogʻi, qurigan shoxirnning mevasi edi. Shoh qilichi bilan koʻksimni yorib, jigarporamni xalok etdi. U tigʻi bilan jigarimni kesib, jigarim qonini yerga oqizdi.
Qozi aytdi:
— Hukmimga shubha boʻlmasligi uchun ikkita guvoh olib kel. U javob berdi:
— Agar ikki guvoh kerak boʻlsa: bular - shohning oʻz adolati va insofidir.
Shunday qilib, yaxshi niyatli podshoh aybiga iqror boʻldi. Adolat dargohining odami boʻlgan qozi xun puli toʻlash kerakligi yoki qasos olish haqida hukm chiqardi. Shoh dedi;
— Shariat shunday hukm qilgan ekan, paygʻambar shariatining hukmiga jonimni fido qilaman.
U qiyiq bilan boʻynini maxkam bogʻladi; katta hamyonning esa ogʻzini boʻshatdi. Kampirning qoʻliga qoʻrqmasdan tigʻ berdi, bu tomonga esa oltin, kumushlarni toʻkib qoʻydi. Soʻng, u dedi:
— Qasos olaman desang, mana, boshim; maqsading tirikchilikka pul olish boʻlsa, mana, pul. Oʻgʻlingni oʻldirish haqida buyruq berganimda, boshqa ilojim qolmagan edi. Mana, nima qilsang qil, ixtiyor senda!
Shohning adolat va zoʻr insof koʻrsatishi tigʻni gʻamgin kampirning tishlaridek oʻtmaslashtirdi. U uzr soʻrab shohning oyogʻiga yiqildi va dedi:
— Ey yulduzlarcha askarga ega boʻlgan podshoh! Agar bolam sening yoʻlingda qurbon boʻlgan boʻlsa, men qariya ham senga jonimni berishga tayyorman. Agar seni iztirobga solgan boʻlsam, yaxshilikcha kechir, men yengildim.
Vax, bu odamni qanday xijolatga solish boʻldi? Bunisi qanday lutfu adolat oʻzi?! Kampir oʻzining da’voyu dostonidan kechib, hatto oʻgʻlining qonidan, oʻzining jonidan ham oʻtdi. Qizigʻi shuki, odil podshoh uni oʻsha vaqtda boy ham qildi. Yulduzlardek koʻplab oltin-kumushlar uni koʻhna falakdek yashartirib yubordi. Kumushning kuchidan u kumushdek boidi. Xalq unga «Tilla kampir» deb laqab qoʻydi.
Falak shum kampiridan qancha alam koʻrsang ham, shoh adolat qilsa, ey Navoiy, nima gʻam.
Ey gulyuz soqiy, adolat jomini keltir, qara, adolatning orqasidan qanday gullar ochilishi mumkin. Adolat qadahini tutki, shodlik bilan ichay, zamonning odil kishisini yod tutib ichay.

XVIII - Toʻrtinchi Maqolat
Xirqa kiygan riyokor shayxlar xususidakim, ularning oldida haqiqiy libos degani hiyla-nayrang kiyimidir, avom xalqqa oʻrgatadigan haqiqat va bilimlari esa ahmoqlik; haqiqiy mayxoʻrlar togʻrisidakim, ularning vujud kiyimlari yoʻqlik qoʻlining zarbasidan yirtilgan va Iso nafasidek jonbaxsh nafaslari esa muqaddas ruh kabi pok va ziyorat joylari falakning sahnidir
Ey, qalloblik bilan janda kiyib olgan shayx, shomu sahar zikr aytib, gʻavgʻo qilasan. Jandangning hamma tomonlariga yamoq qadalgan, bu yamoqlar hammasi soxta xudojoʻylik va riyo iplari bilan tikilgan. Aylanma quroqlar bu kiyimingda koʻp boʻlib, ularning ostiga pullarni berkitib qoʻyish oson. Uning toʻqimalari ham yolgʻon ipidan toʻqilgan. Iblisning moʻylabi esa igna vazifasini bajargan. Yashil toʻn ustidagi yamoqlar nayrangboz falakning nans yulduzlaridir. Ushbu falak ham shuning uchun ertalabda rido kiyadi, yolgʻon tong esa uning bayrogʻidir. Uning eski sallasi chulgʻangan boʻlib, ichida egrilikdan boshqa hech narsa yoʻq. Uning hassasini hassa dema, xiyla uyining ustuni de: qani endi shu ustun sinib, bunaqa uy yer bilan yakson boʻlsa.
Tasbehini tasbeh dema, buttarosh but yoʻnayotganida chiqindilardan uning donalarini yasagan. Bu toshlarning uchidagi soʻfisi kofirning may idishiga oʻxshaydi, tasbehning ipi esa zunnorning ipini eslatadi. Tish tozalagichi soʻlagi tegishi bilan nopok boʻlgan. U misvok yomon xabar bitilgan oʻrogʻliq maktubga oʻxshaydi, shunday narsani u goʻyo oʻpish uchun ogʻziga olib borayotganday. Ikki oyogʻidagi ikki kavushi xazilkashlar uchun oʻyinchoq - ermak. Osilib turgan ajib soqoli kishining kulgisini qistatadi; oʻltirishi minbarga chiqqan echkining oʻzi.
Lekin tutgan ishida echkining ishidagicha ham toʻgʻrilik yoʻq, chunki u oʻgʻrini tutadi, bu esa oʻzi oʻgʻrilik qiladi . Echki oʻz toifasiga yaxshilik istaydi; poda ming qoʻydan iborat boʻlsa ham peshvo. Oʻzini hammasiga mehribon tutib, yoʻl boshlab, toʻgʻrilikka amal qiladi. Tunu kun togʻu toshda podani boshqarib yurib, ularni xavfli soʻqmoqlardan oʻtkazadi.
Shayx ham oʻz odamlariga yoʻl koʻrsatadi, lekin u koʻrsatgan yoʻl toʻgʻri doʻzax oʻtiga olib boradi. Zulmat vodiysida bu ajab toifa yoʻlidan adashib, oʻzini oʻtga uradi. Ular fisq-fasod qaynagan joydan panoh topib, unga goh «ibodatxona», goh «xonaqoh» deb ot qoʻyadi. Xonaqohga shayx boʻyralar solgan; boʻyraning rangi - xiyla, hidi -riyodir. Masjidining ustunlari har xil boʻlib, qibla tomoni qiyshaygan. Eshigi mayxoʻr otashparastning daraxtidan, mehrobi buzuq tarso qizining qoshiga oʻxshaydi. Shayx shu mehrob orasida toat qilarkan, shayton nima desa oʻshaning gapiga kiradi. Tagʻin qancha odamlar unga murid. Lekin ular hammasi unga loyiq, mos muridlar.
Shayx qaddini «nun» harfi kabi egib, bir burchakda Zunnun singari oʻltiradi. Toʻgʻri yoʻlni tutmoqchi boʻlganlarga ilmdan soʻzlab, bunisi rost, unisi bilagʻon, deb gap sotadi. Bexuda gaplarni koʻpaytirib, xudojoʻy odamlarni murid qilmoqchi boʻladi. Ularning birini xilvatnishin boʻlishga zoʻrlaydi; boshqa xirovini esa kuch bilan uzlatga chekintiradi. Yana birini nafsini tiygan odam deb ataydi. Boshqa birovi boʻlgan-boʻlmagan tushlar ta’birini aytib laqillatadi. Birov unga yolgʻon bir tushni soʻzlab bersa, bu unga qancha yolgʻon ta’birlarni qoʻshadi. Xilvatda u oʻzini odamlarga eng yaqin doʻst deb, oʻzini Xizrga hamdam boʻlgan deb koʻrsatadi. Maxkam qilib nasha tugib qoʻygan latta nashaning rangi urib, yashil boʻlib ketgan. Uning otini shayx «Xizr paygʻambar» («Yashil paygʻambar») deb ataydi, bema’ni xayollarini esa bashorat tushi qilib koʻrsatadi.
Bunday xilvat uning ahligagina xos boʻlmay, bunday «xizr»(nasha) shayxning ham ajralmas doʻsti. Nashani chekib olib, u oʻzini martabada eng yuqori oʻrinda deb biladi; osmon ham, unga qolsa, uning uchun eng past joy. Xayolida u koʻtarilmagan daraja qolmaydi, uncha-muncha karomat koʻrsatganini pisand ham etmaydi. Nogoh uning qulogʻiga nayning bir kuyi eshitilsa, oʻzini Ilohiy may ichgan odamdek mast qilib koʻrsatadi. Tashqaridan kelgan nagʻma ohangi juda yoqimli boʻlsa, oʻrnidan sakrab turib, oʻzi ham qoʻshilib, ashula ayta boshlaydi. Oyoqlari bilan yerni depsib, fildek boʻkirib, nafs changagi oldida xoru zor boʻladi. Unga ergashgan «xudojoʻylar» ham shu xilda harakat qilib, uning atrofida doira boʻlib aylanib, bema’ni xayollar bilan oʻzlarini soʻfiylik kayfiyatiga soladilar; shayx atrofida fonus atrofida aylangandek aylanadilar. Jazavasi tutganda muridlarining har biri piridan qolishmaydi: bemazalikda hammasi birdek. Bexuda soʻzlarni soʻzlashda biri chirildoqqa oʻhshasa, koʻp aylanishda boshqa biri pirildoqqa oʻxshaydi. Biri oʻzini yoʻqotib, tilsiz qolsa, boshqa birovi nola qila berib, xolsiz yiqiladi. Bunisi unisini koʻz qiri bilan kuzatib tursa, unisi shunisi ham kamoli oʻzini yoʻqotishga qiyos etadi. Munofiqlik oʻtidan har biri doʻzaxga oʻxshaydi, lekin asl tabiatlari sovugʻligʻidan esa yaxga. Har biri oʻzini shuncha koʻp urintiradiki, natijada yiqilsa, tura olmaydigan xolga keladi.
Ularning hammasining maqsadi - katta amaldorlar shayxning va xonaqohning bu ahvolini koʻrsa, shayxning pirlarga xos namozxonligini, uning muridlarining ham zikrini, oʻz vazifasiga amal qilishini bilib, ularning faqirlik va qanoat orqali bu martabaga erishib, Xudo ishqi va mutasavviflik xolatidan bahramand boʻlganlarini kuzatsa. Shundan keyin ularning hammasini avliyo deb hisoblab, ularning soʻfiylik xoliga kirib, oʻzidan ketishlarini ham chin deb oʻylab, shayx oldida yalinib-yolborib, kamchiliklarining chorasini koʻrsalar. Ish oxir shunga borsaki, mamlakat podshosi va lashkarboshisi ham xabar topib, koʻp duolar qilib, iltimos bilan unga murid boʻlsa, martabasini doim koʻtarib tursa. Unga xadyalar, tuhfalar tortsa, mol ham bersa, gʻallakor yer, kent va suyurgʻol bagʻishlasa. Shunday narsalar bilan bahramand boʻlsa, shundagina ularning nafsi orom, shodlik topadi.
Yo Xudo, bu qanday pastkash nafs oʻzi?! Bu nafs emas, oʻzi uchun ham katta azob-ku! Kun oʻtkazish uchun shuncha nayrang! Mansab uchun shuncha yolgʻonbozlik!
Shunday ekan, bu toifa odamlari yomonlarning yomonidir; dunyoda ulardan oʻtadigan yomonni topish qiyin. Ularning tashqarisi yaxshi, lekin ichlari fasod bilan toʻla; ularning tashi joynamozu ichida odam yoziladigan joy. Ular nafs oldida ruhni qulga aylantirganlar, toza ipakni esa dajjolning ustiga yopganlar. Ularning ichida dev bilan shayton qaynaydi, tani esa maloyiklardan toʻkilgan pat bilan pardalangan. Koʻylagidan mushku anbar hidi keladi, ichida esa yuzta it oʻlib badboʻylik bilan toʻlgan. Usti oltinlangan soxta pullar boʻlsa ham, oʻtga solib, bulgʻonchdan oltinni ayirib olish mumkin. Lekin bu bulgʻonchlarga doʻzax ham hayf, chunki bu yaramas toʻda odamlariga oʻtni havo ravo koʻrib boʻlmaydi. Hamma odam odatda oʻtdan azob koʻrgan boʻlsa, bulardan oʻt azob tortadi.
Mana, qara, odam bilan odam orasida qancha tafovut bor: bunisi Tangri deb butni tanlagan, unisi qiblani. Birontasi «jannat» soʻzini ogʻziga ham olmaydi, shuning uchun ularning birontasi kuyishga ham noloyiq.
Ey, koʻngul, shunday odamlarga jahonlar fido boʻlsinki, ularga jahonlar emas, jonlar ham fido boʻlsinki, bunday odamlar ikki dunyoni ham tark qilib, ikki jahonnigina emas, jonini ham tark etib, firib daftarini yelga uchirib, nomus xirqasini oʻtga yoqib, masjidu mayxonani ham yoqtirmay, mayxonaga ham, Ka’baga ham boqmasdan, elning yaxshi-yomoniga yeng silkib, odamlarning boru yoʻgʻini birdek koʻrib, jonni ham, jahonni ham tuproqcha koʻrib, butun borliq va u joylashgan makonni xashakcha bilib, dunyodagi hamma narsalarni oʻtkinchi hisoblab, oʻzini esa shu yoʻqlik oʻti ichidagi kul deb, bu xayollar bilan oʻzini tamom kuydirib, shu kul bilan tozalangan oina uning yuzini yoritadi! Bunday koʻzguda begona hech narsa yoʻq, unda maqsad yuzigina jilva qiladi. Yanada toʻgʻrirogʻi, bu yuksak xayollar, xayollar emas, zarralar unga har bittasi boshidan-oyoq bir koʻzgu boʻlib, uni maqsad ma’shuqasi (Xudo) ga roʻpara qiladi. Har tarafda koʻzgu va jononlar koʻrinadi; koʻz yomon degan narsaga tushmaydi. U qayoqqa boqmasin, Xudoni koʻradi; bularni yaratganni esa mutlaq yaratuvchi deb taniydi. Toʻgʻri yoʻl bilan ular vodiylarni kesib oʻtadilar. Yoʻldan toyganlarga ular haqiqiy yoʻlboshchidir. Kimki xijron zulmatida qolgan boʻlsa yoki umidsizlik vodiysida adashib yurgan boʻlsa, unday odamlarga u Xizrdek qoʻlini uzatadi, maqsad manziliga yetish uchun unga yoʻl koʻrsatadi. Ogohlik rashki mone’lik qilmasa, ular Xizrga ham hamrohlik qilishlari mumkin. Zulmat ular yoqqan oʻtning bir oh degandagi tutuni, Xizr esa ularning har qadamida uchraydigan yashil giyoh . Ularning koʻzidan tomgan bir qatra yosh Xizrga yuzta hayot suvi chashmasi boʻladi. (Qadamlaridan koʻtarilgan) changlari koʻzga toʻtiyo, ularning amri bilan oddiy mis kimiyoga aylanadi. Adolatsiz osmon bilan uning yulduzlari ularning qaxrlari oʻtidan chiqqan tutun va uchqunlardir. Bir kunda qanchadan-qancha manzillarni bosib oʻtuvchi quyosh bilan oy ularning marhamat gulshanidagi ikki yaproqdir.
Ular qayoqqa ulugʻ safarga chiqmasin, yuzlaridagi har qatra ter chuqur bir dengizdir. Ular qaerniki maqtab toʻxtar ekanlar, ularning maqtovlaridagi har bir harf togʻcha ma’noga ega. Shaxsan ularning oʻzlari bir parcha yer ustida yashab turgan xolda, falak gulshanida sayr qiladilar. Shariat iqlimida yoʻllari yorugʻ boʻlib, uning chizigʻi har qanday mavxumlikdan toza. Sayrda ular shunday maydonda yuradilar, shunday maydonda javlon qiladilar. Ularning har biri joni boricha toat qiladi, imkoni boricna jonlarini qiynaydilar. Har ishda paygʻambar (Muhammad) odatiga amal qiladilar. Unga jon-dillaridan minnatdorlik izhor etadilar. Ketma-ket qancha ishlarni bajarishmasin, hech narsa koʻrmaganday, hech ish qilmagandaylar. Bir tomondan oldilariga kelishi mumkin qattiqchiliklarni jiddiy tushunishga harakat qilsalar, ikkinchi tomondan doim oʻz ojizliklarini tan olib, tavba qilib (Xudodan) uzr soʻraydilar. Negaki nima yuz bersa bu uning amridir, shunda jannat umidi qolib, doʻzax xa vfi ketadi. Qiyin vaqtda kim boshqa yerni eslasa, demak, bunday odamga sevgi haqida soʻzlash noravodir.
Ey, bu sevgi gavhariga joy qidirgan odam, bilki, buning asl joyi kondir.

XXIX
Allohning yaqini Xoja Abdullohi Ansoriy soʻzi shundaykim, egasi tariqatning oxiridan xabar berdimi, u oʻz tariqati tugaganidan xabar bergan boʻladi
U kishini Hirot ahli, Hirot ahligina emas, balki butun koinot uni qibla (Ka’ba) deb hisoblardi. U imoni komillarning yoʻl boshlovchi xulq-atvorlisi boʻlib, lining ismi Abdullohi Ansoriy edi. U: «Mening ishim toat qilish va Tangrining buyruqlariga boʻysunishdan iborat! - der edi. - Mening maqsadim (odamlarni) doʻzax oʻti bilan qoʻrqitish ham emas, (toatlar) evaziga jannat va’da qilish ham. Kimki qoʻrqqani uchun Xudoga ibodat qilar ekan, u nafsi tilagan narsadan xalos boʻlish yoʻlini qidirib ish tutgan boʻladi. Kimki umid bilan bechorahol yashar ekan, uning tilagi jannatda osudalikka erishishdir.
(Unda) uni ham, muni ham haqiqatdan uzoq, deb bil. Ikkalasiga pul topish uchun mardikorlik qilish, deb qara. Mening ishim doim sigʻinishdan iborat boʻldi. Men qoʻrqish va umidvorlik - ikkalasini oʻzim uchun harom deb bilar edim. Bandalik amrlarini bajarish bilan (ahvolimni) yaxshi deb bilib, tunu kun ishlarim shunday ekan, buning uchun men uzrliman.
Toat-ibodatim buning uchun loyiq darajada boʻlmasligi mumkin, lekin bir soatim busiz ham boʻlmasin!
(Alloh) qil dedimi, mening odatim qilishdan iboratdir. Buni u qabul qiladimi yoki rad etadimi, bu bilan ishim yoʻq. Jannat zohidga, doʻzax yengiltaklarga boʻlaqolsin! Yor orzusi boʻlsa, Navoiyga shuning oʻzi yetarlidir.
Soqiy, u jannat suvini toʻxtovsiz tutki, dolzax oʻti ham u yerda xozir! Yor yuzini eslab shod boʻlay! Doʻzax bilan jannat tashvishidan esa ozod boʻla qolay!

XXX - Beshinchi Maqolat
Karam - xayru ehson vasfidakim, teskarisi diram margi dir, balki rahmat daraxtining bargidir; baxillik saxiylik yuragidan uzoq bir narsa boʻlib, inson uchun cheksiz balodir; saxiylik koʻrsatmaslik muruvvatdan bexad xoli boʻlishlikdir, har tomondan qaraganda cheksiz ofat boʻlgan isrofni rad etish va koʻp harfli «lof»ni bildiruvchi itlofni xajv qilish
Ey egniga xayru karam kiyimini yopingan kishi, sening qoʻlingda pulning qiymati yoʻq. Oltin-kumush sochish uchun ochilgan panjang Sharqdan qaraganda ham, Gʻarbdan qaraganda ham xuddi quyoshga oʻxshaydi. Pul bilan qoʻling oʻrtasida adovat boʻlib, pulning umri qisqa, qoʻling esa saxovat orqasida barhayot. Kafting oltinlarni chaqmoqday sochganda, chaqmoq ham hayodan terga gʻarq boʻladi. Boshingga kiyganing ehson va saxovat tojidir, tojning ustidagi esa xayru karam gavharidir. Saxiylikdan zotning gavhari shuncha sharaf topdiki, yetti osmondagi eng qimmatbaho toshlar unga sadaf boʻldi. Natijada sening jamiyatdagi qadring osmon koʻkining qadriday yuksaklashdi, sochgan durru gavharlaring yulduzlarga tenglashdi. Boshingda baxt yulduzi porlab, «farq» soʻzi boshida yozilgan «f» harfi ustidagi nuqtadek jilva qilib turibdi. Sharofatli boshing ustida karam bayrogʻi «bosh soʻzidagi alif harfidek bayroqdir». Ikki qoʻling saxiy Qulzum va saxiy Ummon ning oʻzi; ikkisi ham imkoni boricha saxiylik qiladi. Kaftlaringning odati birovga bir narsa berish boʻlib, Hotam ham, Barmak ham unga quldir.
Senga Tangri ato qilgan bu narsa ikki qism - karam va saxiylikka boʻlinadi. Tanangdagi har bir tuk bir til boʻlib, Xudoga shukr va minnatdorchilik bildirganda ham hammasini ayta olmaydi. Yehson va saxovat koʻrsatish vaqtida baxillik qilma, Xudoga shukr bildirish chogʻida ham tanti boʻl. Baxillik insonda bor sifatlarning eng pasti, lekin saxovat javhari esa eng nafisi. Saxiylik pnga odat boʻlib, boshing shu saxiylik duri bilan porlab turadi. Shuning uchun bu moʻl-koʻl durni xor qilma, uni baxillik bilan almashtirma.
Lekin saxiylik qanday maqtovga loyiq sharafli xususiyat boʻlmasin, uni orttirib yuborsang, bu - isrofga aylanadi. Aql insonga xos sifatlarni ta’riflab kelib, isrofgarchilikni baxillik bilan teng deb qaraydi. Koʻngulni juda ham keng tutib, nega endi durni eshakmunchoq bilan barobar qilib yuborish kerak? Yehson va karamning oʻz qoidalari bor; har xil sharoitga mos shakllari ham bor.
Ey odam, Tangri senga yuksak amal nasib ettirib, karam qilishing uchun kerakli boylikka ega qilgan. Shuni bilki, kim saxiylik qilishga haqli ekan, kim pul ulashishga munosib ekan, nom chiqarish uchun gavharni xovuchlab sochish, maqtanish uchun etaklab pul berish aqlli ish, deb hisoblanishdan iuda uzoa Bunday saxovatdan baxillik yaxshiroqdir. Bunday ishni yo mast odam qiladi, yoki jinni. Mast va jinnini esa qanday qilib odam deyish mumkin?
Kimki ketma-ket qadah koʻtarsa, u mast boʻladi, may ham tugaydi. Agar dev yoqimli maydan ichib olsa, Sulaymon davlatini sochqi qilib yuborishni istaydi. Agar jinnilarga oltindan band qilib, uni la’l va asl durlar bilan bezalsa ham, harakat qilib u bandni oyogʻidan yechadi-da, uni Qorun chaqirsa ham, tashlab qochadi. Kumush tovushidan vaxshiy va yirtqich hayvonlar ham hurkar ekan, shunga ham saxiylik yoki karam deb ot qoʻyamizmi? Kuchli shamol lola va gullarni sovurarkan, unga ham saxiy deb ot qoʻya olamizmi? Xudo «Qur’on»da dedi: «Englar, ichinglar!» Yonida yana dedi: «Lekin isrof qilmanglar!» Demak, ma’lum boʻldiki, bu - saxovat emas, saxiylar ham buni saxovat deb atamaydi.
Shunday kishilar ham borki, hech isrofga yoʻl qoʻymasalar ham, bunday odamlarni saxiy deb boʻlmaydi, birovga ehson berishda ular me’yorga e’tibor qiladilar-u, lekin ehson berilayotgan odamning ehsonga qanchalik muhtoj ekanligiga qaramaydilar. Toʻq odamning oldiga dasturxon yozadilar, egni but odamga esa toʻn kiygizadilar. Yuzta yilqisi bor odamga ot tortiq qiladilar, yuz yillik boyligi bor odamga kumush beradilar. La’l chiqadigan Badaxshonga la’l yuboradilar, ziraning koni boʻlgan Kirmonga zira keltiradilar, Xizrni uchratib qolsalar, obi hayot tutadilar, Misr shakarchilariga novvot boʻlaklarini yuboradilar. Shamni kuni bilan yoqib qoʻyadilar; bu bilan quyosh yorugʻiga qoʻshimcha yorugʻ bermoqchi boʻladilar. Har kun kechasi oʻrinsiz mushk sepadilar; bu bilan tun sochini yana ham qoraytirmoqchi va xushboʻy qilmoqchi boʻladilar. Och, muhtoj yuzlarcha odamlar non soʻrab turadilar, lekin ularga bir burda ham bermaydilar, toʻqni qidiradilar. Ular qaqrab yotgan bogʻning ustidan yogʻmay oʻtib, yomgʻirni toqqa toʻkkan bulutga oʻxshaydilar. Mayning tagidagi loyqasini ichadigan odam uning bir qultumiga jonini bermoqchi, may sotuvchi esa idishning tagini yana kupga agʻdaradi. Vaboga uchraganlar ajal qadahini ichib, qirilib ketmoqda, ular esa yoqut, javharning koniga yoqut, javhar bekitish bilan ovora. Bu ikkalasi ham saxovatning bir turidir; ularning oʻrtasida kichkinagina tafovut bor.
Gʻoyat tama’gir kishilarni ham saxiylikka muhtoj deb hisoblama. Ular xalqning narsa va ashyolariga koʻz olaytirib, nimani koʻrsa, oʻshani tama’ qila beradi. Ular xoh zulm, xoh zoʻrlik, xoh bir bahona yoʻli bilan, xoh va’da, xoh tilxat, xoh yolgʻon dalil bilan, nima qilib boʻlsa ham, asosiy maqsadi odamlardan narsa olish, shu sochgani ham tashlandiq narsalar, olgani ham; olishi ham yolgʻondakam, berishi ham. U yillar davomida qiynalib chuqur qaziydi; shu tuprogʻni solish uchun yana bir chuqur qaziydi. Birovga bir narsa berish uchun boshqadan bir narsani tortib oladi. Bu ham oldingi aytib oʻtilgan ikki narsaga oʻxshash bir kasallik. Chunki tortib olishi ziyondan boshqa narsa emas; qizigʻi shuki, berishi ham foydasizdir.
Birov oʻzi soʻramaguncha unga hech narsa bermaydigan odamlar ham bor. Bunday odamlarni ham saxiy deb boʻlmaydi. U odam oʻsha narsaga qancha muhtoj boimasin, oʻzi soʻramaguncha unga bir chaqa ham bermaydi.
Ey birodar, kimni saxiy deb chaqirishsa, bilki, bunday odam saxiy boʻlib axiy qatoriga qoʻshilib qolmaydi. Qara, koʻzboʻyamachi avrash bilan ilonning kuchini ketkazib, ogʻzidan zaharini ola biladi. Kimki tilini metin qilib choʻzib, oʻt yoqsa, xarsang toshdan olmos va yoqut olishi mumkin. Sham tilini chiqarib, yona boshlashi bilan tun mamlakati ustiga oʻz bayrogʻini tikkan boʻladi. Oʻtning tili nimaligi hammaga ma’lum; temir, tosh ham uning nafasidan mumdek eriydi. Tong oʻzini maqtab qancha gapirmasin, baribir, u quyoshning oltin nurlaridan koʻzini yoritadi.
Ey xushyor odam, sen shunday odamni saxiy deb bilki, baxt-davlat uning boshini yuqori koʻtarib, ahvoli yaxshi boʻlsa ham, yomon boʻlsa ham birovdan molu amal tama’ qilmasa. Bunday odam Xudo nima bersa qanoat etadi, nimani buyursa, boʻysunadi. U qanday mulohaza yuritmasin, qoʻlida bor narsa bilan qoʻli qisqa odamni xursand qiladi. Dengizning oldida tursa ham, undan bir tomchi suv soʻramaydi; birovning yarasini koʻrsa, malhamni ayamaydi. Muhtoj odam bir narsa soʻrasa, qoʻlidan kelganicha unga xayr beradi. U soʻramasa ham, uning ahvolini tushunib, extiyojini va kambagʻalligini e’tiborga oladi. Hojatmandlar uning boshiga tigʻ urgan boʻlsalar ham, u qoʻlida bor narsasini ulardan ayamaydi.Chunki u oʻz tigʻini konga urgan, kon unga oʻz gavharini bagʻishlagan metinga oʻxshaydi. Bosh yalang boʻladimi, boshida toj boʻladimi, baribir, extiyoji bor odamga xayr qilaveradi. Karam ahllari yuz mingni ham, bir soʻmni ham xayr-ehson yoʻlida oʻz joyiga sarflangan boʻlsa, bir xil baholaydilar. Xudo yoʻlida qoʻlida qancha mol toʻplangan boʻlsa, birovning yomon ahvolga tushganini bilsa, unga hamma foyda va sarmoyasini sarf qiladi, shunday qilib, uning murodini xosil etadi. U oʻzining xayr-ehsonigagina emas, yaxshiligi yuzidan bildirilgan minnatdorchilikka ham jonini beradi. Xayr-ehson el-xalqqa avvalo bosh sababchi - Xudodan kelishidek bir nozik hikmatni u xatosiz tushunadi. Bu karam, xayr-ehson unga odat emas ekan, oʻsha oraliq yerda sababdan oʻzga emas.
Ey saxovat koʻchasida tentirayotgan odam, sen oltini telba va mast odamdek sochmoqdasan. Oltin-kumushni endi guldek sovurma, gʻunchadek uni oʻrab, tugib ham qoʻyma. Bu sahifalarda qanday odatlar haqida gapirilgan boʻlsa, barchasi saxovat ahllariga tushunarlidir. Pul solingan xaltachani gʻuncha kabi tugib qoʻyma; nimani bugun tukkan boʻlsang, ertaga ertalab baribir sochasan-ku! Baxillik qilib sadaf durni yutgan boʻlgani uchun, durni olishda uning koʻksini teshishadi. Quyosh oltinini berkitgani uchun jahon osmonning yuzini kechasi qora qildi. Quyosh goʻzali yulduz kumushlarini yashirgani uchun qara, osmon uni, boshi bilan yerga koʻmdi. Kuz kelib, qoʻli bilan oltin varaqlarini sochgani uchun, qara, har bir yaprogʻ quyosh rangida.
Ey yashirin xazina ustida ajdaho boʻlib yotgan odam, tushunginki, bu boyliging qoning bahosidadir. Seni oʻldirish uchun falak Bahromi nogahon tigʻ tortib, bu mahfiy boylikni oladi. U seni qiynab, zulm bilan qoningni oqizib, u boylikning ichiga harakat qiluvchi la’l - qoningni quyadi. Sening qonli dushmaning qotil falakning oʻzi boʻladi; shu boylik ustida vayron boʻlasan.
Demak, oʻz qoning bilan qoʻlingni yuvmoqchimisan? Nima, oʻz joningga oʻzing qasd qilmoqchimisan? Boshqa konlardagi boyliklarm’ orzu qilib, naqd joning gavharidan ajramoqchisan. Shu joning yoʻlida xazina eshigini och, bor boylikni olib, joy-joyiga soch. Anbarga toʻkilgan har bir don chirib ketishdan yuz xavfda. Yehson ekinzoriga sochishni odat qil; shunda bittasining oʻrniga Tangri yetti yuztasini beradi. Bu odamlarga ulashib berayotganing ekin boʻlmasa ham, arpa, bugʻdoy sochdingmi, albatta, xosil oʻrasan. Bugun nima eksang ham yaxshi, ma’qul. Ertaga u, albatta, xosil beradi. Bu yerda ekilgan ekinlar oʻrtasida farq bor. Ularning ichida eng yaxshisi xayru saxovatdur. Tama’ni tark qilsang - saxiylik shudir. Xayru ehson yoʻlida sarf-xarajat qilki, haqiqiy xadya shudir. Berish uchun olish ishidan yiroq boʻl, beraman deb olmay qoʻya qolganing yaxshiroqdir.

XXXI
Hotami Toyi hikoyasikim, u himmat va saxovat kishilariga peshvo edi; uning mehmondorchiligiga ta’zim bilan bosh urmagan bir gadoning himmatini koʻrib, Hotami Toyining u gadoga tan bergani
Hotami Toyiga bir koʻngli ochiq odam dedi:
— Ey, himmatda erkin tabiat kishi, saxiylik kaftingga odat boʻlganidan buyon oʻzingga oʻxshagan kishini hech koʻrdingmi?
U dedi:
— Bir kun men hamma uchun yigʻin qildim. Unga oʻsha choʻldagi odamlarning hammasini chaqirdim. Pishirish uchun yuzta tuya qurbon qilindi; soʻyilgan qoʻy-qoʻzilarning nam son-sanogʻi yoʻq edi. Bazm boʻlib turgan vaqtda birpas havo olgim kelib, dasht tomonga chiqdim. Aylanib yurib, mehnatda ezilgan bir qari cholni koʻrdim. U orqasiga bir quchoq tikon-oʻtin ortgan edi. Gavdasini u yuk egib, vujud uyiga hassadan ustun tirkagan edi. Har qadam tashlaganda, birpas toʻxtab, har dam olganda ma’lum bir fursat oʻtardi. U chekayotgan azob oʻti koʻnglimni yondirib, rahm-shafqat bilan unga shunday xitob qildim:
— Ey qaddini mashaqqat yuki bukkan, tanasida gʻam tikanlari oʻrnashgan odam! Dashtda yurib xabaring boʻlmadimi? Nega Hotamning uyiga bormading. U hammani oʻzining uyiga chaqirib, yaxshi-yu yomonni bugun mehmon qilinoqda-ku. Oʻtinni tashla, izzat gulshaniga bor, mashaqqat chekib oʻltirmay, tur, chaqiriqqa bor!
U mening uning ahvolidan iztirob chekkanimni tushunib, bosh koʻtarib kuldi-yu, shunday javob berdi:
— Ey, oyogʻini ochkoʻzlik band etgan, boʻyniga gʻaraz va qizgʻonchiqlik sirtmoq boylagan, ey gʻayrat vodisida qadam bosmagan, himmat qal’asiga bayroq tikmagan odam, sen ham bu tikan tashish azobini tortib koʻr. Hotami Toyi minnatini esa torta berma. Qiynalib, mashaqqat bilan bir tanga topish birov bergan xazinadan yaxshiroqdir.
Uning soʻzlari shunday oʻrinli ediki, shuning uchun ham uning himmati menikidan ortiq edi.
Ey Navoiy, agar senda himmat boʻlsa, Hotami Toyi ham senga quldir.
Ey soqiy, karam izhor qilib, bir qadah tut, xayru ehson nimaligini Hotamga koʻrsatib qoʻy. Bizda may sotib olish uchun pul kam; bizda yetishmovchilik ekan, sendan karam boʻlsin.

XXXII - Oltinchi Maqolat
Adablilik odati toʻgʻrisidakim, kichiklarga baxtiyorlik sababi, ulugʻlarga esa yuksak martabalilik boisidir; tavozu’ vasfidakim, «dol»dek qaddini xam qilgan qadamini baxtning boshiga qoʻyadi va hayo nuri haqidakim, biron kishi buning ichiga kirsa rahmat yomgʻirlari bilan serob boʻladi
Ey talab uyidan joy olgan, qaddini xizmat yuki past qilgan odam! El yoʻlida dard chekib, gardga aylanding, oʻsha gard bilan kibr koʻzini koʻr qilding. Sen qiyinchilik tortib, koʻz yoshlaringni har tomonga sochib, u bilan nafsu havo oʻtlarini oʻchirding. Sadoqat yoʻlida ohu nadomat chekib, yolgʻon yuzini ohing oʻtidan chiqqan tutunlar bilan qora qilding. Sadoqatda har issiq nafas olishing bilan ayyorlik va riyokorlik xirmonini kuydirding. Sen oʻzing uchun biron foydani koʻzlamaysan; doim safar kamarini bogʻlab, xizmatdasan. Oʻzingda kuchli gʻayrat shamolini bunyod etib, hirsu tama’ asbob-anjomlarini barbod qilganing qilgan. Sen shunday yoʻlni tanlab, eng asosiy tilaging koʻchasiga kirding.
Lekin bu yoʻlni bosib oʻtishning talab etadigan bir sharti, bilki, tavozu’ bilan adabga ega boʻlishdir. Qachonki yangi chiqqan oy tavozu’ saqlab, qaddini xam qildi, u kun sayin kamol topa boshladi. Yoy tavozu’ sifatiga ega boʻlgani uchun qadri oshib, «Qur’on» ustidan joy oldi. Osmon ham tavozu’ga rioya qilib egilgani uchun butun olam uning amriga boʻysunadi. Yoyga oʻxshash qoshlarga ham sharaflar boʻlsinki, odamlar uning uchun jonlarini qurbon qildilar. Amaldan, oʻz nasabidan kishilar sharaf topmagan. Lekin haqiqiy sharaf hayo va adabdan keldi. Yomgʻirning ham manbai hayodir; uning bir qatrasi tuprogʻni kimiyo qiladi. Adabsiz kishilar hech qachon e’tibor qozonmaydilar. Doim baland osmon (taqdir) bunday odamlarni pastlatib yuradi.
Adabsizlikning biri kulgidir. Kulgi adabsizlikning belgisidir. Kaklik qaxqaxa solib kulgani uchun bu kulgi tufayli uning boshiga balo keladi (ya’ni ovchilar ovozidan bilib, ovlab oladi). Gʻuncha kulib, ochilib ketgandan keyin oʻz-oʻzidan sochilib ham ketadi. Chaqmoqni’ oʻz kulgisi togʻning ichiga qulatadi, hatto yerga pastlatib, tuproqqa kiritib yuboradi. Tong ham shunaqa odatni yaxshi koʻradi. Shuning uchun quyosh oʻti uning durlarini isiriqqa aylantiradi.
Kulgi oʻz me’yoridan oshib ketdimi, bundan yigʻlagan ancha yaxshiroqdir. Sham har kecha yigʻlagani uchun tobora ravshan yonadi; gʻunchani esa kulgani uchun shamol uchirib ketadi. Bulut yigiab, koʻz yoshi toʻkishi bilan dur sochuvchi boʻldi; chaqmoq esa kula-kula pastlashdi, yerga
kirdi. Mast ham yigʻlab-yigʻlab, oʻzini bilmay qoldi, lekin kechirim soʻrab yigʻlagani gunohdan pok etdi. Adabli odam kuxsh uchun ogʻiz ochmaydi, lekin hayo buluti tomchisiz emas. Qaxqaxa bilan xazil bir-biriga doʻst; ikkisi ham qurbaqaning tovushi va yurishiga oʻxshash kulgili narsalardir. Kimki hindu (masxarabozi) boʻlib, kuldirish uchun xazil qilsa, avvalo oʻshaning yuziga qora surtish kerak. Koʻzboʻyamachining soʻzlagan soʻzlari yolgʻon boʻlgani uchun, qara, oʻz tilini oʻzi kesmoqda . Engagiga yolgʻondakam soqol bogʻlab, birov odamlarni kuldirar ekan, bunda soqol tufayli odamlar uning oʻzining ustidan kuladi. Oʻzining koʻrkini orttirib koʻrsatish uchun maymun boshiga boʻrk qoʻyib olar ekan, odamlar uning tepasiga kulish uchun kelarkan, ular faqat uning boshigagina kulmaydilar, uning oʻzidan ham kuladilar. Odamlarni kuldirib tirikchilik oʻtkazishga oʻrgangan masxaraboz ulardan bir pul olguncha ikki shapaloq yeydi. Boyqushning qiyofasi masxaraboznikiga oʻxshaydi, shuning uchun barcha qushlar uni talagani talagan. Loʻli xazil qilib qoʻlini yerga tirab, oyogʻini osmonga qilib turganda, u boshini yerga qilib, oʻzini oʻzi sharmanda qilgan boʻladi.
Bu xil pastliklar biri biridan qiziq boʻlib, hayo va adab yoʻli bilan daf boʻladi. Quyosh bayrogʻi jilva sochib, kecha qorongʻiligi yer ostiga kirgach, masxaraboz mast xolda baqirgan, chaqirgan; aqlli odamlar esa gapni shoshmasdan gapiradi. Tulkii va it (har xil qiliqlari bilan odamlarga) kulgi eshigini ochadi; u odamlar sherni koʻrsa, uyidan qochadi.
Bu aytganlarimizning oti tavozu’dir, tavozu’ning sifati esa adabdir. Aql uning haqida maqtovdan boshqa soʻz aytmaydi, lekin u hammada bir xil mavjud emas. Tavozu’ni har kishining ahvoliga loyiq koʻrsatish kerak; koʻrsatgan tavozu’ing uning ahvolining koʻrinishiga muvofiq boʻlsin. Qulga bek ortiqcha tavozu’ koʻrsatsa, oʻziga azob-uqubat iplarini orttirgan boʻladi. Gadoning oldida sajda qilish marhamat emas, unga bir tanga bersang, bu unga nisbatan marhamat koʻrsatishdir. Oʻrindan turib, bolaga joy berish ham adabdan emas; keksalar bu ishni adab hisoblashmaydi. Bunday ahvolda u mutakabbir hisoblanib, sen yengiltaklik qilgan boʻlasan. Ayt, bu ikki ishni odamlar nega qilishi kerak?
Garchi adablilik shartlarini saqlash juda zarur boʻlsa ham, ammo buni har bir odamning darajasiga qarab bajarish kerak. Bir kishi sendan martabada past boʻlsa, uni sen oʻzingga tobe’ xolda koʻrsang, garchi u oʻzi senga tobe’, bogʻliq boʻlsa ham, koʻnglung uning qaygʻulariga sherik boʻlsin. Farz va sunnat qoidalari shunday ma’qulki, ularni hammaga oʻrgatish majburiydir. Senga tobe’ kishilardan biri bunga xilof ish qilsa, uiarxi tekshirib turish sen uchun farzdir. Qiyomat kuni seni chaqirganlarida, nima savol boʻlsa, sen javob berasan. Ularga gʻamxoʻrlik qilish sening boʻyningdadir; tirikchilik yozuqlari ham sening qoʻyningda. Barchasiga doʻstlik qilish senga vojibdir. Yaxshi-yomon ishidan xabardor boʻlib turish ham.
Tavozu’ sifatiga ega boʻlish umidi bilan u dunyo xavfidan qoʻrqib, shul qoʻl ostingdagi jamoatga shuncha ta’zim qilding. Agar bolalaring va xotining boʻlsa, ularga ham shu ishni qilishing kerak. Yosh bolaga nisbatan eng zarur ish, bilki, uni kichkinaligidan parvarish qilishdir. Qatrani sadaf tarbiya qilgani uchun odamlarning boshiga chiqib sharaf topdi.
Tarbiyaning biri bolaga yaxshi ot qoʻyish boʻlib, uni oti bilan chaqirganlarida u uyaladigan boʻlmasligi kerak. Ismda tafovutlar koʻp paydo boʻladi; birining ismi Husayn boʻlsa, boshqa biriniki Yazid . Tarbiyaning yana biri unga ilmu adab oʻrgatish uchun muallim chaqirishdir. It yetuk ta’lim olgani sababli u tishlab kelgan ov xalol hisoblanadi. Yuvgan bilan toza boʻlmaydigan it olim boʻlgan ekan, oʻgiing bilimsizligicha qolib ketsa, ajab kamchilik boʻladi. Unga sening shafqat qilishing foydalidir, lekin buning ortiqchasi zarar. Voqe’ boʻladigan balolardan uni oʻz mehring bilan asrashing bolang oldida sendagi tavozu’ni bildiradi.
Xotining uyda oʻltiradigan boʻlgach, shariat yoʻli bilan uni hurmat qil. Nafaqa bilan oʻzingni undan ayama; joningni ham ortiq darajada qiynab yuborma. Kiyadigan kiyimini ham ortiq darajada rang-barang qilib yuborma. Kiysa ham hujrada, vaqti bilan kiysun. Oʻz xolicha bir yoqqa otlanganini bilsang - sen haqiqiy er boʻlsang - uning otini atama! Doʻstlar oldiga ham yuborma, dushmanlar oldiga ham. Yasantirib koʻ chaga ham chiqarma, bozorga ham. U uydan chiqib ketib, yana qoʻyningga kiradigan boʻlsa, sen taajjublanadigan bir ishni boʻyningga olgan boʻlasan.
Upa-elik surtib, yuzini qizartirdimi, u, bilsang yuz qarolik fikriga berilgan boʻladi. U sochbogʻini yeshib, sochini oʻra boshlar ekan, bu - nafs va havoyilik uning boʻyniga oʻz tuzogʻini solganidir. U oʻsma qoʻyishga berildimi, bu uning fitna bilan oʻralishganidir.
Muncha qabohatni koʻrib turib, uning otga minishiga ijozat bersang - gʻayrat va erkaklik, rashk va or-nomus shumi? Oʻsha kuni u ketsa, uni oʻz xoliga qoʻy, unga zoʻrlik qilma - uydan chiqib ketdimi - vatani goʻr boʻlmaydimi!
U shariatdan chekinib nima qilmasin, uni (yana) qabul qilishing odobdan emas.
Tarbiyaning yana biri ota-onani hurmat qilish; buni bajarish uning uchun majburiyatdir. Bu ikkisiga xizmatni birdek qil, xizmating qancha ortiq boʻlsa ham, kam deb bil. Otang oldida boshingni fido qilib, onang boshi uchun butun jismingni sadaqa qilsang arziydi! Ikki dunyong obod boʻlishini istasang, shu ikki odamning roziligini ol! Tunu kuningga nur berib turganning birisini oy deb bil, ikkinchisini quyosh. Ularning soʻzlaridan tashqari bir narsa yozma, ular chizgan chiziqdan tashqariga bir qadam ham bosma. Hamma xizmatni sen adab bilan bajar, «adab» soʻzidagi «dol» kabi qomatingni xam qil.
Bundan soʻng rahm in’omini oʻzingga qarz deb bil; oʻsha toifadagi odamlarga rahm qilishni farz hisobla. Yurgan odamlar ichidagi kattadan-kichigigacha, yoki oraliqdagi oʻrta martabalikka ham, kimki katta boʻlsa, uning xizmatini qilish kerak, kimki kichik boʻlsa, unga shafqat koʻrsatish kerak.
Kimni oʻrta yosh deb xayol qilgan boʻlsang, uning hurmatini ham me’yorida asra. Xizmatini qilib, uni ortiqcha ulugʻlab ham yuborma, yomon munosabatda boʻlib, taxqir ham qilma. Uni hurmat qilib, «hamma ishning oʻrtachasi yaxshi» degan ma’noli qoidaga amal qilishing zarur. Uning izzati me’yordan kam boʻlsa ham, xaddidan ortib ketsa ham yaxshi emas.
Yoki seni baland osmonning aylanishi (taqdir) shoh xizmatini bajarishga loyiq koʻrib qolsa, garchi shoh tomonidan tashkil etilgan bazmlar yoqimli boʻlsa ham, unga borishdan tortinish zarur. Yoqimli boʻlib koʻringan bu marhamning ichida yuqadigan yaralari bor, boli ichida qadaladigan nayzalari bor. Gul koʻrinsa, yonida yuz tikani boʻladi, bir maishat boʻlsa, orqasidan ming ozori boʻladi. Telba odamlar oʻtnixg yonish shaklini koʻrib guliston deb oʻylaydi. Lekin uning ichiga tushib ketsa, qachon qutulish imkoni bor? Bola ilondagi naqshdor chiziqlarni koʻrib, unga mahliyo boʻlib qoladi, lekin uning zahari odamni oʻldirishini bilmaydi. Dengizda quyosh rangida katta dur koʻrinsa, bu nahangning ogʻzi boʻlib, gʻarq boʻlish belgisidir. Shohga xizmat qilishni shu qonunlardan kelib chiqib tushun; buning maishatidan koʻra gʻam va mehnati ortiq. Bu xizmatdan qancha uzoq tursang, shuncha foydalidir; agar bu xizmatga umuman kirmasang, bundan ham ajoyib va yaxshi boʻlardi.
Yoʻqlik (fano) xazinasidan kim ogoh boʻlsa, unga qanoat mamlakatining podshohligi nasib boʻladi. Agar bunday xizmat sening boʻyningga majburiy tushib qolsa, senda uni bajarmaslikka ixtiyor yoʻq. Qisqacha qilib aytay, loʻndasini eshit, buning qanday boʻlishini ochib tushuntiray. Senga shoh xizmatini qilish nasib boʻlsa, toʻrtta ishni oʻzingga saylab ol: oldindan niyatingni uning niyati bilan rostla, boshqa niyatlarni koʻnglingdan chiqar. Yana biri, xizmat qilishning vaqtini bil, xizmat qil, lekin qilmagandek tur. Yana biri, yaxshi-yomon soʻz ogʻzingdan chiqmasin: odamlarning yaxshi-yomoniga ham qarama (gapini e’tiborga olma). Yana biri, bu xizmatdan qiynalsang ham, azob cheksang ham, adab shartiga koʻra, hamma yaxshi-yomonga chida. Bu xizmatdan tashqari tursang, buning ahvoli boshqa; podshoga yaqinlashsang, bu yaqinlikning ham turlari bor. Bu ishlarning hammasi senga muyassar boʻlsa, sening yulduzing baxt bilan yorigan boʻladi. Lekin bular hammasi, ey ojiz odam, gapning bir qismidir. Toʻlasi shuki, agar nogahon sen boylik toʻplash odatidan or qilib, faqirlik uyiga yoʻl olsang, ayniqsa shunday ahvolga tushganda tavozu’ koʻrsatishing shart. Xudoning naq roʻparasida unga umid bogʻlab tura bilish kerak. Agar senga osmonning kuch-qudrati nasib boʻlsa ham, yer yuzida sen kamtarlikni tanla. Gʻam-gʻussa yuki seni togʻdek ezib tursa ham, uning ostida sen tuproqdek tura ber. Boshingga toshlar yomgʻirdek yogʻilsa ham, binafsha kabi boshingni yuqori tutib tura ber. Tavozu’ vaqtida vafo qilish, adab qoidasiga koʻra hayoli boʻlish kerak. Ana shu vositalar bilan ma’qul boʻlib, asl maqsad tomon yoʻlga tushgan boʻlasan.

XXXIII
Noʻshirvonning hayo bogʻida nargis koʻzidan koʻzining nargisi uyalib, nargis koʻzlik gulrux yorini quchoqlashni istamay, oʻzini chetga olishni istagani
Noʻshirvon valiahdligi chogʻida bir qizning ishqi bilan notavon ahvolga tushib qoldi. Koʻngli gʻuncha singari toʻla qon edi, lekin gʻam sirlarini pinxon tutardi. Unga visol muyassar boʻlgunga qadar cheksiz azob-uqubat va tashvishlarni boshidan kechirdi.
Bir kun u chamanzordan xilvat joyni tanlab, gulrux yori bilan suhbat qurdi. Baxtiyor shahzoda yorini quchmoqchi boʻlgan edi, gul’uzor ham bunga rozi boʻldi. Dilbar hamdami tomon u qoʻlini uzatganda, bir tup nargisga shahzodaning koʻzi tushib qoldi. Shunda ahvoli oʻzgarib, u qoʻlini tortib oldi. Sumanbar yori hayron boʻlib, soʻradi:
— Qoʻlingizni uzatganingiz nimasi-yu, yana tortib olganingiz nimasi? Adabli shoh bunga shunday javob berdi:
— Shunday bir visol damida menga mone’lik qilgan narsa nargisning shahlo koʻzi boʻldi. Hayo koʻzi bilan olijartoblik bu ishda unga kuch bermadi. Uning nargisdek koʻzlari yoshga
toʻlib, oʻrnidan turdi-da, bu ishdan voz kechdi. Oxirida uning bu sof niyatliligi, shunday hayochanligining xosiyati uni butun olamga shoh qildi, adolati esa olamni panohiga oldi.
Aysh, ey Navoiy, qancha dilkash boʻlsa ham, lekin adab bilan hayo undan yaxshiroqdir.
Ey soqiy, adab shartlariga xozir boʻl, oldimda toʻqqiz bor ta’zim bilan boda tut, toki men uni «oʻzing ich!» deb, senga qaray, bir tomchi tomdirsang toʻqqiz marta, toʻksang oʻttiz marta qoʻshimcha ichkazay.

XXXIV - Yettinchi Maqolat
Qanoat haqidakim, «joʻ»(ochlik) soʻzidan soʻnggi harf «ayn» ajratilsa, «joʻ» (ariq) qolib, najot bulogʻi, hatto hayot chashmasi sari uchish qanoti boʻlib xizmat qiladi, «tama’» soʻzi har qanday shaklda yozilganda ham undagi xorlik zahrining ta’mini totishga olib boradi; qanoati odamning ochlikdan koʻzida qon mavj ursa ham, izzati bor; tamagir odam oltin taxtdan joy olgan boʻlsa-da, xorlikka uchraydi
Kimki qanoatni oʻziga kasb qilgan boʻlsa, bilki, qanoat uni boy qiladi. Oltin, kumush bilan zebu ziynatlarni boylik deb bilma, balki haqiqiy boylik qanoat xazinasidir. Qanoat oltini hech qachon yoʻqolmaydi. Ana shu oltinni qoʻlga kiritib, shu orqali boyishga harakat qil. Kulbada qanoat qilib oʻltirgan darvesh tamagir podshohdan afzaldir. Chunki tama’ qilish gadoylarning ishidur. Bilki, tama’ etgan kishi gadodir.
Shoh tamagirlik qilsa, u luqmaxoʻr boʻladi; qanoat qilgan darvesh esa podshohdir. Boshiga toj kiygan odam shoh boʻla bermaydi. Hech narsaga extiyoj bildirmagan odamni shoh deb bil. Qushlarning ichida anqo shoh hisoblanadi. Bunda malum bir ma’no bor. Agar fikr bilan voqif boʻlishni istasang, «qone’» va «anqo» soʻzlarining yozilishida harflar bir-biriga muvofiqdir . Hudxud ovqatga oʻch boʻlgani uchun garchi boshida toji boʻlsa ham elchi boʻlib qoldi. Boshiga toj kiygan hind oʻyinchisining xoliga boq, tama’uni chaqa pulga zor qilib qoʻygan. Arzimagan bir odamning qoʻlidan ozgina pul chiqadigan boʻlsa, toj deb atagan narsasini osmonga otadi. Shoh boshining sharofati tojdan emas; kimki muhtoj boʻlmasa, oʻshani shoh deb tushun. Muhtojni ham shoh deb atash mumkin boʻlsa, harf nuqtai nazaridan «muhtoj» soʻzida ham «toj» bor-ku! Kimning toj kiyganini koʻrib, shoh deydigan boʻlsak, u vaqtda, shu sababga koʻra, muhtojni ham shoh deyishga toʻgʻri keladi.
Boshiga oddiy qalpoq kiygan odamni shoh deb bilki, u xayr-ehson vaqtida butun jahonni berishga tayyor. Bir narsasi boʻlmasa ham u shukr deb, qanoat qiladi; xayr-ehson qilish bilan oʻz nafsini tiyadi. Kimning qanoatdan xujjati boʻlsa, uni yaxshi-yomon deb oʻltirishning xojati yoʻq, u bunga muhtoj emas. Kimki qanoat sari yoʻl topgan boʻlsa, xuddi shu taqdir bilan oʻsha shoh boʻladi.
Boylik bilan oʻzingni katta deb bilma; qanoat boyligi bilan boshingni koʻtarib yur. Butun bir osmon bitta non bilan kun kechiradi; oyning gardishini esa koʻksiga tosh qilib boylab olgan. Shuning uchun
Xudo uning tuzilishini nodir qilib yaratdi, nima qilay desa, shunga qodir qildi. Oʻz yogʻi bilan qovurilgan sham atrofida osmon ham fonusdek aylanadi. Koʻz doim shuning uchun ravshanki, u mehrob ostida turib, ikkita bodom bilan oziqlanadi. Ogʻizning ishi ovqat yeyish boʻlgani sababli chaynash uchun Xudo ikki qator tish ham yaratdi. Zebu ziynat va tama’dan yiroq turgan kishining tinchligi yaxshiroq boʻladi.
Bilki, durru gavhar quloqqa ozor beradi; quloq uchun eng yaxshi dur deb soʻzni bil. Isirgʻa oltindan boʻlsa, quloqni ogʻritadi; zarxal etik esa oyoqni ogʻritadi. Yaxshi gapni quloqning bezagi bil; etik keng boʻlsa, oyoq osoyish topadi. Kishi choʻlda tiniq buloqni topib olsa, oltin qadah qidirib oʻltirmasdan, sopol idishda ham suv icha beradi. Suv sopol idishda yaxshi turadi; oina kul bilan toza boʻladi. Koʻzguning dastasi oltindan boʻlmasa ham, uning yuziga nafas tegmasa boʻldi. Tashna odam suv bilangina xursand boʻladi; bunday vaqtda u oltin qadahni xayoliga ham keltirmaydi. Ootgan nonni suvga toʻgʻrab, ivitib yeyayotgan odamga quyoshning gardishi, hayot suvi haqida oʻylashning nima keragi bor?
Chiroyli boʻlsin, deb kim oshiga sabzi va sholgʻom oʻrniga oltin, kumush, noʻxat oʻrniga qimmatbaho dur, mayda lavlagi oʻrniga toza la’l solgan?! Ovqatning yuzida zarrin nur sochuvchi quyosh, tovoq ustida esa non oʻrniga oy kulchasi, non ustidagi koʻk oʻrniga zumurrad, dasturxon ustida bodring oʻrniga koʻk tosh boʻlsa, Xudo haqi, kel, oʻzing insof bilan ayt, och odam bu narsalarni qanday qilib yeydi?!
Bular orasida ajoyib narsalar boʻlsa ham, lekin durlari tishlarni sindiradigan ofat; chaynaganda tishga ozor yetib, yutaman desang, boʻgʻuz jarohatlanadi. Hashamat uchun qilingan bu osh yeyiladigan boʻlsa, u osh emas balki bir necha boʻlak toshdir. Bu osh oshqozonga yuborilar ekan, ayt-chi, uni oshqozon qanday xazm qiladi? Oshqozon mayda toshlarni emas, oʻziga muvofiq oshni xazm qiladi. Ularni sen yeyish munkin boʻlgan ovqat deb hisoblama; ular boshdan-oyoq odamni oʻldiradigan zahardir. Kimki bu narsalarning bahosini sanaydigan boʻlsa, oʻzini oʻldirib, xunining bahosini berishi kerak. Ular xazm boʻlgan taqdirda ham, insofing boʻlsa, boq, bu qanday xaddan oshish va isrofdir.
Kimki Qorun xazinasiga ega boʻlib, Jamshid mamlakati, Faridun toji uniki boʻlib, xayr uchun butun bir xazinasining eshigini ochmasa, foydasiz durru gavhar sochmasa, oʻrinsiz karam koʻrsatmasa, bitta xayrga yuz minglab diram bermasa, ochga ovqat bersa, yalangʻochga toʻn, yuz soʻm soʻraganga ming soʻm, bir soʻm soʻraganga oʻn soʻm bersa, qancha boyligi boʻlsa shunga qanoat qilsa, Tangri oldida ham, xalq oldida ham uning ayblari doim kechiriladi.
Shunday odam ham borki, oʻzining hech boyligi yoʻq boʻla turib, qilayotgan sarfi bilan qanoatlanmaydi. Bunday odam oʻrinsiz sarf-xarajat qilishga oʻrgangan kishini koʻrib, oʻshaning qilganini qilishni orzu etadi. Uning xazinasiga qoʻli yetmay turib, oʻshaning ehson va isrofgarchiliklarini havas qiladi. Oʻzining oddiy xashagini sarv bilan yonma-yon qoʻyadi. Xarob otini Raxsh orqasidan choptirmoqchi boʻladi. Oʻzi kiyish uchun ustiga palos topa olmaydi, lekin birovlarga naqshli liboslar bergisi keladi. Kimning oʻy-fikri shunday boʻladigan boʻlsa, oldinlari uning birovdan qarz koʻtarishga zarurati tugʻiladi. Qarz koʻtarishdan boshqa xunar topa olmagach, oladi-yu, lekin qaytarib bergani tanini topa olmay qoladi. Olingan mablagʻni u qora yer bilan barobar qilib sarflaydi; va’dasining vaqti yetib, qarz bergan odam qarzini qistay boshlaydi. Qarz koʻtarib, sarf qilib sovurib, isrof tufayli hamma narsasidan ajraladi.
Shundan keyin u odamlar orasida sharmanda boʻlib, terga botadi yoki boshini olib, bir yoqqa qochib ketadi. U shuncha, yana yuz shuncha alamlar tortadi, lekin bular hammasi unga yana yuz xissa kam. Qanoatni tark etish uni vatanni tark etishga olib keldi; boshiga esa yuz ming balolarni keltiradi.
Kimki qanoatni maxkam ushlagan boʻlsa, uning ahvolida bu xil qiyinchiliklar yuz bermaydi. Mehnat qilib, ikki chaqa pul topish shoh in’om qilgan xazinadan yaxshiroqdir. Xotirjamlik bilan ichilgan qatiqsiz ugra osh birovning minnat bilan bergan shirin kulchasidan afzalroqdir. Kuni bilan qiynalib mardikorlik qilib, kechasi oʻz uyini ma’mur qilish tama’ toqini balandga koʻtarib, mardikorlikni yuz bor pastga urishdan yaxshidir. Yoʻqchilikni boʻyniga olib, unga koʻnikkan odam eng yaxshi odamdir. Qanoat mulkidagi saroydan joy olishni moʻljallagan odam yaxshilarning yaxshisidir.
Bunday odamning koʻngliga bogʻni sayr qilish fikri kelsa, osmon gulshanini tomosha qilish bilan kifoyalanadi. Goʻyo osmon gumbazi uning uyining nilufar rang gumbazidir. Bogʻining saxni esa koʻk rangdagi osmonning oʻzidir. Osmon aylanasi goʻyo uning uyining toqidir; nur sochayotgan quyosh esa uyining toqidagi toʻgarak shaklli naqshdir. Kun uning gulistonidagi gul, oy uning xonasidagi shamdir. Kechani qoʻriqlayotgan yulduzlarning sabru qarori qolmay, shu shamning atrofida parvonaga oʻxshab aylanishadi. Osmon va shafaq uning bazmini qizil fonusdek yoritib turadi; yangi chiqqan oyning oʻrogʻi esa uning naqsh soladigan asbobiga oʻxshaydi.
Ha, shunday xayollar bilan u qanoat qiladi; nafs istaklarini man’ etadi. Bunday odam oʻz tasavvurlariga berilib xursand, yaxshi narsalarni eslab, shundan bahramand boʻladi.
Agar bunday kishining himmat oti tezlik qilib, hayotda bundan ham kattaroq qadam tashlashni orzu qilib qolsa, kul ichidagi bir qancha choʻgʻni buyuk osmon va uning yulduzlari deb hisob qilsin! Butun jahonni bir xovuch tuprogʻcha, jannat daraxtlari va mevalarini bir tutam xashakcha koʻrsin! Osmon qasriga u oʻz vayrona uyini alishmasin, falakning toqiga esa qiyshaygan ayvonini bermasin! Uning bir parcha yuragi unga ovqat, hatto xursandchilik qilishi uchun yoqut boʻlsin! Oʻzi xor, qamishning ildizi bilan kun koʻrsa ham, lekin bu ildiz unga guldan olingan shakarning ta’mini bersin! Tovonlarining hamma tomoni yorilib ketsa ham, u yoriqlar yer yuziga ibratomuz kulayotgan boʻlib koʻrinsin! Chakmonining yirtiq choklarini madad gulshanidan esgan shabadaga yoʻl deb bilsin! Pastni yuqori bilan aralashtirib, teng qilmasin; oddiy sholni ipak mato bilan barobar koʻrmasin! Uning kulbasi oy shamidan yorisin; yelning qoʻli eshigini doim ochiq tutsin! Egnidagi koʻk chakmoni, uning oq yamoqlari koʻk osmon va oq tongday yoqimli boʻlsin! Vayrona uyining har tomonida teshiklar boʻlsa, ularni oʻrgimchaklar oʻz pardasi bilan berkitsin! Dam olish uchun boshini toshga qoʻygan ekan, bu boshiga boshqa hech narsani, hatto humo patini ham istamasin! Qish kuni unga sovuq ta’sir qiladigan boʻlsa, gulxanning kuli poʻstin boʻlib, sovuqni daf etsin! Yoz kuni issiqdan panoh izlaydigan boʻlsa, koʻprik soya berib, unga yotoq boʻlsin! Faqirlikdan u oʻziga Qorun xazinasi, ochlikni Faridun mulki hisoblasin! Qanoat qilish odati uni dunyoda odamlar orasida boylarning boyiga aylantirsin!
Shunday qilganda bu dunyoda tamagirlik el koʻzi oldida uni hech xor qilmaydi. Qiyomat kuni ham azob undan ketib, koʻnglida «hisob kuni»ning daxshati boʻlmaydi. Faqirlik uning asosiy sarmoyasi boʻlib, quyosh tik kelganda, uning soyasi quyoshga tushadi.
Kimki Xudoning bergan ehsonidan xursand boʻlsa, bu dunyoda ham, u dunyoda ham baxtli boʻladi. Kimki qanoatni tark etishni shior qilgan boʻlsa, bu tama’ uni el ichida xor qiladi. Izzat tilar ekansan, qanoatni tama’ qil. «Qanoat qilgan»ning joyi izzat taxtidadir.

XXXV
Qanoatli juvonmard bilan tamagir jahongashtaning hamroh boʻlgani, birining qanoat azobini chekish tufayli farogʻat boyligiga erishgani, ikkinchisining farogʻat boyligiga berilganidan xorlik azobiga qolgani
Fors oʻlkasidan ikki oʻrtoq Chin mamlakati tomon yoʻl oldilar. Biri azaldan berilganiga qanoat qilardi; ikkinchisi esa undan ortiqni tama’ etardi. Ular qanchadan-qancha yoʻllarni bosib borarkanlar, yoʻl boʻyida bir oddiy tosh uchrab qoldi. Uning yarmi yerga kirgan, yarmi tashqarida boʻlib, tashqaridagi qismiga ajoyib bir gap oʻyib yozilgan edi. Yozilgan xatni ular oʻqishdi:
— Kimki qiyinchilikka bardosh berib, toshning orqa tomonini agʻdarsa, unda bir afsona yozilgan. Oʻsha afsonaga koʻra, shu atrofda bir vayrona bor. Vayronaning tagida esa ajoyib bir xazina bor. Mashaqqatiga chidagan oʻsha xazinaga ega boʻladi. Kimki bu mashaqqatdan yiroqlik istasa, sabru qanoat hammadan yaxshiroqdir.
Tamagir buni oʻqigach, besaranjom boʻlib, tamagirlik tomirlari qattiq ura boshladi. Xazina havasida tishlari gʻijirlab, toshning tagini qazishga tushib ketdi. Qanoat qiluvchi uning bu ishini koʻrib, parvo qilmasdan oʻtib ketdi. U dedi:
— Bu naqadar mashaqqatli mehnat! Qanoat xazinasi mening hamrohimdir. Kimga Tangri ehson bermoqchi boʻlsa, tosh oʻz-oʻzidan yorilib, uning ostidagi ehson oʻz egasini topishi mumkin.
U yoʻlga tushib, tong otguncha yurdi, ertalab qarasa, bir shaharning chetiga kelib qolibdi. Shaharga kiradigan yoʻl koʻp ekan. Lekinu shu shaharga birinchi boʻlib kirdi. U darvozaga yaqinlashib borganida, har tomondan odamlar chopib kela boshladi. Bu yer aholisining rasmi
boʻyicha, podshoh mangulik yurtiga safar qilgan boʻlsa (oʻlsa), shahar xalqidan buni sir tutishar ekan. Sahar vaqtida kim shaharga oldin kirsa, uni taxtga oʻtqazib, boshiga toj kiydirib, qoʻliga uzuk taqishar ekan. Oʻsha rasm boʻyicha, uni ham davlat kishilari va askarlari mamlakat va sipoh ustidan podshoh qilib koʻtardilar.
Boshiga mashaqqatni ortib olgan doʻsti boʻlsa, boylik havasiga berilib, mehnat bilan oʻz jonini rosa qiynadi, toshni boshqa tomoniga aylantirdi. U yerda yozilgan xatga qarab, uni oʻqidi:
«Kim xomtama boʻlsa, u dunyoda doim azobda», deb yozilgan ekan.
Uni qanoat mamlakatga podshoh qildi; buni tamagirlik azobi xor-zor etdi.
Ey Navoiy, birovdan uch pul tama’ qilma: oʻzingda bor boʻlsa, uni boshqaga bersang, shu -karamdir.
Ey soqiy, men sening bodangdan tama’ qilaman, xolos. Bu ozod odamdagi ochkoʻzlik va tama’ni yoʻqotadi. Uning bir qultumi bilan meni yoʻlga boshla; qanoat mulkiga shoh qil!

XXXVI - Sakkizinchi Maqolat
Vafo haqidakim, «vafo» soʻzining «vov» harfi «semurgʻ» soʻzidagi «sin» harflning oʻndan bin son e’tibori bilan «vov» - 6 ga teng boʻlgani kabi yashirindir, «fo»si Qof togʻi ostidagi «fo»dek ayon va «alif»i «kimiyo» soʻzining oxiridagi «alif»ning oʻzidir; nuqta esa dunyodagi eng aziz (nomi boru oʻzi yoʻq) oʻsimlik (mehrigiyo) chanogʻidagi (kamyob) urugʻdir; ushbu vafoga yetishishni istagan kishining ishi suv ustida yugurishdek va tuprogʻ ustida kema haydashdek boʻlmagan ishdir
Osmonning toʻqqiz qutisi boʻlib, hammasi zar bilan ishlangan; ularning ichida yuz minglab qimmatbaho durlar bor. Undagi har bir durning yorugʻligi farogʻat sham’idir, oddiy dur ham emas, sham ham emas, kechani yorituvchi durdir. Uning har bittasining qiymati butun bir konning bahosidan, konningina emas, butun borliq va makonning bahosidan ham ortiq. «Osmonlar» deb nom qoʻyilgan bu narsa pok gavhardek yuz minglab yulduzlarga ega. Ularning birontasi boshqasidan pastroq deb fikrlashga aql ojizlik qiladi.
Bunda xayol qilish mumkin boʻlgan javharlarning hammasi.bor boʻlib, aql javhari shunday savol beradi:
— Ha, bu konda bitta dur desang yuztasi topiladi; bu ummondan yuzta desang mingtasi topiladi. Lekin bularning orasida shundayi borki, u butun jahonni yoritib turadi. Bu dengiz ostidagi eng noyob dur oʻshanisidir. Oʻsha dur agar oʻz jamolini koʻrsatadigan boʻlsa, unga yana bir shunaqasini qoʻshish imkoniyati yoʻq. Sofdil odamlar u javharning otini soʻrasalar, oh chekib, «Vafo gavhari!» deb javob ber.
Ha, bu noyob dur vafomikan? Vafo boʻlmasa, mehrigiyomikan? Yoʻq, uni mehrigiyo ham dema, anqo deb ata, javharning yolgʻiziyu durri yagona deb ata. U quyosh yuzidagi chiroyli xatga, tun sochining oʻrimidagi mushki totorga ham oʻxshab ketadi. Birovning qoʻliga durning kattasi tushib qolsa, bu uning joni javhariga xavf boʻlgani kabi, kimda vafo gavhari bor ekan, doim azob-uqubat unga yordir.
Bunday odam kimni koʻrsa oʻzini unga doʻst deb biladi; unga oʻzining mehrini, gavhardan qimmat vafodorligini izhor etadi. U kishi yaxshi odammi, yomon odammi, baxti kulganmi, yoʻqmi, bundan qat’i nazar, unga beixtiyor shafqat koʻrsatadi. Bunday odam bamisoli koʻzlarga nur bergan quyoshga oʻxshaydi. U koʻzlarni yoritadiyu, lekin buni u oʻzi anglamaydi. Bunday odam goʻyo oʻz dur qatralarini yoʻl-yoʻlakay sochib ketayotgan bulutga oʻxshaydi. Lekin u bu qilmishi tufayli gul ochilishidan bexabardir.
Gul oʻzining bogʻni bezab turganini, isi dimogʻni muattar etishini qayoqdan bilsin. Oʻt ham oʻzining hamma narsani yondirishidan bexabar. Ichkilikning ham odamni mast qilgani bilan nima ishi bor? Kimda-kim shu gavhardan boshqa gavharga ega boʻlmasa, shunday ishlarni qila beradi-yu, lekin oʻzining xabari boʻlmaydi.
Bu vafo gavhari qancha sharofatli boʻlmasin, unga bir qancha gʻaliz sifatlar ham xos. Qaysi bir kishida bu gavharning boriigi ma’lum boʻlsa, uning boshiga gavhar oʻrniga toshlar yogʻiladi. Kishi birovga birorta yaxshilik qilgan boʻlsa, evaziga ming jafo koʻrsa ham, jafodan qutula olmaydi. Mevali daraxtning shoxi qancha meva bermasin, tergan kishi unga shuncha koʻp tosh otadi. Kon qancha koʻp pok gavhar bersa, konchi uning koʻksini shuncha koʻp chok qiladi. Sham uyning ichu tashini qancha yaxshi yoritsa, uy egasi uning boshini shuncha koʻp uzadi.
Bu davr shunday oʻziga xos bir davrki, muhabbatning qoʻli bilan panjalari orasida butunlay majaqlandi. Quyosh ham boshdan-oyoq mehrdan iborat boʻlgani uchun har kecha osmon uni yerga kirgizib yuboradi. Qalam vafodan baxs olib borgani uchun falak muftisi uning yuzini qora qildi. Tezkor osmon choh boshida aylanadi; quduq esa unga tomogʻidan boʻgʻib, dushmanlik qiladi.
Evohki, osmon yengiltaklik bilan aylanishni odat qilgandan buyon bu dunyo uning oldida choʻloq bir cholday turadi. Mexr ahliga javr qilish odatmi? Qoida oʻzi shunaqami? Lutfu vafo yoʻlida kim oʻzini gardga aylantirsa, buning evaziga unga darddan boshqa narsa yoʻqmi? Kimki vafo yoʻlida boshini bersa, nahot unga toʻlov dakki boʻlsa! Yoki bu zamon odamlariga birovning asalini olib, uning ogʻziga zahar quyish asosiy oʻlchov boʻldimi? Birovga birov butun bir jannat gulshanining rang va boʻyiga ega boʻlgan hamda yangi ochilgan gul sovgʻa qilsa, buning evaziga u tikandan boshqa narsa bermayotir. Berganda ham bir emas, yuzta tikan bermoqda.
Xalq shu taqlidda ish tutar ekan, bir odamni topish ishi juda qiyinlashadi. U odam qanday odam desangiz, u odam shunday odam boʻlsaki/u bilan doʻstlik ishini tuzish mumkin boʻlsa, taqdirdan bir kishiga sitam_etib, dard tikanlari qadalsa, xaligi odamga bu bir nafas oʻz dardlarini izhor qila olsa, bir odam zamon xanjaridan yarador boʻlsa, xasratlashib, xaligi odamdan bir chora tilay olsa; hayotdan bir kishi biron malollik koʻrsa, xaligi odam bilan gaplashib, koʻnglini boʻshata olsa!
Har qanday odamning boshiga taqdir bir gʻam solsa-yu, lekin uning bir hamdard doʻsti boʻlmasa, sirini saqlash uchun tikib qoʻygan lablarining ipini soʻka olmasa, koʻnglida bor gaplarini birovga toʻka olmasa, dard uning tanasidan chiqqan shu’lani alangalatib, tutunini osmonning naryogʻiga oʻtkazib yuboradi. Balo tigʻi koʻksini yorib, dard uni bir nafasda xalok qiladi. Osmon gʻam shamoli bilan joniga urib, umrining xirmonini koʻkka sovuradi.
Bas, shunday ekan, insonga yaxshi umr yor bilan; umr degani yori vafodor deganidir. Vafo rasmini qilmagan yor ziyosi yoʻq shamga oʻxshab ketadi. Shamda yonish ozigʻi boʻlmasa, muz sumalagi kabi yonmasdan tura beradi. Haqiqiy yor boʻlsa, unga vafo ham yor deb bil; umrni ham yori vafodor deb bil. Kimki olamda yorsiz boʻlsa, u shunday bir sadafki, yaxshi duri yoʻq. Kishi yolgʻiz oʻzi boʻlsa uning xunari ham yoʻq; yolgʻiz odam - odam qatorida sanalmaydi ham. Soʻqqabosh odam orzusiga yetolmaydi; axir, bir qoidan ovoz chiqqanini kim eshitgan?!
Yorsiz kishilarning ohlari gʻam bilan qoplangan. Oʻtun ham bir dona boʻlsa, yonmay tutagani tutagan. Toq odamning maishat uyi ham, bilki, doim qiyshaygan; axir, bitta ustun butun uyni qachon koʻtarib tura olgan? Burgutning egnidagi bir qanoti sinsa, qancha tez uchsa ham, bir dam ucha oladi, xolos. Nard taxtasining tosida toʻpiq-suyak bitta boʻlsa, oʻyinchi oʻyin boshlay olmaydi. Tosh bilan chaqmoqtosh bir-biriga urilmasa, bir-biridan uzoq tutilsa, ularning orasidagi masofa - firoq ularning ikkalasini ham qorongʻida tutadi. Ular bir-biri bilan bir lahza koʻrishsa ham, ulardan chiqqan oʻtdan butun olam ravshan boʻladi. Qalamning ikkiga boʻlingan uchidan bir tomoni sinsa ham, kotib xat yoza olmay qoladi. Yo boʻlmasa, jayron bir oʻzi tinch bir joyni koʻzlab ketayotgan boʻlsa, kamonkash ovchi, bilki, uning payiga tushadi. Dur aybdan qancha uzoq (yagona) boʻlsa ham, lekin yonida la’l ham boʻlsa yomon boʻlmaydi. Kimki gadoy boʻlsa, yonida bitta yori boʻlsa, u dunyoga shoh boʻlishdan or qiladi. Lekin shoh boʻlsayu, yonida yoru hamdami boʻlmasa, uning ichidagi dard yuki ogʻir boʻladi. Birov birovga hamnafas boʻlib, doʻstlik qilsa, kishi har qancha gʻamni ham yengil oʻtkazadi. Yor shunday bebaho bir gavharki, unga shoh ham muhtoj, gado ham.
Lekin bu sifatlari yozib oʻtilgan yor, afsuski, bu davrda yoʻq. Boʻlsa ham, uni topish oson emas; xususan, odamzod orasidan topish imkoni yoʻq. Malaklar toʻdasida boʻlishi mumkin. Lekin ularni qoʻlga kiritish uchun osmonga koʻtarilish ham qiyin-da. Parilar ham bu sifatdan xalosdirlar; chin inson boʻlishni parilar qayoqdan bilsin! Agar senga bu soʻz qorongʻi boʻlsa, ayt-chi, qaysi bir pari chehrada vafo koʻrding? Uni topish garchi qiyin boʻlsa ham, odamlar orasida bor boʻlishi mumkinmi? U yorning vasli kimgaki nasib boʻlsa, uning sha’niga «Qur’on»da «gʻalaba yaqindir» oyati yozilgan.
Kimki oʻzining bir yori bilan koʻngli shod ekan, malaklar toʻdasi unga: «Koʻz tegmasin!» -deydi. Oʻz yorining vaslidan kimki bahramand ekan, kuygan jonim uning boshiga isiriq boʻlsin!
Kimki vafo koʻrib, bunga javoban jafo qilmagan boʻlsa, uning oldida vafodan boshqa ish qilmagan boʻlsa, ey sabo, jonimni men senga topshirayin: sen ibo qilmay, uning oldiga olib bor. Quyun boʻl, boshidan aylanib-oʻrgil, mening jonim esa qoʻyningda xasday boʻlib, mendan unga arzi duo yetkazgach, jonimni uning yoʻlida fido qil! Uning chamanidan bir dona barg olib kel, demayman. Uning yoʻlining changidan koʻzimga olib kelib surt. Agar senda uning xizmatida qolishga kuch topilsa, mening ahvolim haqida arz qilib boʻlganingdan soʻng, avval oyogʻiga yiqilib, past boʻl, yoʻlida tuprogʻ bilan barobar boʻl. Tong nasimi kabi xomush boʻlma; kechki shamol kabi qichqiriq
«Ey boshdan-oyoq pok ruh odam, butun sening jisming oʻzi ruhki, «ruhim senga fido boʻlsin!» Sening visolingni qancha orzu qilib, intizor boʻlay? Firoqingga yana qancha giriftor boʻlishim kerak? Bagʻrim balo togʻining lolasi boʻlib, koʻzimdan har tomonga laxta-laxta qon oqmoqda. Hajring tufayli jonim dardmand boʻlib qoldi; ajal tomirlari unga qayishdek chirmashgan. Seni istab shuncha koʻp qadamlar bosdimki, izlay-izlay oyogʻimdan ajraldim. Seni tilab, har qancha azob boʻlsa tortdim; visoling ganjini tilab, dardu ranjdan boshqa narsaga ega boʻlmadim. Maysani qidirdim, lekin menga tikonlar sanchildi; la’l dedim, lekin choʻgʻlarda kuyib oʻrtandim. Lola istab, koʻksimda dogʻlar koʻrdim; gul qidirib, koʻnglumdan tikonlar topdim. Kimdan men jonimni ayamagan boʻlsam, u menga imkoni boricha javrini ayamadi. Kimning oyogʻiga bosh qoʻygan boʻlsam, boshimga toshni doʻldek yogʻdirdi. Ey voh, yuzta toshning orasida qolgan yolgʻiz boshim! Charx mening boshimni yuzta deb oʻylabdi. Xuddi shu nafasda rahm etib, boshimga yetib kelsang-chi. Men oʻlib ketgandan soʻng kelishingdan nima foyda?!»
Mening bu istagimni qabul qilib, u quyosh mendek xarob bir odam tomon yura boshlasa, joyingda turib qolmasdan darxol oldimga kel, men uchun bu xabarni Xizr hayoti haqidagi xabar bilan teng deb bil. Uni kutib olishga chiqib, yuz bor afgʻon qilay, figʻon emas, balki jonimni unga fido etay! U jononaga koʻzim tushar ekan, yigʻlay-siqtay; shukronasi uchun uning oldida jonimni beray! Shunday darmon bilan jonjmdan dardni olsin. Oxirgi vaqtda men armon bilan (hayotdan) ketmay.
Agar menga bu maqsad nasib boʻlmasa, uning diydorini koʻrish baxti muyassar boʻlmasa, u vaqtda fano dashti tomon yoʻl olganim yaxshi! Yoʻqlik mamlakatidan joy egallaganim durust!
Har kim ham vafo jomi’dan ichar ekan, muhabbat mayidan koʻngli joʻsh urarkan, bu ishda menga taqlid qilsin!
Bundan kelib chiqib men shunday umid qilamanki, u yorga kim butun dunyosini fido qilsa, uning muhabbatida hatto jonini ham ayamasa, uning toʻqqiz osmon ogʻirligidagi yuklarini koʻtarib tursa, bunday vaqtda yor ham loaqal bir zarra mehr bilan javob berishi kerak! Uni vafo konining gavhari desin; vafo konigina emas, vafo jahoni desin. Unga mirtnatdorchiligini tilida takror-takror aytsin; koʻnglini uning muhabbatiga makon etsin. Bunday baxtli vaqtda umid qilamanki, unday odamga mendan ham sadaqalar boʻlsin! Bunday jononaga u jonini fido qilsin, minnatlarini jon deb qabul qilsin. Vafo agar ikki tomondan boʻladigan boisa, ularning hayoti shuncha shodlik topadiki, buning ta’rifi varaqlarga, varaqlarga emas, ufqlarga ham sigʻmaydi.

XXXVII
Ikki vafodor yor bir-biriga vafo qilib, boshlaridan kechgani, ularning sharofati bilan yuz ming bosh qilichdan va qilich qindan qutulgani, hatto qayta qingaga kirgani
Eshittimkim, baxtli podshoh, toʻrt ulusning xoni Temur Koʻragon iqlimlarni fath etishga kirishganda, Hindistonda qattiq jang boʻldi. Unga gʻalaba yuz koʻrsatib, taqdir dushman lashkariga shikast soldi. Dushmanlarning hammasi dinsiz boʻlgani uchun (Temur) bek: «Hammasini qilichdan oʻtkazinglar!» - dedi. Oʻliklarning koʻpligidan dashtlar toʻlib ketdi. Qizil qon Nil boʻlib oqdi. Oʻsha soy toshicha kallalar uchdi; har kishi oʻzboshimchalik bilan bosh oldi. Oʻtkir tigʻlar har tomonda qon toʻkib, butun olamga gʻavgʻo soldi. Shu payt ikkita bechora sevishgan nogoh ushbu qotillarga duch keldi. Shohning jazosidan omon qolish uchun askarlardan biri ularning birini chopmoqchi boʻlib otidan tushdi. Uni oʻldirish uchun askar yonidan tigʻini chiqargan edi, unisi oʻz sherigini tigʻ ostida koʻrib, uni ximoya qilish uchun qotilga oʻz boshini tutdi.
— Agar sening maqsading bosh olish boʻlsa, uni qoʻy, uning oʻrniga bu boshni ola qol! -dedi u.
Askar uning boshini olmoqchi boʻlgan edi, unisi ham xuddi shu soʻzni aytdi. U qaysiga oʻz zulmini koʻrsatmoqchi boʻlsa, boshqa biri oʻsha gap bilan oyogʻiga yiqilar edi. Burgut panjali qotilning jahli chiqib:
— Paysalga solmay ikkalangizni ham chopaman! - dedi.
U qaysi birini oʻldirishga oshiqsa, ikkinchisi toqatsizlik bilan der edi:
— Tez boʻl, oldin meni oʻldira qol, to men oʻlguncha loaqal u tirik tursin!
Ular bir-birlariga oʻz boshlarini in’om qilardilar. Boshlarini kesdirish uchun tigʻni talashar edilar. Shu munosabat bilan orada birpas xayallash yuz bergan edi, birdan xaiq’orasida omon-omon boʻlgani haqida nido koʻtarildi. Chunki bu ikki yor bir-biri uchun jonidan kechgan edi, shoh ham xalqning gunohidan oʻtdi. Bu ikki yor doʻstlik, sadoqat tuygʻularini namoyish qilib, elni ham, oʻzlarini ham xalos qildilar. Ey Navoiy, Xudo senga ham yor bersa, sen ham unga boshingni va joningni fido et. Ey soqiy, mehru vafo shartlariga sodiq boisang, chin doʻst boʻlsang, bir qadah keltir. Jonim xalqumimga keldi, menga davo qil, qachongacha va’da berasan, endi va’dangga vafo qil!

AvvalgiII- qism Keyingi

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Mezon ul-Avzon (Tasvirlar) 1185
2	Sab’ai Sayyor (Tasvirlar) 871
3	Arba’in [Alisher Navoiy] 1673
4	Арбаин - 40 четверостиший [Alisher Navoiy] 1517
5	Арбаъин [Alisher Navoiy] 630
6	Афоризмы [Alisher Navoiy] 641
7	Badoyi ul-Bidoya (I- qism) [Alisher Navoiy] 3677
8	Badoyi ul-Bidoya (II- qism) [Alisher Navoiy] 4099
9	Badoyi ul-Vasat (I- qism) [Alisher Navoiy] 3677
10	Badoyi ul-Vasat (II- qism) [Alisher Navoiy] 2069
11	Badoyi ul-Vasat (III- qism) [Alisher Navoiy] 1535
12	Бадойиъ ул-Бидоя (I- қисм) [Alisher Navoiy] 840
13	Бадойиъ ул-Бидоя (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1130
14	Бадойиъ ул-Васат (I- қисм) [Alisher Navoiy] 777
15	Бадойиъ ул-Васат (II- қисм) [Alisher Navoiy] 788
16	Бадойиъ ул-Васат (III- қисм) [Alisher Navoiy] 686
17	Farhod va Shirin (I- qism) [Alisher Navoiy] 1320
18	Farhod va Shirin (II- qism) [Alisher Navoiy] 3998
19	Favoid ul-Kibar (I- qism) [Alisher Navoiy] 2749
20	Favoid ul-Kibar (II- qism) [Alisher Navoiy] 1089
21	Favoid ul-Kibar (III- qism) [Alisher Navoiy] 1865
22	Фавоид ул-Кибар (I- қисм) [Alisher Navoiy] 879
23	Фавоид ул-Кибар (II- қисм) [Alisher Navoiy] 777
24	Фавоид ул-Кибар (III- қисм) [Alisher Navoiy] 672
25	Фарҳод ва Ширин (I- қисм) [Alisher Navoiy] 666
26	Фарҳод ва Ширин (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1032
27	Hayrat ul-Abror (I- qism) [Alisher Navoiy] 6662
28	Hayrat ul-Abror (III- qism) [Alisher Navoiy] 1372
29	Holoti Pahlavon Muhammad [Alisher Navoiy] 1684
30	Holoti Sayyid Hasan Ardasher [Alisher Navoiy] 1523
31	Ҳайрат ул-Аброр (I- қисм) [Alisher Navoiy] 927
32	Ҳайрат ул-Аброр (II- қисм) [Alisher Navoiy] 583
33	Ҳайрат ул-Аброр (III- қисм) [Alisher Navoiy] 547
34	Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад [Alisher Navoiy] 531
35	Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер [Alisher Navoiy] 678
36	Layli va Majnun (I- qism) [Alisher Navoiy] 1638
37	Layli va Majnun (II- qism) [Alisher Navoiy] 1570
38	Layli va Majnun (III- qism) [Alisher Navoiy] 4232
39	Lison ut-Tayr (I- qism) [Alisher Navoiy] 6006
40	Lison ut-Tayr (II- qism) [Alisher Navoiy] 827
41	Lison ut-Tayr (III- qism) [Alisher Navoiy] 5120
42	Лайли ва Мажнун (I- қисм) [Alisher Navoiy] 686
43	Лайли ва Мажнун (II- қисм) [Alisher Navoiy] 651
44	Лайли ва Мажнун (III- қисм) [Alisher Navoiy] 831
45	Лисон ут-Тайр (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1001
46	Лисон ут-Тайр (II- қисм) [Alisher Navoiy] 691
47	Лисон ут-Тайр (III- қисм) [Alisher Navoiy] 684
48	Лисон ут-Тайр (Язык птиц) [Alisher Navoiy] 1353
49	Mahbub ul-Qulub [Alisher Navoiy] 1788
50	Majolis un-Nafois (I- qism) [Alisher Navoiy] 1446
51	Majolis un-Nafois (II- qism) [Alisher Navoiy] 1868
52	Mezon ul-Avzon [Alisher Navoiy] 3145
53	Muhokamat ul-Lugʻatayn [Alisher Navoiy] 6744
54	Munojot [Alisher Navoiy] 6686
55	Munshaot (Munojot) [Alisher Navoiy] 1618
56	Мажолис ун-Нафоис (I- қисм) [Alisher Navoiy] 827
57	Мажолис ун-Нафоис (II- қисм) [Alisher Navoiy] 664
58	Маҳбуб ул-Қулуб [Alisher Navoiy] 738
59	Мезон ул-Авзон [Alisher Navoiy] 827
60	Муножот [Alisher Navoiy] 822
61	Муншаот (Муножот) [Alisher Navoiy] 668
62	Муҳокамат ул-Луғатайн [Alisher Navoiy] 1014
63	Nasoim ul-Muhabbat (I- qism) [Alisher Navoiy] 3535
64	Nasoim ul-Muhabbat (II- qism) [Alisher Navoiy] 1518
65	Nasoim ul-Muhabbat (III- qism) [Alisher Navoiy] 1695
66	Navodir un-Nihoya (I- qism) [Alisher Navoiy] 1976
67	Navodir un-Nihoya (II- qism) [Alisher Navoiy] 1403
68	Navodir un-Nihoya (III- qism) [Alisher Navoiy] 1005
69	Navodir ush-Shabob (I- qism) [Alisher Navoiy] 1820
70	Navodir ush-Shabob (II- qism) [Alisher Navoiy] 1235
71	Navodir ush-Shabob (III- qism) [Alisher Navoiy] 1455
72	Nazm ul-Javohir [Alisher Navoiy] 4157
73	Наводир ун-Ниҳоя (I- қисм) [Alisher Navoiy] 778
74	Наводир ун-Ниҳоя (II- қисм) [Alisher Navoiy] 807
75	Наводир ун-Ниҳоя (III- қисм) [Alisher Navoiy] 696
76	Наводир уш-Шабоб (I- қисм) [Alisher Navoiy] 831
77	Наводир уш-Шабоб (II- қисм) [Alisher Navoiy] 630
78	Наводир уш-Шабоб (III- қисм) [Alisher Navoiy] 705
79	Назм ул-Жавоҳир [Alisher Navoiy] 655
80	Насоим ул-Муҳаббат (I- қисм) [Alisher Navoiy] 940
81	Насоим ул-Муҳаббат (II- қисм) [Alisher Navoiy] 978
82	Насоим ул-Муҳаббат (III- қисм) [Alisher Navoiy] 936
83	Притчи [Alisher Navoiy] 812
84	Qaro koʻzum (I- qism) [Alisher Navoiy] 1874
85	Qaro koʻzum (II- qism) [Alisher Navoiy] 1511
86	Qaro koʻzum (III- qism) [Alisher Navoiy] 1523
87	Қаро кўзум (I- қисм) [Alisher Navoiy] 809
88	Қаро кўзум (II- қисм) [Alisher Navoiy] 753
89	Қаро кўзум (III- қисм) [Alisher Navoiy] 729
90	Risolai tiyr andoxtan [Alisher Navoiy] 1077
91	Рисолаи тийр андохтан [Alisher Navoiy] 559
92	Sabai Sayyor [Alisher Navoiy] 8925
93	Saddi Iskandariy (I- qism) [Alisher Navoiy] 1234
94	Saddi Iskandariy (II- qism) [Alisher Navoiy] 1366
95	Saddi Iskandariy (III- qism) [Alisher Navoiy] 2444
96	Siroj ul-Muslimin [Alisher Navoiy] 2256
97	Сабъаи Сайёр [Alisher Navoiy] 1495
98	Садди Искандарий (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1217
99	Садди Искандарий (II- қисм) [Alisher Navoiy] 878
100	Садди Искандарий (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1082
101	Сирож ул-Муслимин [Alisher Navoiy] 657
102	Tarixi anbiyo va hukamo [Alisher Navoiy] 3166
103	Tarixi muluki ajam [Alisher Navoiy] 2367
104	Тарихи анбиё ва ҳукамо [Alisher Navoiy] 734
105	Тарихи мулуки ажам [Alisher Navoiy] 740
106	Vaqfiya [Alisher Navoiy] 3071
107	Вақфия [Alisher Navoiy] 660
108	Xamsat ul-Mutahayyirin [Alisher Navoiy] 1914
109	Xамсат ул-Мутаҳаййирин [Alisher Navoiy] 745
110	Gʻaroyib us-Sigʻar (I- qism) [Alisher Navoiy] 6009
111	Gʻaroyib us-Sigʻar (II- qism) [Alisher Navoiy] 1925
112	Gʻaroyib us-Sigʻar (III- qism) [Alisher Navoiy] 2807
113	Ғаройиб ус-Сиғар (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1274
114	Ғаройиб ус-Сиғар (II- қисм) [Alisher Navoiy] 649
115	Ғаройиб ус-Сиғар (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1012

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60678
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 43597
3	Gʻazallar [Nodira] 37925
4	Guliston [Sa’diy] 33184
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 20768
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20206
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16063
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 15868
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13262
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 12876