Hayrat ul-Abror (III- qism) [Alisher Navoiy]

Hayrat Ul-Abror (Nasriy Bayoni, Davom)
XXXVIII - Toʻqqizinchi Maqolat
Ishq oʻti ta’rifidakim, uning shu’lasi balo sahrosining lolalaridir, choʻgʻi baloga duchor boʻlgan koʻngulning qon boʻlaklaridir; mehnat-mashaqqatning qaro shomi uning tutuni, bu shomning kuyik yulduzlari uning uchqunlaridir; yor husnining nurlari haqidakim, uning alangasidan koʻtarilgan bir yolqin bunday oʻtning chiqishiga sababchi, uning quyoshdek yuzidan tarqalgan bitta nur bunday haroratga asosdir
Yer yuzida endi hayot boshlanib, inson vujudini ruh mayi bilan mast qilganlarida, uning tuproqdan iborat jismini hikmat qoʻli bilan xuddi Eram bogʻiga oʻxshatib tuzdilar. Yoʻq, uni Eram bogʻi ham emas, jannat bogʻiga, bogʻ ham emas, hurlar jilva qilgan joyga oʻxshatib tuzdilar. Har lahzada qushlari yuz afsona kuylashadi, har kim iltimos qilsa, yana kuylashadi. Uning saxni osmon bogʻidek bezatilgan; har bir guli xuddi toʻlin oyning oʻzi. Uning gulgun yuzi yangi ochilgan gullardir; uning upasi gulga gulgunlik bagʻishlaydi. Tik savsan, balki toʻgʻri sarv va shamshod unga qomat boʻlgan. Mushk hidli sunbul unga zulf; lola va oq gul unga yuz va yonoqdir. Yuzidagi terlari quyosh chashmasiga oʻxshaydi; bagʻbaqasi oʻsha suvning ustidagi koʻpikdir. Koʻzidan fitnagar nargislar paydo boʻlgan; labi xuddi kulib turgan gʻunchaning oʻzi. Labidagi tuklar xurram sabzazofu, sabzadagi shabnam uning terlaridir. Husnu jamol unda oʻylaganingdan ham koʻp, qancha koʻp oʻylasang, oʻsha oʻylaganingdan ham ortiq.
Lekin dilni tortadigan narsa uning husni emas, elning sabr-toqatini olgan ham bu jamol emas. Ishq bulbuli oʻz dostonini kuylay boshlaganda tomosha qilish uchun bu boqqa kirdi. Uning nazari gulga tushishi bilan zor boʻlib, shavq oʻtidan joniga xabar yetdi. Gul shoxiga oʻltirib, joy tanladi; undagi otashin (qizil) gullar uning joniga oʻt yoqa boshlashdi. Jonining ichi ishq oʻtidan oʻrtanib, gʻam shu’lasidan koʻngliga iztirob tushdi. Ishq uning sabru qarorini talon-toroj etdi, gul esa unga firib bera boshladi. Gul unga jilva qila boshlagach, endi unda sabr qilish imkoni qolmadi. Kuyib-yonib, u shunday qichqiriq soldiki, buning oʻtidan chamanning ichi qizib ketdi.
Shunday kuyish va kuydirish yuz bergach, shunda oshiqlik va ma’shuqlik namoyon boʻldi. Ishq tugʻyon solib, rivojlanishi bilan oshiq parishon ahvolga tushib qoldi. Husn yana yoqimli jilvalar qilib, zulfning qoʻliga balodan tuzoq topshirdi. Jahon mamlakatining boshiga ishq gʻavgʻosi tushib, zamon ahli ishqning taloniga uchradi.
Ishq degani bu qanday oʻtki, u hujum qilganda uning tutuni va uchqunlaridan osmon va yulduzlar yaraldi. U tutundan malaklar pashshadek qochdilar. Falak osmonda oddiy bir fonusdek boʻlib qoldi. U tufayli aql peshonasi qoraydi. Rux koʻzidan ham u yoshlar oqizdi.
Ishq shunday narsaki, mayxonada ham uning haqida baxs toʻxtamaydi: Ka’baning libosi ham shu tufayli qoraygan. May oʻti butning yuzini qizartirib, bayroqqa aylantirgach, shu’lasi «Qur’on»ni ham kuydirdi. «Qur’on»ning varaqlarini kuydirayotgan chogʻda oʻt yoqaman deb rahlni ham sindirdi. Butxona deb masjidni haqorat qildi; imonni kufrga almashtirdi. Taqvo libosini itning ustiga yopqich qildi; yopqichning har yerdagi yamoqlarini bezak uchun solingan gul deb hisobladi. Dinsizlikni oʻrganish uchun kitob ochib, har qanday xudoga ham sanam deb xitob qildi. Masjidning ichida isyon bodasini sotib, mehrob burchagiga may xumini oʻrnatai. Gulshanning ichida guldan oʻt yoqdi, mayxona burchagini sharob bilan yoritdi. Bu gulning qanday gul ekanidan bogʻning nima xabari bor? Ichidagi mayning qanaqa may ekani bilan xumning qanchalik ishi bor?
Rux bu gulning tikaniga oyogʻidan ilingan, jon ham shu may isidan mastdir. Uning tufayli sarosima aql ishi turli ixtiloflar bilan toʻla: ixtilofgina emas, poyma-poy.
Poyma-poygina emas, uni ablaxu nodon, deb ayt, nodon ham emas, biyobondagi telba deb hisobla.
Qaydaki ishq oʻti shu’la sochib turgan boʻlsa, u oʻt ustida aql misoli bir xashakdir. Kuyib, bu oʻtga koʻra boʻlgan koʻngulning obod oʻlkasi bunga kirmaydi. Chunki qaysi koʻngulni ishq makon qilgan boʻlsa, uni ishq oʻz oʻti bilan la’l koniga aylantirdi. Ishq boʻlmasa, ikki jahon ham boʻlmasin; ikki jahongina emas, jon ham boʻlmasin! Tan ishqsiz boʻlsa, uning joni ham boʻlmaydi; kishi husnni nima qiladi - u oniy bir narsadir. Ishq oʻti mamlakat podshohiga uncha nazarga ilinmas oshiqni boridan orttirib, shirin qilib koʻrsatadi. Ishq dur boʻlib, koʻngul unga qutichadir; hatto ishq quyosh boʻlib, koʻngul unga burjdir. Quyosh ham emas, u bazmdagi yonayotgan oʻtdir; shunchaki yonayotgan oʻt emas, kuydirayotgan oʻt. Inson tanasi suyaklarning tuzilishidan tashkil topgan uy boʻlib, ishq agar oʻt boʻlmasa, uni kuydirmas edi. Yor husnining ishi oshiqdagi ishqni yuzaga chiqarish boʻlib, bu xol odamning sham’ bilan oʻtinni oʻt oldirganiga oʻxshaydi. Husn qancha dilni oʻziga qattiq bogʻlasa, ishq oʻti ham odamlarning koʻnglida shuncha tez yonadi. Gulda lutfu tarovat qancha koʻp boʻlsa, bulbulning xasratida ham gʻufgʻula shuncha koʻp boiadi. Koʻngul yarador boʻlsa, u oh chekadi; oʻtni kovlasang, alanga ham shuncha balandga uradi. Ishq uchun jonni oʻrtash mushkul emas; oʻtga ham butun jahonni yondirish qiyin emas. Alanga har qanday toshni suv qilib yuborganday, ishq ham zolim aqlni eritib yubora oladi. Zohidlik dunyosini yondirib yuborish uchun bitta uchqun yetarlidir! Tikon va xashak qancha koʻp boʻlmasin, yashinga bas kela olmaydi-ku! Ishq agar filga oʻz kuchini koʻrsatadigan boʻlsa, fil filning oyogʻi ostida qolgan chumolidek boʻlib qoladi.
Lekin oshiq oʻzini oshiq deb atasa, u oshiq emas; har kim ham ishqda sodiq boʻla bermaydi. Kimki kezib yurib husn tanlasa, soʻng koʻnglini bu husn egasiga bogʻlasa, unday koʻngulni koʻngul dema, u bir parcha toshdir. Sham ham oʻz oʻti bilan xarsang toshni qizdira olmaydi-ku! Oʻzini kishi koʻziga gʻamgin koʻrsatib, motami boʻlmasa ham yoqasini yirtar ekan, bunday odamning tashi xiylakorligi orqasida malakka oʻxshaydi; ichi esa iblis bilan birlashgan, zohiri sadoqat bilan bezangan, ichi esa fisq-fasod bilan bulgʻangan!
Unday odam yoridan oʻz xohishining ushalishini talab qiladi: gap-soʻzidan esa auabsizxgi bilinib turadi. Goh yonning la’l labidan jon tama’ etadi, bitta jon emas, imkoni bor hamma narsani soʻraydi. Goh u yorning gul hidli badanini, taninigina emas, tanasining har bir a’zosini vasf qiladi. Jimjimador xatlari xazil kitobiga oʻxshaydi: uning mazmuni faxsh, yolgʻon va firibdan iborat. Koʻzboʻyamachining shishasidek usti sofu lekin zimniga yuz xil makru xiyla, yolgʻon joylashgan. Shu ham oshiq hisoblanadigan boʻlsa, uni oʻldirish, boshdan-oyoq vujudini kuydirish kerak.
Haqiqiy oshiq deb sen shuni bilki, u dard bilan yashaydi; uning tili ham, dili ham, koʻzi ham pok boʻladi. Ishq uni oʻz «men»idan pok qilib, hatto fano oʻtiga xashak qilgan boʻladi. Yuzini sariq qilib, dardini yashiradi; koʻzini ariq qilib yosh oqizadi.
Uning kasalmand, ozgʻin tani qilga oʻxshaydi; bu qildagi har tuguni uning boʻgʻinlaridir. U orqasida ishqning yuz gʻamdan toʻplangan yukini orqalagan; har bir tugunda bitta gʻamning oyogʻi boylangan. Dard yukidan uning qaddi xam boʻlgan, «dard» so zidagi «dol» harfi qaddining xuddi oʻzi. Badani osmonning badaniga oʻxshash butun dogʻ; har dogʻ uning qora tundagi azobidan nishonadir. Koʻksining yorigʻidan chiqib turgan oʻt shorn balosiga sahar boʻlishidan nishon beradi. Koʻylagida parcha-parcha dogʻlarning oʻrni; bebaxt chakmonining tevarak-atrofi yamoq. Koʻnglidan boshqa odamning xayolini butunlay chiqarib yuborgan; koʻnglini sevgilisining xayollari bilangina toʻldirgan. Ma’noli gaplarga oʻrgangan tili har qanday soʻzni ayta bermaydi; uning koʻnglida jononining gʻamidan boshqa gʻam yoʻq. Yor yuzini koʻrib, koʻzida hayrat; yor qarashi uning koʻnglini oʻrtagan. Koʻnglida yor gʻamini chekib, uning rashki tufayli har tomonga koʻz yoshlari qon boʻlib sochiladi. U qaysi tomonga nazar solmasin, unga yorining goʻzal jamoli jilva qiladi. Hatto oʻzini ham butunlay unutadi; qayoqqa koʻz tashlamasin, koʻziga faqat yori koʻrinadi.
Kimki shunday ishqning qoʻlida magʻlub boʻlsa, bundan boshiga nima tushsa ham uni yaxshi deydi. Ishq kimning koʻnglidan shunday oʻrin olgan boʻlsa, uni oʻzligidan ham forigʻ etib, mast qiladi. Bunday kishiga xos yer zohidlar uyi emas; uning koʻngli ishq oʻtidan xalos boimagani ma’qul. Sogʻlom fikrli kishilar unikiga yigʻilib, uni qiynab, malomat qilishsa, jannatni va’da qilib ovutishsa, koʻnglini esa ishq oʻtidan sovutishsa, (ishq yoʻlidan) aynib, yana u toat-ibodatga berilsa, shu toat bilan qanoat qilsa; ishq balosidan orttirgan yaralarini tuzatsa, mashaqqat oʻqlaridan paydo boʻlgan yaralarni bitirsa; tanasining qushiga soʻfiylik xirqasini tuzoq qilib, tasbehining donalari bilan u qushni oʻziga rom etsa! Xilvatda oʻtirib-oʻtirib, tomogʻi qurib, biroz havo olish uchun u dam olgani chiqsa. Koʻchalar, xiyobonlar tomon borib, u Musallo bilan Maydon tomonga ham oʻtsa. Dasht tomonidan toʻp-toʻp otligʻlar koʻrinib, ular hammasi maydonda javlon qilishga otlangan boʻladi. Oʻshalarning orasida nogoh husnu malohat mayidan kayf qilgan bir goʻzal koʻrinib qoladi. May oʻtidan yuzida yuz gul ochilgan, bu gullarning bittasi dastoriga qistirib qoʻyilgan. Husni oʻtining alangasi gulzor boʻlib, bu gulzorning har tomonida gulnor ochilib yotibdi. Xoli har qanday baloni daf etuvchi; uning oʻtida koʻz qorachugʻi yonib, hammayoqqa isiriq boʻyini tarqatadi. Qoshlari oy yuzining ustidagi xushboʻy yangi oy; uning ikkalasi ham aqlni devona qiladigan darajada chiroyli!
Yanada toʻgʻrirogʻi, bu qoshlar oshiqlarni oʻldirish uchun oʻzaro maslaxatga oʻltirib, boshini boshiga qoʻshgan. Husnini namoyish qilish uchun u qoshida (jingalak) tugunlar yasagan. Oʻziga zeb berish uchun «nun» harfiga oʻxshatib yasalgan bir tugunning ustidagi nuqta shamraning urugʻiga oʻxshaydi. Sunbul sochlarida tugun ustiga tugun, bu tugunlar tugun emas, xalqa ustiga xalqalardir. Uning zirak taqqan quloqlari safni yorib oʻtuvchi turk askarlariga oʻxshaydi; goʻyo u oʻlimni oʻylab, ustidan temir sovut kiyib olgan. Chaqnagan koʻzi noz bilan har tomonga boqadi; bu bilan zohidlar va taqvodorlar xirmoniga oʻt yoqadi.
Bu oʻtning tutuni kipriklar safining orasidan oʻtganda, ularning hammasini qoraytirib qoʻyadi. Uning koʻzlari surma qoʻymasa ham qop-qora, fusunkor; jahon bu koʻzlar tufayli surma rangiga kirgan. La’li labida bir qatra ter dumaloq boʻlib turibdi; u mangulik chashmasidan tomgan bitta jonga oʻxshaydi. Lab tuklarining har bittasini hayot maysasi deyish mumkin: ular Xizr turgan qorongʻi zulmatdan oʻsib chiqqan. Kishilarga orzu boʻlgan baqbaqasida qatra-qatra suvlar koʻrinadi; bu baqbaqa chuqurchasiga suv oʻsha chashmadan sizib tushgan. Har moʻyi jon tomiridan tortib, kofir zulfi esa imon tomirlarini ham yulib oladigan. Uning gulrang ipak libosdagi qomati guldor kiyimga oʻralgan sarvga oʻxshaydi. Uning chopqir oti yashinday tez qadam bosadi; sayr qilib yurib, yashin-day chaqnaydi. Uning oti yashin boʻlib, ustiga mingan oʻzi quyosh boʻlgandan keyin uni koʻrib el-xalq kuysa, yigʻlasa, ajablanmasa ham boʻladi. Gul singari etagini beliga qayirgandan keyin, toʻnining etagidan uning savsan rangidagi koʻylagi koʻzga tashlanadi. Roʻmolining rasmlari gul koʻrinishida boʻlib, savsan va gullar ustidan gul sochayotganga oʻxshaydi. Dastoriga bitta gulni qistirib qoʻygani sarv va terakka gulni payvand qilganlarini eslatadi. Bu qanday goʻzal manzara, oʻzi, ey koʻngul! Bu Xalil oʻzini urgan gulistonmikan , ey koʻngul?!
Chaqqonligi aqlni kuydiradi; nozikligi ruhni titratadi. Maydonda turgan kishining boshiga u toʻpolonda shuncha balolar yetsa, tuproq boʻlib ketishdan oʻzini saqlay olmaydi. Axir, butun zaminu zamon ham u goʻzalning oti oyogʻi ostida-ku!
Uning devsifat oti qayoqqa qadam qoʻymasin, odamlargina emas, malaklar ham bezovta. Uning ustidagi chavandoz qotil mahbubi esa odamlarni devonavor oʻldirishdan tinmaydi. Bu yerda agar Shibliy boʻlsa ham, Zunnun boʻlsa ham , ular nam parishonxol bir telbaga oʻxshab qolardilar. Din ularning motamida oh-voh chekkan boʻlardi; aql piri yosh boladek ogʻzini ochib qolardi. Har qanday irodali ruh unga boqqanda, ogʻzidan soʻlakayi oqib turib qolardi.
Bu vaqtda aql ketib, xalq ham ibodatni unutadi. «Taqvo va aql degani oʻzi nima?» - deydi hamma. U goʻzalni koʻrmagan odamlargina bu oʻtdan omon qoladi, lekin uni koʻrib, kul boʻlish ham yomon emas. Nimaiki iflos boʻlsa, oʻtga tushib toza boʻladi, poklar esa bu oʻtda yana ham pokroq boʻladilar. Bunday kuyishni kim odat qilgan boʻlsa, u dunyo, bu dunyo saodat unga yordir.

XXXIX
Shayxi Iroqiy Shomda husn gulining sham’ini koʻrgach, parvonadek tutagani va (bu ishq) shu’lasi inkor tikanlarini kuydirib, inkor etuvchilar boshidan oshib ketgani
Fano koʻyida boqiy turgan odam zamon faxri - Shayxi Iroqiy edi. Uning koʻngli ishq sirlarining xazinasi boʻlib, uning gaplari ishqning (yomgʻir oʻrniga) gavhar yogʻdiradigan bulutlarini eslatardi. Uning (insonning) tabiati ishq oʻti bilan yoʻgʻrilgan, «ishq» soʻzining harflari esa uning, peshonasiga yozib qoʻyilgandek edi. Lekin bu ishq oʻtining davosi unda boʻlsa ham (kishilar koʻziga) taqvo pardasi bilan yopib yurardi.
Bir necha vaqt u Misrni oʻziga makon qildi. (Kunlarning birida esa) ertalab oʻrnidan turib, Shomga yoʻl oldi. Bu vaqtda Shomda bir odam taxtrii egallab, xokim boʻlib turar ekan, u tun mamlakatida toʻlin oydek edi.
Hokim Shayxning bu tomonga kelayotganining (ma’nosini) tushundi va buni oʻz ahvoli, mavqei uchun sharaf deb bildi. U mamlakatdagi yaxshiyu yomon - hamma kelayotganini eshitgan zamon uni qarshilash uchun chiqsin! - deb buyruq berdi. Oʻzi ham mamlakat xokimi soyaboni sifatida chiqar ekan, qoʻshinining oyogʻidan koʻtarilgan chang osmonni toʻsib qoʻygandek boʻldi.
U toʻda Shayxga yaqinlasha boshlar ekan, barchalari otlaridan tushishdi. Ular u kelayotgan yoʻlga boshlarini qoʻyar ekanlar, koʻz yoshlari bilan esa koʻtarilgan changni yopmoqchi boʻlgan edilar.
Hokimning bir oʻgʻli ham boʻlib, u shunday chiroyli ediki, unga yuzta Misr shohlari qul boʻlib xizmat qilishga tayyor edi. U lutfu malohatda jahomofati, jahon ofati ham emas -jon ofati edi.
U Shorn mamlakati qorongʻilikda qolganda uni yoritib turuvchi nurli Oy boʻlib, Misr xalqi (Yoqub) paygʻambarning (oʻgʻli) - Yusufdek edi. Arab mamlakatlari ichida ajoyibning ajoyibi boʻlib, unga ajam ham, arab ham shaydo edi. Misr diyori uchun misli qoʻgʻirchoa boʻlsa, Shomda qorongʻilikda qolganlarga obi hayotdek edi.
U goʻzal Shayx koʻziga koʻrinishi bilan yuzini uning oyogʻiga qoʻyib, oh cheka boshladi. Irshodlik xirqasini chok-chok etib duo tasbehini uzib tashladi.
Shoh va uning qoʻshinlari Shayxga tuproqdek boʻlib, u esa shoh oʻgʻli yoʻlidagi tuproqdek edi.
Ishqda Shayx shunday bir xolga tushgan ediki, hayratdan kelgan odamlarning hammasi lol edi. Ammo bu ishq har qanday nuqson-dan pok boʻlib, u nima qilsa, ajablanadigan yeri yoʻq edi. Shayxni ishq oʻti xalok qilar ekan, uning shu’lasi oʻsha toʻdani oʻrtantirib yubordi.
Oʻti boshqa koʻngullarga xabar bergan boʻlsa, ohi bagʻirlarga ta’sir koʻrsatdi. Titrashidan, oʻrtanishidan uning pokligi Quyosh singari fosh boʻldi. Hokimning ichidan oʻt alanga koʻrsatib, oʻzi va uning oʻgʻli Shayxga murid boʻldilar.
Kim ishqda bu xilda pok boʻlsa, bu sifat oqibatda xosiyatli boʻladi. Haqiqiy husnni agar roʻparangda koʻrsang, xoh uni koʻzguda koʻr, xoh suvda - maqsad uni koʻrish boʻlganidan keyin koʻzgu va suvda vujud yoʻq-ku! Bunda odam qaerdayu hayosizlik qaerda? Ishqda poklikdan boshqasi mumkin emas.
Ey Navoiy, agar ishq seni xalok etsa, agar bu ishq pok boʻlsa, oʻlimdan nega qoʻrqish kerak?
Soqiy, men oʻlibmen, sen menga jon suvini tut. U shunday sof va pok, xuddi tiriklik suvidek boʻlsin, toki men uni yoqam va koʻksimni chok qilib, qancha boʻlsa, pokligicha toʻlatib ichay!

XL - Oʻninchi Maqolat
Rostlik ta’rifidakim, borliq uyi shu toʻgʻri ustun bilan tik, ul uyning yotoqxonasi burchagida bu nur (rostlik) sham’i majlisni bezatadi; egrilikni esa rad etish haqidakim, agar egri odam kumush badan goʻzallar yuzidan zulfdek joy olsa xam (baribir oxirida) boshi kesiladi; egri odam agar xazina ustida ajdahodek xalqa boʻlib yotgan boʻlsa xam uni oʻldirish zarur
Har kim oʻziga toʻgʻrilikni odat qilgandan keyin charxning teskari aylangani bilan uning nima ishi bor?! Oʻqning uchishi toʻgʻri boʻlgandan soʻng, yerning egriligining unga nima ziyoni bor?!
Yoʻl qancha toʻgʻri boʻlsa, maqsad shuncha yaqin, yoʻl egri boʻlsa, maqsad uzoqlashganiga ajablanish oʻrinsiz. Nay toʻgʻri boʻlgani uchun soʻfiylar uni yaxshi koʻrishadi; chang toʻgʻri boʻlmagani uchun qulogʻi buraladi. Nayza toʻgʻri boʻlganidan doim boshi yuqori; arqon esa chirmashligi tufayli bogʻlash uchun ishlatiladi.
Ayvonda yonayotgan shamming boʻyi toʻgʻri boʻlgani sababli u kechasi qorongʻida bazmning mahbubasisa avlandi Yegri uchish qilib parvona koʻp aylangani uchun oxiri sham’ oʻtiga urilib yonib ketdi. Sarvning qomati toʻgʻri boʻlgani uchun xazon kulfatidan ofat koʻrmay, doim koʻm-koʻk. Bogʻdagi toza sunbul har narsaga chirmashib oʻsgani uchun egrilik uning yuzini qora qildi. Changning qili toʻgʻri boʻladi; egri boʻldimi, sozlanmagani.
Mistarning chizigʻiga yozuv toʻgʻri kela bergach, qalam boshini koʻtarmasdan yozgani yozgan. Unda bitta chizigʻ egri boʻlsa, xatga bitta dogʻ tushadi; koʻchirilayotgan nusxada esa har sahifada qiyshiq xat boʻladi. Hum parilar xizmatida boʻlgan biron hur naslli pari paykarning gulrang yuzi oʻt boʻlib, bu bilan dunyoga oʻt qoʻyishni oʻziga maqsad qilib, gul yuzidagi har bir ter toza gavhar boʻlib, bu terdan koʻp-koʻp gullar ochilib, sochlarining har tomonidan mushk isini beruvchi chiziqlar boʻlib, ter namidan oʻtdan tutun koʻtarilib tursa, uning mijozining latifligi el koʻnglini olish uchun (bir-biriga zid boʻlgan) oʻt bilan suvni parvarish qilsa, uning latofati qancha desa shuncha boʻlsa, husnu jamol ham imkoni boricha mavjud boʻlsa-yu, lekin uning qaddi-qomati sarfaroz boʻlmasa, gulzorida u sarv kabi noz qilib yurmasa, sarvi xiromon boʻlib, toʻgʻri qadam bosa olmasa, mijgon oʻqlarini ham toʻgʻri moʻljallab ota olmasa, zor oshiqlar unga jonini bermaydi; odamlarning birontasining koʻngli ham unga giriftor boʻlmaydi. Namozxonlar mehrobni toʻgʻri qurmasa, koʻz qiyshiq boqib, namoz ham toʻgʻri oʻqilmaydi.
Xatni toʻgʻri yozadigan kishilar haqiqiy sogʻlom kishilardir; xat agar egri yozilgan boʻlsa, demak, yozgan odam ham toʻgʻri emas. Kimning qarashi toʻgʻri boʻlsa, oʻsha haq. Kimning qoʻli egri boʻlsa, oʻgʻri boʻladi. Kimki qoii egrilik bilan shuhrat topgan boʻlsa, xalq uning qoʻlixi kesib toʻgʻri qiladi.
Koʻz tugʻilishdan egri boʻlsa, uning odati bittani ikkita qilib koʻrsatishdir. Oʻzi bitta boʻlsa-yu, boshqasi tagida boʻlmasa, bittani ikkita qilib koʻrish - koʻp xudolikni tan olish bilan barobardir.
Sulaymon deb nom chiqargan odamning durri zoti aslida paygʻambarlik dengizidan edi. U jahon podshohligi taxtini egallagan, ham podshoh edi, ham paygʻambar. Butun dunyo mamlakatlari uning qoʻl ostida edi; odamlar kabi devu parilar ham uning buyrugʻiga boʻysunardi. Agar u podshohlik chodirini choʻlga tiksa, qushlar uchib kelib, pati bilan darxol soyabon boʻlardilar. U ochiq, havoli yerlarga gilam toʻshab oʻltirardi; safarga chiqsa, yellar unga qoʻshimcha ot vazifasini bajarardi. Devu parilar ham odamlar toʻdasi bilan birga uning sirli uzugi tufayli buyruqlariga tobe’lik jkoʻrsatardi.
Ushbu zamon xoqoni va podshosi oddiy podsho va xoqon emas, zamon Sulaymonidir . Uning taxtining poyasi osmon avjigacha koʻtarilgan; toji esa eng tik turgan quyoshga oʻz soyasini solgan. Saroyining gumbazi osmon gumbaziga oʻxshash boʻlib, bu saroydagi unga qarashli odamlar yulduzlardir. Martabasining yuksakligi Jamshid boʻysunganlar Hurmuzu Xusravgacha yoyilgan; mamlakatining kengligi Sulaymonnikicha bor.
Lekin oʻz zamoni Sulaymonga hukmdorligini yurgizish uchun sehrli uzuk bergani kabi, bunga ham, hukmdorlik qilib turarkan, aylanib turuvchi charx bir uzuk nasib etgan edi. Kimgaki xonlik qilish muyassar boʻlgan ekan, bu uzuk bilan. hukmronligini yurgizishi mumkin edi. Uzuk oʻzi sadafdan, lekin xati gavhardan edi. Qanday ajoyibki, davr, zamon uning xatini «Rostlikdan xaloslik» deb bitgan edi. Shohga agar shu muxrning xati yordam bermasa, u har narsaga giriftor boʻlishi mumkin edi. Oxirigacha toʻgʻrilik uning qoiidan tutgani uchun, toʻgʻrilik bilan xalq ham uning farmoniga boʻysuna boshladi.
Kimki toʻgʻrilik yoiini bilmoqchi boisa, bilsinki, bu ikki xil boʻladi. Biri shuki, kishining soʻzi toʻgʻri boʻlsa, uning soʻzi bilan birga oʻzi ham toʻgʻri boʻlishi kerak. Yana biri shuki, yolgʻon gapni ba’zilar taassuf bilan, uyalganidan «toʻgʻri!» deydi. Oldingisi, hech shubhasiz, yaxshi, lekin ikkinchisi ham yomon emas. Kishi yolgʻonni gapirsa ham kam gapirsa! Qani endi shunday odam bizning zamonda ham topilsa.
Biz shunday qiziq zamon odamlariga mubtalo boʻlganmizki, ularning oldida rostgoʻylikdan yomon narsayoʻq. Ulardan toʻgʻrilikni qidirgan kishi qoshlaridagi nomi-«Chin», o zi nochin jingalak moʻyni topadi, xolos. «Chin» kofirlar mamlakati boʻlsa ham, nomi «Chin», ya’ni «toʻgʻri» boigani uchun, qara, hatto jannatning oʻzi ham unga rashk qiladi.
Lekin odamlarga Xudoning oʻzi ato qilgan bu toʻgʻrilik, qara, ularning oldida xato boʻlib koʻrinadi. Soʻzlashda xato gapirishga oʻrgangan odam notoʻgʻri fikrni toʻgʻri deb gumon qiladi. Kimki bu davrda toʻgʻri gapirishga odatlangan boʻlsa, u kambagʻallik, yetishmovchilikdan boshqa narsani bilmaydi. Bu davr istagi egrilik boʻlgani uchun, sen haqiqatni talab qilsang, unga yoqmaysan.
Bu aylanuvchi osmonning hech toʻgʻri ishi yoʻq; uning pargori chizgan chiziqning ham bironta toʻgʻrisi yoʻq. Kimki toʻgʻrilikni oʻziga kasb qilib olgan boʻlsa, davrning aylanishi unga doim dushmanlik qiladi. Qalam toʻgʻrilikka yoʻl koʻrsatgani uchun doim uning boshi kesilib, pastga boʻlib turadi, «Alif» ham toʻgʻrilik alomati boʻlgani uchun, «balo» (soʻzi) uni, qara, oʻzining orqasiga olibdi . Shoh chaylasining arqoni ham toʻgʻri tortilgani uchun, qarav boshdan-oyogʻigacha eshilgan: chirmash.
Uchar yulduz toʻgʻri uchgani uchun boshdan-oyogʻi tamom oʻt boʻlib yondi. Ilonning tana tuzilishi egri-bugri boʻlgani sababli xazina ustida yotsa ham ogʻzida zahar. Yangi oy egriligidan charx qadami turgan joydan koʻrinadi. Salla ham chirmash oʻralgani uchun boshning ustiga chiqishi loyiq topildi.
Yoʻq-yoʻq, bu yozganlarimcha emas, balki bu gaplarimning hammasi qalamning xatosi. Yegrilikning ham, toʻgʻrilikning ham oʻz haqiqiy ta’rifi bor; yolgʻon egrilikdan, toʻgʻrilik haqiqatdan iboratdir. Sham’ oʻz toʻgʻriligi bilan xursand; boshdan-oyoq kuysa ham, u nurga aylanadi. Yashin egrilikni odat qilgan boʻlib, hammayoqni yoritsa-da, yerning ostiga kiradi. Bogʻbon oʻz yeriga reja tortmas ekan, bogʻning koʻrinishi changalzorga oʻxshab qoladi. Dehqon agar mola bosmasdan urugʻ sochsa, qancha bir xil sochmasin, ekini, baribir, suvni tekis ichmaydi. Oynaning yuzi qancha tekis boʻlsa, oy yuzlining yuzi ham shuncha toʻgʻri koʻrinadi. Temir qalpoqning yuzi qancha sayqallangan boʻlmasin, yuzning aylanasi unda choʻzilgan xolda aks etadi. Jim turgan suvda quyosh aks etadi: chayqalgan suvda esa egri koʻrinadi. Xato bilan yolgʻon gapirish hisobga kirmaydi; chunki uning yolgʻonligi bilingach, undan qochiladi.
Bir kishining soʻzlari boshidan-oxirigacha toʻgʻri boʻlishi mumkin. Aksincha, boʻyalgan, yovuz boʻlishi ham. Ularning birinchisi ham, keyingi boʻyab gapiradigani, yovuz ham oʻz ixtiyoridan tashqari xolda shundaydirlar. Ularning peshonalariga shunday yoziigan boʻlsa, ular nima ham qila oladi?! Alloh bir kishini habibim desa, xalq ham uni «sodiq xabarchi» deb atay boshlaydi. Chunki uning barcha soʻzlari toʻgʻri boʻlib, roʻpara kelgan borki uni «saddaq» deydi. U: «Qaysi habib?» desang, osmon oyogʻi ostida xok boʻlib, jannatdagi sidra va toʻbi daraxtlari oldida xas-xashak boʻlgan kishidir. Uning dinini ishonchli din ekanligini bilgach, barcha paygʻambarlar unga ummat boʻlish istagini bildirganlar. Ummatlari toʻgʻrilik, xalollik bilan nido qilishar ekan, «Yolgʻonchilar mening ummatim emas», degani esga keladi.
Butun koinot azob ichra qolgan chogʻda uning ummatlari najot ahli boʻlgusidirlar. Shunda barcha paygʻambarlar toʻgʻrilik bayrogʻini koʻtarib, oʻzlarining bu masalada unga ummat boʻlish istagini bildirar ekanlar, yolgʻonni gapirgan tili va yozgan qalami tufayli paygʻambarlik safidan chetlatiladi. Xato va yolgʻonni soʻzlash hisobga oʻtmaydi. Bu bilingach, bundaylar uzoqlashtiriladi.
Kimki yolgʻon gapirishni odat qilgan boʻlsa, uni eru musulmon deb boʻlmaydi. Yolgʻonchi oʻz gapini oʻtkazish uchun qancha urinmasin, u oʻz gapini bir-ikki marta oʻtkaza oladi, xolos. Uning bu ishidan xalq gʻofil boʻlsa ham, lekin Tangri oʻzi bu xoldan voqif. Bu xususiyat elga qancha mahfiy boʻlmasin, yolgʻon baribir oʻzini oxirida ma’lum qiladi. Yolgʻon tong oʻzini qancha oshkor qilsa ham, uning nurlari, kuzat, baribir uzoq turmaydi.
Har sohada kkimgadir firibgarlik qilinar ekan, u yolgʻonchilik oldida bir navdir.
Kimki, qizishib turib ont ichgan boʻlsa, onti yolgʻon boʻlsa, aybi yuvilib ketadi. Kimki oʻzini yolgʻonchi sifatida tanitgan boʻlsa, rost gapirsa ham, xalq uning hamma gapini yolgʻon hisoblaydi. Bu xususiyat uni doim qiynoqda saqlaydi. Hech narsa bilan u bu qiynoqdan qutula olmaydi. Kimki yolgʻonchi deb nom chiqargan boʻlsa, oʻzinikilar ham, begonalar ham uni shu ot bilan chaqirar ekanlar, toʻgʻrilik nomi unga hech qaytib kelmaydi. Rost gapirsa ham,, xalq unga inonmaydi. Kimning chin gapi el orasida yolgʻon deb topilar ekan, yolgʻonni chinga aylantirish imkoni bormi?!
Qanday bir ogʻir vaziyatda qolganingda ham, chin gapirishning iloji boʻlmasa, yolgʻonni ham gapirma.

XLI
Qirgʻovulning chin gapirish oʻrniga yolgʻon gapirib, bir falokat tuzogʻiga ilingani, chin soʻzni sher yolgʻon deb oylab, ovozini eshitib, yetib kelmagani va uni balo tuzogʻidan xalos etmagani
Toʻqayda bir yirtqich sher bor edi. Vaxshatda osmon sheridek qoʻrqmas edi. U bolalari bilan oʻynab, zavqqa toʻlganda, chumolilar uning bolasini talab qiynardi. U oʻzining ajralmas bu boyligi -farzandini ogʻziga tishlab asrar edi.
Oʻsha toʻqayda bir qirgʻovul ham boʻlib, bu yirtqich sherning vaxmidan doim qoʻrquvda edi. Sher boʻlsa bolasini ogʻzida tishlab, dam-badam toʻqayning goh u yogʻiga borardi, goh bu yogʻiga. Shoʻrlik qush uning tepasida nogahon parr etib uchsa, sher qoʻrqqanidan seskanib ketar, bolasiga ham tishi botib ketardi. Tishi bilan oʻz bolasini, oʻz jigarporasini yarador qilardi.
Doim unga shu gʻam ichida gʻam, gʻam ham emas, motam ustiga motam edi. Bu tashvishdan koʻngli ozor topib, u qirgʻovul bilan oʻrtoq boʻla boshladi. U dedi:
— Mening senga hech qasdim, dushmanligim yoʻq. Xotirjam boʻlib, meni oʻzingga ishonchli doʻst deb bil. Qoʻrqishni yigʻishtir, hamdamim, sirdoshim boʻl; aysh va xursandlik vaqtida birga kuylashadiganim boʻl. Men ham sening kuylaringni eshitib, shod boʻlay; nagʻmalaring bilan qaygʻudan ozod boʻlay. Shart shuki, senga bir ziyon yetsa, falak seni xiyla bilan bandga solsa, marhamat qoʻlini senga yordam uchun choʻzay, bosh panjam bilan dushmanni yerga barobar qilay. Sadoqat masalasida oʻzimni koʻrsatib, seni dushman tuzogʻidan xalos aylay.
Sher koʻp sehr bilan oʻz fikrini tushuntirishga tirishdi, ham sadoqatli boʻlishga ahd qildi. Oralarida bir-birlariga shunday muhabbat paydo boʻldiki, bunga osmonning oʻzi ham hasad qilardi. Qaerda yirtqich sher dam olib yotsa, atrofida qirgʻovul bemalol uchib yurardi. Sultonning tepasida humo qushi aylanganday, sher boshida qirgʻovul aylanib parvoz qilardi. Sher uning sayrashini eshitib, kuyida yolgʻon borligini faxm qilib, der edi:
— Yolgʻon gapirma, yomon boʻladi. Toʻgʻri odamlar oldida yolgʻon qoralanadi.
Qirgʻovul pandni eshitmas, oʻzi bilan oʻzi mast, ataylab figʻonini hech pasaytirmas edi.
Bir kun bir ovchi uni tutish uchun oʻz tuzogʻini yoygan edi, u don bilan suvni koʻrib, uning oldiga borgach, ovchi uning ustiga tuzoqni tortdi. Tuzoqda u baxtsiz qichqirib, bir necha bor: «Dod, meni tutdilar!» - dedi.
Bu soʻz sher qulogʻiga eshitildi, lekin uning bu ashulasini har galgidek yolgʻon deb oʻyladi. Bunaqa yolgʻonlarni koʻp eshitgani uchun chin qichqirigʻini ham yolgʻon deb gumon qildi. U qancha rostakamiga qichqirmasin, rostini ham yolgʻon deb hisobladi. Uni qutqarish uchun iltifot koʻrsatmadi; natijada uning hayoti qirqildi. Kimki beixtiyor rost gapirsa, yolgʻon gapirsa ham xalq uni rost deydi.
Soʻzda, Navoiy, nima desang ham rostini gapir; rostni kuylagan ohanglarga taxsin ayt.
Ey soqiy, yoqimli qadahni olib kel, uning bir qultumi bilan sherni oladigan qil. Bazmning asboblariga tartib ber, six, kabob, tovoqlarni ham xozir et.

XLII - Oʻn Birinchi Maqolat
Ilm osmonining yulduzlardek baland martabaliligi haqidakim, bilimsizlik tunini yoritish uchun «ayn»i quyosh, «lom»i oy, «mim»i kunduz belgilarini koʻrsatadi; bilimsizlik shomining qorongʻi koʻrinishi haqidakim, gʻaflat choxini pastlik kechasida zoxir qilib, bu kechada baxtsizlikdan hikoya aytadi; olimning butun baxtsiz vujudining quyoshdek yuksakligi, joxilning esa butun borligʻi boylik, mol boʻlsa xam tuproqdek xorligi
Dunyoning ishi yaratilgandan buyon dushmanlikdan iborat boʻlib, olimlar xor, johillar aziz. Toki jahon zulmni yoqlar ekan, meva yerga tushib, yogʻoch balandda turadi. Razolat rivojda, bilim ahllari ranj-uqubatda, tosh togʻning ustidayu boylik yerning tagida boʻladi, falak fe’li yomon odamni topsa, uni koʻtaradi, butun olamni uning hukmiga mute’ qilib qoʻyadi.
Yomonliqni oʻziga shior qilgan Zuxal sayyorasi moviy rang qoʻrgʻon gumbazidan joy olgan; yaxshilikni qoʻllovchi Mushtariy esa undan quyida. Bu, dunyoning yaxshini yomondan past koʻrishidan. Bu ahvoldan yaxshilarga doim gʻamu ozor; bogʻda esa gullarga tikanlar hamnafas, oʻrtoq. Kimki sadafdek peshonalari tirishgan boʻlsa, u qoʻynini qqimmatbaho durlar bilantoʻldiradi. Kimki durdek sof va pok boʻlsa, olmos bilan uning bagʻri chok etiladi. Togʻ choʻqqisi qattiq boʻlishga bel bogʻlagan sababli uning tigʻi oyning yuzini timdalagan. Kimki la’ldek gavhari pok boʻlsa, balo togʻlari ostida gʻamgin boʻlib yotadi. Otashparast hindu koʻmirdek qorayib ketgan esa-da, u yoqut taxt ustidan joy olgan. Gul boʻlib yongan oʻt esa eng past yer - kulning ustida.
Kimning asli ham yomon, oyogʻi ham xunuk boʻlsa, toj va tovus kabi hurmatda. Kimki oʻz chiroyli soʻzlari bilan ozod odamlarni ham oʻziga qul qilgan boʻlsa, sayroqi toʻtidek boʻynida zanjir. Boshqalarning bagʻrini yorishni maqsad qilib olgan qushlar podshohlarning qoʻlida orom olmoqda. Minglab dilkash kuylar kuylagan bulbul kul ichida kuyib xoru zor.
Odamlar Zamzam suvini qancha qiynalib keltirishadi; u esa shisha idishda turgan xolda sasib qolgan boʻladi. Qadahga toʻlatilgan may odamni buzuvchi narsadir, lekin ne-ne qizil lablardan u boʻsa oladi. Osmonda quyosh koʻzgudek yarqirab, porlab turadi, bulut esa koʻzguga puflangan xovurdek uni toʻsadi. Tun oʻz kuli bilan oinaning rangini ochadi, oy yuzi esa shabnam tushishi bilan zanglaydi. Kapalak yengil tabiat xotindek ma’nosiz aylanib-oʻrgiladi; tanasidagi rang-barang naqshlar uning ipak kiyimidir. Parvona esa dard bilan tunni qoʻriqlaydi; qalbida oʻt, ustida eski palos.
Bir kambagʻal odam ilm istab, oʻz shaxridan chiqib ketsa, bu qanday ogʻir gap. Axvolining baxtsizligidan oyoq yalang, toʻni yoʻgʻidan tanasi ham yalangʻoch. Oyogʻini tikanlar tirnagan, hatto tikan ustiga yana tikan kirgan. Bu xol oʻqning uchida temiri boʻlganiga, «xor» soʻzining ichida esa alif turganga oʻxshaydi. Boshidagi eski sallasi ham kulgulik, tuzoqqa oʻxshab boshdan-oyogʻi tilingan, yirtiq. U maqsadining qushini shu tuzoqqa ilintirmoqchi, koʻzidan tomgan yosh donalarini don qilmoqchi boʻladi. Qoʻltigʻida varaq-varaq qogʻoz va kitobi, taxsil olish uchun u shoshib boradi.
U qushdek, goʻyo uchib ketmoqda; qoʻltigʻidagi qogʻozlar goʻyo uning qanot pati. Muhtojlikdan uning qorni och, ochlik uni ovqatga zor qilib qoʻygan. Kuchsizlikdan gavdasi qamishday boʻlib qolgan; qamish qalamdek tilini chiqarib, tilanchilik qiladi. To oʻzining maqsadiga erishgunga qadar yoʻl yurib, nima uchrasa yeb, qanoat qiladi. Maqsadi oʻzi koʻrmagan bir mamlakatga yetish; u mamlakat uning hatto tushiga ham kirmagan.
U mamlakatda odamlar koʻp, lekin unga biron doʻst yoʻq. Koʻz oldidan oʻzining shaxru diyori oʻta boshlaydi. Koʻcha ham koʻp, uy ham, bozor ham. Lekin u qayoqqa borishini bilmaydi. Musofirlik yuragiga ta’sir qiladi; koʻnglini yolgʻizlik ezadi. Ovqatsiz, kechqurungacha aylanib yuradi, oqshom kirgach, bulbul kabi bir burchakka joylashadi. Zaiflikdan xushi oʻziga kelmay, tonggacha koʻziga uyqu ham kelmaydi.
Tong otgach, madrasa tomon boradi; madrasaning ichidagi yigʻinlarga kiradi. Kimga u oʻz xolini bayon qilsa, u eshitib, xazilga olib, oʻzini bilmaganga soladi. Til aoidasidan bir dars saboq olish uchun umr varagʻini havoga uchirganday sarf qiladi. Kunduzi unga na bir maskan topiladi, na kechasiga bir oromgoh tayin. Musofirlikda uning ahvoli yomondan ham yomon; bundan ortiq yomon narsani topishning oʻzi qiyin. Uning ahvolini gapirishga til ojiz, uni yozishga qalam tili ham lol.
Shunday gʻam va zamon uqubatlarini chekib, oʻn-oʻn besh yil yelib-yugurib, jonini qiynab, madrasa burchagini gʻam bilan obod qilib, tongdan oqshomgacha faryod etib, shu xilda ming mashaqqat chekkan bechoralardan, oʻz vatanu mulkidan ovoralardan ba’zisi oʻlib, ba’zisi har tomonga ketib, ba’zisi oʻz orzusidan voz kechadi. Ba’zilari ozgina narsaga erishish bilan kifoyalanadi; ba’zisi esa oʻz ustiga koʻp jafolarni oladi. Oyu yil doirasi aylanib-aylanib, natijada bitta-ikkitagina kamolot egasi yetishadi.
Ilmda bir odam sohibqiron boʻlguncha oʻttiz yilda bir davr kelishi kerak. Uning koʻngli ilm maskani, ilm dargohi, uning bir qatra vujudi ilm daryosiga aylanadi. Yaxudiycha desang yaxudiychani biladi, yunoniy desang yunoniyni, suriya tilini desang suriya tilini; hindcha savol bersang, hindcha javob beradi. Ilm uning koʻnglini bir dunyoga aylantirib, bir qatraga butun bir daryoni yashiradi. Soʻzlarida toʻla ma’no; gapni sirli bezaklarga oʻrab gapiradi. U qalamining uchidan bir gapni qogʻozga toʻkkach, qora siyox bilan bitilgan u xatda obi hayot koʻrinadi. Yozuvining qoraligi obi hayot suvi boʻladigan zulmat boʻlsa, uning ma’nosi bu zulmatdagi obi hayotdir. Osmon bilan bogʻliq eng qiyin masalalarni ham osonlik bilan yechadi. Abu Ali ibn Sinoning hamma fikrlari unga tushunarli. Qalami xatning barcha xillarini yozishga qodir; ilmlarning hammasi unga ma’lum... Qalami har qanday yozuvni koʻchira olar, ilmlarning barchasidan xabardordir: Din masalalarida jaholat va maqtanchoqlikning dushmani boʻlib, kimsan Gʻazzoliy bilan Shofiiyga oʻxshaydi.
Garchi u falakdan shunday kamolot topgan esa-da, lekin uning boshidagi falokatlari ham bekamu koʻst. Shomdan ertasi tushgacha ovqatlanmaydi, tushlik qilsa, kechqurunga hech narsa yoʻq. Qizigʻi shuki, uning johil xoʻjayini u bilan yomon koʻrishadi, gapi ham yoqimsiz. Uning dinu diyonatida hech bir qoida yoʻq, balki unda dinning, diyonatning oʻzi yoʻq. Gʻazablanib, ishi hamma narsani yeldek sovurish; oʻjarlik qilib, hamma narsani oʻt kabi kuydirish. U koʻrish sham’ini oʻchirish kerak boigan darajada xunuk, aqldan hayoni ketkazadigan darajada tentak. U dunyoda Xudoning yaratgan balosi boʻlib, xulqi va koʻrinishining oʻzi buning ikki guvohidir. Uning odati, fe’li, odam oʻldirish, badanidagi har bir tuk oʻ„lim temiridir. Ichida tutunday qorongʻilik, tashida alangaday surbetlik. Pastkashlikda it bilan barobar, balki it uning oldida odam.
Bundan ham ajabrogʻi shundaki, shuncha jaholati bilan, jaholatgina emas, razolati bilan charx uni eng yuksak mansab egasi qilib qoʻygan; hamma odamlar va sipohlar unga tobe’. Oʻt kabi xadeb oʻjarlik qiladi; toʻni esa zarrin matolardan. U garchi ilondek hammaga zarar yetkazsa ham, oʻzi Faridun xazinasidek xazina ustida orom oladi. U oʻzi tikonday qancha oʻtkir boʻlsa ham, tong yellari uning boshidan gul sochishadi. Odam oʻldirish ishida qilichdek taniqli boʻlsa ham, shoh uning beliga qimmatbaho kamar boylab qoʻygan. Uning dili goʻzallarning xolidek qancha qora boʻlsa ham, lekin doim gul yuzida jilva qiladi. Uning yaramasliklari gapirgan bilan ado boʻlmaydi, lekin uning dabdabasi undan ham ortiq.
Ul odam oʻzining fazilati va fasohati bilan mashhur, bunisi esa fe’li va qabohati bilan. Qizigʻi shuki, bunisi qancha yuz odamni xor-zor qilib, qanchadan-qancha obroʻga ega boʻlgan. Xalq uni «amir» deb ataydi. U shu nom bilan odamlarni oʻz qoʻl ostida tutadi. Bunga uning buyurganini qilishi lozim. Olim ham uning eshigida xizmatda. Qara, pastkash nafs shunday farishtasifat odamni la’nati dev oldida xor va zabun etgan.
Bu oʻn marta uning oldiga kirishga taraddud qilsa, darvozabon va qorovul uni qoʻymaydi. Biror marta agar uning oldiga kirib qolsa, uning diydorini koʻrish bunga baxt nasib etganday. Bek agar uning xol-ahvolini soʻrab, iltifot koʻrsatsa, bu uni ketma-ket duo qilgani qilgan. Duosini tugatib, oʻrnidan turib, uyiga joʻnar ekan, uning yerini ham oʻpadi.
Amir shunday bexud xolda oʻzinikilar va begonalar bilan munosabatda boʻladi, odamlarni yigʻib, ularga maqtanchoqlik bilan gap tushuntiradi. Xudo haqi, qara, bu qanday ax vol? Buni ozgina ta’riflash uchun ham til lol. Uning kibru havosini koʻru buning qashshoqligiga qara!
Ularning oʻrtalarida nima gap boʻlishi mumkin? Unisi johil boʻlib, bunisi olim boʻlsa ham, bu olim emas, oʻziga zolimdir. Umni kim amalga erishish uchun vosita qilsa, oʻzini ham, xalqini ham yoʻldan adashtiradi. Olim agar amal uchun pastkashlik qilsa, ilmi uning bilimsizligiga dalildir. Ilmi boʻlib turib, kim mansabga uchsa, toza terni dengiz suvi bilan teng koʻrgan boʻladi. Itning maqsadi oʻlimtik boʻlgandan keyin unga bezakdor yopqichning nima keragi bor? Boshliq boiish uchun ilm qozongan pastkash odam najosatni ipak libos bilan yopgan boʻladi.
Olim agar oʻz yoʻliga qat’iy amal qilsa, ilmiga qarab ish tutsa, dunyoning harom mollariga koʻz olaytirmasa, oʻtkinchi dunyoga tikilib qaramasa, bunday odamni sharaf gavharining koni deb bil, gavhar desang ham, kon desang ham - nima, desang, oʻshanga tegishlidir. Haqiqiy olim oʻzi konu, yuz tomoni yana gavhar, oʻzi osmonu, har tarafi yulduzlar! Konidagi gavharlarning ham barchasi pok, osmonidagi yulduzlari ham porloq. Kimga shunday baxt nasib boʻlsa, u dunyoga koʻz olaytirmasa, ajablanadigan joyi yoʻq.
Egnidagi toʻnida yuzta yirtiq boʻlsa ham, gulning toʻni yirtiq-yirtiq ekani ayb emas-ku! Quyoshning yalangʻochligi uning ziynati-ku; bulutdan libos kiyganda esa, hammayoqni qorongʻilik bosadi. Asal qovoqdan nari tursa shirinroq boʻladi. Mushk ham kiyikning kindigidan ajratilsa, hid beradi. Yer kishining sharafi kiyimda emas; dur sadafdan uzoq boʻlsa. bahosi kamaydi Pashshaning ham ust libosi zarrin, ammo uning qoʻnadigan joyi oʻlimtiklarning ustidir.

XLIII
Imom Faxr Roziy bilan sulton Muhammad Xorazmshohning hammomda doʻstlik sham’ini yoqqanlari va imomning soʻzi bilan sultonning takabburlikdan voz kechgani
Sirdonlar davrasining podshosi, dunyodagi barcha dindorlarning imomi Faxriddin Xorazmni oʻziga oromgoh qilganda, uni koʻrishga Xorazmshoh kelmadi. U soʻrab, buning oldiga kelmagandan keyin, ilmining qadr-qimmatini saqlab, bu ham bormadi. Shoh oʻz qilmishidan uyalib, pushaymon boʻldi. Lekin imom bunga parvo qilmadi. Orada koʻp pardali gap-soʻzlar oʻtdi. Oʻrtadagi parda esa koʻtarilmagandan soʻng bu gap-soʻzdan ne foyda.
Bir kuni imom hammomga tushgan edi. Shoh ham hammomga yoʻl oldi. Ular bir-birlari bilan koʻrishib, shoh unga ochilib shunday savol berdi:
— Ey, oʻz ilmi bilan elni bahramand etgan, qiyomat ishlaridan bir xabar ber-chi. U kun qanday mashaqqatlar yuz beradi? Har bir kishining ahvoli nima boʻladi?
Shoh shunday ma’noli savolni bergan edi, kamolot egasi bunga shunday javob berdi:
— Ey qiyomat kunini bilishni orzu qilgan odam, qiyomat haqidagi savolga eng monand joy shu hammomdir. U yerda ham shoh bilan gado bir xil ahvolga tushib, shohu gado barchasi yalangʻoch yuradi. Amaldorlar, kattalar hammasi senga oʻxshab, ichkariga kirgach, boru yoʻgʻi tashqarida qoladi. Ilmu xunar egalari esa menga oʻxshab, nima yiqqan boʻlsa, oʻzi bilan olib kiradi, vassalom. Sultonlikdan senga u kuni koʻp foyda yoʻq, lekin menga ilmim tufayli yaxshilik koʻp boʻladi.
Ey Navoiy, ilm, bilki, sening maqsadingdir. Endi ilmni yiqqan ekansan, unga amal qil.
Ey soqiy, doim menga shunday bodadan tutki, imom uni koʻrib, darxol sajdaga bosh qoʻysin. Undan kimki ichsa, Xorazmgina emas, Xorazmshoh ham uning oyogʻi ostidagi tuprogʻ boʻladi.

XLIV - Oʻn Ikkinchi Maqolat
Qalam uchidagi tilikning rang-barang harakatlari va qalam ahllaridan iborat toʻdaning turlanuvchanligi haqida; u (qalam) qaysi bir xatni koʻchirishga boshlasa, bu uning nomai a’molining qora boʻlishiga sababdir, kotibga esa baxtsizlik belgisidir; u kaysi bir harfni tuzatib, qayta yozmoqchi boʻlsa, bu uning yuz sahifasining ham, roqim qogʻozlarining ham oq boʻlishiga sababdir
Bu qanday bichimi kelishgan, yoqimli narsaki, ovozi ham yaxshi, diqqat bilan quloq solsang arziydi. Uchi ma’noli gaplarga naqshu nigor beradi, mistarining qashlogʻich iplari uning tirnoqlaridir. Uning tuzilishi qushga oʻxshab koʻrinadi; tumshugʻidan har tomonga ma’noli soʻzlarni sochadi. U oʻzi nur ustidan vatan qilgan boʻlsa-da, yemishi - qorongʻilik ; oq qogʻozning ustiga mushk sochadi. Uning harakatlari tez va bir me’yorda, lekin uchish uchun unga qanot yetishmaydi, xolos.
Yoʻq, uni qush dema, u xushboʻy bir ilon, xushboʻy dema, fusungar ilon. Uning (sahifadan sahifaga) goʻzal uchib oʻtishlari, qoʻl-oyogʻining yashirinligi bunga dalildir. U har tilini chiqargahda, bitta sehr koʻrsatadi. Bunaqa sehrni qaysi bir ilon koʻrsatgan?!
U ilon ham emas, tilla xazina ustidagi ajdardir. Uning qornida yuz xil ajoyib boylik yashiringan. Ogʻzidan tutun chiqaradi. Tutuni orasidan chiqqan har bir munchoq bir gavharga oʻxshaydi.
U ajdar ham emas, chunki u egri; uni yaxshisi Muso (paygʻambar)ning (sehrli) hassasi deb atay qol. Boʻlmasa, qanday qilib u butun jahon sehrini, hatto uning ma’nosini va ifodalash sehrini ichiga yuta oldi? Tanasining ogʻirligi ham yoʻq darajada; u bu zaxmatlarni chekkanda qiynalmaydi! Uni hassa ham dema, balki qalam deb atay qol; uning uchini xatga naqsh bituvchi de.
U dunyoda hamma narsadan oldin yaratilgan. Uning maqtovi - «Qur’on»da ham ketma-ket uchraydi. U Arshning ustidagi Kursidan joy olgan. Kursining ustiga xat yozish uchun taxtacha ham qoʻyilgan edi. Taxtachada qanday naqshlar boʻlsa, uni qalam chizgan edi. Uni qalamdan boshqa narsa yozmagan-chizmagan.
Qalam (oʻz ishi bilan) shuncha sharafga sazovor boʻlgan ekan, (bu bilan ish qiluvchi) kotiblar ikki xil boʻladi: maqbul kotiblar va nomaqbul kotiblar. Maqbul va nomaqbulining oʻzi ham bir necha xil boʻlib, hammasi xat koʻchirishga istak bildiradi. Ularning biri qozixona kotibidir. Uning ishi gʻayriqonuniy boʻlgan narsalarni qoʻllab-quvvatlashdir. Odil guvohni yolgʻonchi guvoh deb hisoblab, unga pora olgan deb tuxmat qiladi. Uning mutlaq xoinligi koʻrinib turadi; uning barcha nohaqligi haqiqat kabi ravshan. U qalamning uchini oʻtkir qilib chiqaradi; toʻgʻrilik va insof yuzini yumdalaydi. Yolgʻonni isbotlash uchun uzundan-uzoq aybnomalar yozadi; sahifani oʻz yuzidek qora qiladi. Barcha xiyonatni diyonat deb biladi, har qanday diyonatga xiyonat etadi. Fisq-fasod, igʻvo qilib, sarvday toʻgʻri, savsanday ozod odamlarni ham oʻz yoʻliga yurgizadi. Pul bermasa, boʻydoq oʻtgan Iso (paygʻambar) ustidan ham nikohida toʻqqizta xotini bor, deb yozishdan toymaydi. Pora uchun birov bir bosh uzum beraman desa, jannatga oʻxshagan butun bir bogʻni kuydirishi mumkin. Xalifaning qizini hindu bilan nikohlaydi, buning uchun unga ichgani bir kosa suv boʻlsa boʻldi. Nikoh xujjatini yozish uchun pul talab qiladi: taxsin olish umidida bu xujjat sahifasini bir qancha qaydlar bilan toʻldiradi. Kimki oʻz qalamini shu xilda ishlatsa, bilingki, u xatini ham oʻz yuzidek qoraytirgan boʻladi.
Keyingisi xiylagarlikni oʻziga kasb qilib olgan muftidir; uning oʻy-fikri xiyla va makrdir. Koʻnglida u qanday egri niyatlarni oʻylagan boʻlsa, bu uning yozgan fatvolarida ham toʻgʻri koʻrinib turadi. Jannat hurlariga u ochkoʻzlik kiyimini kiydiradi; nimaiki «xashan» («xunuk») boʻlsa: uni «xasan» («chiroyli») deb yozib, goʻzallashtiradi. Bema’ni ashula aytgan boʻlib, zahar sochadi. Quyoshni sham’ning tubiga yashirishga qodir. Nayrang iplari uning oʻziga zanjir boʻlishi kerak, lekin oʻrtada aybdor yo Amr, yo Zayd boʻlib chiqadi . «Ha»ning oʻrniga «yoʻq», xatoning oʻrniga savobni yozadi va orqasiga «bu yogʻini Xudo biladi», deb qoʻshib qoʻyadi. Oʻzining qilgan ikki gunohi koʻziga koʻrinmay, oʻz gunohiga Xudoni ham sherik qiladi.
Bitilgan sahifa bejalgan, muxrlar ham toʻlin oyday bekamu koʻst. Lekin unga e’tibor berib chuqurroq qaralsa, asli ma’nosi haqida oʻylab koʻrsang, har bir chiroyli soʻzi yuz mashaqqatni bildiradi; har bir gulining ichidan yuzta tikon chiqadi. Undagi har bir sarv va koʻkat oʻq va nishtar, sunbul bilan gul tutun va choʻgʻ boʻlib chiqadi. «Shariat»dagi «ayn» baloning «gʻabn»i boʻlib, toʻgʻri yozilishiga kelganda, undagi har soʻz xato. Kimki sahifani shu xilda bezasa, uning boʻynini qalamning boʻynidek uzish kerak!
Yana biri devonxona kotibi boʻlib, dev ham uning ishlariga hayron qoladi. Taqdir unga «amaldor» deb ism qoʻygan. Ushbu amal unga dorni nasib ettirgan. Shu amali tufayli u qadah-qadah may ichadi. Qalamning tovushi unga nayning kuylashiga oʻxshab tuyuladi. Oʻz amaliga magʻrur boʻlib, qalamini kuylatar ekan, nayining ovozi uyni koʻtarib yuborayotganday boiadi.
U oʻz qalamining uchini siyoxga botiradi; siyoxi esa tutunga oʻxshab butun olamni qoraytiradi. Uning qalami odamlarni kuydirish uchun oʻtin. Bu oʻtning tutuni esa falakdan ham oʻtib ketadi.
Bu ishdan davlatning qoʻriqchisi - shoh bexabar: davlatining ustunlari esa poraxoʻr boʻlib ketgan. Talonchilarni mamlakatga xokim qilib qoʻygan. Ularning har biri islom uyini buzuvchi dinsizdir. Ular kosibga ham, dehqonga ham barobar zulm qiladilar; kosib, dehqon u yoqda tursin, sultonning oʻziga ham.
Ulardan birontasi qaysi bir viloyatga bormasin, odamlarning uyida, bogʻida bazm quradi. U uyning egasi ichmaydigan mazxabdan boʻlsa ham, uning birinchi talab qiladigan narsasi yaxshi maydir. U uyning qari egasini ichirib mast qilib, uning xotinini xotin topib kelishga yuboradi. Oʻradagi urugʻlik arpasini otiga yegizadi. Uydagi tovuqlarini odamlari tutib eydi. Xullas, oʻsha’uyga balo keladi, balo emas, balki vabo yogʻiladi. Hamma yoqda yigʻi, oh, afgʻon. Bu bir oʻtu, uni yel bilan toʻfon olib kelganday.
Kentning arbobi bilan bu bir-ikki zolim birlashadi. Zulmda u xoja boʻlsa, bu ikkisi goʻyo uning pahlavonlari. Bir-biri bilan ular shunday doʻstki. koʻrsan kishi ularni aoʻvo magʻiz bilan noʻst devishadi. Davlat molini doʻstlariga yashirincha sotishadi. Oʻn oltinlik narsani bir oltinga oʻtkazishadi. Bu haqda tezda xujjat ham tuzishadi. Xalqqa oʻzlaricha mayda soliq ham solishadi. Birni besh-oʻn deb yozib, xujjat xati tuzishadi. Buning uchun Xudo ularning qoʻlini qalamday kessa arziydi.
Natijada bu zulm qiluvchilar boyib, bir qancha zulm chekkanlar barbod boʻladi. Uning boshi uning qalamining uchidek ikkiga boʻlinsin! Gavdasi esa qogʻoz osilgandek osilsin! Bu «yaxshilar» sartlar bilan qancha til topsa, ularning yordamchilari turklar bilan ham moslashib keta beradilar.
Bu noma’qbul(kotib)lar bir necha sanoq boʻlgani kabi, ularning maqbullari ham bir necha sanoqdan iborat? Ularning birinchisi gavhar sochuvchi munshidir. U goh maktub yozadi, goh farmon. Maktubidan xijronga asir boʻlganlar shod, nomasi esa maktubidan ham yaxshiroq. Nomasidan kishi oʻziga kerakli soʻzlarni topadi, goʻyo bunday soʻzlarni gul sahifasidan bulbul topib oʻqiganday. U bitgan sahifani oʻqib, soʻzga chechan ma’shuqa ham kulib, xursand, xuddi toʻti oʻz aksini koʻzguda koʻrganday, (chunki uning yozgan soʻzlari) xijronning qora shomida najot tongiday, furqat qorongʻiligida esa obi hayotdaydir; u yoʻllagan maktub eng yoqimli xushxabardan iborat boʻladi; farogʻatli hayot haqida yozgani zavq-shavq belgisidir. Uning xati zulm vaqtida mazlumlar uchun bu zulmdan qutulish vositasidir. Bu xatni koʻrganda zolimlar vaximaga tushadi. Bu xat odamlarga nurli quyoshdek foydali, yuksak osmonday qudratlidir. Yangi oy shaklidagi sarlavha ustiga bosilgan muxr tongning shafaq rangi ustidagi quyoshga oʻxshaydi. Shu xildagi uning qanday maktublari boʻlmasin, hammasi, oʻylab qarasang, biri biridan yaxshi. Kim kitob tuzish yoʻlini tanlagan jboʻlsa, unga toza durday qimmatbaho narsalar nazm va nasrdir. Bular - hikmatli soʻzlar, tarixiy voqealar, hikoyalar, she’r bilan bitilgan turli-tuman maqolatlardan iboratdir. Bundagi’ajoyib gʻazallar jannatning bogʻiga oʻxshaydi. Uni ajoyib gʻazal dema, xushboʻy ohuning bolasi deb ata. Bunda uning qalami gavharlarni qora ipga, xuddi tun ipiga yulduzlarni tizganday tizadi. Unda qogʻozlarning yuzi mahbubaning yuziga, chiziqlar moʻylabiga, har tomonda sochilib yotgan nuqtalar esa xoliga oʻxshab ketadi. Sahifalarning har biri bir gulzordek; atrofidagi chiziqlari bogʻning devorlariga oʻxshaydi. Bu chamandagi atirgullarni tomosha qil. Chamanning paxsa devori oltindan va lojuvarddan. Har qator xat saf-saf gul, sarv va sumanga oʻxshash; har ikki misraning orasi goʻyo bir dilkash chaman. Bundagi soʻzlarning har biri bir tup atirgul; ma’nosi esa uning shirin mevasidir. Baytlari xuddi Ka’ba uyining oʻzi. Chiroyli koʻrinishi mazmunan Eram bogʻiga monand. Agar unda shunday chuqur mazmun boʻlmasa, uni odamlar nima qiladi? Bunday nazmni koʻtarib, qayoqqa ham olib borardi? Kimki bunday varaq va uning Tahririga extiyot bilan qarar ekan, Xudo uni har qanday yanglish va xatolardan saqlasin!
Bular hammasi (kotiblarning) shoxchalari edi. Asosiy shox deb shundaylarini bilki, qalamining uchi tilini uzun chinarix, ular «Qur’on» oyatlarini yozishga kirishadi: «Hadisi Saxix» kabi asarlarni Tahrir qiladi. Bu oʻrinda ular tafsirlarni ham koʻchirishadi. Ularning Tahriri bilan birga sharxini ham beradi. «Tazkirat ul-avliyo»ni bitib, «Qissas ul-anbiyo»ni ham koʻchirib, «Ixyo» bilan bir nafas farogʻat topadi, bilimsizlik tufayli oʻlgan taniga ruh beradi. Goho «Futuxot» ni koʻchirib yozar ekan, uning kushoyishidan yuzlab odamlar oʻz murodini topadi. Koʻchirish uchun u goʻzal «Kimiyo»ni olar ekan, odamlarning mis qalbi oltinga aylanadi. Yozishga u «Nafahot»ni qabul qilar ekan, doʻstlik shabadasi koʻngullarni shabadalatadi. Qalami «Shavohid»ni koʻchirishga kafil boʻlarkan, bu maqsadining amalga oshishiga dalil. Qalam chiqarib, yana bir yozgani «Haqoyiq»; nimaiki koʻchirsa, uning bittasi «Maorif»dir . Bu asarlarga koʻz tashlaganlar koʻngliga fayz nur sochsin! Ularni koʻchirganlar ruhiga ham fayz yetsin!
Kimki shu xilda xat koʻchirish bilan mashgʻul boʻlib, sogʻliq va husnixat unga yor ekan, Tangri unga shodlik nasib etib, unga xalq xursandchilik xatlarinigina yozdirsin. Qalami doim uning sahifalariga bezak boʻlsin, sahifalaridan xatoni ozaytirsin. U xat yozib, qanday chiziq tortmasin, bundan uning maqsad manziliga yoʻl ochilsin.

XLV
Yoqutning husnixat tufayli podshohlar oldida xam, darveshlar oldida xam hurmati ortgani va mamlakat yozuviga hurmat ahllari oʻz belgisini uning bitgan sahifasi boʻyicha tortgani
Fano bogʻining gul tupida oʻltirib shuhrat qozongan kishining gulshani Suxravard edi . U nafsu havo deviga yoʻl bermaslik uchun osmonning haqiqat avjidagi uchar yulduzi boʻlgan edi. Bir kuni u xalifaning saroyi tomon bordi. Bu Haq rahmatining ofatga qarshi borganiga oʻxshardi. Hijoz aholisi Ka’baga e’tiqod qilgani singari xalifa Musta’sim ham unga nisbatan koʻp hurmat bildirdi. Uni taxtga chiqarib oʻltirgʻizib, soʻng oʻzi oʻltirdi. Goʻyo quti bittayu gavhar esa ikkita edi, yoki burj bittayu ustida ikkita yulduz turganday. Shayx adab bilan soʻzlamoqda edi, xalifa esa yerga koʻz tikib, jim turardi. Atrofda ne-ne odamlar oyoq ustida xizmatda, ne-ne odamlargina emas, hatto shahzodalar ham.
Shu payt Shayx odamlarga qaragan edi, koʻziga Yoqut koʻrinib qoldi. U birdan xayajonlanib, oʻrnidan turib ketdi; xalifa hayratlanib, unga shunday xitob qildi:
— Ey, ne-ne tushungan odamlar oyogʻining changi boʻlgan odam, shohlar ham senga qullik qilib, bu bilan faxrlanadilar. Bunday oliy martaba unga qaerdan kelganki, sen unga bu xilda extirom koʻrsatmoqdasan?
Shayx dedi:
— Qaysi bir hurmat va martaba Xudo unga bergan hurmat va martabadan yuksak boʻlishi mumkin? Uning ishi doim «Qur’on» koʻchirish boʻlib, hech kim u singari koʻchira olmaydi. U Xudoning soʻzlariga ziynat bergani uchun uni hurmat qilish bizga vojibdir.
Tushungan odamlarning boshligʻidan Yoqutni bilgach, shoh unga oʻz majlisiga kelib oʻltirishni buyurdi. U qoʻli pok odam xatining yaxshiligi sharofatidan mamlakat podshohi bilan hamsuhbatlikka muyassar boʻldi.
Bilki, Navoiy, nima soʻz yozsang ham, Haq soʻzidan boshqa soʻzga qalam urma.
Ey soqiy, yoqutrang maydan olib kel, limmo-lim qilib quy. U bodani menga tutki, bir totib, kaxrabo rangini yoqut rangiga aylantiray.

ХLVI - Oʻn Uchinchi Maqolat
Bulutdek foyda keltiruvchi odamlar haqidakim, peshona teri bilan zebo rayhonlarning boshiga gavharlar sochadilar; yuzlarida bulut orasidagi chaqmoqdek kulgi koʻrinib turadi; shabnam toʻkilgan chinordek, qoʻllari kaftining teri bilan yerga yonboshlagan xas-hashaklarni sugʻoradilar; dilining kuyishi chinornikidek rangu roʻyida oshkor
Ey insonlar orasida tong kabi kumush sochishga oʻrgangan odam, sening mehring quyosh mehriday umumiydir. Xalq yuziga tong kabi kulib boqasan; elning boshida charx kabi aylanasan. Agar yomgʻir oʻrniga tosh yogʻsa ham, togʻdek boshingni yashirmay turasan. Yigʻinda oʻltirganlar hammasi boshingga tigʻ ursa ham, sham’ kabi hammaning koʻzini yorita berasan. Tigʻ koʻksingni qancha chuqur yorib kirsa, sen sadaf singari shuncha koʻp sof dur berasan. Zamondan iching qancha qon yutsa ham mushk kabi muattar boʻy taratib tura berasan. Sendan naf koʻrganlar duoyi joningni qilib, sha’ningga qarata: «Yer yuzida yashab yursin!» - deydilar . Kim boʻlmasin seni «Odamlarning eng yaxshisi» deyishadi . Bu maqtovlarni sen qanday oqlaysan?!
Sen insonlarga foyda yetkazishni oʻzingga shior etding; shundan keladigan naf’ni oʻzingga yor aylading. Sening xalqqa koʻrsatgan foydang shak-shubhasizdir; lekin bilib qoʻyki, bundan oʻzingga tegadigan naf koʻproqdir. Bulut agar dengizga bir tomchi tashlagan boʻlsa, dengiz bu bir qatrani asl durga aylantiradi. Dehqon koʻchatlarni parvarish qilgani uchun ularning ishi unga gul va meva berishdir. Uyning shiftini ustun koʻtarib turadi, lekin shift boʻlmasa, ustunning oʻzi ham qulab tushadi. Maxbuba qoshini oʻsma qoʻyib bezar ekan, bunda oʻsmaning koʻngilni olishi qoshga ham bogʻliq. Jononning yuzidagi xol qancha yaxshi boʻlmasin, uning asosiy goʻzalligi yuzida.
Kimki boshqalarga zarar yetkazishni odat qilsa, bundan elga emas, avvalo oʻziga jabr etgan boʻladi. Kimki shishani bosib sindirsa, bundan oʻzining oyogʻi yara boʻlishini oʻylamaydi. Oʻt xashakka tushib, alanga koʻtaradi; uni kuydirib boʻlib, oʻzi ham oʻchadi. Pashsha odamning boʻyniga qoʻnib olib, chaqadi, lekin bir shapaloq bilan maxv boʻladi. Kapalakni tutaman, deb orqasidan chopgan bola boʻrkini yerga urib, bosh yalang qoladi. Boyqushni tepaman deb qaysi qush qasd qilsa ham, tepgan oyogʻi toʻppa-toʻgʻri tuzoqqa ilinadi. Boy xalqqa zulm qilib, yerga urugʻ eksa, urugʻni chumoli toʻdalari talab ketadi. Kimki osmonga tosh otsa, u tosh bilan oʻz boshini yoradi.
Zararkunandalik yomonlikning belgisidir; harorat olovning tabiatidandir. Kishi baxtsiz boʻlsa ham, baxtli boʻlsa ham bu uning ixtiyorisiz yuz bergan xoldir. Mushkni nofa qancha yashirib turmasin, hidi, baribir, uni xalqqa ma’lum qiladi. Kimning tabiatida saxiylik boʻlsa, boylik va faqirlikning unga farqi yoʻq. Xudo bir odamni yaratilishdan pok qilib yaratgan boʻlsa-yu, lekin nopok odamlar uni sevmasa, unga buning ziyoni yoʻq. Mevaning magʻzi boʻlgandan keyin uning poʻsti ham boʻladi; odamning dushmani ham boʻladi, doʻsti ham. Jahon yaxshi va yomondan xoli emas, lekin yomon yuzada boʻladi, yaxshi - yashirin. Chunki yomon koʻp, yaxshi oz deydilar. Muqarrarki, mishmishning yaxshisi ham kam boʻladi.
Pastkash odamlardan haq soʻzni eshitib boʻlmaydi: «Qur’on»ni ham dev tilida oʻqib boʻlmaydi. Tagi yomon odam e’tiborga noloyiqdir. U hech qachon yaxshini e’tiborga olmaydi. Oʻzining yomon fe’lini yaxshi koʻrgan pastkash, muqarrarki, xalq orasidagi yaxshilarni yoqtirmaydi. Odamlarning qilmishlaridan ayb axtargan odamning oʻzining aybsiz boʻlishi mumkin emas. Hamma narsaga yomon koʻz yugurtirgan odam asal oʻrnida ham zahar koʻradi. Kimning barcha xayollari buzuq boʻlsa, toʻgʻri fikrdagi odamlarning hammasiga hasadchi boʻladi. Unday odam oddiy toshni la’l deb biladi; sadafning har qanday siniqlarini inju hisoblaydi. Oddiy nina unga nayzaning uchi, oddiy arqon esa ilon boʻlib koʻrinadi.
Bunday odam birovning dasturxonida bitta yumaloq patir koʻrsa, uni osmon saxnasida toʻlin oy deydi. Odamlarning kaftida paydo boʻlgan qadoqni koʻrsa, hasad qilib, uni qoʻlida toʻla dur ushlab turibdi deydi. Tun qorongʻiligini tong safosi deb, boyqush patini humoning pati deb hisoblaydi. Odamlarning (xursandchilikdan) ichgan mayini qon deb biladi; taajjubki, oʻzi ham ichkisi kelib xasrat bilan qon yutadi. Birov yigʻlab, koʻzidan dur kabi yosh toʻkayotganini koʻrsa, qaygʻurib, qildek buralib, kuyib yonadi. Birovning zarxal ayvonini koʻrganda esa oʻsha oʻt bilan oʻz kulbasini kuydiradi. Bir odam gul hidlasa, unga tikan sanchilgandek boʻladi; birov boda ichsa. uning boshi ogʻriydi. blga shodlik boʻlsa, uning dardi kuchayadi. Uning joniga mos narsaning oʻzi ham darddir.
Naqd boylikning ofati oʻgʻri boʻlganidek, yaxshilar hasadgoʻy odamlardan doim ozor topishadi. Gul yuzta husnu latofatga ega, lekin uning muattar hidi qoʻngʻizning joniga ofatdir. Iblis tugʻma koʻr kabi Xizrni koʻrmay oʻtib ketadi. Kiyimining zumrad rangi unga zaharli ilon boʻlib tuyuladi. Quyosh yorugʻlik berib, nur sochib turadi. Koʻrshapalak buni koʻrmasa, kim aybdor?! Tashna elni suv oʻlimdan saqlab qoladi; oʻtga tekkan zamon esa uni oʻchiradi.
Jinning joyi biyobondir. Gulshan esa uning koʻziga zindon boʻlib koʻrinadi. Quyoshning javhari pok yaratilgani uchun bulut uning nurini toʻsishga intilsa nima deysan. Porlab turgan gavhar sopol idishning ostiga tushsa, bundan uning qimmatiga putur yetarmidi. Arabdan chiqqan paygʻambar butun borliqni yoritti. Abu Lahab yuzini qora qilib nima qilardi .
Ey paygʻambar soʻzi bilangina shod inson, elga zarar yetkazish xavfidan sen doim ozodsen. Xudo osmon toqini yaratganida uning ichida bu oʻtkinchi dunyoni ham yaratdi. Davr gulshaniga zebu savlat berib, uning har bir gulini quyosh yorita boshladi. Bu charrianni Xudo yaratayotgan chogʻda uning asosiy maqsadi inson gulini yaratish edi. Inson jamoasidagi eng komil odam mashaqqat yukini eng koʻp koʻtargan odamdir. Kamolot qozongan odamlarning ham eng komili elchilar podshosi Muhammad paygʻambar edi. Paygʻambarlik quyoshi bilan bu kamolotini, kamolot avjidagi bu ulugʻvorligini sening kechangni yoritish uchun chiroq qildi, sening shon-sharafingga esa maddohlik etdi. Naf yetkazishni u oʻziga asosiy oʻlchoy qildi. Koʻrki, bu oʻlchov seni odamlarning eng yaxshisiga aylantirdi. Har tasbeh oʻgirilganda, unga sanoxonlik qilardi; u endi senga maddoh va sanoxon boʻldi.
Sen shunday buyuk martabaning qadrini bil, shunday ulugʻ darajaning shukrini qil. Shukr nimasi? Naf yetkazishni orttir, xayru saxovat kamarini uzun qil. Oʻzingda koʻp boʻlsa, in’om ber: koʻp boʻlmasa, oz berishdan or qilma. Agar qoʻl bilan berib xayr qilish iloji boʻlmasa, til bilan ham naf yetkazish mumkin. Odamni bir ogʻiz yaxshi soʻz bilan xursand qilish kerak boigan vaqtda unga xazina bersang ham u qaramaydi. Soʻz bilan el oʻlimdan najot topadi; soʻz bilan oʻlik tan qayta tiriladi. Soʻz bilan dinsizlar musulmon boʻladi; soʻz bilan hayvon deganing insonga aylanishi mumkin. Bir soʻz bilan qancha balolar daf boʻladi; qancha boylik sochsang ham bunday nafga yetishmaydi. Insonga xos konning gavhari, bu -soʻzdir; odamzod gulshanining mevasi ham shu soʻzdir.
Kishilarning soʻz bilan naf yetkazish qoʻlidan kelmasa, loaqal koʻnglidagi andeshasi yaxshi boʻlishi kerak. Koʻngli odamlarning xursandligidan xursand boʻlkxi lozim; ularning koʻngli noxush boʻlsa, tashvishiga sherik boʻlish kerak. Kimning xalq gʻamidan gʻami boʻlmasa, haqiqiy odam boʻlsang, uni odam dema. Birovning oʻlimidan sevingan odam yo goʻrkov, yo yuvgʻuvchi, yoki jallod boʻladi. Ularning qaysi birini tasavvur etsang ham, tabiating nafrat bilan toʻladi. Lekin birov senga yaxshilik qilmoqchi boʻlsa, soʻz bilan senga jon bagʻishlamoqchi boʻlsa-yu, lekin gap bilan buni ifodalay olmasa, yaxshilikni tilga olganining oʻzi kishi tab’iga osoyish bagʻishlaydi.
Xudo seni shunday nodir qilib, dunyodagi odamlarga naf keltiruvchi qilib yaratdi. Kimki uning shu amriga mansub boʻlsa, barcha kishilar koʻngliga ham yoqqan boʻladi. Ikki dunyoning taxti bilan toji bir tomonu bu bir tomon, bilib qoʻy!
Bu sifatdan yaxshi sifatni topish qiyin. Lekin bundan ham yaxshi bir ish bor. Bu -birovga bir narsa berib, undan olishni odat qilmaslik; naf keltirishu, lekin birovdan naf qidirmaslik; berish ishini doim xotirda saqlab, berib, bir narsa olishni oʻylamaslik. Bulut topganini xalqning ustidan sochdi. Shuning uchun Xudo uni osmonga xoʻjayin qilib qoʻydi. Chumoli odamlar sochgan narsani terishga odatlangani uchun uning ishi tiriklay goʻrga kirish boʻldi. Gul oʻzining kumush gulbarglarini odamlar ustidan sochgani uchun Xudo unga yangidan-yangi barg, gʻuncha ato qiladi. U sochgan narsani shamol olib yiqqani uchun doim darbadar boʻlib, xoru zor. Shisha ham oʻzidagi gulobni odamlar yuziga sepgani uchun uni avaylab tokchaning ustida saqlashadi. Supurgining odati ham yigʻish, toʻplash boʻlib, uning eshik orqasida xor-zor boʻlib yotishi bunga bir dalildir. Sanamlarning zulflari doim mushk tarqatib turgani sababli ular quyoshdek yuzning tepasidan oʻrin olganlar. Chin diyorining mushki oʻzi qora tuprogʻday bir narsa. Sunbul uning isidan is olgani uchun boshoqchiday boshi quyi.
Bundan ham baland yana bir martaba bor. Unga yoʻl topish yuksaklik belgisidir. Qanday in’om boʻlmasin uni ochiq yuz bilan berish, achchiq bodani shirin soʻz bilan tutish kerak. Saxovat koʻrsatgan kishi muomalada ham xato qilmasa, u bir yoʻla ikkita in’om bergan boʻladi. Tovoqda turgan mevalar dilga yoqsa ham, ammo ustidagi gullar unga qoʻshimcha bezakdir. Maxbubaning husni qancha goʻzal boʻlmasin, lekin odamlarning koʻnglini u yoqimli muomala bilan oladi. Oltin tojning ziynati boʻlsa ham, ammo uning ustidagi durni hech narsaga taqqoslab boʻlmaydi. Dasturxondagi xushboʻy taom qancha yaxshi boʻlmasin, ustiga qand sepilsa, yana ham xushroq boʻladi.
Kimki bunday axloq bilan ish tutar ekan, unga birov jafo qilsa, buning uchun u intiqom olmaydi. Har qanday dilgʻashlikni xursandxkka qabul qiladi, birov qancha jafo qilsa, vafo bilan javob beradi. Bunday odamni insonlarning insoni deb, haqiqiy odamlarning eng yaxshisi deb bil. Uni odamgarchilikni toʻla egallagan, yuz kishining odamgarchiligi qoʻlidan kcladigan deb tushun!

XLVII
Marhamatli Ayyubning bezori oʻgʻri egriligini tuzatgani...
Bir kecha hurmatli Ayyub Ilohiy sirlar kayfidan mast boʻlib, toat-ibodat qilib, sham’dek koʻzidan yoshlar toʻkib oʻltirar edi. U durdek koʻz yoshi dengiziga gʻarq boʻlib, kuyib-yonishda sham’ga qoʻldosh edi. Xilvatda bir burchakni oʻziga maskan qilgan, goʻyo bir qutichaning ichidan eng toza dur oʻrin olgandek edi.
Shu kecha bir kisavur uning uyiga laxm kovlay boshladi. Kechasi bilan u yer ostini oʻyib, yoʻl qilib chiqqanda, uyda bir odarnning boshini koʻrdi. Ayyub ham buni tushunib, indamadi; ibodatda davom etib, buni oʻziga olmadi. Oʻgʻri esa oʻsha teshikning ichidan chiqib, uydan nima topsa, hammasini toʻplab, qanchasini koʻtara oladigan boʻlsa, moʻljallab, orqasiga maxkam tangʻib bogʻladi. Laxmga kirmoqchi boʻlgan edi, teshik kichkina, yuk esa juda ham katta boʻlganidan unga sigʻmadi. «Inining torligidan xafa sichqon dumiga gʻalvirni ham boylab olibdi» (degan gap bor). Uning qiynalib qolganini koʻrib, Ayyub oʻrnidan turdi-da, eshikni ochib, unga yoʻlni koʻrsatdi.
— Yuking katta boʻlib ketibdi, teshiging esa kichik. Yoʻldan chiqa qol, mana, eshik ochiq.
U qancha gumrohlik koʻrsatgan boʻlsa, shayx unga shu xilda yoʻl koʻrsatdi. Kishi birovga shu xilda yoʻl koʻrsatgandan keyin, u bunday yoʻldan chetga chiqishi mumkinmi?!
Bu ahvol oʻgʻrini ojiz qilib qoʻydi, ogʻir yuk esa qaddini bukdi. Vujudini bir oʻt yondirib dard berib, bundan lojuvard osmonning ham isitmasi chiqib ketdi. Elkasidagi yukni shu oʻtga tashlab, oʻz vujudining yukini ham kuydirishga tayyor edi. Bu ranju malolatdan muztar boʻldi, xijolat uni xasdek oʻrtantirdi. Na’ra tortib, seldek koʻz yoshi toʻkdi; shayxning oyogʻiga boshini fido qildi. Shayxning yaxshiligi, gunohini afv etgani tilini lol etdi, marhamatining Vuki esa jismini bexol qildi.
Shayx marhamat qilib, uning koʻzidagi yoshini artdi, lutf koʻrsatib, boshini yerdan koʻtardi. Uning dardu ahvolini tushunib, faqirlik xirqasini kiyishni tavsiya etdi. Tasavvuf yoʻli oʻz oʻti bilan uning jonini kuydirib, undan biron nishon ham qoʻymagandek edi. Uning butun borligʻi xasdek shu oʻtda kuydi. U shu oʻtdan koʻp yorugʻlik topdi. Kamolot egasi uni shunday parvarish qilib, bir afv bilan shuncha narsaga ega boʻla oldi.
Navoiy, telbalikni qoʻyib, sen ham bir odarnning etagini ushlasang nima qilardi.
Soqiy, gunohimdan oʻtib, qoiimdan tutki, jonim ogʻzimga kelib, chiqay deb turibdi. Tez boʻl, bir qadah bilan menga kushoyish ber. Umrim Nuh umricha boʻlmasa ham, sabrda Ayyubcha borman.

XLVIII - Oʻn Toʻrtinchi Maqolat
Osmon tuzilishidan shikoyat; uning har biri bir quti boʻlib, har yulduzi pok bir gavhar boʻlib koʻrinadi, ammo u shunday bir kuticha hamki, unga zahar, zahar boʻlganda ham oʻldiradigan zahar solingan; jahon koʻgʻirchogʻi haqida kinoyaki, u chiroyli va kelishgan shoʻx bir jononga oʻxshab koʻrinadi, ammo oʻzi shunday qariyaki, ishi makr va koʻzboʻyamachilik, koʻzboʻyamachiligi esa haddan ortiqdir; u marvarid qutisining zararini yozish uchun kalamning tili lol: bu qariyaning turgan-bitgani zavoldir
Ey koʻngul, bu charx qoʻgʻirchoqboz chiqdi-ku! Ey koʻngul, uning nayrangbozligidan ranjima. Uning nayranglari har qanday taxmin va gumondan ortiq. Nayrangidan ham afsunlari koʻp.
Charx shunday xiyla va nayranglar koʻrsatadiki, goʻyo u koʻk xirqa kiyib, tos oʻynayotganday. Yulduzlar uning kiyimidagi jiyaklardan nishon; Somon yoʻli esa ustidagi parcha-parcha yamoq.
U quyoshni mash’al qilib, aylangani aylangan; tosidagi oʻtni xirqasi bilan yashirib olgan. U oʻtni oʻz kiyimi orasidan oʻtkazadi; tong yoqasidan oʻt chiqarib koʻrsatadi. Toʻgʻrirogʻi, tong kulish uchun ogʻzini ochib, xiyla bilan ogʻzidan oʻtlar sochadi. Shunday boʻladiki, u oʻtning uchqunlari osmon xirqasi boʻylab hammayoqqa sochiladi.
Qoʻgʻirchoqboz kabi bu xiylagar osmon oʻz nayrangbozlik chodiridan ming xil suratlar koʻrsatadi. U mixsiz, ustunsiz chodir tikadi; chodirning koʻrinishini doira shaklida qiladi. Unda yulduzlar jilvagar boʻlib, kumush badani bilan yuz xil oʻyinlar namoyish etadi. U buncha kumushrang oʻyinchoqlar yasab chiqararkan, maqsadi xalqqa xiyla-nayrang yedirishdir. Yoʻq, u parixpndek tanani ikkiga boʻlib qoʻya qolmadi; tigʻi yangi oyga, qoni esa uning atrofidagi shafaqqa oʻxshaydi. Uning yulduzlari bunday parixonlik qilish bilan atrofiga yuz ming parini yigʻib olgan.
Yoʻq, uni parixon dema, u bir qarigan shum kampirdir. Qaddi ham ayyorlik sifatini koʻrsatish uchun bukilgan. Uning koʻz yoshlari xiyla yulduzlaridir. Yolgʻondakam tongning oqargani - uning boshidir. Nayrang bilan u el qonini toʻkadi; aldov bilan jonini oladi. Podshohlarni oʻldirishga, Xusravnigina emas, Farhodni oʻldirishga ham aqli tez ishlaydi.
Masalan, yer yuzidagi bir kelinni u tomosha qilib, makr bilan unga pardozchiligini izhor etadi. Qoʻynida pardozchiligining belgisi oq tong upasiyu quyosh oinasidir. Tong nafasi yangi ochilgan gulni yasatganday, u shoʻx goʻzalni yasatadi. Yuziga gul bilan elik tortib, egniga sunbul kokillarini taraydi. Lola bilan chehrasini qizil qiladi; lola dogʻini esa chehrasiga xol qilib qoʻyadi. Yashil rang bilan qoshiga oʻsma tortadi; shabnamni boshiga roʻmol qilib yopadi. Sarvdan qoiiga surat tutqizadi; suvdan esa unga’ oina yasaydi. Ogʻzini gʻunchaning orasiga pinxon etib, soʻzlaganda shu gʻunchani kuldiradi. Chiroyli nargisdan unga koʻz qilib, safsar ra’no tilidan soʻzlatadi. Uning nargis koʻzlariga noz va karashmani oʻrgatadi; gʻamza oʻrniga oʻynoqilikdan ta’lim beradi. Uni jannatning bogʻidek bezatadi; jannatning bogʻi emas, Chin qoʻgʻirchogʻidek yasatadi. Xalq orasida uning zeboligini jilva qildirib, hamma tomonga ra’noligini namoyon qiladi. Buncha afsunni unda aks ettirar ekan, buni xalq unga giriftor boʻlishi uchun qiladi. Toki, uni har kim koʻrganda zor boʻlib, ishqining sirtmogʻiga mubtalo boʻlsin.
Rustamdek bir azamat u makkor qariyani uchratib, oʻsha goʻzalga yetishish orzusida gʻamga asir boʻlganini izhor etdi, deylik. Qariya oʻrtada qoʻshmachilik qilib, qo£shmachilik dema, makr-xiyla koʻrsatib, shunday yashirin sehrgarliklarni namoyish qiladiki, natijada ikki toqni juftlashtiradi. Ularning nikohini maxkamlash vaqti kelganda, toʻy oldi qaliniga jonining javharini soʻrattiradi. Hozir toʻy oldi qalini uchun jonini soʻratgan boʻlsa, ertasiga toʻydan keyingi qalin uchun imonini talab qiladi. Ra’nodek goʻzal mahbuba uning yordami bilan oshigʻini oʻziga ibodat qilishgacha olib keladi. Uning shunday oʻzini past tutishini, kamtarligini koʻrib, endi unga pul ham da’vo qila boshlaydi. Toʻy oldi qaliniga jonini soʻrab, keyingi maxrga imonini talab qilib, jonini, imonini olgandan keyin esa, bu dunyo uyidan uni surgun qiladi. Uni bu uydan chiqarib, boshqani kiritadi, yana boshqa bir begona odamni oʻziniki qiladi. Unisiga vafoni tark etgan edi. Bunisiga ham oʻsha jafolarni koʻrsata boshlaydi.
Qizigʻi shuki, bundaylarning yuzi kelib mingi ketadi; mingtasi ketgandan keyin yuz mingtasi keladi. Kelish-ketish ishlari shu xilda tuzilgan boʻlib, hayot - bazmga kelib-ketishday bir gap. Zamonning ishi shu xilda qurilgan boʻlib, evoh, u doim aylanib turadi. Azaldan oxirigacha shu xol boʻlib, keluvchilarning ham, ketuvchilarning ham son-sanogʻi yoʻq. Ularning yuzi boʻlsa ham, mingi boʻlsa ham, falak ularni yoʻq qiladi. Uning jafolaridan oh, yuz ming oh!
Falak aylanganda ikki chiziq xosil qilib, bu mintaqa va muaddil chiziqlari ikki belbogʻday uning beliga boylangan. Shuni koʻriboq odamlar uning nima maqsadda belining ikki yeridan boylanganini tushunadi. Uning aylanishidan xosil boʻlgan kunduz ham, kechasi ham tunu kun goh pastga tushadi, goh tepaga chiqadi.
Bu mashaqqatdan quyoshning yuzi sargʻaygan; hatto yangi oy ham oʻzidan ketib,/bexud. Uning yetkazgan gʻamidan tong toʻnini yirtgan, shorn ham motam libosida. Issigʻini koʻtargani uchun oʻt oromsiz, yelni yugurtirgani sababli xor-zor. Suv ham uning dagʻdagʻasidan jahongashta; qattiq shamoli tuprogʻni changga aylantirgan. Uning qasd qilishi natijasida dengiz zahar rangida, zahar ta’siri uni qaygʻuga solgan.
Uning zulmi bilan konning baxti qora; goʻyoki ichi laxta-laxta qon bogʻlaganday. Durga u shuncha koʻp zulmlar qildiki, oʻz ahvoliga toʻkilgan bir qatra yoshday boʻlib qoldi. Uning nayzasi la’lga shunday ochiq urildiki, natijada yarasidan bir qatra qon chiqardi. Uning gʻamidan bulut ahvoli ham chatoq; goʻyo oʻz dardiga bir qora oh chiqarganday. Undan chashma ham dushmanlik koʻrib, bir koʻz boʻlib qolgan, oʻz ahvoliga qaygʻurib koʻz yoshi toʻkadi.
Bulbul uning xasratidan figʻonda, gul toʻni shu tufayli yuz yeridan chok. Lolada ham yangi dogʻlar paydo boʻlgan; koʻz yoshlari esa u dogʻlarni qonga boʻyagan. Shishaning koʻzidan qonini oqizib, mayining oʻtidan odamlarning jonini kuydiradi. Garchi u kishilarning joniga oʻt solsa ham, shu oʻtini ham hammadan baribir qaytib oladi. Shunga qaramay falak hammaga oʻzini doʻst tutib, oʻzini odamlarning ahvoliga gʻamxoʻr qilib koʻrsatadi. Bir necha kun odamlarga xursandchilik bagʻishlab, bir necha kun ularning xojatini ravo qiladi. Birovni mansabda Qorun darajasiga, birovni martabada Faridun darajasiga koʻtaradi. Uning bu ishlarida ham bir-biriga muvofiqlik yoʻq; mingdan bir ishi taxsinga loyiq emas.
Shunday fikr qilginki, bu pastkash charxning aylanishi xuddi gʻalvirning aylanishiga oʻxshaydi. Olamdagi odamlar, xoh yaxshi boʻlsin, xoh yomon, hammasiga shu chanbar orasidan joy beradi. Odamlarni u shu ahvolga solib, oʻz gʻalvirini elagani elagan. Yaxshini yomondan, pokni nopokdan ajratadi. Yaxshisini pastidan ayirgandan keyin ikkovini bir martabada qoldirmaydi. Qaysi biri koʻproq pastkash boʻlsa, oʻshani oʻz marhamatiga olib, koʻproq boy qildi. Durni oddiy kaxrabodan farq etmasdan, durga aloqasi yoʻq narsalar bilan durlarni koʻmib yubordi. Jahon gulshanida nargis kabi kaltabin, nodonlar bor edi, ularning bazmlariga xursandchilik bagʻishlab, kumush tabaqlarda oltin qadahlar uzatdi. Tabiati pokiza, behisht gulzorining bezagi deb tushunilgan gulni esa, balo tikanlariga mubtalo qilib, uzdi, sovurdi, yoʻqotdi. Rindlar may idishiga gʻilof qiladigan terini xoʻtan mushkini saqlaydigan idishga aylantirdi. Qaerda rangdor yaman terisini koʻrsa, yuz joyidan qirqib, undan oʻqqa xalta yasadi. Tigʻdek odamlarning qonini toʻkkanlarning martabasini koʻtarib, shoh yoniga oʻtqazdi. Oʻq kabi toʻgʻrilar esa undan quyida, d’q oʻqdondan bir necha tosh uzoqqa ketgani kabi.
Qizigʻi shuki, uni yaxshi desang ham, yomon desang ham, agar birpas vaqtini topsa, ayovsiz xanjarini ishga solib, yaxshiyu yomon bilan barobar jang qiladi. Kimni loyiq koʻrib taxtga oʻtqazgan boʻlsa, oxirida baribir taxtaga yotqizib, xafa qiladi. Kimga bir taxta kigizni soyabon qilgan boʻlsa, uni ham oʻsha quruq taxtaning ustida uxlatadi. Kimgaki ichib baxra olsin, deb bir jom may tutmasin, oqibatda oʻsha mayga zahar ezib qoʻshadi. Oʻsha jomdan may ichmagan, oxirida zaharidan xurush qilmagan kishi dunyoda yoʻq. Kimning obroʻ-e’tiborini koʻtarmasin, uning buyrugʻiga butun olamni mute’ qilmasin, unga jabr qilib, uni pastlatadi ham, sekin-asta tuproq bilan barobar qiladi ham.
Dunyoda shunday odamlar bor ediki, ular shohlar edilar; mamlakatda adolatning posbonlari edilar. Bu,falak ularning birontasini oʻldirmasdan, xoru zor qilmasdan qoʻydimi? Boq, Faridun bilan Jamshid qayoqqa ketdi? Yeraj, Hushang va Zaxxok-chi? Salm, Manuchexr va Navzar qani? Baxmanu Doroyu Iskandar qani? Qani dunyoning xokimi Chingizxon? Qani jahon xoni Temur Koʻragon? Bu pastkash charx ularning bittasiga ham vafo qilmay, kimni koʻtargan boʻlsa, uni yana yerga urdi.
Shuning uchun u bergan davlat va iqbolga shod boʻlma; uning muhabbatiga ham ishonma. Uning hech bir xosili ham yoʻq, doimiyligi ham. Ularning hammasidan kech, lekin kechikma. U seni magʻlub etguncha, sen uni oldinroq oʻz faqirliging bilan xor qil, magʻlub qil. Qoʻlingda bor narsani u olib qoʻymasdan, hammasidan voz kech, qoʻlingni tort. Qoʻlingda nimang boʻlsa, parokanda qil, oʻz qoʻling bilan uni sharmanda et. Quyosh panjasidek qoʻlingni och, unda qancha kumush boʻlsa, olamga soch. U sening qoʻlingni quritishini bilib, bilganingdan keyin, oʻz qoʻlingni oʻzing qurit.

XLIX
Iskandarning yetti iqlim mamlakatlarini oʻz qoʻliga kiritgani va boʻsh qoʻl bilan bu dunyodan ketish otini ilgari surgani
Hamma iqlimlarni qoʻlga kiritgan shoh Iskandar jahon mamlakatining taxtiga ega boʻldi. U borib olmagan biron yer qolmadi. Biron yer qolmadiki, u bormagan boʻlsin. Dunyodagi hamma yer va suv uning hukmiga oʻtib, xoʻlu quruq buyrugʻining qavzasiga tushdi. Osmonning koʻk gumbazi ustida xutba oʻqib, adolat tamgʻalarini (oltin, kumushga emas), yulduzlarga urdi.
Shohlar oʻz ixtiyorlari bilan unga qul boʻlishdi; unga qul boiish bilan ular faxrlandilar.
U ham shoh edi, ham valiy, ham paygʻambar. Uning tabiati esa donishmandlik bilan rostlangan edi. Uning asl zotida Jamshidlik odatlari bor edi. Oddiy koʻzgu unga jahonni koʻrsatadigan jom boʻlib xizmat qilardi. Etti qavat osmon hukmronligi unga muyassar, yetti iqlim unga boʻysungan edii
Shunday yuksai martabali baxtiyor podshoh bu oʻtkinchi dunyodan kp’chim koʻtarmoqchi boʻlib qolganda qiziq bir ojizlik va bechoralik xolatini boshidan kechirdi. Oldida qiziq bir ovoralik yuz berdi. Unga na xakimlari yordam qila oldi; na xizmatkorlari, na qullari uning farmonini bajara oldi. Ular barchasi bu yashil bogʻda qolib, u bir oʻzi qora tuprogʻning ichiga yoʻl oldi. Bunday xalokat uning ichini oʻrtagach, shunday soʻzlar bilan u ichini boʻshatdi;
— Shu nafasda men pastga qarab borayapman; shohlik nogʻorasi safarga chorlamoqda. Kim oʻz or-nomus shartini saqlamoqchi boʻlsa, mening unga shunday vasiyatim bor: vaqtiki pok boʻston qushi men tomon uchib kelib, poklik ayvoniga borishimni eslatgan chogʻda, oh tortib, olamni’ qorongʻi qilib, tobutdan menga uxlash uchun joy xozirlab, yoʻlimni qabr tomon boshlar ekansizlar, bir qoʻlimni tobutning yonidan chiqarib qoʻyinglar. Kishilar tobutga nazar solar ekanlar, ibrat yuzasidan shu qoʻlga qarasinlar. Bilsinlarkim, yetti oʻlka podshosi, yetti osmon mushkullaridan xabardor odam, endi jismida jon yoʻq, bu makondan, bu jahondan boʻsh qoʻl bilan ketmoqda. Kimki jahon mamlakatini havas qilsa, ushbu qoʻl unga yetarli tajribadir.
Ey Navoiy, bu jahondan, jahondangina emas, jonning javharidan ham qoʻlingni tort.
Ey soqiy, dilim orzusi - mastlikdir. Lekin qoʻlimning quruqligi bunga mone’lik qilmoqda. Marhamat qilib, qoʻlimga may javharidan ber! May nimasi? Iskandar oinasini ber!

L - Oʻn Beshinchi Maqolat
Jaholat mayining quyqasini ichadiganlar haqidakim, yaxshilik xirqalari gunohkorlik koʻlidan yirtiq; may jaholatining bosh ogʻriq odamlari toʻgʻrisidakim, ularning har biri mayxona eshigida mastlik va beboshlik bilan yuradi va qiyshaygan mayxona ularning nazarida Jamshidning taxtiga oʻxshaydi, siniq piyola esa oʻzida jahonni koʻrsatadigan jomga va pushaymonlik koʻzyoshlari yomgʻiri gunoh shu’lasini oʻchiradi va tavbaning chaqmogʻidan chiqqan oʻtlar osiylik xirmonini kuydirgusidir
Ey, jomga hamdam boʻlib quvongan odam, ishing jaholat xumoridan mastlik. Bunday aysh senga doimiy boʻldi, hech kamaymadi. Dardu fikring jaholat jomi. Boda ichingda xumda qaynaganday joʻsh uradi. Bu qaynashdan har doim koʻnglingda ham xuruj. May vujudingdagi magʻrurlikni kuchaytiradi. Lekin sen koʻp singari oʻzingdan oʻtgan sirni, oʻz ahvolingni tushunmaysan. Ogʻzingni fisqu fujurning qoʻli ochadi. Gʻaflat mayini ichib olib, ogʻzingdan xum kabi koʻpiklar sochasan. Na senga oʻlish gʻamidan motam, na rizqu nasibang tugashidan tashvish! Ajalning muxtasibi kelib qolsa nima qilasan? Uni daf etish uchun qanday tadbir qoʻllaysan? Jafo toshi bilan qani endi u bu xumga qarab bir ursa, uni boʻlak-boʻlak qilib, sindirib tashlasa! Jismingga dogʻlar qoʻyib kuydirib, ichayotgan mayingni qora tuproqqa toʻkib tashlasa! Sopol idishingni chil-chil qilganidek, la’lga oʻxshagan mayingni yer qoniga aylantirsa!
Bu behisob ichayotgan jaholat maylaring uchun bir kun kelib, albatta, hisob berasan. Sening bu mastliging necha yil, necha oy davom etishi mumkin? Oyda, yilda bir marta mast boʻlmasdan xushyor ham yur!
Mast odamning hamma harakatlari bema’ni boʻlib, koʻchadagi bolalarga masxaradir. Koʻchaning boshida u jinni koʻrinishi bilan bolalar unga tosh yogʻdira boshlaydilar. U piyoladagi mayni oxirigacha ichib, mast boʻlib, koʻchaga mayxonadan chiqib keladi. Peshonasi tomlarga urilib, qonagan, boshidagi sallasi yoyilgan, chuvalgan. Yomon itdek odamlarga oʻz-oʻzidan hamla qiladi. Uni shunchaki yomon it emas, qopadigan it desa ham boʻladi.
Badanida mastlik dam-badam gʻolib kelib, oʻzini boshqara olmay, boshi ogʻgan tomonga ketib qoladi. Yoida uchragan yomgʻir suvini koʻrsa, may deb ichadi; soy toshi uchrasa uni gulday otib yuboradi. Otgan toshidan bolalar goh atrofga tirqirab qochadi, goh yana bu mast-alastning boshiga toʻplanib oʻynashadi. U boʻlsa goh yiqilib, goh harzamonda turib, mastlikbilan qoʻlini har narsaga uradi. Shunday qilib, u ketma-ket yiqilib, turib, yiqilib turib, oxirida shunday yiqiladiki, may ustidan bosib tushadi. May uning axyolini chatoq qilgan boʻlsa, qusuq uning soqollarini bulgʻaydi. Boʻzchining tarogʻidagi ohordek, balki qargʻa patidagi iflosdek, qusuq uning soqolini obdan harom qiladi. It esa yalab, uni yana tozalab qoʻyadi.
Mastlik uyqusi tarqagandan keyin, koʻzini ochib, yana ichishga beriladi. Boshidagi sallasini ham topa olmay qoladi. Belidagi pulini ham yoʻqotadi. Oʻlikdan kafanini shilib olganday, toʻnini ham yoʻltoʻsarlar yechib olishgan. Yoʻlda pichogʻini ham olishib, qinining oʻzini qoldirishgan; kavushining ham bittasi bor, ikkinchisi tushib qolgan. Toʻnining etagi balchiq, oldi xoʻl, oldi xoʻlu, ammo oldida koʻl ham paydo boʻlgan.
U oʻz uyini qancha qidirmasin, shu uzun koʻchadan boshqa uyni topa olmaydi. Vujudiga titroq kelib, qaltiratadi; ogʻzida hech ta’m yoʻq, bemaza. Qoʻlini maxkam qoʻltigʻiga tiqib, qancha qidirsa ham uyining yoʻlini topa olmaydi. Toʻnini oʻgʻri yechib olgani yetmaganday, qolgan hamma narsalarini koʻcha qorovuli tortib oladi. Tushunsang, bu oʻq tekkan odamni tuzatish uchun uning yarasini kesib, ichidan oʻqni sugʻurib olganga oʻxshaydi. Boshi aylanib, koʻngli ham ozib, qulogʻini yejkasiga qoʻyib berkitishga harakat qiladi.
Shu xilua u har tomonga borib-kelib, qara, ne shakl, ne qiyofaga kirdi! Unga ichish ham bir boʻldi, shuncha azob-uqubat tortish ham. Buni xumor dema, yuz balo degin: ular hammasi bir boʻlib, uni oʻziga mubtalo qilgan. Uning oʻziga oʻzi qasd qilishini tomosha qil; oʻz joniga oʻzi zulm qilishiga bir qara.
Bular oʻzi hammasi biri biridan qiziq ishlar... Bundan ham qizigʻi yana shuki, u oʻzining bu ishlarini oddiy mastlik, shunchaki bir rindlik, qalandarlik, beboshlik deb xayol qiladi. Bu ishlarning hech biri koʻngliga ogʻir botmaydi; xijolat tortib, oʻlmaydi ham. Shuncha qabohat unga ta’sir etmaydi; bu qabohatlarning hammasini joyiz deb biladi.
Ha, shum kampirning qizi qancha xunuk boʻlsa ham, uning koʻziga behishtdagi hur boʻlib koʻrinadi. Qobiliyatsiz shoirga: «Nima deyapti?» deb yurma deyman. Nima be’mani gap gapirsa, uning oʻziga senr boʻlib tuyuiadi. It qozondagi oshga tilini tekkizgani uchun yuz qoralik belgisi sifatida yuzi qizil boʻldi. Kimki odam oʻldirib, jallod nomini olgan boʻlsa, u oʻz oʻgʻlini oʻldirsa ham xursand boʻla beradi. Goʻngning isidan koʻngli ochilmasa, qora qoʻngʻiz uni yumalatib yurmas edi. Kimki koʻmir sotishni boʻyniga olgan boʻlsa, yuzi qora boʻlganidan or qilmaydi. Boyqush obod yerlarda xafa boʻlib oʻltiradi; vayrona burchaklarda esa tovusdek tovlanadi. May inson tanasini xarob qilsa, ajablanish kerakmi? Sel uylarni buzib olib ketsa, hayron boʻlishga oʻrin yoʻq!
Sel uylarni yiqitib, odamlarni bevatan qiladi; sel balo seli boʻlib, uylar vayrona boʻlsa, odamni mast qilib yiqitish ichkilikning xususiyatidir. Uning jism uyiga u, bilki, balo selidir. Uni jism uyi dema, jon uyi de, jon uyi ham dema, imon uyi de. Har tomondan tugʻyon qilib kelgan selga shoh uyi ham bir, darvesh uyi ham.
Kim bemazalik qilib bodani icha bersa, uning aql chirogʻi xiralashadi. Agar chiroqning alangasiga bir qatra suv tomsa, uyda yorugiik boʻlishidan qoʻlingni yuvasan. Aql chirogʻi qanday chiroqki, kishi kechasiyu kunduzi uning ustidan may suvini jom-jom quyadi. Mash’alning aylanasi ustiga ham bir kosa suv quysang, u oʻchadi. Mana, chiroqning ahvoli. Suv bilan mash’alning oʻti ham xiralashadi; mash’alning oʻti u yoqda tursin, manqalning oʻti ham. Manqalni qoʻy, koʻra boʻladimi, tandir boʻladimi, baribir, unga suv tekkandan keyin, unda na issiq qoladi, na nur. Majusiy oʻtxonaga suv quysa bir nafasda sandal daraxtining oʻtini obnusga aylanadi.
Kimki shu suvdan oʻziga xursandchilik xosil qilmoqchi boʻlsa, uning uyini qorongʻilik bossa ajab emas. Demak, uni suv dema, u shunaqangi bir oʻtki, yetti osmon xirmonini kuydiradi. Osmonni kuydirishga qodir boʻlgan bu shu’la xas-xashakka tushsa, undan nima qoladi?
Ey inson, vujuding uyi xuddi shu xashakning oʻzidir; zaif taning bir xovuch tuproq. Bu xashakka qachongacha oʻt qoʻyasan? Bu tuproqni qachongacha sovurasan? Ichkilik ham dard oʻti, ham afsus suvidir; yoʻq, u doʻzax oʻti, ham toʻfon suvidir. Bu oʻtni oʻz vujudingning xas-xashagiga urma; bu suvni bir xovuch tuprogʻingga quyma. U garchi suvdek tiniq, yaxshisi boʻlsa ham, lekin uning suvligidan oʻtligi ortiqdir. Har qanday suv qaynab turganda, koʻrinishi ruvdir, lekin uning kuydirishini oʻtnikiga solishtirib boʻlmaydi. Oʻtga kishi qancha qoʻl ursa ham, unga qoʻl tekkan bilan, qoʻl kuymaydi. Kimki qoʻlini qaynagan suvga tiqsa, qoʻli unga tegishi bilan oʻldiradi.
Xullas, uning oʻti oʻtu suvi ham oʻt, rangi oʻtu jozibali yolqini ham oʻt. Kimki bu toʻrt oʻt ichiga tushib asir boʻlsa, chaqmoq chaqqan joyda ipak toʻqimaday yonadi. Qaysi badanda bu toʻrt oʻt yonsa, uning issigʻidan badanidagi toʻrt unsur ham oʻrtanadi. Bu oʻtda toʻrt unsurgina yonib, yoʻq boʻlib ketmaydi, aqlu xis, dinu islom ham yoʻqoladi.
Oʻtga shunday issiq berish xususiyati xos ekan, uning yomonligini qaysi suv daf eta oladi? Yashinni toʻfon suvi ham pasaytira olmaydi; gulning oʻtini bahor suvi oʻchira olmaydi. Bu oʻtning joniga ofat boʻladigan suv tavba vaqtida afsus-nadomat koʻz yoshlarini toʻkishdir. Shunday koʻz yoshi oqib turgan vaqtdagina bu oʻt daf boʻladi, bu oʻtgina emas, yoʻq, hatto doʻzax oʻti ham. Kishi bunday qatrani qaerdan topadi? Oʻzi bir qatra boʻlsa ham, naf i daryocha-ku! Kimki oʻz gunohlariga pushaymon boʻlib, koʻz yoshi toʻksa; uning har qatra koʻz yoshi maqsadiga yetishi uchun gavhardir. Bulutdek hayo bilan koʻz yosh toʻkar ekan, uning har bir qatrasi durning aslidir. Birovni maqtab, majburan tavba qildirilsa, buni tavba deb tushunma: birovning tavba qilishga aqli yetmasa, «Qur’on»ni oʻrtaga qoʻyib, shartlashishni ham; yoki birov mast boʻlib toʻpolon koʻtarganda, qasam ichtirib, uni bu ishdan qaytarishni ham. Bular hammasi taqdir oʻti oldida bir xasdir. Bular tavba hisobida ham emas. Kimki taqdirning qoʻlida beixtiyor tavba qilar ekan, unda ixtiyor bormi!
Tavba, bu - oʻz aybidan xabardor boʻlishdir, oldida turgan yoʻlning xavfliligini tushunishdir; yoki yoʻldan adashib qolgan vaqtda, bu ahvolga oʻzining aybdorligidan ogoh boʻlishdir. U, bilsaki, Xudo hamraa vaqt xozir, nima qilsang, hammasiga nozir, uning koʻnglini pushaymonlik oʻti yondirsa, jonini xijolat oʻti kuydirsa, shu xolatda u tafakkur qilib, oʻz qilmishlariga nafrat bildirsa, shunda unga yana Ilohiy lutf etib, bitmas-tuganmas jozibaga erishib, Xudo uni oʻzligidan judo qiladi, oʻz xoliga mutlaq qoʻyib qoʻymaydi. Shunda u «Ilohiy tavba» bilan zafar topsa, bunday tavba haqiqiy tavba hisoblanadi.
Xudoning oʻzi shunday karam qilmasa, odam nima qila oladi? Oʻzligi bilan uning qoʻlidan nima keladi? Gʻoyibdan ilxom kelmasa, tavba tavba emas. Kishi oʻz aybidan oʻzi qutula olmaydi. Odam oʻz ixtiyori bilan gunoh qilmaydi. Bu gunohning tavbasi ham unga ma’lum emas. Xudodan amr boʻlib, u tavba qilsa, bu - chindir. Bu tavbani Xudoning oʻzr saqlamasa, bandasi sindirishi ham mumkin. Tavba qilish uchun Xudo kimga tavfiq bergan boʻlsa, uning tavbasi sinmaydigan, haqiqiy tavbadir. Oʻzlik bilan qilingan tavba buzilishi mumkin boʻlgan tavbadir. Ilohiy tavba qilishdan kel, shundan gapir.

LI
Bani Isroilini Rindning manmanlikdan tavbasi tufayli xonadonning yuksalishi, qasamning qof toshlaridan falakka chiqqani va may seli u binoni yiqitgani
Rindi Bani Isroili degan boʻlib, may deb mayxonalarda tilanchilik qilardi. May uning hayotining ozigʻi boʻlib, xalq orasida Maymana ismi bilan tanilgan edi. Gavdasi koʻzacha yashashga nuqsonsiz boʻlganidek, oʻzining Rind degan ismi mayga berilganligini bildiradi. Mayxonadagi odamlarning ichayotgan idishini tortib olib, tagida qolgan bir qultumini ichib yuborardi. Tagida qolgan may quyqasidan bir yutum tegmay qolsa, oʻsha zahoti musibat yuz berardi.
U koʻp tavba qilar, lekin tavbasini sindirar, koʻnglini tavba qilishdan tindirgan ham boʻlardi.
Tavba qilishda bunday nuqsonlarga yoi qoʻyishi oshkor boʻlgach esa, endi tavba qilganidan pushaymon boʻlardi.
Bir kuni ertalab (kecha) ichganidan beqaror boʻlib turgan edi, mehribonlik eshigidan kushoyish yuz berdi. Hotif (gʻoyibdan) ovoz qilib: «Ey maxmadona, endi tavba qil, buning vaqti keldi! Sen soʻraganingda bizga (yuqoridan) rizolik boʻlmagan edi. Rozilik boʻlmaganidan soʻng qazo hukmi ham boʻlmaydi. Biz tomonimizdan (yana) talab qoʻyilgan edi. Endi yaqinroq kelki, xursandchilik pallasi yuz berdi».
Rind ichiga shavq nuri tushib, tanasiga koʻzyoshlari shavq girdobidek ta’sir koʻrsatdi. Shundan keyin uning ulushi xuzur va safo boʻlib, tavba esa uning koʻngliga nur hamda xursandchilik sola boshladi.
Yillar davomida nimalarni tilab, yolborgan boʻlsa, bir damda barchasiga musharraf boʻldi. Tavbaga qarab oʻzi yuz oʻgirgan edi, tavbasi shisha kabi shikast topdi.
Shu ravishda Haq uni tavbaga maxram etib, Iskandar devoridek maxkam ham qildi.
Tavba oʻzingdan yuzaga kelgan boʻlsa, ancha sust boʻlib, Allohdan kelgan tavba esa shunday mustaxkam boʻlgusidir.
Gunohlar Navoiyni ham koʻp qaygʻuga solib, tashvishlantirdi. Ey Xudo, oʻzing tavba qildirib, qabulini ham oʻzing amalga oshirgaysen!
Ey soqiy, qadahni keltir-da, tez bizga tut! Ahdning boshini va tavbaning oyogʻini sindir! Uzr aytsam, yiqitib, tomogʻimga quy, lekin quyganda ham koʻkragimning ustiga chiqib turib quy!

LII - Oʻn Oltinchi Maqolat
Xunasasifat oliftalarning dunyo zeb-ziynati, deb xiylakorlik koʻrsatishlari va jonfido muhabbat egalarining dindan quvvat olib, boshni tik tutib yurishlari; gʻazavot maydonining kengligi vasfidakim, mard bilan nomardning shu yerda bir-biridan farqi koʻrinadi; shahidlik qoni ta’rifidakim, bu gunoh tutunidan yuzi qora boʻlganlarning yuzini qizil qiladi
U shundayki, oʻzini juda botir koʻrsatib,’otini shijoat maydonida ilgari suradi, hatto Rustamni ham nazariga ilmaydi.
U oʻzini shunday katta tutadiki, goʻyo uning boshidan osmongacha boʻlgan masofa toʻrt enlikday. Oti yoʻrgʻalab borarkan, uning gavdasi togʻday boʻlib koʻrinadi; uni minib yoʻl bosayotgan egasi qoplonga oʻxshaydi. Kibr uning xalq bilan muomalasini yuzaki qilib qoʻygan, u zulm choʻqqisida xuddi qoplondek oʻltiradi. Qoplon singari it goʻshti bilan ovqatlanadi; uning takabburligidan kibr shamoli esadi.
U achchigʻi chiqib, qoshini chimirganidan pastkash osmon toqini sindirguday boʻladi. Kibrdan qoshining hamma tomonidan chimirilgan, kallasidan esa boshqacha bir shaytonlik joy olgan. Uning ikki qulogʻida zirak osilib turganday, har bir qoshining uchidagi chimirilishdan uning manmanligi koʻrinib turadi.
Bular hammasi uni hurmat qilishga majbur etadi, lekin - bu hurmat emas, bid’at va haromdir. Halqasi koʻcha iti boʻynidagi tasmani qochiradi; uni xalqa dema, la’nat tavqi de. Zulmda uning Zaxxokka oʻxshashligi bilinib turadi; yelkasida esa ikki ilon xalqa boʻlib yotibdi. U oʻzining shariatga xilofligini koʻrsatib, doim yuzidagi soqolini tarashlab yuradi. U doim bid’at bilan shugʻullangani uchun soqoli ham tagidan qirqib tashlashga loyiq.
U zulm oʻqini uchirganda, oʻqning uchini oʻz yuzi bilan egovlaydi. Ikki moʻylabining qillari har tomonga gʻulu soladi; undan orzu-havas qushlariga tuzoq yasash mumkin. Ogʻzi teskari soʻzdan boshqani demaydi; turgan-bitgani odamlarga ta’na va lofdan iborat. Uning yuzini toʻsib turgan soqoli olingach, basharasi nuqul bujurdan iborat ekani koʻrinib qoladi.
Uning boshidagi jigʻasi jilva qilib turarkan, pati uning kallasidan dinni uchirishga xizmat etadi. Bu jigʻa unga la’nati iblisdan qolgan boʻlsa ham uni Jabrail qanoti deb ataydi. Undagi patlar boyqushning boshidan sugʻurib olinganu, nomini «tovusning toji», deb atashadi. Sallasining uchi boʻyniga tegib turibdi; yoʻq, tegib turgani yoʻq, yurgan sari gardaniga urilib turibdi. Boʻrkining uchini ichkarisiga bukib qoʻygan; u hirsu havo qushlariga uyadir.
Toʻni ipakdan boʻlmasa,. koʻngli gʻamgin; xitoy matoidan boʻlmasa, qoshl chimirilgan. Yuz dastroʻmolchasining ham zarbofdan boʻlishini istaydi; uning chetlariga tilla suvi bilan xajv bitish kerak. Oddiy ipakdan hatto libos tiktirmaydi; bunday matodan toʻn emas, koʻrpa qildiradi. Orzu-havas deb yupqa boʻzdan koʻylak tiktiradi; yupqaligi pashshaning qanotiga oʻxshaydi. Pashshaning qanoti ham emas, xuddi shabnamday; ich koʻylagi ham yupqa ipdan. Beliga boylangan belbogʻining iplari ham zardan. Chiroyli boʻlsin deb ichidan ham shunaqa belbogʻ boylab olgan.
Roʻmoli ham zar tikilgan ipakdan; tikuvchi unga oʻzjonini qoʻshib tikkan. Toʻnining ustidan oltin chiziqlar tortilgan; hatto etigining na’li ham zarxallangan. Otining ustiga urgan egari zarlangan; hatto uning yuganiga ham gavharlar qadalgan. Koʻngli yengsiz ajoyib-gʻaroyib chakmon kiyishni istab, rangini qizil qilib, dolu guliga qoʻyib tiktirgan.
Shunchadan-shuncha oliftagarchiliklar bilan, oliftagarchilik emas, qabohatlar bilan dev jamolini paridek yasatadi; tikanni yangi ochilgan gulbarglar bilan bezaydi. Goʻzal ra’no kabi jilva qilib, qizil yuzli mahbubadek boda ichadi. Boda miyasiga ta’sir etgandan keyin tinimsiz bema’ni gaplarni gapira boshladi.
Uning oldida bir qancha iflos va buzuqlar yuradi. Ularning birontasida na aql bor, na idrok, na xis. Ular gulxan atrofidagi yuzlarcha haromxoʻr zogʻlarga yoki zogʻ atrofidagi oʻlimtikxoʻrlarga oʻxshaydilar. U gapga tushunadigandek, xadeb unga gap uqtirishadi; hisobsiz, oʻlchovsiz xushomadlar qilishadi. U gʻavgʻo qiladi, atrofidagilar baqirib-chaqirishadi, goʻyo oʻzi oʻrtada devu atrofida shayton toʻdasi. Biri uni «Begim!» degan, boshqasi «Mirzo!» degan; xulqini yaxshi deb, husnini chiroyli deb maqtagan.
Ularga buncha rasvolik yetmaganday, ichkiliksiz bir nafas ham tura olmaydilar. Ichkilik unga ilonning zahariday zarur; ovqat oʻrniga ilonning goʻshtini ham yeyaberadi. Yeyish-ichishi hammasi harom-harish; shu xil yeyish-ichish bilan oʻzini parvarish qiladi.
Ikki piyola mayni toʻlatib ichib olgandan keyin, lof urib, har damda bir dushman safini parchalayotgan boʻladi. U goʻyo togʻu, ayovsiz qilich chopmoqda; qilichi oyning temir qalpogʻiga harn borib tegmoqda; gurzisi Bahromning boshini yanchmoqda; nayzasi uning gavdasiga sanchilmoqda; uning oldida filning pashshacha kuch-qudrati yoʻq. Ajdaho esa uning koʻziga bir ola-bula chilvir.
Uning folbinlik kitobi oldida yoʻlbars oddiy bir suv qurti-yu, nahang oddiy bir ilon; momaqaldiroq uning oʻz bazmida chalinayotgan nogʻora ovozi-yu, chaqmoq kabobining oʻtidan sachragan uchqun.
Bu zolimning zulm va shafqatsizligi shunchaki, buncha zulm va shafqatsizlikni kishi kofirlarda ham koʻrmagan. U shundogʻki, namozga bosh egmaydi; Xudoga yolborish xayolida ham yoʻq. Unga butun mamlakat, sipoh, hatto podshoh minnatdorchilik bildirishini xohlaydi. U yolgʻiz shohga deb oʻylama, butun borliqqa minnat qiladi. U bechora shohga qancha yolgʻonlarni gapirib, goʻyo unga toju taxtni men olib berganman, demoqchi boʻladi.
Menga yuz ming beribdi. Yuz, ikki yuz ming menga loyiqmi? Yuz kishining rashki keladigan askarim, ming yigitim otlanadigan oʻlkalarim boʻlishi kerakmasmi? Agar mening ahvolim shunaqa yomon boʻlaveradigan boʻlsa, bu shoh boʻlmasa, boshqa mamlakat, boshqa shoh topganim boʻlsin! - deb u ta’na ham qiladi. U qancha qichqirib, bexuda gaplarni gapiradi. Odamlari ham har tomonda uni quvvatlab turishadi.
Buncha manmanlik, kibr-havo unda sitamgar nafsi tufayli yuz bergan. Uning uchun urush boisa, osmon yuzi qora chang bilan qoplansa, ikki taraf bir-biriga qarshi oʻtkir qilichlarini yalangʻoch-lasa, jahon xalqi orasida gʻavgʻo koʻtarilsa, uning tigʻi odamlarning yuragini yorsa-, dushmanning boshini gurzisiga gʻilof qilsa, yigitlarning ishi oʻz xunarini namoyish qilsa.
U ham bu ishlarga qoʻl urgan boʻladi. Lekin undagi necha ming odamlar ham bir boʻlsa-yu, bu ham bir boʻlsa. Ozu koʻpni beradigan Tangri boʻlgandan keyin, zafarni kimga bersa ham Xudo beradi. Shohning Xudoga niyati toʻgʻri ekan, nega endi u odamlarning va sipohning minnatini koʻtarishi kerak?
Xullaski, bir johil, pastkash, yaramas, oʻziga yuqori amal istab, shuncha tirishqoqlik koʻrsatadi. Agar shoh uning minnatiga iltifot koʻrsatsa, Xudoning marhamati haqi, unga yuz ming uyatdir. Bir kishi yuz ming kishilik safda turgan boʻlsa, Rustami Doston boʻlsa ham, u hamma bilan tengdir. Bir odam ikkita Rustamning ishini qilganda ham bir kishi oxir-oqibat bir kishidir.
Ey takabburlik natijasida xarob boʻlgan odam, yolgʻon tasavvurlar seni kibr yoʻliga soldi. Gev bilan Rustamni yengsang ham, haqiqiy mardlikni egallagan boʻlsang ham, bunday tasavvur va oʻylarni, nafsu havoga oid nima boʻlsa, hammasini koʻnglung uyidan chiqarib tashla, hatto fano oʻtida kuydirib tashla!..
Shariatga xilof nimaiki boʻlsa, u eng toza sharbat boʻlgan taqdirda ham, uni sen toʻkib tashlamogʻing zarur.
Hirs va havas toʻnini yirtib tashlab, tanni Allohga rozilik chashmasida pok etib, egningga dinimiz yoiidagi kiyimni tashlab, ustingga esa jangchilik libosini kiygaysen.
Oʻzingni gʻazavot urushiga shay qilib, belingni jangga mustahkam tutmogʻing kerak.
Agar sening koʻnglingda himmating boisa, asl zotingda jur’at bilan doʻst boʻlsang, Haq yoiiga boshingni tikib, jon cheksang, imkoning boricha qiyinchilikni torta bilsang, Tangri uchun qoningni toʻka olsang, oʻz joning ustiga Uning minnatini, yaxshiligini qoʻygan boiasan.
Ey, bu saodatga yetishgan kimsa, bu xol sendagi shahodatga erishish imkoni demakdir.
Tur-da, bu yoini bosib oʻtishda niardonalik koʻrsat! Joning yuzta boiganda ham shukronalik qil! Jisming toʻshi shu yoʻrtishda marraga yetishar ekan, buni sen baxt gulshanining qushi, deb, joningga ajal paykonlarining yogʻilishini esa rahmat bulutidan yogʻgan yogʻin deb bil.
U agar seni oidirish uchun tigʻ tortsa, buning mohiyatini karam dengizining mavji deb bil. Agar koʻzingga gʻubor kirsa, unga kechirimlikning surmasi sifatida qara. Oʻlim shamolidan senda qoʻrqinch paydo boisa, uni Iso nafasidan esgan bir shabada deb hisobla.
Tanangga tigʻ oiim eshigini ochsa, buni ruhing uchun jannat yoii deb bil. Alloh yoiida toʻkilgan qonning bir qatrasi jannat gulidan dalildir.
Din yoiida badan qonga boʻyalgan ekan, bu unga bezakdor gulgun kafan oʻrnidadir. Kimki din yoiida jang qilar ekan, bu yoida yuziga toʻkilgan qizil qoni bunga guvohdir. U qilgan gunohning tutunlari qancha qora boʻlmasin, shahid urgan ohlar, bil, uni qora bulutni bogʻdagi shamol, bulutni toʻfon yeli olib kelgani kabi surib ketadi. - Gunoh kechasi garchi doimiy boʻlsa-da, shahidlik tigʻi uni yoritish uchun Quyosh kabidir.
Lekin mujohidga maqsad boʻlishi kerak - urushishdan maqsad boylikka ega boʻlish boʻlmasligi kerak. Kimki boylik uchun jang qilar ekan, uni jangdan maxrum etish unga yetarli jazodir.
Kimki talon qilish uchun jang qilar ekan, kechqurun ogʻiz ocharda turli ne’matlar yeyish uchun roʻza tutadigan odamga oʻxshab qoladi.
Kimki gʻazavot jangi maydonida tirik qolar ekan, bu - hayot chashmasida oiish degan gapdir.
Kimki din uchun jangda qiynalib-qiynalib oʻlmasa, bu obi hayot ichida tashnalikda oʻlgan kabidir. Kim safda turib, oyogʻini nomiga depsisa, uni masjiddagi imomning riyokorligi deb bil. Safdan orqada qolib ketgan haqida nima deyishim mumkin? Odatda ayollar qibla safidan orqada turishadi.
Ulardan kimki oija uchun jasorat koʻrsatar ekan, u pul uchun Qur’on tilovat etgandek bir gapdir. Oʻlimni boʻyniga olmagan gʻarazsiz «gʻolib» haqida u bilan birga oitirish hayf! -degan gap toʻgʻri!
Kimki jonini jonondan aziz koʻrar ekan, jonon bunday odamni aziz tutsa - hayf! Kimki gʻazavot ishini oʻziga odat qilgan ekan, shahid baxtiga esa erisha olmasa, shu bilan birga shahid boʻlishdan umidini uzmasa, unga shunday jang ma’rakasining shahidi deb qarash kerak.
Kimki nom chiqarish uchun maydon qidirib, ma’rakadan chiqqandan keyin esa lof ura boshlasa, uni mardlikdan nasibasi uzilgan deb, nomard nima desa buning qizigʻi yoʻq! deb qarash lozim.
Axir, lochin har kuni turnani ovlar ekan, uning yuztasini ovlaydi, ammo maqtanib biron marta ovozini chiqarmaydi.
Erkak quzgʻun modasi bilan yemak qidirar ekan, bitta oʻlimtikni topguncha necha marotaba bir-biri bilan chugʻullashadi.
Bir ishni qilib, qilgan ishini gapirish yaxshi emas. Bir ish qilmasdan turib, gap sotadiganlarga ham qara.
Kimgaki chin erkaklik belgilari xos boʻlsa, qilgan ishi mingta boʻlsa, bittasini ham aytmaydi.
Erkaklik nimaligidan bahramand boʻlib koʻrmagan odam bir ishni ham qilmay turib, yuz xissa baland keladi.
Xoʻroz oʻz vaqtida qichqirib, ovoz chiqaradi. Kurk makiyon esa bir lahza ham tinmaydi.
Kimning koʻngli gʻazavotdan boshqa narsani istamas ekan, oʻzini kishilar oʻrtasida koʻrganda Alloh bilan koʻrmaydi.
Oʻz ishlarining ta’rifida kuy kuylar ekan, buni magʻrurlik va manmanlik deb bilish kerak.
«Lilloh» esa yaxshi odamlardan chetda boʻlib, Haq oʻzi biladi, xalqning bilmagani yaxshiroq ham.

LIII
Abdulloh Muborakning nikob kiyib, jang maydoniga kirib, zafar jamolidan pardani olgani va Hasan Rabe’ ul husnni koʻrib hayron qolgani
Hasan ibni Rabe’ gʻazavot jangidan ushbi ajoyib rivoyatni qilgan:
Urush maydonida Katta jang borar ekan, islomiy guruh kofirlar bilan olishayotgan paytda kofirlar qoʻshini safidan bir yuraklisi deyish mumkinki, ajal xanjaridek qotili adovat bilan maydonga otida javlon urib kirib keldi. (Islom) dinining askarlarini oʻldirish bilan tigʻini charxlar, oʻtkirlashtirib, na’ra solardi - dushmanning yangi askarlarini maydonga chiqishga talab qilib. Bu gʻayridin qotil gʻoyatda kuchli boʻlib, har qanday odam uning bir zarbasidan yiqilar edi.
Kimki bu maydonga kirib kelar ekan, oʻzidan oʻzi oʻz qoniga belanishga majbur edi. Shu ravishda u bir qancha musulmonlarni shahid qildi. (Islomiy) din qoʻshini umidsizlikka tusha boshladi.
Shu damda safning bir uchini surib tashlab, bir dovyurak pahlavon kiyikning payiga tushgan sherdek maydonga kirib keldi. Quyosh koʻkning temir qalqoniga gʻarq boʻlgani kabi u ham tigʻidan chaqmoq chaqqandek nur sochib, yuzini niqob bilan berkitib ishq oʻti oshiqni yashirincha kuydirgandek boʻldi. U qaxr bilan kofirga yetishgan zomoniyoq darxol hamla qilib, shu ondayoq ularni yiqita boshladi. Shu yoʻsinda ularni doʻzaxga joʻnatar ekan, bu qoʻyni soʻyib, oshxonaga yuborayotgandek edi.
U kelgan yoʻli bilan qaytib kelar ekan, u xuddi kaklik yurishidek qilib qadam bosib kelardi. Din qoʻshinlari saflarida jonlanish, qaynash boshlanib, har tomondan takbir aytayotganlaming qichqiriqlari eshitila boshlandi. Dushmanning hurmati xorlikka uchrab, kofirlar bayrogʻi quyiga egildi.
Gʻolib esa oʻzini ma’lum qilmadi. Shunday boʻlgach, uning kimligini ham hech kim bilolmay qoldi.
Meni uni bilishga boʻlgan ishtiyoq qiynab, hamma yoqni aylandim va topdim. Tigʻi ham uning yelkasida osigʻliq, yuzidagi niqobi ham joyida edi. Men unga dedim: «Ey gʻalaba yoʻldoshi boʻlgan gʻoziy! Tigʻingga ham, zarbingga ham ming ofarin! Yuzingni koʻrish przusida oʻlishga tayyorman. Tangrining rizoligi haqi, niqobingni och!»
Tangrining otini eshitganidan keyin yuzidan pardani olib tashladi. Izzatu sharaf tojiga munosib uning boshi namoyon boʻldi, bu butun dunyoning xalqining oldi - Ibn Muborak edi.
Otining oyogʻiga peshonamni qoʻyib dedim: «Ey nurli shariatning gʻolibi! Jahon ahli seni koʻrish uchun jonlarini fido qilmoqda. Nima uchun yuzingni berkitmoqdasan? Yopinchiq pardani yuzingdan yoʻqot! Safga suril, oʻzingni elga tanit!» Hasan dedi:
— Ortiqcha jiddi jahd qilma! Men Uning ishqida jihod qildim. U barcha ahvolimdan ogoh boʻlib, qanday qadam bossam, U menga hamrohdir. (Siz emas), agar U meni tanisa, mening maqsadim ham shudir. Tanimasa, nima qilgan boʻlsam, olam eli foydasigadir! Har bir odam tilagini yordan tilar ekan, yor raqiblardan mahfiy ravishda ish koʻrishi kerak. Lekin (din uchun) jang vaqtida bu kichik masala boʻlib, nafs bilan jang qilgan ulugʻroqdir.
Navoiy nafsining kofiri bilan (din yoʻlida) gʻazavot qilar ekan,
Tangri uni mukofotlayajak.
Soqiy, menga el jonidek qadahni olib kel, toki men uni dinimiz dushmanining qonidek simiray!
(Din yoʻlida) gʻoziy boʻlgan podsho kafidan (xurmodan tayyorlangan) sharobdan ber, uni ichish bilan oʻzimni shahid qilay!

LIV - Oʻn Yettinchi Maqolat
Bahor yigitligining sofligi haqidakim, nozli rayhonlarini rang-barang ipaklar bilan orasta qiladi; yigitlik bahorining latofati xususidakim, yuzining gulini rayhoniy xatlar bilan gulu rayhonni yondiradigan darajada bezatadi; kuz qariligining sovuqligi toʻgʻrisidakim, gulistondagi daraxtlar bilan qushlar u tufayli ziynatsiz, kuysiz boʻlib qoladi; qarilik xazonining shiddati toʻgʻrisidakim, badan gulistonining toza gullari u tufayli havoga sovuriladi
Hamal ayvonini quyosh yorita boshlagach, osmon yer yuziga ham mehr izhor qildi. Mushksepar sahar shabadalari esib, bogʻda oʻz farroshligini koʻrsata boshladi. Yer yuziga shoxlarni kokil qilib osiltirib, hatto.bu kokillardan supurgilar yasadi. Shamol shabadalari farroshlik qilgach, bulut suv tashuvchi boʻlib suv sepa boshladi. Suvning ogʻirligidan uning beli pastga bukilgach, mis rang chaqmoq unga kamar boʻldi. Bogʻ supurilib, suvlar sepilgach, rayhonlarning rivojlanish vaqti boshlandi. Ular bogʻdan sekin-asta bosh chiqarib, bogʻdax emas, qora tuprogʻdan bosh koʻtarib, yulduzlar osmon gulshaniga hujum qilgani singari yer yuziga hujum boshladilar. Ularning har bin sumanboʻylik bir boladay, bola emas, gul yuzli mahbubadek. Husnlari ishvai noz bilan toʻla. Muattar hidlari mushk va anbarning hididay yoqimli.
Koʻkimtir maysalar toʻshak boʻlib, undagi rayhonlargoʻyo behisht hurlaridir.Gul mahbubasining chiroyida yuz goʻzallik, betiga esa gulob bilan shabnam urilgan. Bolalik gʻunchasining ishi oʻzini ovutish, yaxshi koʻrgan oʻyini nuqul bekinmachoq oʻynashdir. Lola oʻynab turib juda qaynab ketdi, yel esa boshidan doʻppisini uchirib yubordi. Bogʻning har tomonida gul bolalari; ular ikki chamanda ikki saf boʻlib turishibdi. Bolalarning hammasining koʻngli oʻyinda, lekin hammayoqda «gulxocha gul» oʻyini. Yangi oʻsgan oʻtlar bolalarga, belidagi boʻgʻinlari esa ularning kamariga oʻxshaydi. Daraxtlarning boshidagi gullarni oq gullar tutami dema; ular aylanuvchi osmon boʻylab yoyilgan yulduzlarga oʻxshaydi.
Bahor bolasi hamma tomonni tomosha qilish uchun daraxtlarning panjarasidan qaradi. Yoʻq, bunday ham emas, bu daraxtlar bamisoli bir toʻda yetilgan qizlardir; egnida esa pokiza pardalar. Ularda oʻz husnini koʻrsatish mayli bor; butun baland joydan Yer yuziga tomosha boʻlishni istaydilar. Daraxtlarning, rayhonlarning, gulzorning ilk jilvasi shunaqa.
Kecha va kunduz bir necha kun aylanib bahor husnining navbati ham oʻtadi. Lola va gullar tuproqqa yotib, shoxlarda gul oʻrniga yaproqlarning oʻzi qoladi. Bayroq uchidagi qizil mato pastga tushib, shoxlar hammasi zangor rang bayroqni koʻtaradilar. Oq va qizil toʻn kiygan bogʻ qizil va oq toʻnini yashilga almashtiradi. Toʻnining dur qadaladigan joylariga zumurrad, la’l oʻrniga zabarjad qadaydi. Oq gullardan oina rangini kasb etgan gulshan nam ta’sirida zang bilan qoplana boshlaydi. Daraxt shoxlarining kiyimi koʻm-koʻk. Shu rangdagi kiyim bilan Xizr paygʻambar boʻlgan. Soya qorongʻiligʻi uning zulmati, shabnam esa goʻyo obi hayotidir. Bogʻ shuncha husnu latofat bilan, goʻzal ra’noga xos ofat bilan yashil ipak kiyish odatiga am’al qildi.
Mevalar esa uning tugmalari boʻldi. Unda zarrin tugmalar bilan bir qatorda durru gavharlar ham namoyon. Zarrin koʻrinishdagi tugma - bexisi. Durru gavharlari - oq va qizil olmalardir. Oʻrigining shirasi qandnikidan oʻtkir, qovoq nashvatilari nashvati emas, asal qovogʻi. Uzumzor tomondagi har burchakda uzum boshlari la’l va durdek osilib yotibdi. Bogʻ -daraxtlar va mevalar bilan toʻla, yetishgan olimdek fazlu xunari bisyor. Uni hatto jannat gulistoniga, yanada toʻgʻrirogʻi, donishmand odamning joniga taqqoslash mumkin.
Bogʻbon uning mevalarini uzgach, bogʻ yulduzsiz osmonga oʻxshab qoladi. Mevasi yoʻq gulistonning saxni gavhari yoʻq sadafning xuddi oʻzidir. Daraxtlar boshidagi tojga dur topa olmaydi, chunki ularning hammasi vaqt taloniga uchragan. Gulshan endi naqd boylikdan, boylik ham emas, jon mevasidan umidini uzadi. Mevadan ajragan shox boʻshashib, koʻngilsiz kishidek juda susayib qoladi. Bunday koʻngilsizlik va zorliklar daraxtlarni bemor xolga keltiradi. Barglarining yuzi sariq kasaliga uchrab, jon tomirlari bilan ularga suv tashiy boshlaydi. Shox gʻamgin oshiqqa oʻxshab, yuzining sarigʻi va dardi bilan jinnini eslatadi. Bunday deyishga asos uning parishonligi, sevgi tufayli oshufta va hayronligidir.
Tolga xazon oʻqi uchib kelib, tanasidagi har bir yaproq bir oʻqning uchiga aylanadi. Yaproqlarining rangini sarigʻ deb qarama;, toʻgʻrisi, butun bogʻ gʻam oʻtida kuymoqda. Bu boqqa oʻsha yaproqlardan oʻt tushgan; boʻlmasa, shoxlar nega oʻtindek qorayib ketgan?
Bogʻdagi bu gʻavgʻolar yetmaganday, endi ayoz barglarni uchira boshladi. Shoxlarni bargsiz qilib, barglarni har tomonga otdi. Yaprogʻlarda rang va safo qolmadi; ular oʻluklar kabi yerga yotishdi. El askarlari bogʻni talon-toroj etib, uni bargga zor qildi. Har tomonda qator-qator mevali daraxtlar; ularning saf-saf boʻlib turib jela tortayotgani hind baliqchilarining saflarini eslatadi. Ularning hammasi yalangʻoch va bir tekisda qora, soy suvidan ularning hammasiga zanjir bogʻlangan. Shamolning qattiqligidan ular yalangʻoch asirlar toʻdasi kabi ingraydilar. Barglar barg emas, yoqish uchun bir toʻplam oʻtin; shoxlarini esa doʻzaxning kundasi desa boʻladi. Jannat gulshaniday bir joy doʻzaxga aylanib, doʻzax uning oldida behishtning bogʻiga oʻxshab qoldi.
Umr gulshanida yuz bergan kuz va bahorning ham ana shu gulistondagi ahvol bilan oʻxshashligi bor. Umr quyoshi chiqadigan vaqt boʻlib, inson tanasi hamalga kirib, amal ola boshlagach, gʻuncha oʻzida yoʻq darajada kula boshlaydi; xaddan ortiq koʻp gullar ochiladi. Etilib ochilgan har gul jilva qilib, gʻunchaning begʻamligi ham dilkash koʻrinadi. Bu vaqtda insonning maqsadi oʻynash, yeb-ichishdir. U shu ikki ish bilan shugʻullangani shugʻullangan. Aql sham’i uning miyasini yoritgunga qadar, koʻngliga aqliy sezgi tushgunga qadar, uning yangi nixolday qomati choʻzilib, sodda miyasi aql bilan toʻla boradi. Bora-bora goʻzallarning yuzi gul rangiga oʻxshashini, gʻamzalariqon toʻkishini, koʻzlari naqadar oʻynoqiligini, uning oʻz koʻzlariga noz qiliqlarini oʻrgatganini, qiliqlarni esa unga afsungar oʻrgatganini tushuna boshlaydi. U jafo qilib, odamlarning jonini, qoshini yoy, kiprigini oʻq qilib ovlaydi. Oshiqning koʻzini uyquga rom etgan boʻlib, uning koʻzlariga uyquni harom qiladi. Qadah koʻtarib, yuzini oʻtdek qizartiradi; dini islomdan esa tutun chiqaradi. Bazmda u labini mayga tekkizish bilan jonini, aql-xushini nobud qiladi. May labida yongan oʻtni tezlashtirib, terlab, yuzi qizargandek boʻladi. Bu may oʻtidan ham yonuvchi oʻt bormi? Ularga suv tegishi bilan battar yonadi-ya! Mayin tuklar orasidagi la’li lablari kulib, oʻzining obi hayoti bilan oshiqlarni xalok qiladi.
Uning yuzida mayin tuklar safga tizilishi bilan rangidan sabzalik va gullik bartaraf boʻla boshlaydi. Bogʻ endi chechak va gullarni tark etib, navbat barg bilan mevaga keladi. Bu xolatda inson tab’i yengiltaklikdan nafratlanib, odamda vazminlik va idrok paydo boʻla boshlaydi. Jahl va xato xirmoni mingta boʻlsa ham, ilm mash’ali ularni kul qiladi. Inson kabi daraxt ham xashamatli kiyim kiyib, ilmu adab mevasini beradi. Inson ishi doim jununni daf etish, odati barcha fanlarni egallash boʻladi. Birov tafsirlarni oʻqib bahramand boʻlsa, birov hadislarni oʻrganib e’tibor topadi. Birov madrasani oʻziga oromgoh qiladi, birov xonaqohda xilvatga chekinadi.
Yoshlik mahalining mevalari toʻkilib boʻlgach, baqo gulshanining obi-tobi keta boshlaydi. Qomat daraxti gʻam yelidan bukilib, chehra guli xazon bargiga aylanadi. Tan koʻchatida ham barg yozish havasi yoʻqolib, bunday havasni sovuq havo uchirib olib ketadi. Yuz ham xazon bargining rangiga kirib, uning sarigʻligi bolalarga kulgi. Koʻzlar uyning burchagini talashib qisiladi; qoshlar esa bu uyning eshigiga parda osa boshlaydi. Koʻz bu uyning burchagiga kasal boʻlganidan kiradi, qoshlar esa quyosh nurini toʻsish uchun parda tutadi. Tuprogʻda, toʻtiyoda koʻrish qobiliyati qancha boʻlsa tugʻma koʻrda shuncha. Koʻzning koʻrish chirogʻi oʻchgandan keyin, har qanday shisha oynak unga eski dogʻday bir gap. Ikki bukilgan qad bilan uzun hassa nima-vu bukilgan osmon biian tik tush chizigʻi nima!
Ogʻiz burchaklarida qimmatbaho durlardan qolmay, tishlari, «singa» oʻxshasa ham, tishsiz «sin»ga oʻxshab qoladi . Ogʻiz qutiga oʻxshaydi-yu, lekin ichida bir dona ham dur yoʻq, tishlar «sin»ga oʻxshasa ham dandanasi yoʻq. Yoki tishining tasbehida toshi yoʻq, ogʻzining eshigida ushlagichi yoʻq. Orqa boʻynida tirishlar paydo boʻlib, baqbaqasidagi yunglarda tugunlar yuzaga keladi. Yuz a’zosidan oq tuklar oʻsib chiqib, ular hammasi oq kafan iplarini eslatadi. Boshini quyi solib, .oʻlimni oʻylab, xayrlashish uchun qaddi egila boshlaydi. Bir necha kun u shu xilda qiynalib, qon yutib, maxrumlik nolasini chekib, Xudoning buyrugʻi bilan ajal xabarchisi bundan ham koʻnglini tinchitmagunga qadar ahvol shu.
Ey voh, kimki bu bazmga kelgan boʻlsa, navbat bilan bu qadahni ichmay iloji yoʻq. Bu mazasi achchiq qadahdan kim ichgan boʻlsa, mast xolda yoʻqlik koʻchasiga yoʻl oladi. Mast boʻlib, oʻzini bilmay yoʻl yuradi; ketganidan keyin undan hech qanday xabar kelmaydi. Bu maydan odamlar birin-birin yoʻq boʻlishadi. Vaqt oʻtishi bilan bizga ham navbat kelib qoladi.
Ey vohki, umr jaholat bilan oʻtti. Oʻlim vaqti yetganda xijolat boʻlib qoldim. Yashab, umrimni nuqul uyquda oʻtkazdim. Endi uygʻonib qarasam, shorn boʻlib qolibdi. Ish qilish kerak boʻlgan vaqtda qilmadim, ish qilib boʻlmaydigan kunlar kelishini tushunmadim. Tiriklikda yiqqarf-terganim ketdi. Endi oʻzimni oʻldirsam ham foydasi yoʻq. Ish qilish kunlarida yoʻldan adashib, ish qoʻlimdan ketgach, ogoh boʻldim. Vaqt kam qoldi, yoʻl uzun, may esa achchiq, juda ham, juda ham qattiq ahvolda qoldim. Agar menga Xudo oʻzi rahm qilmasa, mening ahvolimga voy, yuz marta voy!
Xudo oʻzi umrning kunlarini boʻlib qoʻygan; uning har bir fursati bir ishga moʻljallangan. Oʻn yoshgacha odam oyogʻi boyloq, gʻaflatda boʻladi; yigirmagacha umr bilimsizlik, mastlik bilan oʻtadi. Oʻttiz bilan qirqning orasi xursandchilik davridir. Afsuski, menga bu ham harom boʻldi. Ellikka kirganda kishi taraqqiy topmasa, oltmishga yetganda uning ishi tanazzuldan iborat. Etmishgacha kishi oyoq ustida tura bilishi kerak; saksonda esa uning oʻltirishi farzdir. Toʻqsonga kirgandan keyin yiqilishi, yuzga toʻlgandan soʻng jonni tark etishi kerak. Kishining maqsadi tabiiy yashash boʻlsa, istak bildirib, hamma-yoqqa borishi, koʻrishi lozim.
Xudo oʻz rahmatiga olib, oʻlmasingdan kushoyish bersa, Navoiy, sen Nux umricha boʻlsa ham tabiiy umrni koʻzlama. Bunday umrdan yiroq boʻlish yaxshi. Bu - umrmi? Undan oʻlim yaxshiroqdir...
Umr degani toat-ibodat, Tangri nimani buyurgan boʻlsa, unga boʻysunishi uchun beriladi.
Toat va taqvo qancha yaxshi boʻlsa, yigitlik damlari ham shunchalik dilkashdir.
Yigit kishi qancha aysh va erkalik qilsa yaxshi koʻrinadi. Boq - u namoz oʻqiyotganda qanday (chiroyli) koʻrinadi!
Agar yer yuzi unga qaddini xam qilib, unga bosh egsa, unga tan bersa, kimning yigitlikda boshi tik ekan, buni koʻrib, unga qancha bosh egsa ozdir.
Qari odam-chi, boʻshashib, boshini quyi solar ekan, uni qoʻl bilan tik qilish qiyin.
Boshni oʻzi beixtiyor yerga tushar ekan, sajda qilish uning ixtiyoridami?
Qarining qaddida bukilish yuz berar ekan, u ruku’ga ketishdan boshqa nima qila olishi mumkin?!
Bilki, toat uni yashartirishi mumkin. Notavon qari buni qilolmasa, nima’ qilsin?! Lekin bu muvaffaqiyatga bogʻliq boʻlib, kimgadir haqiqatni aniqlash uchun bir bahonadir.

LV
Pok imon Zaynul-Obidinning kichik qizining ulugʻlariga xos soʻzlari garchi u kichikligi tufayli begunoh edi
Osmon-falakka ot surgan ulugʻ zot xonadon ahli anjumanining mash’alasi boʻlib, u paygʻambarlik muxrining koʻzidagi nur - valiylik sham’i Ali binni Husayn edi. Ibodatni koʻp qilganidan din arboblari uning otini Zaynul-Obidin der edilar.
Kunlarning birida u oʻgiini oldiga chaqirib, mehribon qoʻli bilan uning boshini silay boshladi. Odatda otalikning qonun-qoidasi boʻlganidek, bu odamlarni bolaga nisbatan muhabbatli boʻlishga olib keladi.
Uning fe’-atvorida ham mehr belgilari zohir boʻlib, har nafasda oʻz mehr’-muhabbatini izhor etishga urinardi.
Uning yagona bir qiz farzandi ham boʻlib, jon va koʻngul iplari unga bogʻlangan edi. U misoli poklik pardasi ichidagi porloq Quyosh boʻlib, umri vaqtidan endi olti yosh oʻtgan edi.
(Kunlarning birida) u otasi bu kichkinani sevib erkalashlarini koʻrib, koʻz yoshlarini toʻkib, qoshini uchirib ham qoʻydi.
Uning yuzlaridagi koʻz yoshlarini koʻrgan imom qoshiga qarab extirom koʻrsatishni istadi. Yuzidagi koʻz yoshlarini koʻrib, ichida uni kimgadir rashk qilib yigʻlamayotibdimi? deb oʻyladi. Rahmi kelib, ochiq mehr-muhabbat izhor qilib:
— U xali onasining suti ogʻzidan ketmagan bola-ku! - dedi. - Beshikdagi kiyimda turgandek uning tani ham zaifona. Men unga rahm qilganimdan mehr koʻrsattim. Uning menga -boʻlgan mehri garchi bu darajada oshkoʻra boʻlsa ham, bu shuning uchunki, u xali yosh! Mexringning tafti ichimni oʻrtagan boʻlsa-da, menga koʻra sen koʻproq mahfiysen. Sen bilan nima yuz bergan boʻlsa, men uzrlimen. Rashk qilish odatini unutishga harakat qil! - dedim.
Bu soʻzlarni aytar ekan, uning oʻzi ham xafa boʻlib, pok dur daryo oldida shunday dedi.
— Mening tashvishim bu jihatdangina emas edi. Boshqa bir gʻam tufayli ham motamda edim.
Soʻz orasida bir kuni eshittimki, oʻz ogʻzing bilan sen bu mojaro haqida:
— «Menga Haq (Alloh) boʻlgani yetarlidir, boshqa hech kimga mayl bildirib, uni havas qilmasmen!» - debsen. Bu damda boshqani sevganingni koʻrib qoldim. Bu gʻam mening ruhimni oʻzgartirib yubordi. U begona bilan sheriklik qilganidan soʻng uning rashki jonimga oʻt soldi. Unga sajda qilishning nima keragi bor, qachonki u Haq va butning qoshiga topinsa. Agar sanam (but) qat’iyat bilan jilva qilgan taqdirda ham qibla tomonga qarab namoz oʻqish ravo boʻla oladimi?
Bu soʻzlarning hammasini eshitar ekan, imom koʻz yoshlarini toʻxtatolmay qoldi. Allohga shukr qilishni vojib deb bilib, boshini oʻpib, yaxshi niyatlar bildirdi. Bolaga Alloh oʻzi toʻgʻri yoʻlni koʻrsatar ekan, u nima qilsa taqvo va toatga oʻtgusidir.
Yigitlikda Navoiy sajdalarni oʻtkazib yubordi. Qariganda endi pushaymon boʻlishdan foyda yoʻq.
Soqiy, odamni xarob qiladigan oʻsha may shayxga yigitlik kayfiyatini bagʻishlaydi.
Sopol boʻlib, kuchsizlanib qolganmen. Qadah tutib, meni toat-ibodat uchun yigit xoliga keltir!

LVI - Oʻn Sakkizinchi Maqolat
Falak gʻamxonasi haqidakim, oqibat mazmuni parokandalik belgisidan iborat boʻlib, unda kishi qiynalsa xam oʻzini xursandlikka olib yurishi kerak; jahon vayronasi haqidakim, unda yozigʻlik tilak ham koʻngul uyini obod tutishdir; hayot gulshanidan esgan har nafasning qadrini bilish, umr gulidan chiqqan har bir xush isning shukrini qilish, badanda Xudoning buyrugʻini bajarishga quvvat bor ekan, toat-ibodatni gʻanimat bilish, doʻstlar bilan koʻrishish imkoniyati bor ekan, buni qoʻldan chiqarmay, kishi oʻzini hurram tutishi kerakligi toʻgʻrisida
Aqlli odamlarga dunyo zindondir. Unga kim koʻngul qoʻygan boʻlsa nodondir. Oʻz ta’bingni uning zanjiriga bogʻlab qoʻyma; aqlni uning chohida xafa qilib qoʻyma. Bu olamning aylanma zanjiri har qanday kimsani oxiri yer osti shaxriga band etadi.
Shunday ekan, nega endi buning tashvishini qilib, inson oʻzini oʻlmasdan burun xalok etishi kerak?! Oʻlish uchun nega muncha motam tutasan? Amma-xolalaring senga motam tutishga ulgurishadi. Boshingga bir gʻam tushsa, joningni ortiqcha qiynama. Bir gʻam yetarli, uni ikkita qilma. Xafa boʻlib, jismingni qiynoqqa solma; shunday qilib bir ranjingni ikkita qilma. Koʻksingda dogʻ boʻlsa ham farogʻat ista; siqilish bilan dogʻ ustiga dogʻ orttirma.
Taqdirdan qancha jafo yetsa ham unut. Bu jafolar qancha koʻp boʻlsa ham oʻzingga ogʻir olma. Ishda qancha qiyinchilik yuz bersa ham oʻzingga oson olsang, bajarishing ham oson boʻladi. Agar vataning Shorn boʻlsa ham, Hirot boʻlsa ham oʻylashga arzimaydi. Dunyoda kim tashvish chekmasa, oʻshani shod deb bil. Dunyoning ishlari tashvishlanishga arzimaydi. Chunki jahon bogʻi vafosizdir. Unda umr guliga ham baqo yoʻq. Bu bogʻ shunday bogʻki, uning guliga baqo yoʻq, gullari ham shunday gullarki, bogʻiga vafo qilmaydi. Bu bogʻ turib, orom olishga noloyiqdir; u gullardan ham dimogʻ muattar boʻlmaydi.
Umrda oʻtgan ishlar oʻtib ketdi. Nimaiki oʻtib ketgan boʻlsa, uni quvib yeta olmaysan. Aqlli odam kelmagan ishlardan soʻzlamaydi.
Ma’lum boʻlmagan ishga nima deb baho berish mumkin? Oʻtgan kun oʻtib ketdi, ertagi kun xali kelgani yoʻq. Sening ixtiyoringda shu bugun, balki shu bir dam bor, xolos.
Oʻtmishning ham, kelajakning ham ahvoli shu; xoziringning oʻzini ham aniq xayol qilish qiyin. Hoziring bir ondan iborat, vassalom. Shunday boʻlgandan keyin nega xafa boʻlaverasan? Kelmishing ham hisobga kirmaydi, oʻtmishing ham. Hozirgi ahvolingga rahm qil, azob tortaverma. Aysh uchun bir nafas vaqt topsang ham uni gʻanimat bil, boshqa narsaga alishtirma.
Har bir nafas vaqting shunday nafis bir javharki, uni sen oʻzingga bir nafaslik doʻst deb hisobla. Shu javharni boshqalari orasida eng qimmatlisi deb bil; quyosh la’lini esa unga qoʻshni deb bil. Lekin quyosh javharidan bu (vaqt) javhari azizroqdir; latiflikda ham u bunga toʻgʻri kelolmaydi. Uning borligini dunyodagi hamma odamlar koʻrib turadi; bu esa latofati tufayli koʻzdan nihon. Uning ishi doim kelish-ketish; bu oʻtib ketgandan keyin esa kishi uning gardiga ham yeta olmaydi. U odamlarni xashakdek kuydiradi. Bu boʻlmasa, inson bir nafas ham yashay olmaydi.
Bu nafas emas, (hayot) mohiyatining javhari; javhar ham emas, obi hayotdir. Hamma narsalar shu bilan tirikdir. Shuning uchun buni obi hayot desam, ajablanma.
Agar odamlar buni yana ham yaxshiroq tushunsalar, bu nafas Ilohiy nafasdir. Shunday nafas tufayli tanga run kirsa ham, lekin inson badani shu nafas bilan tirikdir. Buni Iso nafasi deb atasalar ham, aslida buning qiymati Iso nafasinikidan ortiqdir. Rux bilan borliq usiz ham bor, lekin busiz hech kim yashay-olmaydi. Shuning uchun buni muqaddas nafaslar deb ata; muqaddas ham emas, eng pok nafas deb ata.
Shunday boylik senga hamnafasdir; usiz sen bir nafas ham yashay olmaysan. Sening hamma yurishing, turishing oʻshandan; yurishing, turishinggina emas, butun hayoting oʻshandan. Sen esa uni gʻamu ranj bilan, yuz alamu motam bilan oʻtkazasan; gʻaflatda uni xor qilib, ortiqcha soʻzlar bilan haromga chiqarasan; bexuda gaplar bilan buzuqqa chiqarib, boʻlmagan fikrlar bilan nobud etasan. Unga endi bu qadar dushman boʻlma, u qadar zulm va qattiqlik ham qilma. Tangri senga shunday ajoyib marhamatlar koʻrsatdi. Uning yuziga boq, boʻlmasam, uning oʻzidan uyal.
Kel, jahlni qoʻy, aqlli boʻl, bir nafas boʻlsa ham nasihatga quloq os. Boq, senga Xudo qanday yaxshiliklar koʻrsatyapti; qanchadan-qancha ehsonlar, ne’matlar beryapti. Butun borliqni, pastu balandni yaratgan Tangri seni hayvon yo oʻsimlik, yoki jonsiz bir narsa qilib emas, u lutf koʻrsatib, seni inson qilib yaratdi; din yoʻlida musulmon qilib yaratdi. Senga u koʻrish uchun koʻz, eshitish uchun quloq, gapirish uchun til, hidlash uchun dimogʻ berdi. Ovqatni ushlashing uchun qoʻl, yurishing uchun oyoq ham berdi. Yuz xil ne’matlarni yeb-ichishing uchun ularning har biriga oʻziga xos ta’m va shakl ato qildi. Bularning hammasini sharxlash, sanashga ojizlik qilib, qalam ularni qisqachagina eslab oʻtmoqda. Senga qanchadan-qancha rang-barang kiyimlar in’om etilgan. Bularning sanogʻini aql sanab biron narsaga taqqoslay olmaydi. Otlar berilganki, togʻu dalalardan oshib ketadi; xayoliy otdek osmondan oʻtib ketishga qodir. Bogʻlar xuddi a’lo jannatdek, suvlari esa xuddi sof oqar suvdek. Undagi kumushtan goʻzallar jilva qilib, jannatdagi xum parilarni eslatadi. Osmondan ham baland qasrlari bor; suv va daraxtlari jannatdagi kavsar xovuzi va toʻbo daraxtlariga oʻxshaydi. Oltinu kumush pullarning hisobi yoʻq, dur va gavharlar ham xaddan ortiq koʻp.
Bu in’om va xadyalar hammasi ham bir tomonu, u bergan aql javharlarining oʻzi ham bir tomon. Bu xilda yaltillab turgan gavharni, gavhar emas, porlab turgan durni u vujuding qutisiga nihon qildi. Bu qutini shunday boyliklarning koniga aylantirdi. Mavjud jahonlar ichida seni eng aziz qilib, oʻz sirlarini. bilishga seni musharraf etdi. U - Xudo senga yana bir amonat dur topshirib, saxovat tojini ham senga sovgʻa qildi. Senga shuncha ne’matlarni berib, u: «Shukr qilish bilan ne’matlar orta boradi», deb yozib qoʻydi. U qanchaki ne’matlar dasturxonini ochib qoʻygan boʻlsa, bularning hammasi uchun shukr qilish senga shartdir. Unga shukr aytishning chek-chegarasi yoʻq, shukr aytib tamomlashning imkoni ham yoʻq.
Hammasini ham qoʻyu mana bunisini ayt: sen nafas olib turgan ushbu nafasning oʻzining ichingga kirishi gʻanimat bir ne’mat boʻlsa, chiqishi ham xuddi shunday bir ne’matdir. Biri sening hayotingga oziq boʻlsa, ikkinchisi sening borligʻingga quvvatdir. Senga koʻrsatilgan bu ikki ne’mat uchun har biriga alohida shukr qilish oʻrinlidir. Joningni fido qilib yuborgan taqdiringda ham bu ikki nafasning shukrini ado qilishing mumkin emas. Aqlingni ajrim qilsang, Xudo sening nafasingni qanday aziz qilganini tushunib olasan. Xudo uni shunday aziz qilgan ekan, sen uni xor etma; uning faqat shukrini qil. Joning tirik boʻlib, nafas olish imkoning bor ekan, nafasning qadrini bilki, unga teng keladigan narsa yoʻq. Har bir nafasing anvolidan xabardor boʻl, balki unga aql-xush bilan hamroh boʻl. Boshidan-oxirigacha uni Haq yoʻlida sarf qil; Tangri senga yor, oʻqisang, bu senga saboq. Bu ishdan agar bir dam gʻaflatda qolsang, kishiga bu katta motamdir.
Oʻzingni gʻofil va parishonxol tutib, har xil ishlar bilan shugʻul-lanar ekansan, bundan Xudoga hech qanday manfaat boʻlmasa ham, harakat qilki, gunoh ham sodir boʻlmasin. Oʻz faoliyatingda birovga yaxshilik qilmasang, hech bir yomonlik ham qilma. Agar doridan joning baxra topmasa, jahl qilib, piyolangga zahar solma. Hamma ishlarning ichida eng yoqimlisi hamda yaxshisi doʻstlarning diydoridir. Birovga ozor berishdan oʻzingni saqla; biron kimsani ranjitishdan ham. Sen tomoningdan odamlar bexavotir boʻlsinlar; oʻzingni xursandchilik bor yerga ol. Kishilarning yeriga, oilasiga naras boʻlsa ham qaygʻusiz boʻlishga harakat qil; yoru doʻstlar bilan xursand boʻl.
Bogʻda bir yangi ochilgan gulni koʻrsang, uning atrofida barcha uchun suhbat joyini orasta qil. Suhbatdoshlaringning koʻnglini olib, u yerga chorla, oʻrniga qoʻyib doʻstlaringni chaqir. Ularning qadami bilan joningni gulshanga aylantir; koʻzingni ularning chehrasi bilan ravshan qil. Ehson yoʻlini oʻzingga shior et, nimang boʻlsa barini ularga xadya qil. Birodaringning maqsadi agar sening joning boʻlsa, joningni sarf etib, unga minnatdorchilik ham bildir.
Hayotingni shunday odamlarning jamiyati bilan shod qil; keyin keladigan parishonliklarni esda tut. Bu ishlar uchun yuksak osmon har yangi oydan oʻch olish uchun tigʻ yasab, ikki oʻrtoqning oʻzaro yaqin boʻlganini, ularning visol uyida aysh qilganini bilsa, oʻsha tigʻ bilan ularning baxt koʻchatini qirqib, ularni bir-biriga bogʻlagan ipni kesib tashlaydi. Ularning birini xijron tomon boshlaydi, ikkinchisini furqat tomon tashlaydi. Charxning ishi oqibatda doim shu boʻlgani ucnun nammaga ham oxirida shu ishni qilar ekan.
Shunday ekan, gul bilan tik savsan ham, norvanu sarvu shamshod ham, bu chamanda nimaiki boʻlsa - hammasi bir-biriga mehmondirlar. Kimniki bir doʻsti boʻlsa, kimgaki hamma doʻst boʻlsa, doʻstning visohni orzu qilib, qidirsin, bir nafas oʻz orzusiga erishsa ham, meni yod etsin! Shu eslash bilan ruhimni shod etmasa - mening gunohim uning boʻyniga!
Kishi visolga erishib, orzusiga yetsa va buning davom etishini xohlasa, tili bilan Xudoga shukr izhor qilsin, shukr yoʻlini oʻziga shior etsin. Shoyadki, oʻsha shukr bilan loaqal bir necha dam oʻsha visol ichida nafas olib, Xudo uning baxtini davomli qilsa, buning ichida hayotdagi orzulariga ham erishtirsa!

LVII
Chin oʻtlogʻidagi bir mushkin ohuning sherlarni ovlagani, majruh ovlarning uning tuzogʻiga ilinib, sher panjasidan ajal tuprogʻi bilan barobar boʻlguni
Chin mamlakatida bir nozanin bor edi. Uning suratini chizishga Chin rassomi ham ojiz edi. Yuzining gulzori Xoʻtan diyorini eslatardi; koʻzi shu gulzorda yurgan mushkin ohuga oʻxshardi. Nurli yuzi Chinda chizilgan suratdek boʻlib, gajagi Xoʻtan mushkidek xushboʻy edi. Shafqatsiz gʻamzalari jonlarni asir qilar, hatto unga Xitoy mamlakatining xonlari ham asir edi. Gʻamzasining oʻgʻrincha harakatlaridan Chin xatarda; sochi zunnoridan din ziyon topardi. Dunyodagi odamlar uning husniga oshiqu hayron; zamon shohi ham uning zulfiga giriftor edi. Bir nafas usiz nafas olmas edilar; u boʻlmasa jonsiz boʻlib qolib, nafas olish mumkin boʻlmay qolardi.
U gul yuz maydonga chiqqanda goʻy va chavgon oʻynashga berilar edi. Xon oʻzi unga hamroh boʻla olmagani uchun bir necha soqchilarni unga qoʻshib yuborar edi. Biron kishi unga koʻz olaytirsa yoki uning haqida bir narsa desa, maxsus noyiblar uning aybini xonga aytar edilar; xon hukmi bilan undan qasos olinar edi. Biron kun yoʻq ediki, qanchadan-qancha oshiqlar shu xildagi balodan xalokat topmagan boʻlsin.
Kunlarning birida uning qiliqlarini sevib qolgan bir oshiq ishq-muhabbat yoʻlida sodiqlik koʻrsatib, uning dardu xasratidan yillar davomida qon yutib, qon ham emas, xijron mayini ichib, oshiq xasday bir goʻshada yotganida, yonidan sevgilisi ot oʻynatib oʻtib qoldi. Visol kayfi - kuchli, oshiq - zaif edi. Chidayolmay xushidan ketib yiqildi. Tayinlangan odamlar birinchi boʻlib oshiqni, qolabersa boshqalarni xonning oldiga olib kelishdi. Xon bu bechora mazlum asirlarni koʻrib oʻldirish haqidagi hukm bilan ularga gʻazab qildi:
— Bularning hammasini yer bilan teng eting, paxsaning orasiga olib, ulardan devor qiling, yuzlari devordan tashqariga chiqib tursin; hamma tomondan xalq ularni koʻrib, ibrat olsin. Bu qaxrdan odamlar hisob olib, ular koʻp azob chekib oʻlsin.
Jazolovchilar bu buyruqni bilib, hukm qanaqa boʻlsa, oʻshanday bajardilar. Zarrin ohu togʻ orasiga yashiringach, yengil shabada xoʻtan mushki ni socha boshladi. Dasht yerda bazm qurgan xon otlanib shahar tomon yoʻl oldi. May boshini, ishq oʻti badanini qizdirar edi. Shaharning nozanini ham yonida edi. Ularning yoʻli xaligi paxsaning oldidan oʻtdi. Har tomondan yuz xil nola va faryod eshitilar edi. Xusumatkor shoh odamlarini qoldirib, oʻsha tomonga bordi. U jazoga buyurilganlarning ishq yoʻlida qanchalik mustaxkam tura olishlarini bilmoqchi boʻldi. Paxsaning orasida bir toʻda tutqunlar koʻrindi. Ularning har biri oʻz ahvoliga yigʻlar edi. Ularning hammalari pushaymon boʻlib turgan edilar. Faqat bir oʻsha sof koʻngil oshiq ishqning bu balolariga yaxshi qarab, yuzi kasalmand, sargʻaygan, yomon bir ahvolda, devor orasida bir somon kabi turar edi. Har lahza Tangriga sano aytib, shukr qilishni joyiga qoʻyardi:
— Shu fursatda mening jonim chiqayapti. Yorning gʻami esa buni osonlashtiradi,- derdi u. Umridan ikki-uch nafas qolganda ham u yor soʻzini soʻzlardi, xolos. Tilida ham yor edi, soʻzida ham, ogʻzida ham yor edi, koʻzida ham. Zolim hukmdor uni koʻrib, koʻngliga ishq oʻti ta’sir qildi; uni oʻlimdan xalos etib, yorning haramiga xos maxram qildi. Ishq balolariga shukr qilgani uchun, boq, u qanday ulugʻ, yuksak martabaga erishdi.
Bu nafasni, Navoiy, gʻanimat bilib saqla, lekin har nafasda shukr ham qil.
Soqiy, alvon may yoʻlida oʻldim; may demagin, chinlik bir sanam uchun oʻldim. Chiniy qadahlar tutib, meni mast et; Chin odamlari kabi bodaparast qil.

LVIII - Oʻn Toʻqqizinchi Maqolat
Xurosonninng misli yoʻq viloyati bayonida... xususan saltanat uyi boʻlmish osoyish joyi -Hirot tavsifida; garchi (oʻtmishda) bogʻ boʻlsa ham, ammo qurib qolgan edi, lekin shoh oqizgan soyning adolati uni oliy jannatning rashki keladigan yerga aylantirdi, agarchi (bir vaqtlar) obod boʻlgan boʻlsa ham, biroq buzilib ketgan edi; shaxanshohning quruvchilik ehsonidan Chin rasmxonasining ham rashki keladigan joyga aylandi
Hamma narsalarni yaratuvchi Xudo jahonni bino qilganda, osmonning bir qismini koʻzga koʻrinadigan, ikkinchi bir qismini koʻzga koʻrinmaydigan qilib yaratdi. Etti osmonni doira shaklida qurib, ularning har bittasini bitta sham’ bilan yoriydigan qildi. Bu sham’larning oltitasi tovlanib tursa, bittasi mash’al boʻlib porlab turadi. Ularning uchtasi quyiga, uchtasi yuqoriga intilsa, mash’al kabi porlab turgani osmonning toʻrtinchi uyiga nur sochadi. U sham’lar sham’ emas, tafakkur kechasi oʻsha mash’aldan sachragan uchqunlardir. U mash’alni esa mash’al emas, oʻzidan nur sochuvchi dur desa boʻladi; dur ham emas, porlagan quyosh deyish kerak. Koʻkning yetti iqlimida u sulton, qolgan hammasi tan boʻlsa, bu hatto ulargajondir. U oʻrtadagi osmonda har tomonga nur sochib, «Hamma ishning oʻrtachasi yaxshi» degan hikmatni isbotlab turadi.
Yulduzlar yetti qismga taqsimlangani singari, bilki, jahon ham yetti iqlimga boʻlingan. Ularning hammasi bir-biridan quvvat oladi; har biri ikkinchisidan tarbiya. Quyosh qolgan oltitasidan ustun boʻlgani uchun u joylashgan iqlim ham unga loyiqdir. Qaerda quyosh nur sochib turgan boʻlsa, yulduzlar koʻzga koʻrina olmaydi-ku! Uning oʻrnashgan joyi toʻrtinchi osmondir. Ham oʻzi shu iqlimning tarbiyachisidir.
Yer yuzida ham shu iqlim eng yaxshisi boʻlib, koʻkdagi quyosh uyi kabi benazirdir. Yerni oʻlchash fani yoʻlga qoʻyilgandan keyin bu joyni toʻrtinchi iqlim deb atay boshlashdi. Goʻzallikda u jannat bogʻlariga oʻxshaydi; bu bogʻ emas, Xuroson mamlakatidir. Satxi toʻrtinchi osmondgu ham keng, martabasi yettinchi osmondan ham baland. Uning ichidagi shaharlarning soni nihoyatda koʻp. Ularning har birining goʻzalligi xaddan ortiqdir. Shaharlari latofatda oliy bir jannatning oʻzi. Yaxshi odamlari oʻsha jannatning oq yuzli qizlariga monand. Togʻlarining oldida falak oddiy bir dasht. Uning choʻqqilarida har kim aylanib, tomosha qilishi mumkin. Bu togʻlarning har binning bagʻrida yuz xil konlar bor. Bu konlarni ajoyib javharlar oʻziga makon etgan. Oqib kelayotgan suvlar oddiy chashmalardan emas; ular konlardan oqib kelayotgan javhar suvlaridir. Dashtlarining satxi oinaning satxiga oʻxshaydi. Oʻsib yotgan oʻtlar bu oinaning yashil rang zangini tashkil etadi. Uning sabzazorlari osmon gulshanida rashk uygʻotadi. Tuprogʻiga esa har qanday toza anbar havas qiladi. U yetti osmon boyliklarini oʻziga sigʻdira olishi mumkin. Etti iqlim tan boʻlsa, bu - siynadir.
Uni jahonning koʻksi deb ta’riflash kerak. Undagi yurak esa goʻzal Hirot oʻlkasidir. Kimki koʻngulni maqtab, asoslay olgan boʻlsa, uni badan mamlakafining sultoni degan. Oʻzini bilgan odam buni ham ta’riflab, butun jahon mamlakatlarining podshosi deydi. Uni «koʻngul» emas, «shoh» desa ham ajablanish kerak emas, chunki shohning joyi ham oʻrtada boʻladi-ku!
U koʻnguldan joy olgani uchun odam ham undan koʻngul uza olmaydi. U koʻngullarga yoqib qolgan ekan, bu - ayb emas. Koʻngullardan ham bir-biriga yoʻl ochildi. Ziynati xuddi inson badanining shaklidek, kengligi koʻngul kishvarining kengligidek. Uni kishvar dema, bogʻi Eram deb ata; Eram ham emas, Baytulharam deb ata.
Uning tevarak-atrofi shu qadar kengki, xayol elchisi uning hammasini yuz yilda ham aylanib chiqa olmaydi. Uning satxiga egilgari osmon oʻzi tartib bergan; quyosh soqqasi bilan tekislangan; uning tuprogʻini mushkka aylantirgan; koʻrinishini behishtning rashki keladigan qilgan. Qoʻrgʻonning devorlari ham shu qadar mustaxkamki, baland osmon qal’asi undan uyaladi. Uning atrofidagi burjlari shunday koʻtarilganki, osmon uning ostida qolganday. Arki ham toʻqqiz osmondan buyuk, yer yuzidan osmon koʻtarilib turganday, devorlarning kunguralari quyosh kabi tovlanib turadi. Ular malaklar toʻdasiga mehrob boʻlib xizmat qiladilar. Ulardagi lavhalar koshin bilan ziynatlangan; koshinlari uni yuzta loiuvard osmonday bezatgan Darvozasiga osmonning fili ham sigʻib ketadi; toqi osmon toqidan andoza olgan. Xandaqi yerning tagiga kirib ketgan, chuqur; qal’ani yer soqqasidan alohida ayirib turadi. Qal’a ichidagi qoʻrgʻon osmondek yuksak.
Shaharda yulduzlarcha askarlarning gʻavgʻosi. Toʻrt tomon ketgan yoʻl uning bozorlari; u yerda kim boʻlsa, hamma biron narsaga xaridor. Xaridor qanday narsani olishni oʻyla’masin, sotuvchilar undan yuz xissa ortigʻini muhayyo qiladilar. Turlicha mollarining qiymati bilan har bir doʻkon har qanday dengiz va kon qiymatiga tenglasha oladi. Bazzozlar rang-barang kiyim-kechaklarni taxlab qoʻyishgan; ular osmon atlaslari kabi qatma-qat turibdi. Qutichalardagi gavharlar va javharlar osmon va undagi yulduzlarni eslatadi. Bu bozorga kirib qolgan kishi chiqishga yoʻl topa olmay qoladi; aylana berib, kishi butunlay aqlidan adashadi.
Uning Masjidi Jomei yana bir olam; uning toqi alohida bir katta osmon. Shahar oʻzi bir jahon boʻlsa, unda bu ham bir jahon: ikki jahon biri birining ichida nihon. Uning minbari osmonga zina boʻla oladi; bu zinaning poyalari Mushtariy sayyorasigacha yetadi. Oy unga jahonni yorituvchi qandilday; osmon kamalagining koʻrinishi unga mehrobday.
Shaharda bu xil binolar behisob; shahar devoridan chetdagilar bu hisobga kirmaydi. Qayoqqa koʻz tushmasin, devor bilan toʻsilgan. Hammayoqda obodonlik, odamlar oʻltirishi mumkin boʻlgan joy bor. Maxallalar tayinli boʻlishi uchun mahalla ahllari shahar-shaharga boʻlingan. Bu mahallalarga shaharlarning oti berilgan; shuning uchun Hirotda yuzta shaharning nomi bor.
Hay, hay! Bu Hirot qanaqa shahar boʻldi?! Uning bir qismi ikkinchi qismidan ajoyib! Ikki turgʻun osmondan belgi boʻlgan uning ikki xiyoboni Somonchining yoʻliga oʻxshaydi. Unda mavjud xonaqohlarning hammasi obod; kishi uning yoniga borishga hayiqadi. Unda ushalgan nonning har biri quyoshning gardishi, qaddi xam, osmon esa unga tilanchidir. Bundagi zikr ovozalari falakdan, falak emas, malaklar toʻdasidan ham oshib ketadi. Madrasalarning har bittasi alohida oʻz qadriga ega; ulugʻvorlikda koʻk madrasasidan ham baland. Ularning nusxasini binokor quruvchilarning yaratuvchi qoʻllari chizgan. U yerdagi mudarrislarning dili ravshan, ruhi pok. Shogirdlari har varaqni ochganda foyda oladilar; ular Atorudga ham saboq bera oladilar.
Madrasa toqlarining kengligiga chegara yoʻq. Ularning gumbazi osmon gumbazini eslatadi. Gumbazining har koshinida quyosh aksi tovlanib; koʻk gumbazi ichida quyosh yurgandek boʻladi. Har tomondagi minoralari shunday balandki, ularni tutam-tutam guldasta deb oʻylash mumkin. Ularning qubbalariga oʻxshaydilar. Bu qubbalar ularga muqaddas taxt boʻlib, egilgan osmon ularning qafasidir. Qubbalarning choʻziq va yassi koʻrinishi ularning Ilohiy taxtga ham ustun boʻla olishiga dalildir. Qubbaning uchi va undagi yarim oy oʻz bayrogʻini koʻtarib, Ilohiy taxta va qalamning ma’nosini zohir etib turadi. Har kecha muazzin pastni sham’ bilan yoritadi; yulduzlar sham’ini esa falak yoritadi. Osmonning aylanishi va sustlashishidan qubba etagida kesishuv chizigʻi paydo boʻlgan.
Har tomoniga oliy darajada masjid qurilgan; uning ziynatini aql hech narsaga taqqoslay olmaydi. Uning buyukligi baland osmonnikicha, osmon emas, Masjidi Aqsonikicha . Uning shamdonlari kaptarlarga xilvat uya; kaptarlar unda Jabraildek oʻtiradilar. Bu masjidlarga toat-ibodat qiluvchilar toʻplanishgan; bujamoat malaklar toʻdasini eslatadi. Bunda har kun besh marta cheksiz gʻulgʻula yuz beradi. Bu - gʻulgʻula emas, Muhammad paygʻambarning dabdabasidir.
Bogʻlarining har biri jannatmisol, har burchagi jannat bogʻiga tanbex beradi. Uning biron manzili boshqasiga oʻxshamaydi; har manzili ayshu tarab manzilidir. Hamma chamanlar gulu gulzorlik; har chamanning yoii boʻgʻin-boʻgʻin. Har boʻgʻinida yana gulu gulshanlar bor, ular olti burchakligina emas, sakkiz burchakli ham.
Gullarning navlarini nima dey? Shuncha gulki, shuncha gul boiganda ham sanaganingcha bor. Dehqon koʻchatlarni parvarish qilar ekan, shoxiga yuz xil mevani payvand etadi. Har daraxtning yuz xil guli va xususiyati bor; qizigʻi shundaki, mevasi ham yuz xil. Saxnidagi bir daraxt yuz xil gul chiqarish bilan birga uning gulining hidi oʻn ikki chaqirimga boradi. Qushlari ham yuz xil, kuylashi yoqimli; sabza va gullar ustida yurgani yurgan. Oqar suvlari kuylagandek ovoz beradi, goʻyo may idishidan qult-qult may quyilayotganday. U ovoz odamlarni xuddi xursandlikka targʻib qilayotganday. Bu sadodan bogʻning dimogʻi xoʻllangan boʻladi.
Qasrlarining barchasi keng va mustaxkam. Ularga naqsh berishda Chin naqqoshlari qalamlarini sindirgan. Ziynati Chin shoyisining ziynatidek. Naqshini taqdir naqqoshi naqshlagan. Toqiga osmon zinasi narvon. Aylanma kungurasida Zuxal sayyorasi posbonlik qiladi.
Janubiy chegarasida ajoyib bir daryo bor, uni daryo emas, koʻk osmon dengizi desa boʻladi. U osmon emas, uning har bir koʻprigi ham firuza gumbazlardan boshqacha koʻrinishga ega. Shimoliy chegarasiga qarab ikki soy oqadi. U ikkisidan shahar xurram va serob. Ikkisi ham hayot suvining ta’mini beradi. Jannatdagi toʻrt ariq uning oldida uyatda. Bu suvlarning tiniqligi Xizr suvidek. Engil shamoli Isoning (hayotbaxsh) nutqiga oʻxshaydi.
Unga tutash katta yerlar boʻlib, undagi har burchak oʻzi bir viloyatga teng. Misr va Samarqand unga monand kelolmaydi; har viloyatining oʻzi ichiga yuzta Misr va Samarqandni sigʻdira oladi. Uni Xudo oʻzi ofatlardan asrasin; barcha balolardan omon saqlasin!
U shubhasiz bunday emas edi. Oldin xozir bor narsalarning oʻndan biri ham yoʻq edi. Buncha sharafni u shoh insofidan topdi; uning vasfiga aql loldir. Bu gʻolib podshoh aqli tiniq, tinib-tinchimas podshohdir. Adolatni oʻrganishda Anushirvon unga shogirddir. Anushirvon unga shogird boʻlishni havas qilib, uning yuz ishidan bittasini oʻrgandi, xolos. Adolat yoʻliga qadam qoʻygan xolda u adolat bilan islomni oʻrganmagan edi . Mamlakatni boshqarishda u yuzta yaxshi qoidaga amal qilgan. Bu qoidalarning hammasi podshohlik ishida kerakdir. Lekin hammasi qolib, u bitta adolati bilan mangulik topdi va qiyomatga qadar yaxshi ot qoldirdi.
Adolat hamma narsadan yuqori boʻlib, dindagi yuz qoidadan ham yuksakdir. Butun odamzod orasida dunyoda buning oti ham unikidan yuz xissa ortiq qolsa ajab emas. Odamzod bor ekan, olam bor ekan, olam ichida odamzod yashar ekan, adolat bilan olam yuzini obod qil, yaxshi xulq bilan dunyodagi odamlarni shod qil. Butun odam va odamzod, yoʻq, bu ikki olamgina emas, yana bir olam ham sening hukmingda-ku!

LIX
Bahromning may ta’siridan baxtining koʻzi uyquga ketib, mamlakatining binosi bu seldan yiqilgani va mazlumlar faryodidan uygʻonib, buning chorasini koʻrgani
Yazdijird jahon mulkini tark etgach, Bahrom maishatga berilib ketdi. Gʻaflat bodasi uni mast qilib, mastgina emas, bodaparast qilib qoʻydi. Shoh mayni ichib, mastlik uyqusiga ketishi bilan boshqa mastlar uning mamlakatini xarob etishga boshladi. Koʻngli xastalarning koʻnglini ovlashni oʻylamay, ishlari faqat dashtda ov qilish edi. Ichkilik ichib, yomonlik qiluvchilar uning mamlakatini yer bilan yakson qilishdi.
Bahrom ov qilib yurib, bir kun adashib qoldi. Shunda u birovning chaylasiga kirib, mehmon boʻldi. U chayla emas, xijronning qora kechasidek qorongʻi, zulm-sitam qushlarining tuzogʻiga oʻxshagan, oshiqlarning koʻngul uyidek buzuq, yogʻochlari oʻqqa oʻxshab har tomondan chiqib turgan joy edi. Bu chaylani zulm oʻqlari teshgani koʻrinib turar; bir necha mazlumlar u yerdan boshpana topgan edi. Zamona zulmidan ularning hammasi yalangʻoch, zulm qoʻlining shapalogʻidan hammasining qaddi bukilgan edi. Bitta qotgan non bilan suv olib kelib, uy egasi ularga xizmat qila boshladi. Shoh ahvolni koʻrib, nima gapligini soʻradi.
U:
— Axvol mana shu koʻrib turganingday, - deb javob berdi. Shoh dedi:
— Bu faqirlik, ojizlik, muhtojlik nimadan? Buning hamma sirlarini roʻyi rost ayt? U dedi:
— Burun ahvolimiz yaxshi edi. Bizning ahvolimizni zulm xarob qildi. Shoh xalqning ahvolidan xabardor emas. Unga may va kuydan boshqa narsa kerak emas. Uning odamlari tama’ ogʻzini keng ochib, mamlakatni yer bilan teng qilishdi.
Shohning koʻziga roʻpara bir koshona koʻrindi, lekin uning har xonasi vayrona edi. Shoh soʻradi:
— Bu vayrona ilgari nima edi? U javob berdi:
— Saroy edi. Atrofi esa bogʻ edi. Unda eskidan-eski daraxtlar, yangi chiqqan gullar oʻsar edi. Ikki tegirmon koriz suvi ham bor edi. Bu ajoyib suv dehqonchilik daromadlari bilan shu joyni kent, hatto shahar qilib yuborgan edi. Endi korizga qarashga kuch qolmadi. Taqdirning unga koʻzi tegib, koʻr boʻlib qoldi. Suv qurigandan keyin bogʻ ham quridi; gul ham qolmadi: gul u yoqda tursin, uning yafrogʻi ham. Binoni suvash, tuzatishga ham kuch yoʻq; bu ishlarni bajaradigan odamlarning oʻzi ham qolmadi. Bogʻ va saroy - hammasi yer bilan yakson boʻldi, zulm, tama’ esa birga yuz boʻldi. Zamona zulmi mollarni olgandan keyin, shu yomon ojizlik, shunday bir ahvolga tushib qoldik.
Shoh shu pardaning oʻzidagi oʻrish-arqoqdan ahvolni tushunib, joni oʻrtandi, boshidan tutun koʻtarildi. Gʻam qilichi bagʻrini chok-chok qilib, gʻussadan oʻlishiga sal qoldi. Mastlik gʻaflatidan uygʻonib, joni xumor oʻti bilan yona boshladi. Ayshu ishratdan, xursand-chilikdan koʻngli sovib, hamma qilayotganlari xato ekanini tushundi. Zolimlarni yoʻqotishni fikr qilib, adolat qilishni koʻnglidan oʻtkaza boshladi. Xudoning nomi bilan shu niyatni qilgan edi, shu paytda bir odam xushxabar keltirdi. U dedi:
— Korizni teshib, obi hayotdek pok va sof suv chiqib ketdi. Uy egasi Tangriga shukr qilib, dedi:
— Ayshga berilgan shoh zulmni qoʻyib, adolatni niyat qilgan edi, bundan darxol yaxshi xosiyatlar koʻrina boshladi.
Shohga bu soʻz ham tanbex boʻldi; uzr aytish bilan uni boy qildi-da, u bilan xayrlashdi. Mamlakatga qaytib, adolat koʻrsatdi; gʻam bilan ezilgan xalqni shod qildi; gʻam bilan ezilgan xalq shod, bu xol mamlakatiga ham tez ta’sir etdi.
Gʻoziy podshohimiz , bir nafas yoʻqki, mamlakat va xalq gʻamini yemasin. Shunday ekan, uning mamlakati obod boʻlsa, ne ajab! Xalqi ham shod ekan, bunga hayron boʻlmaslik kerak. To abad uning orzulari ushala borsin! Shu xol xasta Navoiyda ham yuz bersin.
Soqiy, yoqimli qadahni olib kel, shohni baland ovoz bilan duo qilib, uni menga tut. Jonim qiynalyapti, birpas uni shod etay, tan uyini shu suv bilan obod etay!

LX - Yigirmanchi Maqolat
Maqsadning oʻtalgani haqida; agarchi bu latif soʻzlar majmuasi shunday bir toʻplamki, nozik ma’noli soʻzlardan iborat tuhfalar bilan toʻla va nozik ma’noli soʻzlar toʻplami shunday kemaki, foydali injular unda xilma-xildir; lekin tab’ daryosidan soxilga eng oldin kelgani narsalarning eng qimmatlilari boʻladi va zexn shabistonidan xam eng oldin jilva zuhur etgan kelinchaklar boʻladi, shunga koʻra bu toʻplamni saltanat bogʻchasining oldingi guli va xalifalik chamanining qad koʻtargan nozli sarvi boʻlmish sulton Badiuzzamon bahodir, hayoti davomli boʻlsin, oyogʻiga nisor qilindi hamda unga nikoxlab berildi, toki bu nasixatlar uning dilida oʻrnashib qolsin va bu javharlarni qulogʻiga ossin
Olamda nimaiki mavjud boʻlsa, hammasining siri ichida, oʻrtasidadir. Qaerda ularning har birining mohiyati zohir boʻlsa, uning aslida unga xos xususiyatlar ham yashiringan boʻladi. Quyoshning xosiyati nur berish, qizdirishdir; durning yaxshilari bulutning urugʻlaridir. Yagona gavhar ham konning farzandidir; anbarning eng sofi esa dengizning farzandidir. Inson oʻrnini bosadigan insondir; shohniki shoh, xonniki xondir.
Sof koʻngul shohni kondek koʻrgan odam shahzodani bu konning gavhari deb bilsin. Garchi bu konning ichida shohona durlar koʻp boʻlsa ham, hammasini parvardigor oʻzi martabada toj egasi qilsin: ularning har biri misoli bir quyosh boʻlib, osmonni toʻn oʻrnida kiyib yursin.
Lekin ularning ichida yagona bir gavhar bor. U martabada hammasidan yuqoridir. Balki, u xavf-xatarsizlikning sababchisi Jamshiddek qadrli hukmdor Badiuzzamondir. Tabiatining pokizaligi bilan u farishtaning oʻzi. Bu qadar pok sifatlarga ega boʻlgan odam boshqa yoʻq. Uning asli inson boʻlsa ham sifatlari farishtaniki; hatto aslini, ham, sifatini ham farishta deyish mumkin. U sof latofatning oʻzidan yaratilgan boʻlib, turish-turmushi jahon xalqiga Xudoning rahmini namoyish qilishdir.
Sening toʻgʻringda soʻzlash, maqtash qiyin. Har qanday notiq ham vasfingda gung va lol. Senda shuncha yumshoqlik va ulugʻvorlik borki, menday odamning madhidan orqilishing mumkin. Quyosh odamlarning har qanday vasfidan yuqoridir. Uning nurini inson nima deb maqtashi mumkin?! «Obi hayot odamlarga jon beradi» - deyish obi hayot uchun yetarli ta’rif emas. Oyni yorugʻ, osmonni baland deyish tab’i baland odamlarga yoqadigan gap emas. Madx bilan seni maqtash mumkin boʻlmagandan keyin, men boshqa tomondan xizmatingni qilayin.
Xabaring borki, hukmdor shohga koʻp mahfiy narsalar yaxshi ma’lumdir. Dunyoda ertaga nima ishlar boʻlsa, u oʻz fikr qudrati bilan bugun bilib turadi. Ertaga emas, indinga boʻladigan ishlar daftarini ham bir-bir oʻqib, u uzoqni, hamma kunlarni biladi. Uning sirli xayolotidagi yuz ming suratlar xotira koʻzgusida jilva koʻrsatadi. Shuncha yetukligi bilan u:
— Koʻnglingga qanday yaxshi ish kelsa, oldimga kelib, birma-bir ayt, yaxshi eshitmagan boʻlsam, boshqatdan ayt! - degan menga.
Shohgaki soʻzimning e’tibori bor ekan, scnga ham nasihat qilsam oʻrinlidir.
Shuni bilginki, umr vafosizdir, davlat va martaba ham baqosiz. Dunyoda baxt va baxtsizlik tushday bir narsadir. Koʻzni yumib ochguncha hammasi oʻtib ketadi. Bu dunyoning binosini xarob deb tushiin; unda nima koʻrinsa, sarob bil. Jumla jahon mutlaq foniydir; mutlaq doimiysini istasang, u Xudoning oʻzidir.
Inson jismi uyining birinchi nusxasini chizgan oʻsha; unga ruh berib, oluvchi ham oʻsha. Olamda inson tirik ekan, unga munosib ish - Xudo bilan boʻlishdir. Kimki Xudoni eslashdan ogoh emas ekan, bilki, u shoh boʻlsa ham gadodan pas.dir. Birov gado boʻlsa ham, lekin Tangrini unutmagan boʻlsa, ikki janon podshohligi unikidir.
Bu sahifada nimaiki yozilayotgan boʻlsa, hammasini taqdirning qalami yozmoqda. Oldingda koʻngilsiz ko p ishlar yuz bersa, nolish qilma, bu Xudodandir. Gʻalaba qozonsang, buni bilagixg kuchidan deb bilma; bu gʻalabani gʻalaba beruvchidan deb bil. Shohligingga e’tibor qilma; Xudoning gʻazabiga, Iutfiga e’tibor qil. Koʻrgin, fil mingan qoʻshin bir lahzada qaldirgʻochlar hujumi bilan qirilib ketgan . Koshona manzillar yoʻq boʻldi, ularning har birini bitta qush buzdi. Yoki, esla, Zaxxok qanday azoblarni tortdi! Boylikni esa xudo Faridunga nasib etdi. Zaxxokning qaxridan yirtqich sher ham qoʻrqardi. Lekin uning boshini sigir sutini ichgan bola oldi .
Xalqingga jism va ruhni sen bermagansan. Ularga zafar aql va imon eshigidan keladi. Ularga ajoyib bu ne’matlar Xudodan boʻladi. Ularning rizqlariga u seni sababchi qilgan. U seni sababchi qilish bilan baxtiyor etti. Aks xolda odamlarga ulush berishga senga qaerdan ixtiyor boʻlardi. Shunday ekan - ba’zi nodonlar sening farmoningga boʻysunmas ekanlar, bunga boshliq boʻlishning qonuni boʻlib, hammasiga (oʻsha boʻyincha) jazo xavfi bor.
Senga Xudo toju taxtni marhamat qildi, koʻp baxt va iqbol baxsh etdi. Olamni hukmingga boʻysundirib, xalq qaddini amringga egdi. Sen agar uning shuncha yaxshiligiga shukr qilmasang, Xudo nima amr etgan boʻlsa, uni bajarmasang, gʻaflat va magʻrurlik koʻrsatib, buyrugʻiga dastyorlik etmasang, uning qaxri kelishi mumkinmi yo yoʻqmi? - Ayt! Men bunga javob berguncha, oʻzing javob berib qoʻya qol. Uning gʻazabining qattiq shamoli kelsa, nima qilasan? Mamlakat uning mamlakatidir. Sen qayoqqa ketasan?
Unga qarshi buzgʻunchilik qilib, isyon koʻtarmoqchi boʻlsang koʻtar, agar buni undan yashira olsang. U xolda xalq oldida xijolatlik yuz beradi. Yaratuvchi buni koʻrsa, qanday boʻlarkan? Oʻz ishlaringdaki xalqdan uyalar ekansan, bu Xudoga ma’lum boʻlsa, u vaqtda nima boʻladi?
Asl maqsadni koʻzlamoqchi boʻlsang, Muhammadning shariati yoʻlini tut. Shoh najot uyidan panoh istar ekan, ushbu yoʻl u uyga olib boruvchi asosiy yoʻldir. Agar qalamning qadami satr yoʻlidan chetga chiqib ketsa, xat ham egri voziladi. Shariar yoʻlini oʻzingga shior qil, adolat bilan mamlakatingga quvvat ber. Shoh ishini adolat bilan yurgizsa, adolat uning vayrona mamlakatini ham obod qilib yuboradi. Ba’zan dinsiz odil podshohlar uni obod qiladi-yu, zolim musulmon uni barbod etadi. Shoh adolat bilan davron sursa, uning (u dunyoda) sirot koʻprigidan oʻtishi oson boʻladi. Kim ipning ustida yurishni orzu qilsa, adolati toʻgʻri boʻlsa, yuradi. Maqsadga yetish uchun toʻgʻri boʻl, adolat bilan ish tut. Oʻqda ham toʻgʻrilik boʻlmasa, ucha olmaydi.
«Adl» soʻzi uch harf bilan yoziladi. Lekin uning har bittasi oʻzgacha mazmunga ega. Uning «ayn»i yondiruvchi quyosh boʻlib, zulmning qora shomini pok qiladi. «Dol»i esa davlat va dinning toji boʻlib, din va davlat ahllari doim unga muhtojdirlar. Oxiridagi «lom»ini hurlarning sochi deb bil; izzat va sharaf qushlariga esa uni tuzoq deb bil. Tojni kiy, quyosh bilan koʻzingni yorit, oxiridagi maxkam ipni qoʻlingga tut. Mazlumning shikoyat soʻzlari har qancha choʻzilsa ham uzoq umr koʻrishni istasang, malol kelmasdan eshit. Adolat istovchi zulm oʻtidan figʻon qilsa, adolating soyasidan unga panoh ber. U soyada uni qaygʻuda qoʻyma; sham’ning tagini unga qorongʻi qilma. Mazlumning soʻzi toʻgʻri boʻlib chiqdimi, endi zolim oʻzingga tegishli odam boʻlsa ham, yuziga borma. Uning nafsi davomli ayshni istadimi, demak, u senga gunoh orttirib, oʻz maqsadini xosil etmoqchi boʻlgan. U xazina ustida yotib, ilonning baxralanishini istaydi. Vaholanki undan zahardan boshqa «baxralanish»ni kutish mumkin emas. Uning orzusini oʻylab, oʻzing azob chekma. Tavba qildirib, uni tekshirib tur.
Gunohning xirmoni qancha katta boʻlmasin, ohu pushaymon uni shamolga uchirib yuboradi. Gunoh oʻti qancha qattiq yonmasin, uzr koʻz yoshlarining suvi uni oʻchirmay qoʻymaydi. Lutfu karam qancha yoqimli boʻlmasin, qaxru siyosatning ham oʻz oʻrni bor. Olamdagi hamma odam birday yaxshi emas; har kimning hamma ishi ma’qul boʻla bermaydi. Yaxshi bilan yomonga barobar yaxshilik qilish yomonga koʻp, yaxshiga kam yaxshilik qilish demakdir. Lutfmg shabadasi bilan odamni xursand et. Shu bilan birga jazo tigʻini ham oʻtkir tut. Qanchadan-qancha kasallar qand bilan tuzaladi, lekin bir qanchalariga zahargina foyda qiladi. Malham bilan madda ochilmasa, nishtar bilan undagi yiring olib tashlanadi. Zirapcha barmoqning uchi bilan chiqmasa, badan igna vositasida undan qutuladi. Shuning uchun zamon shohi fikr qilib, yaxshiga yaxshi, yomonga yomon boʻlishi kerak. Bu ikkalasini u bir xilda baholasa, mamlakatining ichida qoʻzgʻolon koʻtariladi.
Birovni tezda koʻtarib yuborma hamda ozgina aybi uchun pastlatib ham qoʻyma. Kim gumbazning uchiga chiqmoqchi boʻlsa, chiqish va tushish uchun maxsus zina bor. Kimki zinadan tashqariga qadam qoʻysa, unga yiqilish, ranj, alam xavfi bor. Bola savod chiqarishda xijoga qaramay oʻqiydi. Sen uning zeru zabarga e’tibor berishini kuzat. Har kimni odam desang, odam boʻlib chiqa bermaydi; koʻrinishda bir xil boʻlsa ham, fe’lda bir xil emas. Sham’ bilan muz sumalagi xuddi koʻchatga oʻxshaydi; aslida buning boshogʻi oʻt, uniki suvdir. Kimni oʻzingga maxram qilmoqchi boʻlsang, yaxshi sinamasdan uni oʻzingga hamdam qilma. Bilmasdan uni yaxshi koʻrib, yaxshi gapirma; bilganingdan keyin esa pushaymon yeb qolma. Tushingda senga pariga oʻxshab, hurlardan ortiq boʻlib koʻringan odam oʻngingda, faxm etsang, shayton boʻlib chiqishi mumkin. Ozgina ayb uchun qattiq azob berma; oʻldirish va jazolashda tezlik qilma. Qatl etish bir oz kechikib boʻlsa, hechqisi yoʻq, oʻlgandan keyin esa uni soʻz bilan tiriltira olmaysan. Suv yuzidagi pufak puflasang yoriladi; shunday ekan, pufak yasash bilan shugʻullanish kerakmi?
Jazolash vaqtida afv etish yaxshi boʻlsa ham, lekin bu ishda farosat ham kerak. Guvohlar bir odamning gunohini isbotlagan esa-da, shariatda yolgʻon guvohlik berganlar oz boʻlganmi? Yolgʻon gapirishga oʻrgangan odam rost gapirsa ham, unga ishonma. Rostgoʻy odam hech qachon yolgʻon gapirishga intilmaydi; yolgʻonga odatlangan qancha urinmasin, rost gapira olmaydi. Tun bilan tong oʻzaro mutanosibdir. Tongning boshlanishi yolgʻon boʻlsa ham, oxiri toʻgʻridir.
Kin va adovat yoʻlini tutib, birovning aybi uchun boshqani gunohkor etma. Qoʻychibon boʻlsang, bu nafasda e’tiborli boʻl; har qoʻyni oʻz oyogʻidan os. Xayolingga yaxshi bir buyruq kelsa, uni maslaxatsiz amalga oshirishga oshiqma. Ta’bingdagi zavqing sogʻlom ekan, odamlarning gapining tagidagi fasodini bilishga harakat qil. Oʻz fikringga koʻp ishona berma. Ishonchli kishilar fikridan foydalan. Shoh oʻz aytganini qila bersa, fikrli kishilarning ogʻziga qulf solgan boʻladi.
Tavakkal qilmasa yurish sust boʻlsa ham, maslaxatsiz, dabdurustdan tavakkal qilma. Kengash vaqtida baxs yuz bersa, xafa boʻlma. Shu bilan birga juda uzun kengashning ham keragi yoʻq.
Moʻljallangan ishingga kuching yetsa, uni bir nafas ham vaqtidan oʻtkazma. Bogʻdagi gulning jilvasi sahar vaqtidadir; kech qolsang, uni bolalar terib olgan boʻladi.
Oʻz ishingga qancha berilmagin, uni Tangri ishi bilan qoʻshib olib bor. Odil nasihatchi begʻaraz boʻladi; bilib qoʻy, bunday odamning bahosi yoʻq. U xato qilsa, uni doʻstlik bilan tuzat. Xato qilmaslik Tangrigagina xos.
Urush kuni dushmanga yuzlanganda qoida bilan oldin saflarni tuz. Jangda xatosiz, aniq hujum qil; bilki, kishining oʻlimi taqdiriga bogʻliq. Ajal shomida kishi uyida yotmaydi; umri boʻlsa goʻrga tushib oʻltirmaydi. Alam qilib turganda ikki qadam orqaga yurguncha, harakat qil, olgʻa qarab bir qadam bos. Garchi zafar Xudoning marhamatidan boʻlsa ham, harakatni buning moʻtabar sabablaridan deb bil.
Sen sipoh tortib, shunday harakat qilki- xalqning duosi seni oʻz panohiga olsin. Shunga intilki, jang yuz berganda xalqning oh shabadasi koʻzingga changni urmasin. Oʻchli dushmanning mingta oʻqi xalqning bir oh oʻqichalik yarador qilolmaydi. Jangda begona odamlarni yengsang, buning shukronasiga ularni oʻldirishga harakat qilma.
Bu nomada men nimalarni yozgan boʻlsam, hammasiga shoh ning ishlari men uchun qoʻllanma boʻldi. Agar ishda shohga oʻxshash boʻlsang, «Bola otaning koʻrinishidir»,- degani boʻladi. Uning qadami boʻyicha qadam bossang, yoʻlda koʻp ranju pushaymonlik koʻrmaysan. Bolani murid, otani esa pir deb bil; har ishida uning buyrugʻining ta’siri boʻladi. Baxt va qarib yurishni istasang, bu pir oldida hech ayb ish qilma.

LXI
Xoja Muhammad Porsodan haj ahli duo qilishni soʻragani va oʻgʻli Xoja Abu Nasr (otasi) Xoja Muhammad Porsoning iltimosi bilan duo qilgani
Pok Xoja janoblari Alloh yoʻlida «Qudsiya» va «Fasl ul-xitob» degan asarlarini yozganlar. Osmon monand gumbazda u kishining kavushlarining izlari qolgan boʻlib u kishining laqabi «Porso» ekanligi bejiz emas.
Garchi oʻzlari asr yagonasi boʻlsalar u kishining oʻgʻli kimsan - Xoja Abu Nasr edi. Tasavvuf yoʻli - faqrda otasi poklarning podshosi - pokiza tabiati boʻlsa, bu pokiza tabiat podshoning oʻgʻli edi.
Kunlarning birida Muhammad Porso Makkaga boradigan boʻlib qoldi. Xoja Abu Nasr ham shu ishga jazm qildi. Otasi yoʻlboshchilik taraddudida boʻlsa oʻgʻli unga eng yaqin sirdosh maxram boʻldi. U choʻlda ketayotib, bir qadam bossa, bu ham unga ergashib, izma-iz, qadam-baqadam borardi. Bir necha kun davomida ular choini bosib oʻtib, (nihoyat) maqsad manziliga ham yetib bordilar.
Kelgan xalq xaj qilishning asosiy qoidalarini toʻla bajarib, tavof qilish orqali yaxshi-yomon murshid soliklar, hatto kelolmaganlar oʻrnida farishtalar ham oliy maqomlarga erishdilar. (Tasavvuf yoʻlini tutgan) foniylar ham, qolgan amaldorlar ham oʻz tilaklarini bildirishib, Alloh qoshida ularning barcha tilaklari mustajob boʻldi.
Xalqning (koʻnglidagi) iltijolarini ado etish va barcha kelganlarni duo qilishlik uchun shuncha odamlarning ichidan munosib bir kishini izlashar ekan, Xoja Porsoga yozma ishora boʻldi. Bu vazifani bajarish Xoja Porso ustida toʻxtar ekan, u esa Xoja Abu Nasrga murojaat qildi va dedi:
— U mendan ustun! Bu yuqori vazifaga menga qaraganda u loyiqroqdir! (Haj) yoʻlida kimning biron raxbari boʻlmas ekan, har (xil) qoʻlga qarab adashish mumkin. Bu safarda menga biron raxnamo yoʻq edi. Tangri uni menga raxnamo qildi. Oldin mening ishim uni parvarish qilish boʻlgan edi. Mening tarbiyamga qarab ish tutadigan boʻldi. Yoʻl mashaqqatlari meni vaximaga solgan edi. Yoʻl qiyinchiligini (Alloh) unga oson qildi. Yoʻldagi notinchliklar menga zarar keltirsa, unga bu tariqat yoʻlida rohat va xuzur bagʻishladi. Men (yoʻl-yoʻlakay) oʻzim uchun, uning uchun tashvish chekkan boʻlsam, u oʻzini ham, meni ham Allohga topshirib, barcha tashvishlardan xoli boʻldi.
U shunday deb, oʻgʻlini koʻrsatar ekan, unga qarshi uzr aytishga imkoniyat qolmagan edi. Otasi sham’ singari koʻzidan yoshlar toʻkib, ichidan yonayotgan (qari) chinordek duoga qoʻlini ochdi, rahmat aytib, odatga koʻra kechirishlariga istak bildirdi. Xoja esa koʻzida yosh bilan omin qildi. Uning soʻnggi duosi shunday boʻldi:
— Ey Xudo, seni panoh qilib, uyatga qolgan xolda deyman: «Men qanday tilak bildirish rasmini oʻrniga qoʻya olmagan boʻlsam, uning qilgan ominini zoe’ etmasang boʻlgani!»
Ota deyishga loyiq kishining sa’y-harakati bilan oʻgʻlining ishi shu darajaga yetdi.
Ey Xudo, oʻsha qilgan omin va duolaring hurmati hamda Ota va Oʻgʻilning hurmati! Sen bu ota bilan oʻgʻilni doim davlat va din taxtida uzoq tutgaysen! Uning boshqa oʻgʻillarini, uning oʻgʻillari buning inilarini ham hurmatga sazovor etgaysen! Butun olam ularning ixtiyorida boʻlib, olam xalqi ichida shayxu shaxriyor ham shulardir.
Shohni duo qilish bilan soʻz ham tugadi. Endi Navoiyning tilagi sharobdir.
Soqiy, qadahda bodani olib kel, uni menga xoh shoh tutsin, xoh shahzoda, farqi yoʻq. Ertayu kech mast boʻlay. Qachongacha riyo bilan porso boʻlaman!

LXII
Ojizlik va siniqlik tuprogʻlarining sariq rang somoniga peshona terini toʻkib, somonli loy tayyorlab, bu faqirlik kulbasini yuz oh va oʻrtanish bilan suvab tamomlamoq; kiprikning siniq ignasiga koʻz yoshining uzun ipini oʻtkazib, yuz teshik va tikik bilan yamashni tugallamoq; bunday tuzatuvchilikdan xijolat boʻlib, uzr hujrasiga kirmoq, bu tikuvchilik uchun uzr soʻrab, xijolat yoqasiga yashirinmoq, Tangrining obodonlik ehsonidan afv maskanini tilamoq va marhamati xazinasidan muruvvat sarposini istamoq
Mendek oshuftahol, shaydoyi odam bu orzuni xayolimga keltirganimda, bir necha kun yashirin ranj chekdim; obi hayot istab, jonimni qiynadim. Kitob yozish uchun qalam yoʻnib, qalam uchun qogʻozlarni tayyorladim. Sahifa boʻylab qalamim naqshlar chizib, ovozini nay ovozidek baland etdi. Nay kuylab qanday avjga chiqsa, mening qalamim oʻz kuyini undan ham oshirib yubordi. Nay ovozini eshitib, soʻfiylar toʻdasi zikrga tushib ketganlari singari, bu qamish qalamim ovozi kesak uylarga, hatto toʻqqiz osmon gumbaziga ham yetib bordi, odamzod orasiga gʻavgʻolar soldi. Malaklar orasida ham shovqinlar koʻtarildi. Odamzod eshitib, dardi oshib, dard bilan yoqasini chok-chok qildi. Malaklar eshitgach, jonsiz boʻlib, yarador boʻlgan qush kabi qanotlari osilib qoldi. Uning kuyidan xush boʻlsa ham, noxush boʻlsa ham, baribir, mamlakat ham, malaklar ham xayajondadir.
Endi zebo yuzli bir gulrux xat va xol bilan naqshlangan va suratlangan ekan, osmon pardozchisi oʻz ishini tamomlagach, u oʻn toʻrt kunlik oydek toʻlaligi ila namoyon boʻldi. Shu’lasidan sharqu gʻarb yorishib, yeru koʻkka yana toʻpolon tushdi. Charx kotibining qalami sinib, uni siyoxdonning ostiga tashlab qoʻydi. Osmon xazinachisi oldimga kelib, quyosh bilan birga boshimdan aylana boshladi. Boshimdan sochish uchun joni bilan birga toʻqqiz dasturxon yulduzni naqd keltirdi. Malaklar ustidan pullar, naqd durru gavharlarni sochdi. Mening hurmatimni qilib u gard singari yerdan koʻtarildi, boshimdan aylanib, oyogʻimni oʻpdi.
Oldimga yuzlab boylikni qator qilib, hammasini oyogʻim ostiga sochqi etdi. Boshim ustidan konidan keltirgan la’llarni sochdi; oldimga Ummonidan durlarni toʻkdi.
Bu hayratda men fikrlab qoldim; hatto bu fikrlashda hayron boʻlib qoldim. Ushbu varaqlarni mening qalamim (peshonamdagi) yozigʻlar kabi qoraytirgan ekan, ular bu qadar izzatga arzimaydilar, balki bu izzatning mingdan biriga loyiq emas. Ular, u aytganday, yomon ham emas. Yaxshidirlar, lekin maqtagunday emas. Ma’nosi yaxshi boʻlsa, tarkibi yoʻq; koʻrinishi yoqimli boʻlsa, tartibi yoʻq.
Ularni yozishga koʻngul ketgandan keyin oʻn bayt ham yozmay, koʻngul qorongʻilashdi. Chunki boshimda qiladigan ishim koʻp edi. Bosh qashishga ham vaqtim yoʻq edi. Osmon varagʻi tun qorasini zirnix bilan yuvgan vaqtdan boshlab, har tomonga tong nur sochib, toza supurgi bilan kecha qorongʻiligini supura boshladi. Tun oʻzining anbar sepilgan lattasini yashirarkan, tong oʻzining zarli bayrogʻini tikdi. Bu bayroq endi oʻzini yoʻqlik mamlakatining bayrogʻi deb e’lon qilgunga qadar, shorn qoraga qizil rangni qoʻshib, nur harflarini qoraytirgunga qadar, osmon yulduzlarini zohir etib, qora choyshabini durlar bilan bezagunga qadar men shu orada ezilib, xalqning jabru jafosiga giriftor boʻlaman. Xalqning yetkazgan azobidan bir dam menga tinchlik yoʻq; odamlarning jabridan bir nafas oromim yoʻq. Bu xastaning gʻamli uyiga (arz bilan) kelgan odamning ketish yodidan butunlay koʻtarilib qoladi. Bir guruhi ketib ulgurmasdan, albatta boshqa ikki guruhi kirib keladi. Ular buzilgan koʻnglimga oʻt yoqib, ertalabdan-kechgacha jonimni oladilar.
Menga ular shunday ishlarni buyurishadiki, bajarish oson emas; uni bajarishning sira imkoni yoʻq. Uzr aytsam, hammalariga qattiq botadi; yaxshi gapirsam, achchiqlari keladi. Ularga osmonlarcha xayru ehson koʻrsatsang ham, har osmonni ular bir xashakcha koʻrishadi. Kimning koʻzini tamagirlik katta qilib ochgan boʻlsa, bir qatra ham, butun bir daryo ham unga bari birdir. Berganingni olib, yana norozilik ham izhor qiladi. Koʻp bergan boʻlsang ham oz deydi. Har biri oʻzicha soʻz soʻzlash ishtiyoqida; oʻzicha soʻz soʻzlash bilan birga yuzta niyati bor. Birovning Rustamcha kuchi, Hotami Toyicha himmati, qoʻlida Qorunning boyligicha boyligi boʻlsa ham ularni rozi qilish qiyin.
Menda bu narsalarning birontasi yoʻq. Zaiflik uyida dard bilan hamnafasman. Shuncha gʻamu mehnatim boʻla turib, men ularga extiyot bilan savol-javob qilaman. Tabiiy kasalligimning oʻzi ham bir sari, ular bilan muomala qilish ham bir sari boʻlib, kuni bilan tomogʻim qurigani qurigan. Kechasi esa uyqum qochib, farogʻatsizman. Kunduzi boʻlsa yana ahvol shu; kech kirdi deguncha, yana oʻsha xol.
Kimningki vaqti shu xilda tang boʻlgach, yaxshi she’r yozishga uning qachon imkoni boʻladi? Bu yaratgan nazmim eng sof dur darajasida boʻlmasa, men bu yozganim uchun kechirim soʻrashga haqliman. Vaqtimning iplari qisqa boʻlib, men uni koʻnglim xohlagandek uza olmadim. U shu xilda yaratilgandan keyin unga ortiqcha martabajperdan boʻladi. U qanday qilib el orasiga xoy-xuy soladi-yu, qanday qilib hamma tomonga uzundan-uzoq dovrugʻi ketadi!
Menga yetarli imkon boʻlganda, bir kecha-kunduz davomida bir-ikki nafas mehnatdan qutulib, dam olib, koʻnglimdagidek osoyish topganimda, xilvat bir goʻshada oʻltirib, ta’bim faqat fikrlash bilan band boʻlganda, durdona nazm yaratish bilangina shugʻullanib, xayol dengizida gʻavvoslik qilganimda, unda yurganimcha yurib, u dengizdan xohlaganimcha olganimda edi, bu sohani tushungan odamlar undan nazm degani qanday boʻlishi kerakligini bilib olgan boʻlishardi. Hayotda eng muxim bir narsadan-ku, choʻntak quruq qolgan edi; ijod sohasidagi orzu amalga oshmasa, aybi yoʻq.
Shu xilda men bu navoni kuylab turarkanman, bir pok fikrli oqil nogah menga dedi:
— Ey qalami ojizlik siyoxiga botirilib, insof xatiga boshini qoʻygan odam! Sening zaifligingga Xudoning oʻzi quvvat beradi. Insofing koʻrinishlariga yuz ofarinlar boʻlsin. Sen bayon qilib bitgan narsa shuni koʻrsatadiki, sen bundan ham yaxshi yoza olasan. Oʻzing aytgandek yuqori qilib, istaganingdek yoqimli etib yozganingda, unga bozor bundan ham katta, butun olam unga xaridor boʻlgan boʻlur edi! Shunday boʻlsa ham, u jahon boʻylab savdoda; ovozasi butun borliqni toʻldirgan. Bu jahonning bezagi undan, dengiz va kondagi gavharlar ziynati ham undan. Shohning otidan u sharofat topdi; chunki saxovat quyoshi ham Xudoning soyasi boʻlmish podshoh oti tufayli yuz beradi. Uning asl zoti sharofat dengizini tashkil etgan boʻlib, bu dengizdagi gavhar esa uning nomidir.
— Ey nomiga adolat tangasi zarb qilingan, zotiga hukmdorlik xutbasi oʻqilgan shoh! Sendan uyalib, osmon xalqa shakliga kirdi; sening noming quyoshning uzugiga bitilgan. Sening madxingni yozish uchun men kimman?! Bu - bir zarra osmondan joy olgani bilan tengdir. Qatra oʻzining qatralik darajasini bilishi kerak. U oʻz borligini dengiz bilan teng tutmasligi lozim. Biror ishni bajarish kimningdir taqdirida bor ekan, unga kirishmasdan boshqa iloji yoʻq. Oʻtga parvona oʻzini devonavor urmasdan tura olmaydi-ku! Telbaning ham bolalar otgan toshdan yarador boʻlmasligining chorasi yoʻq-ku.
Mening hissamga she’r yozish tushgandan buyon jonim oʻsha oʻt, oʻsha toshdan qiynalganday qiynaladi. Men u bilan shugʻullanib, na foyda koʻraman, na uni tark eta olaman. Goho xayolimga shunday fikr keladi: umrni qiynovchi bu bir qancha dagʻdagʻa she’r deb atalib, uni yozishdan foyda yoʻqdir: uni koʻp yozish - ziyondan boshqa narsa emas. Kimki birgʻazalni chiroyli qilib yozsa, uni yortushunadi, ta’b egasi tushunadi, xolos. She’rdagi chin boshdan-oyoq bema’nilik boʻlib, qizigʻi shuki, uning yaxshisi yolgʻon hisoblanadi. Kimga umrida u bilan shugʻullanish yuz bergan boʻlsa, u ming yil yashagan esa-da, umri zoe ketgan boʻladi.
Juda soz boʻlardiki, faqirlik qadamini bosib, fano koʻchasida faqirlik jomini koʻtarib ichib, bu dunyo ishlariga oz mayl qilsam, u dunyoning uzun yoʻlini yaxshi tutsam. U yoʻlda sharbat ichishni istarkanman, yuragimning qoni menga sharbat boʻlsa, farogʻat topishim uchun pul kerak ekan, tanimdagi yara-chaqalar tanga boʻlsa; ustimdagi changlar baxtiyorlik kiyimi, ikki oyogʻim sayr etishim uchun yoʻlovchi boʻlsa; soya uchun chodir qidirib oʻltirmasam, otimni hech qaerga bogʻlamay yoʻrgʻalatib ketaversam; bu sayrda har bir qadamim yuz yogʻochga teng boʻlsa, boshimdagi toʻzgʻigan sochlarim menga sharaf toji boʻlsa; yalang oyogʻim ostidagi tikonlar faqirlik zanjirimga mix boʻlib xizmat qilsa; boshimga tekkan har toshdan yoriqlar paydo boʻlib, xursandchiligim boshimning oʻsha joyidan chiqib tursa; qonli koʻz yoshlarimning shohona durlari barcha fano qushlariga don boʻlsa; u qushlar shu don bilan aylanishib, jismidagi ipdan unga ilinsa; gʻam xanjari koʻksimni yorib, jismim uyidan dard ahliga muqaddas joy tayyorlasa; yurgan sari oyoqlarim qabarib, qadamimga bu qabariqlardan yuzlab tiniq gavharlar sochilsa; yoki yoʻl boʻylab toʻkilgan koʻz yoshlarim qonli oyogʻimning tagiga dur boʻlib yopishsa; yaralarimdan oqqan qonlar qatra-qatra boʻlib, dard va balo dashtlarini lolazor qilsa; ohim oʻtining uchqunlari charx urib, yaprogʻini yel sovurgan lolalarning yaprogʻi oʻrniga har uchquni yaprogʻ, oʻchgan qurumlari esa unga dogʻ boʻlsa; azob-uqubatdan jismim charchab, yoʻlda bir nafas dam olishni istab qolsam, y’l ustidagi biton togʻ etagini topib, ustimga osmon etagini yopsam-da, uyquga bosh qoʻymoqchi boʻlganimda biron qoya tosh menga qattiq bolish boʻlsa-da, yer yuzidagi tuprogʻ toʻshagim boʻlib, gavdam unga soyadek choʻzilsa; yurishdan tolgan ikkita oyogʻimni Farhod bilan Majnun qoʻyniga olsa, chunki qalbimda ularning ishqining yuztasi; buzilgan koʻnglumda ularnikidan ming xissa ortiq dard boʻlsa ham, men birovga buni fosh etmadim, nola chekib, visol talashmadim; ikkalasi ham bu xolimni koʻrib hayron qolishsa: oʻzlarining ishqidan esa xijolat boʻlishsa; ishqda ustun ekanimni tushunib, unisi ham, bunisi ham menga tan berishsa; ishq mening martabamni shunday yuksak, ishqning dardi koʻnglumni shu qadar keng qilib, yer bilan osmon menga barobar boʻlib, osmonning ochiq gulshani esa zindon boʻlib qolsa; himmatim shunday avjga chiqqanda, etagimni qoqsam: uning changlarini malaklar koʻzlariga surtishsa; (orzu qilganimni) koʻz bilan koʻra olish kechasi kelganda, malaklar qushlarga aylanib qolsa; qushlar ham emas, har tomonda uchgan koʻrshapalaklarga aylansa; yulduzlar va osmon esa (oddiy) koʻknori va uning urugʻlariga oʻxshab qolsa, dedim-da, ibrat koʻzini keng ochdim: bor ham bir, yoʻq ham; boru yoʻqni teng koʻrdim. Borlik va yoʻqlikdan men xuddi Sayyid Hasan Ardasherdek oʻtishni istadim. Koʻnglim shunday yuksak maqomni orzu qildi. Lekin nafsga esa (bu dunyo) lazzatlari orzu boʻldi. Himmat shodlik yeri -jannatga qarab uchib ketdi; nafs esa meni jaxannam chohiga sudradi. Nafsning yuzi malaknikiga oʻxshasa ham, oʻzi yashirin; unda dev bilan shayton ikkalasi birlashib, juft boʻlgan. Ikkalasi juft boʻlib qoʻya qolmasdan, har nafasda oʻzlaridaqalarning yuztasini tugʻdirib turadi. Kimki ichdan pishgan boʻlsa, dev bilan shayton jahon ichida jahon turgandek boʻladi. Ichida yuz makr va xiyla boshlansa, shuncha shayton va devi fitna koʻtaradi. Ular menga qancha istaklarni ravo koʻrishmasin, qizigʻi shuki, hammasi oʻzimda bor.
Xudo haqi, ey koʻngul, insof qil; dindan faqat nafsgina chiqarishi mumkin. Bu nafsning qoʻlida men afgorman, shuncha balolarga giriftorman. Zohiran vaqtimning oʻtishi yomondan-yomon; ichki ahvolim esa undan ham battar. Qaygʻuli dilimni eslab yigʻlar ekanman, koʻnglumning oʻzi ham faryodimdan xabar olmaydi. Faraz qilaylik, koʻz yoshimdan sof dengiz yasab, koʻksimni teshib undan kema qilsam ham, gavdam kemadek suza olmaydi. Chunki mening langarim gunoh togʻidandir. Tashqi koʻrinishimdan odamga oʻxshayman; jismimning surati ham inson sifatida. Mazmunga kelganda odamgarchilikdan yiroqman. Odamgarchilik bilan mening oʻrtamda ming yillik xijron bor.
Lekin sofdil odamlar bir yerga yigʻilganda esa oʻzimni sham’dek ravshan va toʻgʻri koʻrsataman. Koʻnglumda yuzta ilon bir-biriga chirmashib yotibdi; notinchlik shamolidan qoʻzgʻolon koʻtarishyapti. Men shundaymanki, «Men!» demaganim yaxshiroq; yaxshilar men -yomondan uzoq boʻlsani durust. Ichim-n tashim zulmatda; qiziqki, koʻnglum ham shuni tilaydi.
Shunday ekan, odamlardan kim meni avliyo deb, toat va ibodatga berilgan deb tushunardi? Hammalari meni gʻamgin oshiq deb, koʻngli, koʻzi esa pok deb ataydilar. Qattiq harakat qilib, yigʻidan koʻzimni tiya olaman. Ammo ish koʻngulni qoʻlga olishga kelganda nima qilishim mumkin? Xudo oʻzi karam qilib, bu ishlarda qoʻlimdan ushlamasa, oh, mening xolimga yuz marta oh!
Hayotim davrini eslar ekanman, uyatga qolmaydigan bir ish qilganimni eslolmayman. Barcha ishim qalamni qora qilish, uchi bilan xat yozish boʻldi. Qalam tilimdan ham xiraroq boʻlib, yozgan xatlarim yuzimdan ham qoraroq boʻldi. Ikkisi ham Xudoning rahmat dengiziga tushmasa, boshqa qaerda ularning qorasi ketishi mumkin?
Ey Tangri, agar soʻzim choʻzilgan boʻlsa, qilgan gunohim bundan ham koʻpdir. Bu yozganim yaxshi boʻlsa, soʻroq vaqtida rahm et; yomon boʻlsa, demak, oʻzimning ham boshdan-oyogʻim yomon. Yomon narsamni, rahm etib, yaxshi qil, yaxshi boʻlsa uni qabul ayla. Unga boqqan el koʻziga ham jilva berib, uni yaxshi koʻrsat; xalqning koʻngliga uni yoqimli et. Gunohim har qancha qavatma-qavat boʻlsa ham, sening rahmating oldida ular yoʻqdaydir. Yaxshiligim kamligidan men qancha qoʻrqsam, sen karam qilgin, chunki sen saxiysan.

LXIII
Oyogʻi-toyib ketib kosadagi oshni shohning kosadek boshiga toʻkib yuborgan va olijanob shoh oldida oʻz oshini pishirgan bir qul hikoyasi
Saxiy bir podshoh bor edi. Saxiyligidan xalqi uni hurmat qilar edi. Uning bir quli bor edi, xizmat darajasi bakovullik edi.
Kunlardan bir kuni uning bazmida ovqat vaqtida, podshohning ham ishtaxasi yaxshi boʻlib turganda, falokat bosib, falokat uning oyogʻiga tosh urdi: issiq oshni podshohning boshiga toʻkib yubordi. Odamlar:
— Podshoh endi uni oʻldiradi. Gunohiga loyiq jazo shudir! - deyishdi.
Shoh esa qulning xafaligini koʻrib, kechirdi ham ozod qilib yubordi. Vazir dedi:
— Ey saxiylikda begʻaraz shoh, unga tigʻdan boshqa narsa loyiq emas edi-ku? Shoh esa zavq qilib, lutf bilan dedi:
— Xijolat oʻzi uni oʻldirib boʻldi. Hech kim oʻlgan oʻlikni boshqatdan oʻldirmagan; boshiga esajazo tigʻin tortmagan. Xalq ichida kim eng gunohkor boʻlsa, oʻsha afv va inoya’tga eng koʻp sazovordir.
Ey Xudo, shunday saxiy shohlarning yuz mingi eshiging yoʻlagining tuprogʻidirlar. Mening. gunohim har qancha koʻp boʻlganda ham, shukrki, sendek mening Xudoyim bor. Xijolat torta berib, jonim qolmadi. Menga ehson qilsang oʻrinlidir. Men garchi lutfu karamingga loyiq boʻlmasam ham, lekin ulardan butunlay noumid ham emasman.
Menga sendan ehson soʻrashni kim qoʻyibdi? Yehsoning bir dengiz boʻlsa, uning bir qatrasi menga yetarli.
Shukrki, ehsoning madadkor boʻlib, daftarim oʻzining oxirgi varaqlarini ham topdi. Aslida yaxshilarning hayratlanganini koʻrib, nomini «Hayrat ul-abror» deb qoʻydim. Yozilish tarixining ma’nosi chiroyli boʻlib, u sakkiz yuz sakson sakkizinchi yil edi .
Kim oʻqisa yoki koʻchirib yozsa, duo bilan ruhimni shod qilsa, Tangri ishini murod-maqsadiga olib borib, ruhini jannatda shod etsin!
Endi, Navoiy, shukrona mayini ich; qancha toʻla boʻlsa, hammasini ich!

AvvalgiIII- qism Keyingi

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Mezon ul-Avzon (Tasvirlar) 1195
2	Sab’ai Sayyor (Tasvirlar) 890
3	Arba’in [Alisher Navoiy] 1692
4	Арбаин - 40 четверостиший [Alisher Navoiy] 1542
5	Арбаъин [Alisher Navoiy] 634
6	Афоризмы [Alisher Navoiy] 646
7	Badoyi ul-Bidoya (I- qism) [Alisher Navoiy] 3734
8	Badoyi ul-Bidoya (II- qism) [Alisher Navoiy] 4153
9	Badoyi ul-Vasat (I- qism) [Alisher Navoiy] 3743
10	Badoyi ul-Vasat (II- qism) [Alisher Navoiy] 2089
11	Badoyi ul-Vasat (III- qism) [Alisher Navoiy] 1548
12	Бадойиъ ул-Бидоя (I- қисм) [Alisher Navoiy] 845
13	Бадойиъ ул-Бидоя (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1140
14	Бадойиъ ул-Васат (I- қисм) [Alisher Navoiy] 784
15	Бадойиъ ул-Васат (II- қисм) [Alisher Navoiy] 792
16	Бадойиъ ул-Васат (III- қисм) [Alisher Navoiy] 693
17	Farhod va Shirin (I- qism) [Alisher Navoiy] 1337
18	Farhod va Shirin (II- qism) [Alisher Navoiy] 4077
19	Favoid ul-Kibar (I- qism) [Alisher Navoiy] 2788
20	Favoid ul-Kibar (II- qism) [Alisher Navoiy] 1114
21	Favoid ul-Kibar (III- qism) [Alisher Navoiy] 1887
22	Фавоид ул-Кибар (I- қисм) [Alisher Navoiy] 886
23	Фавоид ул-Кибар (II- қисм) [Alisher Navoiy] 780
24	Фавоид ул-Кибар (III- қисм) [Alisher Navoiy] 681
25	Фарҳод ва Ширин (I- қисм) [Alisher Navoiy] 675
26	Фарҳод ва Ширин (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1044
27	Hayrat ul-Abror (I- qism) [Alisher Navoiy] 6836
28	Hayrat ul-Abror (II- qism) [Alisher Navoiy] 1649
29	Holoti Pahlavon Muhammad [Alisher Navoiy] 1690
30	Holoti Sayyid Hasan Ardasher [Alisher Navoiy] 1540
31	Ҳайрат ул-Аброр (I- қисм) [Alisher Navoiy] 933
32	Ҳайрат ул-Аброр (II- қисм) [Alisher Navoiy] 587
33	Ҳайрат ул-Аброр (III- қисм) [Alisher Navoiy] 552
34	Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад [Alisher Navoiy] 535
35	Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер [Alisher Navoiy] 683
36	Layli va Majnun (I- qism) [Alisher Navoiy] 1673
37	Layli va Majnun (II- qism) [Alisher Navoiy] 1586
38	Layli va Majnun (III- qism) [Alisher Navoiy] 4278
39	Lison ut-Tayr (I- qism) [Alisher Navoiy] 6065
40	Lison ut-Tayr (II- qism) [Alisher Navoiy] 840
41	Lison ut-Tayr (III- qism) [Alisher Navoiy] 5151
42	Лайли ва Мажнун (I- қисм) [Alisher Navoiy] 691
43	Лайли ва Мажнун (II- қисм) [Alisher Navoiy] 659
44	Лайли ва Мажнун (III- қисм) [Alisher Navoiy] 838
45	Лисон ут-Тайр (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1008
46	Лисон ут-Тайр (II- қисм) [Alisher Navoiy] 695
47	Лисон ут-Тайр (III- қисм) [Alisher Navoiy] 687
48	Лисон ут-Тайр (Язык птиц) [Alisher Navoiy] 1372
49	Mahbub ul-Qulub [Alisher Navoiy] 1797
50	Majolis un-Nafois (I- qism) [Alisher Navoiy] 1452
51	Majolis un-Nafois (II- qism) [Alisher Navoiy] 1882
52	Mezon ul-Avzon [Alisher Navoiy] 3169
53	Muhokamat ul-Lugʻatayn [Alisher Navoiy] 6865
54	Munojot [Alisher Navoiy] 6745
55	Munshaot (Munojot) [Alisher Navoiy] 1649
56	Мажолис ун-Нафоис (I- қисм) [Alisher Navoiy] 834
57	Мажолис ун-Нафоис (II- қисм) [Alisher Navoiy] 673
58	Маҳбуб ул-Қулуб [Alisher Navoiy] 745
59	Мезон ул-Авзон [Alisher Navoiy] 834
60	Муножот [Alisher Navoiy] 829
61	Муншаот (Муножот) [Alisher Navoiy] 671
62	Муҳокамат ул-Луғатайн [Alisher Navoiy] 1023
63	Nasoim ul-Muhabbat (I- qism) [Alisher Navoiy] 3565
64	Nasoim ul-Muhabbat (II- qism) [Alisher Navoiy] 1530
65	Nasoim ul-Muhabbat (III- qism) [Alisher Navoiy] 1707
66	Navodir un-Nihoya (I- qism) [Alisher Navoiy] 1998
67	Navodir un-Nihoya (II- qism) [Alisher Navoiy] 1417
68	Navodir un-Nihoya (III- qism) [Alisher Navoiy] 1014
69	Navodir ush-Shabob (I- qism) [Alisher Navoiy] 1842
70	Navodir ush-Shabob (II- qism) [Alisher Navoiy] 1244
71	Navodir ush-Shabob (III- qism) [Alisher Navoiy] 1467
72	Nazm ul-Javohir [Alisher Navoiy] 4227
73	Наводир ун-Ниҳоя (I- қисм) [Alisher Navoiy] 780
74	Наводир ун-Ниҳоя (II- қисм) [Alisher Navoiy] 811
75	Наводир ун-Ниҳоя (III- қисм) [Alisher Navoiy] 704
76	Наводир уш-Шабоб (I- қисм) [Alisher Navoiy] 837
77	Наводир уш-Шабоб (II- қисм) [Alisher Navoiy] 634
78	Наводир уш-Шабоб (III- қисм) [Alisher Navoiy] 714
79	Назм ул-Жавоҳир [Alisher Navoiy] 657
80	Насоим ул-Муҳаббат (I- қисм) [Alisher Navoiy] 945
81	Насоим ул-Муҳаббат (II- қисм) [Alisher Navoiy] 986
82	Насоим ул-Муҳаббат (III- қисм) [Alisher Navoiy] 941
83	Притчи [Alisher Navoiy] 816
84	Qaro koʻzum (I- qism) [Alisher Navoiy] 1914
85	Qaro koʻzum (II- qism) [Alisher Navoiy] 1545
86	Qaro koʻzum (III- qism) [Alisher Navoiy] 1542
87	Қаро кўзум (I- қисм) [Alisher Navoiy] 815
88	Қаро кўзум (II- қисм) [Alisher Navoiy] 762
89	Қаро кўзум (III- қисм) [Alisher Navoiy] 735
90	Risolai tiyr andoxtan [Alisher Navoiy] 1083
91	Рисолаи тийр андохтан [Alisher Navoiy] 563
92	Sabai Sayyor [Alisher Navoiy] 9038
93	Saddi Iskandariy (I- qism) [Alisher Navoiy] 1256
94	Saddi Iskandariy (II- qism) [Alisher Navoiy] 1382
95	Saddi Iskandariy (III- qism) [Alisher Navoiy] 2469
96	Siroj ul-Muslimin [Alisher Navoiy] 2261
97	Сабъаи Сайёр [Alisher Navoiy] 1500
98	Садди Искандарий (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1225
99	Садди Искандарий (II- қисм) [Alisher Navoiy] 883
100	Садди Искандарий (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1089
101	Сирож ул-Муслимин [Alisher Navoiy] 666
102	Tarixi anbiyo va hukamo [Alisher Navoiy] 3216
103	Tarixi muluki ajam [Alisher Navoiy] 2428
104	Тарихи анбиё ва ҳукамо [Alisher Navoiy] 741
105	Тарихи мулуки ажам [Alisher Navoiy] 746
106	Vaqfiya [Alisher Navoiy] 3079
107	Вақфия [Alisher Navoiy] 663
108	Xamsat ul-Mutahayyirin [Alisher Navoiy] 1942
109	Xамсат ул-Мутаҳаййирин [Alisher Navoiy] 751
110	Gʻaroyib us-Sigʻar (I- qism) [Alisher Navoiy] 6141
111	Gʻaroyib us-Sigʻar (II- qism) [Alisher Navoiy] 1951
112	Gʻaroyib us-Sigʻar (III- qism) [Alisher Navoiy] 2840
113	Ғаройиб ус-Сиғар (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1293
114	Ғаройиб ус-Сиғар (II- қисм) [Alisher Navoiy] 654
115	Ғаройиб ус-Сиғар (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1018

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60821
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 44271
3	Gʻazallar [Nodira] 38375
4	Guliston [Sa’diy] 33570
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 21047
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20435
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16266
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 16121
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13368
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13039