Saddi Iskandariy (III- qism) [Alisher Navoiy]
![Saddi Iskandariy (III- qism) [Alisher Navoiy]](http://uzsmart.ru/kutubxona/asarlar/saddi-iskandariy-iii-qism-alisher-navoiy/saddi-iskandariy-iii-qism-alisher-navoiy.jpg "Saddi Iskandariy (III- qism) [Alisher Navoiy]")
| Saddi Iskandariy (III- qism) [Alisher Navoiy] |
| Saddi Iskandariy (davom) LXIX Yeldek sayr aro sabukborligʻ nafyin qilmoq va togʻdek sukun aro boviqorliq amrin buyurmoq va ashob suhbatinkim bir-bir ishlari borurgʻa shitobdurur gʻanimat bilmak va ahbob muloqotinkim, har biri bir gavhari noyobdurur, mugʻtanam tutmoq va adam gʻaribistonidin shammaye yod etmak va vujud sarmanzilin xushluq bila oʻtkarurni vasiyat qilmoq Chu oxir boʻlurbiz adam, ey rafiq, gʻanimat tutoli bu dam, ey rafiq! Bu bir damki, xushvaqtligʻ berdi dast, Tarab jomidin aylagil oʻzni mast. Chu bu damni charx oʻtkarur ham, bu dam Damo-dam may ichkim, erur dam — bu dam. Koʻrub umr tarixi mubhamligʻin, gʻanimat bil ashob hamdamligʻin. Vatan tarkini bir nafas aylama, Yana ranji gʻurbat havas aylama. Safar mehnati jovidonidurur, Nedinkim saqardin nishonedurur. Safargʻa nedur har dam etmak havas, Sanga ul safarkim bor ollingda, bas. Necha boʻlsa xayling aro koʻsu pil, Cholingʻusi pil uzra koʻsi rahil. Necha sayr tashvishidin qonmogʻung Ki, borgʻungdur ul nav’kim, yonmogʻung. Yerur bir yoʻl ollingda behad qatigʻ, Mayi hajri ahbobning bas achigʻ. Ne hamroh ul yoʻlda, ne hamdame, Yerur, Alloh-Alloh, ajab olame Ki, har kimki ul yoʻlgʻa qoʻydi qadam, Burungʻi qadamdur savodi adam. Ne ul sayr poyonigʻa had padid, Ne maqsud paydo, ne maqsad padid. Yerur oncha ranju suubat anga Ki, oʻlmak emastur uqubat anga. Yerur bejihat kimki sharhin qilur Ki, har kimki aylar taammul – bilur. Kishi bilsa ollinda bu nav’ yoʻl, Safarni ne yangligʻ havas qilgʻay ul. Nechakim tavaqqufni jazm aylagung. Qachon boʻlsa bu yoʻlgʻa azm aylagung. Chu oxir borursen, shitobing nedur, Borurdin burun iztirobing nedur. Taraddudni tark aylab orom tut. Tuzub bazm ahbob ila jom tut. Yoʻq ulkim, borib sen, qolurlar bu xayl Ki, bordur borigʻa borur sori mayl. Yerurlar gʻanimat bori bu zamon Ki, bir-biriga siz barchangiz mehmon. Boʻlung maygʻa gulrez oʻlub subhxez Ki, bir-bir uchun boʻlgʻunguz ashkrez. Tarab birla jomi shabona iching, Toʻlo tutsalar bebahona iching. Oling ayshdin umrning komini, Tutung xush yigitlikning ayyomini. Ichib bazm aro jomi dilkash tutung, Nekim kelsa oʻzni dame xush tutung. Ne soatki yuzlansa komu murod, Sochib oʻtqa ispand, oʻqung «in yakod». Va gar bermasa dast komu tarab, Tarab yoʻq debon oʻzga solmang taab. Oʻzungizni mehnat kuni ovutung. Ne gʻam kelsa davrondin, oson tutung. Agar gʻam yetib, kimsa topsa alam, Qilur bir gʻamin kuch bila iki gʻam. Muni anglakim oshkoru nihon, Kiro aylamas gʻam yemakka jahon. Chu bir lahza davrongʻa yoʻq e’timod, Badan qaydida jongʻa yoʻq e’timod. Nechuk odami bejihat gʻam yegay, Va gar boʻlsa yuz ming jihat ham yegay. Burungʻi kunu tongladin urma dam Ki, ul bir adamdur, bu dogʻi adam. Erur bir bu kun har ne nobudu bud Ki, iki adam ichra tutmish vujud. Dami naqd agarchi bu ma’dum emas, Vale yetmak oqshomgʻa ma’lum emas. Ne oqshom, tiriklik erur bir nafas, Ham ermas yaqin topmoq oxir nafas. Chu bir damgʻa yoʻqtur kishiga zimon, Falak zulmidin al’amon-al’amon! Muni dogʻi gʻam birla qilgʻon basar, Xiraddin magar topmamishtur asar. Alam ichra dam urmagʻil, ey koʻngul, Ne gʻam yetsa qaygʻurmagʻil, ey koʻngul. Judoliqqa shod oʻlma ashobdin, Jafo yetsa ayrilma ahbobdin. Chu gardun ishi bevafoligʻdurur, Saranjomi rasmi judoligʻdurur. Firoq ichra ta’jil, ya’niki negʻ Bu hosilgʻa tahsil, ya’niki negʻ Vatandin chu oxirdur ovoraliq, Nedur oni istab sitamkoraliq. Budur charx ishikim shitob aylagay, Ne obod koʻrsa — xarob aylagay. Chu ul buzgʻusi, qilmagʻil iztirob Ki, andin burun aylagaysen xarob. Va gar sayrgʻa asru rogʻib esang, Safar naf’u zarrigʻa tolib esang, Musofir boʻl, ammo vatan ichra boʻl, Tila xilvatu anjuman ichra boʻl. Safar azmi doʻzaxqa soniydurur, Vatan hubbi imon nishonidurur. Kishigakim imon erur sarnavisht, Necha jurmi bor koʻrgusidur bihisht. Borib jurmsiz kirma doʻzax aro, Oʻzungga keturma uzun mojaro. Chu zotingda imondin oʻldi nishon, Gulistoni jannatda boʻl gulfishon. Erur ravzai xuld chun maskaning, Ne boʻldi doʻzaxqa bormoq faning. Jahon mulkin etsang safar xushku tar, Skandardek olsang yurub bahru bar, Qoʻyub borin oxir chu ketgungdurur, Deginkim olib oni netgungdurur. Hamul xushku, tarki azimat tutub, Farogʻat maqomin gʻanimat tutub. Yetakka ayogʻ cheksang andoqki togʻ, Necha kun bu vayronda qilsang farogʻ. LXX Ul kabutar hikoyatikim podshohning qasri zarnigori hibsidin qutuldi va oʻz buzuq oshyonini nishiman qildi va bumdek anga ul vayrondin farogʻat ganji topildi Eshittimki, bir toyiri nomabar, Bitik zimnida sharhi hangomabar, Sabukpar kabutarki, har bir quloch Ki, parron ochib tay qilib bir yigʻoch. Topib erdi bir shoh qaydida band, Yetib erdi bolu parigʻa gazand. Falak gardishi aylabon zulmu zoʻr, Necha yil ani aylabon xonagoʻr. Chu zindonidin qochti ul benavo, Nishotu farah birla tutti havo. Singib koʻkka har sori chun boqti ul, Oʻzining diyori sori tutti yoʻl. Qilib sa’y ila tayri farxundapay, Necha kunchilik yoʻlni bir damda tay. Vale zulmi davron solib inqilob, Qilib erdi ul boʻlgʻon uyni xarob. Kabutar yetishgach uyin topmadi, Va lekin uchardin qanot yopmadi. Base el boʻlub tom uza donarez, Uchurub kabutar berur erdi xez. Bular sori hech aylamay iltifot, Urar erdi oʻz tomin istab qanot. Base davr urub ehtiyot aylabon, Buzugʻ uzra qoʻndi, nishot aylabon Ki, ma’nus erur garchi vayronadur, Netay shoh qasrinki, begonadur. Yerur qushqa xushroq chu boqsang ayon, Murassa’ qafasdan tikan oshyon. LXХI - Hikmat Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, tabiatqa vatanda kom va ma’luf maskanda orom jihati ne boʻlgʻay va aning javobi Yana soʻrdi doroi mushkilpisand: «Ki ey borcha mushkillaring dilpisand, Ne manzilgʻakim boʻlsa ishratfizoy, Tabiat kerak boʻlsa ragʻbatnamoy. Va lekin necha aylasak ishta gʻavr, Yemas odami nav’i ichra bu tavr. Angakim buzugʻ kulba zindoncha bor, Qoshida aning bogʻi rizvoncha bor. Bu ish boʻyla nevchundurur, hikmat ayt, Tariqin bayon aylabon illat aytgʻ» Dedi hikmatomuzi donishpujuh Ki: «Bu bobda soʻz demish har guruh. Vale hikmat ahli aro har mudiq Ki, bu nuktada boʻldilar muttafiq. Budurkim, nega tab’ mu’tod oʻlur, Chu mu’todigʻa yoʻl topar shod oʻlur. Gar istar gado kunji vayronini, Tilar shah dogʻi qasru ayvonini. Takallufni bu ishda ma’yus bil, Aning tab’igʻa oni ma’nus bil. Tabiatqa har neki odat boʻlur, Chu eskirdi odat – tabiat boʻlur. Yaqinkim, bilur shohi hikmatpazir, Tabiatqa oʻz shonidin yoʻq guzir. Taboye’ga bu nav’ erur parvarish Ki, aylarlar oʻz mayli birla kashish. Alargʻa bu mayl ixtiyoriy emas, Bajuz qismati sun’i Boriy emas. Ne yerkim birov tab’i ma’lufidur, Bu ma’lufining oncha mash’ufidur Ki, odat boʻlur kimki bor ogahi, Tabiatqa odat boʻlur muntahi. Chu boʻldi tabiat kerak boʻyla-oʻq, Anga chunki oʻz maylidin chora yoʻq». Chu qoyil toʻkub dur nechukkim sahob, Olib mustame’ bahrdek durri nob. LXXII Iskandarning quyoshdek jahongirligidin soʻngra daryobor fathi uchun orzu kemasiga kirib, havas yelkanin tortqoni va hukamo ittifoqi bila Rum daryosi sohilida olam mulkining mohir najjorlarin yigʻib kema tartibigʻa amr qilgʻoni va uch ming hiloli qavsmonand qurulgʻondin soʻngra mihvaroso tirlar bila alargʻa qattiq yoydin chiqqan oʻqdek ravonliq bermaklari va aning ul safinalarda mavj xututidin bihor fathnomasin oʻqugʻoni Bu bahr ichra gʻavvosi gavharfishon, Berur boʻyla soʻz gavharidin nishon Ki, olamni Iskandar olgʻoch tamom Ki, qildi yana Rum mulkin maqom. Necha kun vatan ichra masrur edi, Nishot ayladi ulcha maqdur edi. Yuzi solib ul mulk aro nuru tob, Nechukkim sharaf burjigʻa oftob. Topib aysh har marzu har bum eli, Vale oʻzgacha shod oʻlub Rum eli. Mubohot etib borcha ofoq aro, Ne ofoq aro, charxi nuh toq aro. Ne tong, faxr toʻrtunchi koʻk qilsa fosh, Ani jilvagoh aylagandin quyosh(1). Chu shah necha vaqt oʻldi oromgir, Dilorom ila jomdin komgir. Koʻp aylar edi xotirigʻa xutur Ki: «Chun berdi tavfiq Rabbi gʻafur. Jahongirlikka qilib ehtimom, Chu azm ettim, oldim jahonni tamom. Gʻaroyib nekim dahr aro bor edi, Bu bir maxfiy, ul bir padidor edi. Nabotiyu koniyu gar jonvar, gʻaroyib misolu ajoyib suvar(2). Sipehr etti ollimda ifshosini Ki, qildim borining tamoshosini. Nekim arz sathida topmish vujud, Manga boʻldi manzur budu nabud. Va lekin tengiz sayrini qilmadim, Ne erkonni ul pardada bilmadim. Savohilda derlarki, koʻptur gʻarib, Jazoyirda ham koʻprak andin ajib. Bihor ichra xud benihoyatdurur, Muhit ichra behaddu gʻoyatdurur(3). Bu shakli mudavvarki derlar jahon Ki, bor aksari suv ichinda nihon. Qurugʻliq yeri oʻndin ermasdurur, Bilur el nishon boʻyla bermasdurur. Erur ofarinish aro oncha pech Ki, janbidadur toʻquz aflok hech. Falaklarki, hech oʻldi ul pechdin, Qoshida jahon kamdurur hechdin. Hisob ichra bu hechdin dogʻi kam, Kishi koʻrmamish boʻlsa ushrini ham(4). Nedur muncha lofi jahongardliq, Yerur bu sifat lofi damsardliq? Chu afloku anjumgʻa yetmas ilik Ki, mohiyati elga boʻlgʻay bilik. Bilib biz hisobini bogʻlab rasad, Haqiqatlarin fahm qilmas xirad. Alargʻaki qodir emastur kishi, Bilinmas sukuni bila gardishi. Jahonkim, boʻlubtur musaxxar manga, Anga hukmronliq muyassar manga. Ani mulk etib Haq, meni mulkdor, Manga borcha ishga berib iqtidor. Agar ulcha mulkumdadur, bilmasam, Chu bilmay, bilur fikrini qilmasam. Mening birla soyir el ichra ne farq Ki, boʻlgʻay alar bahri gʻaflatda gʻarq? Kerak har nedur farshi gʻabro aro, Qurugʻluq aro, yoʻqsa daryo aro. Agar aylasa baxt hamrohliq, Yurub borchadin topsam ogohliq. Qurugʻlugʻni qildim Xizr birla tay, Bu dam qoʻysam Ilyos ila suvgʻa pay». Chu koʻnglida yer tutti mundoq havas, Topa olmadi daf’igʻa dastras. Havas tundbodi chu bedod etar, Xirad xonumonini barbod etar. Bu andesha chun koʻnglin etti zabun, Dimogʻigʻa yuzlandi bimi junun. Bilibkim ne koʻnglida pinhon erur, Nihon tutsa jonigʻa nuqson erur. Talab ayladi donish ahlini bot, Yana davlat ahlin qilib iltifot. Chu bu anjuman ixtiyor ayladi, Nihon rozini oshkor ayladi. Ichinda nihon koʻngli maqsudini, Ayon ayladi budu nobudini. Bori bildilarkim, ne qilmish havas, Tengiz sayridur koʻngliga multamas. Qayu birki man’ aylayu soldi soʻz, Debon soʻzni, chun shohgʻa qoldi soʻz. Soʻzin, oʻyla ma’qul ila qildi rad Ki, boʻldi javobida ojiz xirad. Bilib borchakim, man’ dargir emas. Rizodin oʻgun hech tadbir emas. Pisand ettilar barcha, aylab duo Ki: «Haq soldi koʻnglunga bu muddao. Umid ulki ham lutf etib Kirdigor, Bu azmingda qilgʻay seni komkor». Qayu ishta shah topsa royi zaif Kim, oʻlgʻay jadal aylamakka harif. Ne jonibki, shah boʻldi koʻshishnamoy, Zaruratki, boʻlgʻay mute’ ahli roy. Shah ar mashvaratda sitamkoradur, Sitam chekmay ul ishta ne choradur?(5) Vale gʻayb sirri chu paydo emas, Qazo qismati oshkoro emas. Baso roykim aql anga yuz dalil Topor, lek oʻlur, borcha royi alil. Baso ishki nafs etsa anda inod, Yetishgay hamul rahguzardin kushod(6). Ne royeki iqbol erur rahnamun, Aning tobe’i keldi charxi nigun. Bas, avlo bukim qay taraf tushsa shoh, Kishi zilli johigʻa chekkay panoh. Ki, boʻlgʻay ish oʻng kelsa masrurluq, Ham oʻlgʻay yomon kelsa ma’zurluq. Skandar soʻzin qilgʻoch ul el pisand, Boʻlub koʻngli ul roydin bahramand. Ravon hukm qildiki, san’atvar el, Qilib chust kishti yoʻnar ishga bel. Masolihki, darkordur har nima Olib, soz qilgʻaylar uch ming kema. Ming andin boʻlub shoh azmigʻa xos, Hamul elgakim keldi bazmigʻa xos. Yana ming ham arkoni davlat uchun, Suv ustida qilmoqqa sur’at uchun. Sekiz yuz sipohiyi jarrorgʻa, Iki yuz yana ahli bozorgʻa. Mingikim raqam aylab oʻz otigʻa Ki, boʻlgʻay panah bahr ofotigʻa. Yuzi jung oʻlub har bir andoqki shahr Ki, topqay kishi shahrdek anda bahr. Boʻlub, oʻylakim shahr har jung aro, Mahallotu koʻyu maqomu saro. Yana uch yuz ul nav’kim bexalal, Biri ming sipohigʻa boʻlgʻay mahal Ki, boʻlgʻay bori oʻz farogʻi bila, Sekiz yil keraklik yarogʻi bila. Yana iki yuz kemada zodi roh, Boʻlub ul ish ahligʻa oromgoh. Yana yuzda solib tanobu rasan, Masohatni qilmoqqa bahr ichra fan. Yana iki yuzda jammolu sutur Ki, shoyad savohilgʻa tushgay ubur(7). Yana yuz kelib zavraqi tezrav Ki, eltib suv uzra sabodin garav. Yana iki ming ham bu tartib ila, Butarga bori ziynatu zeb ila. Chu farmon etib shohi ofoqgir, Boʻlub ahli ofoq farmonpazir. Turub xayli sanno’din teshakor, Yigʻoch kesgali necha ming peshakor. Masolih yoqo beshasidin yetib, Hunarvar qaroru shikebi ketib. Bu kishti yasar xaylning manzili, Boʻlub Rum daryosining sohili. Hamul suv yoqosi iki-uch yigʻoch, Koʻrub arrau teshadin kuch yigʻoch. Oʻn-oʻn besh ming ustodi najjor edi Ki, tun-kun ish ustida darkor edi. Yana muncha shogirdu muzdur ham, Bori sa’y etib ulcha maqdur ham. Yana ikki-uch ming kishi borcha chust, Ish etmak uchun kun-bakun bozjust. Solib oncha ul sohil ichra xuroʻsh, Degil Rum daryosigʻa tushti joʻsh. Bu yangligʻ oʻtub uch yilu bir nima, Tengiz suyigʻa kirdi uch ming kema Aningdekki, taqsim topti burun, Tutub har kim oʻz kemasida oʻrun. Solib necha yilliq yoʻl asbobini, Tengiz sayrining har ne noyobini. Toʻlub kemalar ichra har xosta, Chu boʻldi kerak yangligʻ orosta. Taharruk tutub shoh daryo kibi, Ne daryoki, charxi muallo kibi. Qilib mamlakat ahligʻa xayrbod, Navozish bila aylabon elni shod. Chiqib bodpoy uzra boʻldi ravon, Shabistoni ahli qolib notavon. Surar erdi yakronini bedarang, Anga tegrukim, bahri Rumu Farang. Chu sohil sari dashtdin qildi mayl, Aningdekki daryo sari tundsel. Qoʻyub raxshi daryo qirogʻigʻa gom, Inonin chekib shohi daryoxirom. Hamul hikmat ahli suturlobsanj, Chekib yaxshi soat zuhurigʻa ranj. Chu bir lahzaye maks vojib edi, Qolur el sari shoh boqib dedi Ki: «Yey qavmkim, qildingiz xizmatim, Chekarsiz bu kun gʻussai furqatim. Necha hajringiz birla xursandmen, Vale barchangizdin rizomandmen. Qazodin manga tushti mundoq safar, Qadar hukmidin elga «aynalmafar»(8). Quloqqa nekim aytsam soʻz – tutung, Necha vaqtdin soʻng meni koʻz tutung. Agar mulku, vagar mol, gar din erur, Nekim har biringizga ta’yin erur. Qayu ishki har kimga chektim raqam, Raqam chekkanimdin chiqormang qadam. Hadisim koʻngul ichra oling bori, Salomat boʻlung, yaxshi qoling bori. Duo birla bizni gahe yod eting, Bu xidmat bila emdi imdod eting». Bu soʻzlar degach shohi kishvarxidev, Ulus chektilar koʻkka yaksar gʻirev. Toʻkub ashkdin borcha yuzlarga rud, Dedilar aning joniga koʻp durud. Duodin soʻng ogʻoz etib bu kalom Ki: «Gar bar, agar bahr qilsang maqom. Nechakim firoqingda gʻam yegabiz, Ne yoroki, yaxshi-yomon degabiz. Bisoti tarab jilvagohida boʻl, Qayonkim esang, haq panohida boʻl. Ne amr etganing, toki bor jonimiz, Tagʻoful qilurgʻa ne imkonimizgʻ Chu bizdin duo aylading muddao, Ne ish ilgimizdin kelur juz duo». Alargʻa bu yerga yetishgach maqol, Tulu’ ayladi burji farxundafol. Suturlob sori chu koʻz soldi shoh, Ravon kemani qildi oromgoh. Quyosh Jady burjigʻa chunkim yetib, Ravon Hut burjigʻa tahvil etib. Falak yetkurub boʻyla yomgʻur chogʻin, Toʻkub el koʻzi benihoyat yogʻin. Chu shah kema ichra maqom aylabon, Ulus ham sarosar xirom aylabon. Toʻlub chun labo-lab ul uch ming kema, Ham el birla, ham har keraklik nima. Topib hukm mallohi ozodmard, Ravon kemani qildi daryonavard. Qalin kishti oʻlgʻonda junbushnamoy, Terang bahr boʻldi gʻurunbushnamoy. Yurub suv uza shahri a’zam savod, Taharrukda bir oʻzga olam savod. Savodi yopib jarf daryo yuzin, Bulut oʻylakim charxi xazro yuzin(9). Bu oyin bila shohi daryoshukuh, Yurub qildi daryoni yukdin sutuh. Qayon azm bevahmu bok ayladi, Tengiz bagʻrini chok-chok ayladi. Chu ul nav’ mehmon kirib bahr aro, Qilib mizbonligʻda suv mojaro. Ochib har taraf abrmonand kaf, Ki jam’ aylagay har ne boʻlgʻay sadaf. Bori durlarin oshkor aylagay, Borin mehmongʻa nisor aylagay. Sochib borchasin shahgʻa ogohvor, Bori durlarin aylagay shohvor. Birovningkim ul nav’ mehmoni bor, Ne durrkim, nisor etgay ar joni bor. Ayogʻchi ketur jomi daryomisol Ki, bahr ichradur shohi daryonavol. Manga tutki, noʻsh aylab, aylay tarab Ki, daryo kibi boʻlmisham xushklab. Mugʻanniy, tarona tuzat rexta, Hazin rudunga lahne omexta(10) Ki, ashkimni toʻkkay duri nobdek, Buyurgʻay manga charxi girdobdek. Navoiy, talab qil tariqi fano Ki, suv uzradur dahr uyiga bino. Koʻngulni bu uy birla shod aylama, Hubob uyiga e’timod aylama. LXXIII Iskandarning hukamodin daryobor vaz’in savol etgoni va Suqrotning kurrai arz davrida suvning ne nav’ ihota qilgʻonin sharh qilgʻoni va Muhit atrofida yeti axzar daryokim, yeti charxi xazrodek shoʻrangez, balki xunrezdurur taqsim etib, oʻn iki ming jazoirkim, xolidotdin ayrudur, munqasim qilgʻoni va buhayrot sharhidin elga tahayyurot solib va anhor mojarosidin soyilni bahrdek xushklabliqdin serob qilgʻoni Hamul kunki shah boʻldi daryotavof, Aning jungining koʻksi daryoshikof. Tilab hikmat ahlini majma’ tuzub, Borilargʻa diljoʻyluq koʻrguzub, Dedi: «Bahr kayfiyatin aytingiz Ki, ne vaz’ iladur yer uzra tengizgʻ» Taammul qilib borcha ahli ayon, Dedilarki: «Suqrot qilsun bayon Kim, ul hikmat ahlining ustodidur, Zamiri xirad hikmatobodidur». Soʻz andin soʻrub shohi daryojanob, Berib boʻyla Suqroti dono javob: «Ki, yer jirmidur hay’ati mustadir, Kurra ayladi oni Hayyi Qadir. Vale ul kurra suv ichinda nihon, Ochuq qismi uldurki, derlar jahon Ki, ma’murau togʻu homun erur Ki, oti aning rub’i maskun erur. Vale suv ihota qilibdur ani, Yerur yeti iqlim ochuq qolgʻani. Vale ul ham ochuq emasdur tamom, Ki, har jonibin bahr etibdur maqom. Muhitekim, ul charxosodurur, Aning davrida yeti daryodurur Ki, har yon kirib rub’i maskun aro, Duxul aylamish togʻu homun aro. Yana ham oʻn olti buhayrot erur Ki, har birga bir oʻzgacha ot erur. Yana yuzdin ortuq erur roʻdbor Ki, olur alardin ulus e’tibor. Nechukkim Koʻhak, yoʻqsa roʻdi Hirot, Va yo Nil yo Kavsaroso Furot. Alardin jahon ichra obodliq, Aning naf’idin xalq aro shodliq. Yerur chashma bu roʻdlar manba’i, Vale bahrlargʻa boʻlub maqta’i. Taarruz buhayrot ila roʻdgʻa, Xalal yetkurur sharhi maqsudgʻa. Hamul yeti daryoki zoxirdurur Ki, anda bilodi jazoirdurur. Ani sharh etarga qiloli shuru’, Alargʻa yaqin birla budur vuqu’ Ki, majmu’i ul bahrdin ayrilur Ki, dono Muhit oning otin qilur. Alardin biri bahri Rumu Farang Ki, sensen bu dam ul tengizda nahang Ki, obodu bum ichra voqe’durur, Jazoirki anda mazore’durur. Yerur olti yuz ulcha topmish adad Ki, yoʻq anda ma’murluq ichra had. Ikinchini qil bahri Magʻrib gumon Ki, mavjigʻa orom yoʻq bir zamon. Shimoliyu sharqiysi ma’mur bil, Jazoir ming ul suvda mashhur bil. Uchunchi erur bahri Zangu Habash Ki, oshubidin keldi devonavash. Ming uch yuz jazira aning doxili, Base koʻp jazirasining hosili. Hisob ichra toʻrtunchidur bahri Hind Ki, janbida bir nov suv roʻdi Sind. Jazoir anga uch yuzu iki ming, Necha lujja koʻli hamul bahrning. Biri keldi Ummonu Qulzum biri, Yana Bahrayni purtalotum biri. Beshinchi tengiz keldi daryoyi Chin, Jazira koʻp ul suvda mardumnishin. Adad ichra uch ming, dogʻi yeti yuz, Jazoir arosida koʻp togʻu tuz. Duvong degan suvni oltinchi de, Bilodi savodin koʻngul tinchi de. Iki mingga yaqin jazoir anga, Tuman ming kema lek soir anga. Yetinchini Mashriq suyi qil hisob, Quyosh avval anda solib nuru tob. Boʻlub oʻn iki ming jazoir tamom, Munung birla oʻn oltita vassalom. Bulardin erur ayru bahri Hazar Ki, vahm aylay olmas suyidin guzar. Anga ham jazoir adadsizdurur, gʻaroib bular ichra hadsizdurur. Bular barchaning manba’idur Muhit Ki, ovozasi tutti sathi basit. Anga muttasildur bular borisi, Qurugʻlugʻdurur lekin uch sorisi. Va lekin erur ul bagʻoyat amiq Ki, aflok anga tushsa aylar gʻariq. Kelibdur sifat bu vatira anga, Jihat buki, boʻlmas jazira anga. Va lekin uluq vaz’liq jonvar, Alarga ajab vaz’ birla suvar. Yerur andin ortuqki ahli xirad, Takallum bila aylay olgʻay adad. Budur bahr ishikim, dedim mujmalin, Bayon ayladim maxraju madxalin. Kishi qilsa tafsilini orzu, Koʻrar sayr etarda qilib justuju». Skandar boʻlub xurramoyin base, Ayon qildi donogʻa tahsin base. Burun yeti daryogʻa azm etti jazm, Bulardin soʻng etmak Muhit ichra azm. Boʻlur odamiyning biyik himmati, Yerur himmatidin fuzun gʻaflati. Oʻlum solgʻusi chun dimogʻigʻa dud, Tamanno oʻtin muncha yoqmoq ne sudgʻ LXXIV Mashriqda ganj topqon kishi hikoyatikim, magʻrib ganjnomasini oʻqub, mehrdek boshtin qadam qilib, magʻribqa bordi va ul zari magʻribiy topqoch mehrdek uyoqti Birov topti Mashriqda ganji shigarf, Yozigʻligʻ eshigida bu turfa harf Ki: «Har kimki bu ganjni topti, jazm Agar qilsa Magʻrib diyorigʻa azm, Falon yerda mundin uluq ganj erur, Anga kim qadam urdi, poranj erur». Oʻqugʻoch ani tome’i xomkor, Dedi: «Ikisidin boʻlay komgor». Munga «himmat» oti qoʻyub fikrati, Ravon qildi Magʻrib sori himmati. Necha yil qilib qat’ daryou dasht, Boʻlub anga yuz ming balo sarguzasht. Yetib, istagan yerni topqon mahal, Boshigʻa yetishti sarosar ajal. Ne mundin yedi bar, ne ondin dogʻi, Mashaqqat chekib kechti jondin dogʻi. Yemas shahliq — olmoq yurub bahru bar, Yerur topmoq andinki Haq berdi bar. Birovkim, bu ma’niga yobandadur, Xiradmandu farxundapay bandadur. LXXV - Hikmat Iskandarning savoli Suqrotdin ul bobdakim, kurrai arzni tamom suv ihota qilmogʻonning hikmati ne boʻlgʻay va aning javobi Skandar savol etti Suqrotdin Ki: «Yey fard tafritu ifrotdin, Bukim yer yuziga Muhit oʻldi su(v), Bayon qilki, mushkildurur bizga bu Ki, ne vajhdin tutmadi yer yuzin, Jahon sathining borcha togʻu tuzin Ki, bu rub’i maskunga suv keldi oz, Ham onchaki bor erdi elga niyoz. Muhitekim, ul oshkorodurur, Nega davrida yeti daryo dururgʻ Chu andin yeti bahr boʻldi judo, Nega tutmadi yer yuzin – qil adogʻ» Duo qildi donoyi daryozamir, Ki: «Olsun jahon shohi daryonazir. Guruhe demishlarki, bu jirmi xok, Yerur vaz’ ichinda balandu magʻok. Necha asli vaz’i mudavvardurur, Bu hikmat eliga muqarrardurur. Vale yer yuzi chunki hamvor emas, Kishi fikr agar qilsa dushvor emas. Bilurkim, yogʻindin qachon boʻldi sel, Qilur togʻdin past vodiygʻa mayl. Chu olam yuzi boʻldi pastu baland, Bu soʻzni qilur donish ahli pisand Ki, suv moyil oʻlmish chuqurlarga-oʻq, Yerur bu jihatdin biyiklarda yoʻq. Guruhe bu ma’ni guvohidurur Ki, derlar bu hikmat Ilohiydurur. Tutulmoq kerak erdi yer suv bila, Hamul nav’kim, aks koʻzgu bila. Vale xalqkim, Haqqa oson edi, Gʻaraz ofarinishdin inson edi. Anga jilvagoh ochti qudrat bila, Bu ma’nigʻa yoʻq daxl hikmat bila. Muni bil Hakimi Azal hikmati Ki, topmas bulardin xalal hikmati. Yerur chunki ul yerda ojiz xirad, Xirad ahligʻa soʻz demakka ne had» Skandarga ul soʻz kelib dilpazir, Sukut oʻldi hikmat bila noguzir. LXXVI Iskandarning yeti daryo bila oʻn iki ming jazoir bilodin fath etgandin soʻngrakim bir qatla Muhit davrasin pargorsifat evrulub erdi, Muhit nuqtagohigʻa azimat qilgʻoni va ul sayrda yigʻoch marokibning yeldin harakati va suv dashtining samoviy hay’ati va kulokdin ul dasht aro koʻp argʻadol namudori va hubobdin ul yoʻl aro koʻp sangreza osori va Iskandarning Muhit markaziga yetgoni va charx doʻlobi ani aylandurib, Iskandariya azmi etgoni Guharrezkim, nuktaovardurur, Bu daryoda mundoq shinovardurur Ki, chun surdi dono bu yangligʻ maqol, Xabar topti doroi daryonavol Ki, ne nav’ emish bahr kayfiyati, Safar sori jozim boʻlub niyati. Hakimi ilohiygʻa(1) surdi nafas, Ki: «Sendin erur bizga bu multamas, Kim andoqki yetti soʻzungdin navo, Bu sayr ichra sen boʻlgʻasen peshvo. Sening tobe’ing borcha mallohlar, Bori bahr sayrida sayyohlar. Alar birla topib suv hanjorini, Qayon boshlasang xalq raftorini, Boʻlurbiz bori donishing payravi Ki, fahming biyik keldi, roying qavi». Qabul etti Suqrotu yoʻl boshladi, Ulus bordi har yonki, ul boshladi. Boʻlub ehtiyot amri lozim anga, Hamul kema ahli mulozim anga. Ishe tutmoq ul yoʻl ishin pos oʻlub, Aning posini tutqon Ilyos oʻlub(2). Surub kemani ul andoqki tayr, Hamul suvgʻa qildilar ohangi sayr Ki, daryoyi Afranjau Rum edi Ki, holot anga gʻayri ma’lum edi. Jazoyir futuhiga yuz qoʻydi shoh, Qilib sa’y shah birla xaylu sipoh(3). Qayonkim qilib azm, qoʻymay olib, Chu olib, gʻaroyibqa koʻp koʻz solib. Oʻzi aylabon suvda fathi bilod, Jazoyir bilodini aylab kushod. Va lekin necha kimsa ta’yin etib, Alar suv qirogʻi bila yoʻl ketib. Necha kemau ahli hikmat necha Ki, ham kunduz aylab ravshan ham kecha. Suvda oʻy, nechukkim hubob urgʻoli, Hamul bahr davrin tanob urgʻoli. Savohilda to yer topib, yoʻl yurub, Masohat tariqin bajo kelturub. Ne yerkim boʻlub besha, yo berk togʻ Ki, qat’ida massoh topmay farogʻ. Suv ichra qilib kema birla shitob, Bu nav’ oni massoh chekkay tanob Ki, bir kema ichra yigʻib har sari, Tanobi qadi oʻn iki ming qari. Qilib kemaga berk langar toshin, Va lekin ul ipning yana bir boshin Yana bir kema ahli tutqay surub, Nekim shart surmak, bajo kelturub. Necha tor tutqon kema qochibon, Tanobini turgʻon kema ochibon. Chu soyir kema rishtasi tortilib, Hamul kema sayrini sokin qilib. Anga kema ahli solib langarin, Yana kema suvdin olib langarin. Tanobin yigʻa bahr aro tezrav, Nechukkim burungʻi kema tezdav. Munga ham chu tortildi chekkan tanob, Turub bu vale, turgʻon aylab shitob. Bu yangligʻ chu bu bir turub, ul yurub, Bu turgʻon qachonkim yurub, ul turub. Alar chun bu yangligʻ shitob aylabon, Muhosiblar oni hisob aylabon. Kezib bu sifat bahr atrofini, Masohat bila anglab avsofini. Yana bir necha dogʻi ahli hisob, Urub bu sifat bahr qutrin tanob. Hakimi muhosib bu san’at bila, Bilib hosilin zarbu qismat bila Ki, atrofi oning erur necha yoʻl, Yana sath birla erur necha ul. Jazoyirni to fath qilgʻuncha shoh, Hisobin hakim aylabon roʻbaroh. Chu bir bahr fathi saranjom oʻlub, Hisobi dogʻi oʻylakim kom oʻlub, Nekim boʻldi ul suvda hangomaye, Aning borcha sharhin yozib nomaye. Chu ul noma sharhin durust aylabon, Kabutar ayogʻigʻa rust aylabon Ki, hamroh ani Rumdin kelturub, Havo aylabon ul paru bol urub. Xabar eltib ul barcha Rum ahligʻa, Qurugʻluqdagʻi marzu bum ahligʻa. Bu yangligʻ yeti bahri zaxxorni, Yeti jarf daryoyi xunxorni. Kezib ayladi barchasigʻa ubur, Nechukkim suv uzra sabou dabur. Ajoyibni gʻoyatdin ortuq koʻrub, gʻaroyib nihoyatdin ortuq koʻrub. Urub oʻn iki ming jazoyirgʻa gom, Qilib fath chun aylabon ehtimom. Chu tortib tanob anda bevahmu bim, Bilib barchaning tulu arzin hakim. Yeti bahrni chun musaxxar qilib, Borining salohu fasodin bilib. Muhit oʻldi bir davra bu sayr aro, Yana xomazan yozdi bu mojaro. Uzotti yana toyiri nomabar Ki, yetkurdi hijronkash elga xabar. Yana manzili boʻldi bahri Farang, Qilib bir jazira ichinda darang. Oʻtub qilgʻali bahr ichinda xirom, Bu choqqa degin oʻn iki yil tamom. Jazira aro chun makon ayladi, Ulus koʻnglini shodmon ayladi. Gumon ettilarkim, tugandi safar, Vatan boʻlgʻusidur alargʻa mafar. Buyurdi yana shohi daryoshitob Ki, kelturdi Suqroti hikmatmaob. Tengizda ravon qilgʻon asboqini, Chekilgan masohatning avroqini(4). Toʻla boʻlmish erdi varaq bir kema Ki, yoʻq anda kogʻazdin oʻzga nima. Solib borcha sanduqlar ichra chust, Alarni qilib qirlar birla rust. Qilib vahmkim oʻtsa kogʻazgʻa nam, Anga nogahon botil oʻlgʻay raqam. Kemakim ul avroq birla toʻlub, Safina boʻlub demakim, jung oʻlub(5). Chu sanduqlarni chiqordi hakim Varaqlar qolib erdi namdin salim. Dedi shohkim: «Necha ahli qalam, Hisob aylasun ul adadsiz raqam». Muhosiblar oni hisob ettilar, Adad maxlasin intixob ettilar. Hakim ul adadni chu tashih etib, Borin shoh koʻngliga tavzih etib. Taaqqul bila shohi gardunjanob, Qilib ul raqam intixobin hisob. Hakimeki oncha adad aylabon, Hisob ichra shahgʻa madad aylabon. Suvning sathigʻa chun boʻlub rahshunos, Necha zar’ erkonni aylab qiyos. Tengiz tulu arzin vajab-barvajab. Topib zarbu qismat bila betaab. Muhitekim ul bahri a’zamdurur, Aning javfida barcha olamdurur. Masohat bila befusunu firib, Bilib havzdekkim, erur bir jerib. Angakim jahon boʻlsa bogʻi tarab, Tengiz boʻlsa havzi aning ne ajabgʻ Yeshittimki, farmondihe bor emish, Hadisida bu soʻzga takror emish Ki: «Dahr oʻldi bir kadxudoning yeri, Bu gar bor ersa, bordur oning yeri». Jahon topsa ul nav’ bir kadxudoy, Ne tong olam oʻlsa anga bir saroygʻ Chu shah topti daryoning oyinini, Bu nav’ ayladi davri taxminini Ki, boʻlsa kema suvda sur’atnamoy, Safar qilsa toʻquz yilu yeti oy. Hamul bahri a’zamni bir davr etar, Qayu yergakim suvgʻa kirmish, yetar. Chu pargor davrini pos ayladi, Yana qutrin oning qiyos ayladi. Ayon boʻldikim uch yilu bir nima, Boʻlur suv aro sayr qilsa kema. Muhitigʻa markazki beishtiboh, Yerur bahri a’zamga ul nuqtagoh. Yaqin borur ul yon azimat chogʻi, Iki yilchiliq yoʻlu kamrak dogʻi. Yana kelmagi dogʻi oncha boʻlur, Azimatda borgʻon zamoncha boʻlur. Buyurdi qilib toʻrt yilliq yaroq, Muhit oʻrtasigʻa safar ittifoq. Yigʻib anjuman, boʻyla surdi kalom Ki: «Bizni havoi tamannoi xom Ki, oning otin xalq qoʻymish havas, Vale filhaqiqat bu yangligʻ emas. Bori Tengri taqdiridur begumon, Kishi qilmogʻi yaxshidur, gar yomon, Gar ul, gar bu har qaysi taqdir ila, Qila olmadim chora tadbir ila. Ulusning maloligʻa boʻldum sabab, Base koʻrdilar xalq ranju taab. Bu damkim bu yerda qilibmen darang, Bilurmenki eldur safardin batang. Emas boʻlsalar sayrning rogʻibi, Bilurmen erur Haq alar jonibi. Manga bu tamanno tuganmaydurur, Yururdin zamirim oʻsonmaydurur, Oʻn uch yil ishimkim tamosho edi, Jazoyir bila yeti daryo edi. Muhit erdi maqsud suv sayridin, gʻaraz soqit erdi aning gʻayridin. Bu muddatki, bahr ichra qildim xirom. Ne yerlarki yuzlandi fathigʻa kom. Bori far’ edi, toki qat’ oʻldi suv, Mening xotirimgʻa erur asl bu Ki, sayr ayladim doira davrini, Kerak anglasam markazi gʻavrini(6). Agar umru tavfiq bersa Xudoy, Kema toʻrt yil boʻlgʻusi bahrsoy: Iki yil borib, iki yil kelmagi, Vale yoʻq kishi gʻaybni bilmagi. Manga gar erur davlatu baxt yor, Bu yoʻl qat’ida hech yoʻq ixtiyor. Bilurmen bu ish amri ma’hud emas, Kishiga tengiz sayri maqsud emas. Ulus koʻngliga tushmasun inhirof Ki, bori erur bu yurushtin maof. Yoʻlikim qilur marg taxvifini, Nechuk qilgʻamen elga taklifinigʻ Vatangʻa yonib xalq osudadil, Bori bizdin oʻldiklar(7) ammo bihil». Bu soʻzni chu sharh etti doroi Rum, Figʻon chektilar xalq aylab hujum Ki: «Shoho, ne jurm aylamish bu guruh Ki, kelding alar qullugʻidin sutuhgʻ Necha qulluq etmakta sharmandabiz, Yomon-yaxshi boʻlsoq sanga bandabiz. Borimizgʻa doim bu ermish murod Ki, boʻlsoq tobugʻungda gʻamginu shod. Ajal jonimiz qasdi qilgʻon chogʻi, Tan oʻlgʻay sening dargahing tufrogʻi. Ne qilduqki, doroi sohibxirad, Borimizga mundoq chekib xatti rad. Oʻzidin sipohin yiroq istadi, Asiri baloi firoq istadi. Borurbiz qayonkim sanga kom erur, Turarbiz sanga qayda orom erur. Tirik boʻlmoqu sendin oʻlmoq yiroq, Yerur bizga andin oʻlum yaxshiroq». Skandar sipohin qilib ozmun, Yaqin bildikim boʻlmamishlar zabun. Yerur xidmatida bori yakjihat, Koʻrub elga diljoʻyliq maslahat. Bori xayligʻa ofarin ayladi, Inoyatqa borin qarin ayladi. Dedi: «Haq ishingizga bersun evaz, Bu soʻzdin manga bilmak erdi gʻaraz Ki, bu ranj aro xalq holi nedur, Mening birla har kim xayoli nedurgʻ Boridin chu ixlosu sidq oʻldi fahm, Manga ham bu dam murtafe’ boʻldi vahm. Hamul men shahu siz sipohsiz manga, Yomon kun yetishgach panohsiz manga. Bu ixlos birla Xudo yoringiz, Havodis aro Haq nigahdoringiz». Boʻlub shod shahqa duo qildilar, Sadoqat tariqin ado qildilar. Shah uch boʻldi elni, taammul bila, Bagʻoyat munosib taxayyul bila. Iki ming kema ahlin etti judo, Dedi: «Yoringiz boʻlsun emdi Xudo». Ogʻir yuk edi dogʻi ortuq kishi, Alar birla yoʻq shahning ortuq ishi. Vatan sori borin ravon ayladi, Borin lutf ila shodmon ayladi. Dedi: «Rum mulki sori qaytingiz, Salomatligʻimdin xabar aytingiz. Burun yeti daryoyi zoxirni deng, Yana oʻn iki ming jazoyirni deng Ki, fath ayladim tigʻu tadbir ila, Chu tadbir edi rost taqdir ila. Bu damkim Muhit oʻldi maqsad manga, Kerakmas edi xayli behad manga Ki, ne mulk fathi edi, ne bilod Ki, qilsam cherik birla oni kushod. Jihat bu edi bizni qaytarmogʻi, Muhit ichra oz el bila bormogʻi». Uzotqoch alarni bu oyin ila, Yeti yuz kema boʻldi taskin ila, Elin ham ayirib dedi: «Siz guruh Boʻlung ushbu manzilda taskinpujuh. Cheking toʻrt yil intizorim mening, Bu muddat boʻlung posdorim mening. Muhayyo qiling Rumdin koʻp mato’ Kim, ul aylagay daf’i za’fu sudo’. Men oʻlsam safar ozimi jidd bila, Agar yondim ersa bu mav’id bila, Ul ashyo boʻlub mujibi taqviyat, Quvo topqay andin yana tarbiyat. Chu bir-birga hijron chekib yetkabiz, Farogʻat bila azmi Rum etkabiz. Va gar xud falak zulm etib oshkor, Oʻyun oʻzga nav’ oʻynasa roʻzgor, Meni tortibon bahri zaxxor aro, gʻariq etsa daryoyi xunxor aro. Suvda tu’ma aylarga qilmay darang, Zabun etsa bu ajdahoni nahang. Zamon oʻtsa sizlarga mav’uddin, Topib oʻzni navmid maqsuddin, Duo xatti bizga raqamzad qiling, Bihil aylabon azmi maqsad qiling»(8). Ayirdi uch yuz kishtiyi teztak, Yururda nechukkim hiloli falak. Mulozim qilib hikmat ahlin tamom, Madorolarigʻa qilib ehtimom. Boʻlub borcha mamlu ul uch yuz kema, Tengizda keraklik boʻlur har nima. Necha ming kishi yakdilu yakjihat, Jalodat kelib barchasigʻa sifat. Kema ilmida barcha mallohdek, Tengiz gʻavsi fannida timsohdek(9). Ne xidmatki aylab bori dilpazir, Alar shahga, shah barchagʻa noguzir. Murattab qilib shohi gardunnabard, Kirib kemaga, boʻldi daryonavard. Alar qoldilar ashkdin bahrrez, Borib ashkdek shohi daryositez. Tunu kun qilib poʻya gardun kibi, Suv ichra qolib rub’i maskun kibi. Kecha tinmoqu kunduz orom yoʻq, Yemakdin navo, uyqudin kom yoʻq. Necha boqsa yoʻq togʻu sahro padid, Nekim gʻayri daryo – bori nopadid. Suv aflokdin hech topmay gusil, Boʻlub davrasi davrigʻa muttasil. Gumon aylabon xayli daryoxirom Ki, gardun aro aylamishlar maqom. Quyoshkim qilib sayr ul aflok aro, Nihon boʻlmayin markazi xok aro. Necha nurini bahr aro butrotib, Tengizdin tugʻub ham tengizga botib. Qachonkim boʻlub suv tubiga nigun, Yuziga yopib pardai obgun. Chu mashriq sari poʻya birla yurub, Suzuk suvda gavhar kibi bilgurub. Topib chun quyosh suv yuzidin xafo. Vale partavi topmayin intifo. Aningdekki fonus aro boʻlsa sham’, Koʻrunur aning partavi birla jam’. Vale boʻlsa koʻnglak samoviy anga, Laqab ichra voloyi moviy anga. Qachonkim topib suv aro sham’i mehr Ki, lu’bat ayon aylar erdi sipehr. Nechukki yuqordin koʻrunub nujum, Alarning suvda aksi aylab hujum. Dema akskim, yuz tuman jonvar, Suv amvojida zohir aylab suvar. Toʻqulgʻon kibi jinsi zebo aro, Oʻkush jonvar naqshi debo aro. Suvni ravshan aylab alarning koʻzi, Nechukkim, havoni falak yulduzi. Hamul jonvarlar suvda xayl-xayl, Qilib toʻsh-toʻshidin kemalarga mayl. Yoqib koʻzlari yuz tuman ming charogʻ, Topib el quyosh partavidin farogʻ. Chu ul shu’lalar kemalarga yetib, Yigʻochlar tutoshurdin el vahm etib. Hamono kuyardin qilib man’ suv Ki, kuymas amad sham’ boʻlsa gʻulu. Vale shakllar jilva aylab muhib Ki, el koʻngli topib alardin nahib. Angachaki bu xayl yaksu boʻlub, Ulus bagʻri ul vahmdin suv boʻlub. Bular chun boʻlub bartaraf, yona favj Padidor oʻlub, solibon suvgʻa mavj. Qolib kemalar yuz ming ofat aro, Kema ahli bahri maxofat aro. Yel ogʻzigʻa yuz ming karat jon yetib Ki, bir boʻyla oqshomga poyon etib. Yana chun bihor uzra chiqti quyosh, Buxor oʻldi har yon bihor uzra fosh. Nazardin tengiz anjumi gum boʻlub, Itarda ham, andoqki anjum boʻlub(10). Suv tahrikidin goh girdoblar, Inonigʻa yoʻlning berib toblar. Ne girdobkim, jarf chohi amiq, Quyosh Yusufin aylagudek gʻariq(11). Ajab keldi chahgʻa havoli suvdin, Suvda choh kim koʻrdi xoli suvdin. Musofirgʻa ne hol boʻlgʻay taboh Ki, yoʻlida har yon bu nav’ oʻlsa chohgʻ Falak gunbazigʻaki kelmish nigun, Suv har yon manore yasab bozgun. Kema davrasigʻa berib imtidod, Aningdekki tol bargiga girdbod(12). Biridin qutulmoqqa chun xos oʻlub, Yana bir samoigʻa raqqos oʻlub. Gahekim boʻlub raf’ sargashtalik, Hamul davradin baxt bargashtalik. Esib sarsaru bahr oʻlub mavjxez, Falak birla suv mavji aylab sitez. Yel andoq esibkim, tengiz chayqalib, Suyi bahrning mavjdin qoʻzgʻalib. Solib koʻhmonand koʻloklar, Payopay tengiz jismiga choklar. Kirib suv tubiga salomat kuni, Boʻlub oshkoro qiyomat kuni. Falak yelga vahshat eshigin ochib, Tengiz vahshi daryo tubiga qochib. Ne daryo tubikim, sugʻa ul taraf, Chiqib gar boligʻ, gar nahang, ar kashaf. Chu koʻlok oʻzin charxshoʻy aylabon, Falak sathigʻa obroʻy aylabon. Kemakim qilib charx sori ravish, Qilib tiri koʻk Tirigʻa sarzanish. Quyi chun inib, boʻlub oning yeri Dema bahr tahtiki, tahtas-sari. Boʻlub Savru Hut avjidin vahmligʻ, Tubidin topib koʻp oʻyu baligʻ. Falakka urub birni daryo suyi, Yana birni eltib, vale yer quyi. Kema ahli gohi oʻluk, gah tirik, Tirik ham yub ul suvgʻa jondin ilik. Gahikim ul oshub topib nishast, Boʻlub togʻdek mavjlar suvgʻa past. Qutulib kema ahli ul harbdin, Kelib ul biri Sharqu bu gʻarbdin. Yigʻoch otlarin bahr aro chopishib, Ukush ranj ila bir-birin topishib. Taab koʻzlarin ashkbor aylabon, Tengiz ichra gavharnisor aylabon. Alardin oʻzida biri qolmayin, Skandar magarkim oʻzin solmayin(13). Borurlar edi boʻyla oyin bila, Gahi sur’atu goh taskin bila. Bu yangligʻ oʻtub bir yilu toʻquz oy Ki, markazga boʻldi qazo rahnamoy. Skandargʻa bu mujda berdi suroʻsh Ki: «Yey, odamizodi behudakoʻsh! Hamul yerga yettingki kom aylading, Husulida yillar xirom aylading». Qilib raf’ shah koʻnglidin yosni, Talab qildi Suqrotu Ilyosni. Alargʻa dogʻi boʻlmish erdi ayon, Kelurlar edi aylamakka bayon. Chu aytishtilar, shubha raf’ oʻldi pok, Skandar boʻlub xurramu zavqnok. Buyurdi safoyinni turgʻuzdilar, Solib langarin, bodbon buzdilar. Dedi elgakim: «Siz turung emdi shod, Qilurmen baringiz bila xayrbod. Tengiz qa’rini aylab erdim havas, Topibmen bu soat anga dastras. Kirarmen murodim tamanno qila, Havas qilgʻonimni tamosho qila»(14). Bu yerda rivoyatqa bor ixtilof, Vale Xusrav(15) etmish munga e’tirof Ki, bir shisha soz etti sanduqvash, Guharvor sanduq aro kirdi xush, Boshin, – dedi, – rust ettilar qir ila, Tanobe chekib anga tadbir ila. Tutub berk ul ahli ano bir uchin, Tugub shishasigʻa yano bir uchin, Qilib raf’ har vahmu andishani, Tengiz ichra soldilar ul shishani. Qolib ul tengiz qa’rida necha oy, Boʻlub bahr holin tamoshonamoy. Chu yuz kun qolib, bahr anga ortibon, Alar shishasi rishtasin tortibon. Vale bu rivoyat erur bas mahol, Vuqu’igʻa topmas xirad ehtimol. Yana bir rivoyat dogʻi bordur Ki, roviylar ollinda muxtordur. Manga dogʻi ul keldi chun dilpazir, Qachon boʻlgʻay oni demakdin guzir. Budur ulki, tarixlar noqili, Ham oni nabi debdurur, ham vali. Xabar bu sifatdurkim, ul komjoʻy, Chu boʻldi Muhit ichra oromjoʻy, Riyozat base chekmish erdi tani, Topib tasfiya xotiri ravshani. Boʻlub sayr itmomi topqach maqom, Ishi ham suluk ichra boʻldi tamom(16). Valoyat maqomida topti oʻzin, Nubuvvat charogʻi yorutti koʻzin. Koʻzi boʻlgʻoch ul shu’ladin nurluq, Suv ahligʻa raf’ oʻldi masturluq. Qayon boqti, koʻrdi nekim bor edi, Anga borcha maxfiy padidor edi. Suvu suvdagʻin oʻyla koʻrdi ayon Ki, koʻrgay kishi barkai mohiyon. Qurugʻluqqa har jonvarkim boʻlur, Bashar jinsidin har suvarkim boʻlur. Koʻrundi anga borchasi suv aro, Nechukkim bular aksi koʻzgu aro. Vale anda bor erdi timsol koʻp, Qaviy haykalu turfa ashkol koʻp Ki, olamgʻa tushsa biri nogahon, Nazorasidin oʻlgay ahli jahon. Boligʻlarki boʻlgʻonda junbushnamoy, Oʻta olmagʻay sur’at etsa bir oy. Vale koʻp nahang oʻylakim boʻyla hut, Muqarrar anga iki har kungi qut. Yurub egri xarchang loyiq munga, Shinovar kashaf ham muvofiq munga. Skandargʻa nekim tamanno boʻlub, Yuz oncha gʻaroyib tamosho boʻlub. Boʻlub bar ila bahrning shohi ul, Nubuvvat ramuzining ogohi ul. Yetib chun bu iqboli jovid anga, Nimakim emas erdi ummid anga. Berib xayligʻa mujdaye ul holdin, Boʻlub borcha muqbil ul iqboldin. Bilib xalq shohi muzaffar ani, Hakimu valiyu payambar ani. Haroson kelib, yonibon shodmon, Kema sayridin tinmayin bir zamon. Kema sur’ati ul sifat tez edi Ki, janbida gardun garonxez edi. Xirom ichra andoq boʻlub poyasi Ki, hampoyligʻdin qolib soyasi. Iki yilchiliq yoʻlni bir yil surub, Qoʻyub borgʻon elga oʻzin yetkurub. Yetib chun eligʻa shahi arjumand, Boʻlub vasli birla bori bahramand. Tutub bir kun ul manzil ichra maqom, Yana kun yururga qilib ehtimom. Anga tegrukim aylabon suvni tay, Saodat bila qoʻydi sohilgʻa pay. Su tashviridin jismi betob edi, Salomat mizojida noyob edi. Xayoligʻa keldiki – ketmak kerak, Bu foniy jahon tarkin etmak kerak, Qilib yelga irsol oʻz dinini, Tuzub mamlakat zabtu oyinini. Burunroqki, boʻlgʻay ishi iztiror, Muluki tavoyifqa berdi qaror. Aningdekki, tuzgan kibi ul muluk, Qilib yeti yuz yilgacha bir suluk Ki, ul mulk alargʻa qolib necha pusht, Chiqormay alardin sipehri durusht. Chu ul fikrdin xotirin tindurub, Kecha-kunduz orom tutmay yurub. Takovar surub za’fliq tan bila, Nihon jismi zorigʻa shevan bila. Qila olmayin kimsa hampoyliq, Ul aylar edi dashtpaymoyliq. Tamuz oʻtidin erdi olamgʻa joʻsh, Suvlar aylabon qaynamoqtin xurush. Quyosh tobidin yer aningdek qiziq, Ki, bittab’ aylab havoni isiq. Isiq fartidin yer yuzi oʻrtonib, Kishiga oyoq yerga yetgach – yonib. Surarga Skandar samandin ravon, Isiq ayladi jismini notavon. Mizojining anglabki somoni yoʻq, Bilibkim, yurumakning imkoni yoʻq. Turub tushti tafsanda qumloq uza, Qilib yeldin ohang tufroq uza. Marazdinki bor erdi jismida tob, Mizojigʻa solmish edi iztirob. Toʻsholguncha yer – quvvati qolmadi, Boʻlub za’fi gʻolib – tura olmadi. Tushub erdi bir koʻha, ochti ani, Uzoldi hamul koʻha uzra tani. Chu behad qizimish edi ul yobon, Birov qildi qolqon bila soyabon. Magar aylagon ul sipahdorliq, Qilib erdi qolqonni zarkorliq. Oʻqub erdi shah tole’ ahkomida Ki, oning hayotining anjomida: Temurdin yer, oltundin oʻlgʻay samo, Anga boʻlgʻach ul iki suratnamo Ki, arzi temur, charxi oltun erur, Yaqin bildikim, ish digargun erur. Koʻzidin toʻkub ashk qaygʻu bila, Ilik yuvdi jonidin ul su(v) bila. Ketur soqiyo bodau, qoʻy nizo’, Toʻlo tut manga sogʻari alvido’. Dame mugʻtanam angla mayxonani Ki, toʻldurgʻusi charx paymonani. Mugʻanniy, chekib nagʻma, qil bizni shod, Kerak boʻlsa ul nagʻmai xayrbod. Agar munglugʻ istar esang anda bayt, Navoiyning oshufta nazmidin ayt! Navoiy, topib soqiyi mohvash, Yonida aning mutribi nagʻmakash. Boʻlub mast, yod etma ogohliq, Agar istar ersang dame shohliq. LXXVII Jahon bazmi soqiylari hayosizligʻidakim, umr sogʻarigʻa ajal zahri quyarda gʻofil bila ogoh aro tafovut koʻrmaslar va umr bogʻi so’ilari vafosizligʻidakim, hayot shoxini ajal tigʻi bila qat’ etarda gado bila shoh aro farq bermaslar va olami xokdin etak silkarga ish’or va bu vartai halokdin ilik tortargʻa irshod Jahongʻa chu yoʻqtur baqo, ey koʻngul, Tama’ qilma andin vafo, ey koʻngul. Jahon nedurur – bir ulugʻroq kesak, Yiroq tortqil ul kesakdin etak Ki, bor ul kesak suv ichinda gʻariq, Olib oʻrtagʻa oni bahri amiq. Erur oning uch rub’i daryo sori, Yana rub’i keldi sudin toshqori. Nekim suv aro topti poludaliq, Yetak topmagʻay andin oludaliq. Hamul rub’ikim bahrdin keldi fard, Yerur mumkin andin zamiringgʻa gard. Bu balchigʻ bila gard aro qilma xoʻy, Boʻl aning firoqi sori garmpoʻy Ki, kirgan bu bolchiqqa imkon emas, Kishi botsa chiqmogʻligʻ oson emas. Hamul gard aro kimki qoʻydi ayogʻ, Ne koʻz qoldi oshubidin, ne dimogʻ Ki, Bahrom anga bottiyu chiqmadi(1), Qiyomatqacha yottiyu chiqmadi. Munga dogʻi Kayxusrav oʻlgʻoch nihon, Yana topmadi oni ahli jahon. Qayu shahki oldi jahon kishvarin, Tasarruf qilib bahru kon zevarin. Ham oni jahon dardnok ayladi, Ne bergonni olib, halok ayladi. Kishikim, bu ma’nigʻa da’vosi bor, Yiroq yerga bormoq ne ma’nosi borgʻ Qayu shah nechukkim Skandar edi, Hakimu valiyu payambar edi. Qayu ishga ilgi uzoldi ekin Ki, ul bermayin dast, qoldi ekingʻ Ne iqlim azmigʻa chekti sipoh Ki, fath oʻlmadi boʻlmayin kinaxoh. Ne dasht uzrakim tuzdi saffi nabard, Chiqordi adu xaylidin koʻkka gard. Bular xud erur shohlarning ishi, Yana ishki qilmaydur andoq kishi. Kayumars davronidin to bu davr Ki, keldi muluk ichra har guna tavr. Vale necha ishkim anga berdi dast, Yana shohlargʻa emas erdi dast. Biri yeti iqlim fathi tamom Ki, bu rub’i maskun uza surdi gom. Chu yoydi saropardai shavkatin, Yeti arsada choldi besh navbatin. Yana chunki azm oshkor ayladi, Nahangona fathi bihor ayladi. Olib yeti daryoyi zoxirni ham, Yana oʻn iki ming jazoirni ham, Yana chekti ya’juj olligʻa sad Ki, sharh ichra ojizdur andin xirad. Yana tuzdi boʻlgʻoch sipehrozmo, Suturlobu mir’oti getinamo. Yana qildi chun ilm anga boʻldi qism, Jahon mulkida koʻp ochilmas tilism. Yana muncha bemislu dono hakim, Ki, boʻldi anga borcha yoru nadim. Bilik avji fikratlari manzili, Bori ollida hal falak mushkili. Jahon ichra mundoq topib shohliq, Nechuk shohliq, donishogohliq. Valoyatdin ilgida quvvat dogʻi, Nechukkim valoyat, nubuvvat dogʻi. Qachon odamiy boʻyla ma’hud emish, Kishi qayda bu nav’ mavjud emish. Anga qilmadi davri gardun vafo, Jafo birla ham qilmadi iktifo. Jafo elni bistargʻa solmoq boʻlur, Firoshi uza jonin olmoq boʻlur. Yoʻq ul elki boʻlgʻay base arjumand, Necha dogʻi bor ersa xoru najand. Ajal uyqusigʻa boʻlurda asir, Boʻlur jismi bistarda oromgir. Skandarni koʻrkim, bu dam charxi dun Ki, qildi ajal uyqusigʻa zabun. Faras chopturub dasht ila togʻ uza, Yiqibdur tanin tiyra tufrogʻ uza. Necha vaqt aylab vatandin judo, Anou necha siymtandin judo. Bular borcha mahbubu payvand ham, Demaykim bular, necha farzand ham. Tay etgan zamon dashtu bahri firoq Ki, koʻnglida tugʻyon solib ishtiyoq. Ani vasl zavqi navidi bila, Solib poʻyagʻa kom umidi bila. Boʻlur chogʻda umididin komyob, Solib jonigʻa marg oʻti birla tob. Qilib qasdi jon kinaxohi kibi, Qiziq qum uza toba mohi kibi. Ne boshida bir munisu mahrame, Ne ollida bir mushfiqu hamdame. Solib dasht aro notavonu alil, Olur xasta jonini zoru zalil. Davo qilmayin hech darmon bila, Qilur qatl yuz dardu armon bila. Qayu birdakim hushu xibratdurur, Bu ish olam ahligʻa ibratdurur. Angakim jahon komin aylar havas, Bu afsona tanbehi oʻlguncha bas. LXXVIII Luqmon hikoyatikim, jahon mutaallaqotidin ganjdek bir buzugʻni ixtiyor etti va ming yildin soʻng sipehr ajdahosidin anga ham oseb yetti Yeshittimki, Luqmongʻa davron aro, Sukun erdi bir kunji vayron aro. Buzugʻni makon aylab andoqki ganj Topar erdi issigʻ, sovugʻ boʻlsa ranj. Yogʻin yo gunashdin ul oromgoh, Aning jismigʻa bermas erdi panoh. Yoshi mingga yetguncha erdi bu hol, Birov qildi hayrat yuzidin savol Ki: «Yorutub yer yuzin donishing, Nedin yoʻq jahon ayshi birla ishinggʻ Vatan aylamay turfa koshonaye, Qilibsan makon kunji vayronayegʻ» Javob aytti piri omuzgor Ki: «Vayrona ichra uzun roʻzgor, Bu kim chugʻz yangligʻ basar ayladim, Sogʻindimki, daf’i zarar ayladim Ki, chun qilmadim mayl olamgʻa hech, Meni ul dogʻi solmagʻay gʻamgʻa hech. Muni koʻrki, davrondin eltur chogʻi, Olur mendin ushbu buzugʻni dogʻi. Chu oxir adam sori qoʻygʻum qadam, Manga bordur ortugʻ bu vayrona ham. Jahondin necha el haroson erur, Aning ranjidin maxlas oson erur»(1). LXXIX - Hikmat Bir soil savoli Luqmondin ul bobdakim, muncha ilmingga bois kim erkin va bizga andin xabar bergin va aning jahl ahligʻa ishorati va aksin tutar bashorati Ham andin birov soʻrdi bu nav’ soʻz, Ki: «Ey ravshan etgan bilik birla koʻz! Chu asringda yoʻq erdi andoq kishi Ki, sen chogʻliq oʻlgʻay aning donishi. Bas, ushbu qadar donishi behisob, Degil kimdin oʻldi sanga iktisobgʻ» Dedi: «Donish ahligʻa aylanmadim, Bilikni bilur eldin oʻrganmadim. Jahon ilmi bukim manga yod erur, Anga borcha jahl ahli ustod erur. Nekim qildi johilki, erdi yomon, Tutub aksi, toptim yomondin amon. Jahon ahligʻa chun shior oʻldi jahl, Yerur borchaning aksini tutqon ahl». Deding chun jahon ahli, ey hushyor, Jahon tarki avval kerak ixtiyor. Kishi boʻlsa bu ganj ila komyob, Ne tong boʻlsa oromgohi xarob. Jahon tarkidur shodligʻ boisi, Xarobidur obodligʻ boisi. LXXX Iskandarning noldek marg pecho-pechida onasigʻa azo man’i uchun noma yozmogʻi va andin soʻngra hayoti nomasin qazo novardida qilmogʻi va xayli aning na’shin Iskandariyagʻa naql qilmogʻlari va onasigʻa ul noma yetib, na’shqa oʻtru chiqqoni va oʻgʻlin tufuliyatda mahd ichra uyqu uchun navozish qilgʻondek na’shi mahdi ichra dogʻi uygʻonmas uyqusida navozish qilmogʻi va koʻksi chokidek yer koʻksin dogʻi chok etib Ani tufroqqa topshurgʻoni Muarrixki, bu nuktada surdi soʻz, Bu yangligʻ nihoyatqa yetkurdi soʻz Ki, chun shahgʻa ul ishdin oʻldi vuquf, Hayoti quyoshigʻa yetti kusuf. Yaqin bildikim, keldi ketmak chogʻi, Jahon, balki jon tarkin etmak chogʻi. Bu yangligʻ qatigʻ kunda doroi dahr, Ajal jomidin aylab oshomi zahr. Anosi chu yodigʻa tushti aning, Ajab oʻt nihodigʻa tushti aning. Koʻzin ochibon elga aylab nigoh, Ajal yelidek chekti bir sovugʻ oh. Dabir istadi, safhau xomaye, Anosigʻa yozmoq uchun nomaye. Ki, kogʻaz uzorin qaro aylagay, Vasiyat ishin mojaro aylagay. Dabiri guharsanji chobukraqam, Ochib sahfai dard, chekti qalam. Anga nuktalarkim Skandar dedi, Raqam qildiyu ul bu yangligʻ edi. Ki, bu safhakim nomai dard erur, Raqam anda hangomai dard erur. Birov hamdidindur bidoyat anga, Ki, yoʻq ibtidou nihoyat anga. Mufizi ato, balki xalloqi jud, Xaloyiqqa bergan adamdin vujud. Badan ichra jon javharin solgʻuchi, Yana oxir oʻz berganin olgʻuchi, Tengiz ichra itgonga ham rahbar ul, Biyobonda oʻlgonga ham yovar ul. Gadoligʻni shahligʻdin etgan aziz, Jahon shahlari ollida bir pashiz. Aningkim mizojin alil aylabon, Biyobonda zoru zalil aylabon. Qazosidin oʻlgʻonda ogohligʻ, Asigʻ qilmayin hashmatu shohligʻ. Nihon har qazosida hikmat base Ki, bilmay qilib aql fikrat base. Taolilloh, ul Sone’i Zuljalol Ki, ham lam-yazal keldi, ham lo-yazol. Chu Haq shukru hamdin ado aylabon, Vasiyat bu nav’ ibtido aylabon Ki: «Mendinki, yoʻq mendek ozurdaye, Ajal xayli ilgida pajmurdaye. Sangakim, buzulgʻon tanim jonisen, Vujudum samin la’lining konisen. Budur soʻzki, koʻp furqating istadim, Yiroqliq bila mehnating istadim. Boshimgʻa tushub harza andeshaye, Dedim olam ochmoq erur peshaye. Ne qilgʻon xayolim bori xom emish, Havas jomi koʻnglumga oshom emish. Kerak erdi, to kirdi magʻzimgʻa hush, Xirad toki soldi dimogʻimgʻa joʻsh. Demon qilsam erdi oʻgʻulluq sanga, Qabul aylasam erdi qulluq sanga. Sanga aylabon xoki dargohliq, Aning otin aytsam edi shohliq. Ul iqbolima charx boʻldi hasud, Oʻlar chogʻda oʻltursam oʻzni ne sudgʻ Rizong oʻlmasa koʻngluma gʻamzudoy, Bu darmondagʻa voyu yuz qatla voy! Necha tutmadim hukmu amringni pos, Tut albatta sen pos, bu iltimos! Hamul damki, yetgay bu nomam sanga, Bilingay oʻqub naqshi xomam sanga. Yaqinkim boʻlub paykaring rez-rez, Hayotinggʻa tushgay ajab rustaxez. Chu sensen jahon ahli donandasi, Ulusning vasiyatrasonandasi. Kerak har ne ollimgʻa yozdi qazo, Sanga ham ayon boʻlsa mendek rizo. Koʻngul mendin uzmak ishin chogʻlasang, Chu uzdung, ani Tengriga bogʻlasang. Yuzung koj ila qilmasang mushkrez, Soching birla mushk uzra kofurbez(1). Tuzub navham ohangida mojaro, Jahon qilmasang gʻam tunidek qaro. Quyoshdek iching soʻznok etmasang, Yoqong oʻylakim subh chok etmasang. Sarigʻ yuz uza qilmay oq sochni fosh, Shuo’i xututin nechukkim quyosh. Xarosh etmasang yuz yanolar kibi Oʻgʻul motamida anolar kibi. Agar sabrgʻa boʻlmasa toqating, Bu ishga vafo qilmasa quvvating, Uluq jashn qilgʻil qilib ehtimom, Tuzat hadsiz anda mulavvan taom. Munodi qilib borcha atrofqa, Xabar aytib arzolu ashrofqa, Yigʻib kishvar ahlini ayvoninga, Yigʻilgʻonni oʻlturtqil xoninga. Chu ul davra yetkurdi bir-birga bosh, Degil, tortsunlar el ollinda osh. Yoyilgʻoch ulus ollida at’ima Ki, tutqay bori jashn ichin yer nima. Degilkim, munodi ul elga desun Ki: «Ul kimsa bu oshlardin yesun. Ki, bu koʻhna dayri kuhan toq aro, Anga boʻlmagʻay kimsa tufroq aro». Nazar qil bu soʻzni degach xoninga Ki, kimsa sunarmu ilik noninga? Uzotsa birov ul yemaklarga qoʻl, Mening soʻguma sen ham ozurda boʻl. Va gar kimsa qoʻl sunmasa har taraf, Yemak shugʻlini qilsalar bartaraf. Bu ma’lum oʻlurkim, yoʻq ermish birav Ki, tufroq aro yoʻq kishisi garav. Bilingachki bu nav’ emish roʻzgor, Ul ishdin oʻzungga boʻl omoʻzgor. Gʻamimda alam huznidin fard boʻl, Bori olam ahligʻa hamdard boʻl. Necha sarvaru baxti farxundasen, Alar bandadur, sen dogʻi bandasen. Kerak bandagʻa ish sarafkandalik, Ne Haqdin kelur aylamak bandalik. Nekim Haq rizosi, rizomand boʻl, Qazo har nekim qilsa, xursand boʻl. Men ar yaxshi erdim va gar xud yomon, Xirom ayladim umr bermay amon. Qoʻlumda agar naqd maqsud emas, Pushaymonligʻimdin vale sud emas. Sanga boʻlsa bir necha kun muhlate, Ravo koʻrma Haq yodidin gʻaflate. Gahi lek farxunda avqot aro Ki, boʻlgʻung shuhud ichra toat aro. Bu oʻlgan gʻaribingni yod aylagil, Duo birla ruhini shod aylagil». Skandar chu maqsudin etti tamom, Chekildi varaq kunjiga: «vassalom». Berib pech, topshurdi maktubni, Ayon qildi koʻngliga matlubni Ki: «Qilmay tavaqquf, tunu kun surung, Anomgʻa bu maktubni yetkurung. Bu damkim uyoqib manga oftob, Yopilgʻay quyoshimgʻa mushkin sahob. Boshim uzra koʻp iztirob aylamang, Jahonni azodin xarob aylamang. Manga na’sh ichinda maqom aylangiz, Demay kecha-kunduz xirom aylangiz. Qiling naql jahdu jidd aylab bori, Skandarni Iskandariya3 sori. Tiriklikda ul yer edi ma’manim, Oʻlum vaqti ham aylangiz madfanim. Vale qilsangiz na’sh aro ustuvor, Hamul lahza zinhoru yuz zinhor: Chiqoring bir ilgimni tobutdin, Hamul nav’kim – rishta yoqutdin Ki, el solib ul sori hayrat koʻzi, Ne hayrat koʻzi, balki ibrat koʻzi: «Bu panjaki, barmogʻlari chekti saf, Jahonni jahon ahlidin urdi kaf. Kafi ichra oldi jahon kishvarin, Baru bahrning la’l ila gavharin. Chu urdi ajal ilgi tabli rahil, Baqo boʻynigʻa soldi habli rahil4. Jahondin shal ilgi misoli borur, Nechukkim, chinor ilgi xoli borur. Angakim, madadkor boʻlgʻay bilik, Jahon shugʻlidin bori chekkay ilik». Bu yerlarga yetkurdi chun shah soʻzin, Tugandi soʻzi, dogʻi yumdi koʻzin. Olib erdi chun mulki foniyni jazm, Baqo mulkini olgʻali qildi azm. Solib tan tilismini tufroq uza, Havo qildi bu charxi nuh toq uza. Chu koʻk sori yerdin safar ayladi, Yeru koʻkni zeru zabar ayladi. Ajal sarsari boʻldi getinavard, Qaro qildi olam yuzin tiyra gard. Nigunsor oʻlub xisravoniy daraxt, Tushub yerga toj, oʻldi yuz pora taxt. Qarosin nigin yuzda fosh ayladi, Yuzin ham sarosar xarosh ayladi. Uzub hikmat avroqini tundbod, Kutub uchtiyu elga qoldi savod. Kutubdek kiyib hikmat ahli qaro, Tushub ilm yangligʻ siyohi aro5. Falakkim, ul ish bemadoro qilib, Qiyomat kunin oshkoro qilib. Nedinkim boʻlub bir jahon xalqi ur, Solib noladin dahr aro nafxi sur. Bu yangligʻ qiyomatki, nogah tushub, Chiqib koʻkka arzu falak tah tushub6. Chu yer topibon charxmiqdorliq, Topib yona koʻkdek nigunsorliq. Falak birla yer sarbasar chayqalib, Dema chayqalib, borchasi qoʻzgʻalib. Hamul dam chiqib chun arodin amon, Hamono yana koʻrmay oni zamon. Koʻrub el bu yangligʻ falak javrini, Uchurguncha oshubdin havrini. Zalilona gʻavgʻou faryod etib, Chu shahning vasiyatlarin yod etib. Yana tarki ohu figʻon aylabon, Ne hukmeki shohi jahon aylabon. Hamul nav’ etib na’shi tartibini, Degandin fuzun ziynatu zebini. Mahofa aro aylabon oni rust, Qadam qoʻydilar shah degan sori chust. Burunroq kishi eltibon nomani, Onosigʻa arz etti hangomani. Onosi chu voqif boʻlib holdin Ki, ne Rustam ayrilmish ul Zoldin. Ketib magʻzidin fahmu hushu xirad, Qolib ruhsiz bir quruq kolbad. Tilab koʻksini chok-chok aylamak, Ul anduhdin oʻzni halok aylamak. Vale chun boqib noma mazmunigʻa, Tasalli berib joni mahzunigʻa. Bilibkim Skandar nekim yozdi pand, Yeshitmaklik oni erur sudmand. Va lekin oʻzin zabt eta olmayin, Vasiyat boshigʻa yeta olmayin, Tilab oh oʻtidin jahon oʻrtagay, Jahon yoʻq, toʻquz osmon oʻrtagay. Yana aylabon shah soʻzi posini, Nihoniy ichib zahrlar kosini. Hamul dard oʻtidin nihon oʻrtanib, Ki, pinhon oʻtidin jahon oʻrtanib. Kuyub jismida puda raglar dogʻi, Boʻlub kul qurugʻon soʻngaklar dogʻi. Anga boʻyla holatki yetti guruh, Qaro ostigʻa qolibon dashtu koʻh. Qoʻyub shah na’shin boʻyunlargʻa xayl, Qilib har qadam yoʻlda jonlar tufayl. Chu fahm etti ul ishni ismatpanoh, Ichi barqidin chekti bir oʻtluq oh. Aso tutti, dogʻi belin bogʻladi, Tushub yoʻlga gardun ichin dogʻladi. Sitamdidalardek qadam olibon, Uyotdin falak bosh quyi solibon. Alarkim koʻrub ul qaro kun anga, Bori navha aylab, chekib un anga. Yiroqtin koʻrub oʻgʻli tobutini, Uzub charx aning umrining qutini. Falakdin koʻrub xalq ul nav’ rev, Malak zumrasi ichra solib gʻirev. Chu tobutqa yetti tojur-rijol, Dedi un chekib zoru oshuftahol Ki: «Xush kelding, ey mehmoni aziz Ki, qurboning ushbu qarigʻon kaniz! Sanga loyiq ermas edi bu saroy Ki, boʻldung qoʻyub bizni, gʻurbatgaroy. Ne loyiqki qilgʻay makon nuri pok, Bu dayr ichrakim aslidur tiyra xok. Munavvar qilib ravza boʻstonini, Yoruttung maloyik shabistonini. Xirad ollidakim muhosibdurur, Bu ish xud bu yangligʻ munosibdurur. Sanga gar bu suratda erdi surur, Sururunggʻa bizdin rizodur zarur. Manga lek zulm oʻldi aflokdin, Sari’anjumu dahri bebokdin Ki, azm etmadim yoʻlgʻa sendin burun, Yasargʻa sanga jannat ichra oʻrun7. Ajab la’b koʻrguzdi af’oli charx Ki, xurshid uyoqti, qolib zoli charx8. Bu kunni agar qilsam erdi xayol, Meni ul dam oʻlturgay erdi malol. Bu ish tushta gar jilva qilgʻay edi, Hamul lahza zahram yorilgʻay edi. Qazodin bu ish keldi chun jonima, Bu seli balo jismi vayronima. Bu shiddat aro ham yoʻq erdi gʻamim, Agar boʻlsa erdi ayon motamim. Oʻkursam edi oq sochimni yoyib, Kelib goh oʻzumga, gahi sustoyib. Yuzumdin oʻyub toza pargolalar, Ochib za’faronzor aro lolalar. Yaqo chokiga dast topsam edi, Qaro kiz osib tanni yopsam edi, Chekib nola ul nav’kim nafxi sur, Falak javfigʻa solsam erdi futur. Berib na’shing ollinda joni zaif, Solib jisming ustiga jismi nahif. Falak zulmidin xoli aylab koʻngul, Ano borsa erdi nechukkim oʻgʻul. Va lekin budur dardi joni manga, gʻamu mehnati jovidoni manga Ki, motam tutub shayn yeta olmadim, Berib jon, soʻngungcha yeta olmadim Ki, sendin burun yetti nomang manga, Raqam aylagan naqshi xomang manga. Ne ishlarki aylab eding iltimos, Zarur erdi tutmoq hadisingni pos. Uqubat agar torttim beadad, Yeshitmasga hukmung va lekin ne hadgʻ Emas erdi xoqonu qaysar soʻzi Ki, ul noma erdi Skandar soʻzi. Tanim durjigʻa pok gavhar qanigʻ Baru bahr shohi Skandar qanigʻ!» Bu oyin ila ul boʻlib nuktarez, Xaloyiq ichiga tushub rustaxez. Kelur erdilar tortib afgʻonu oh, Anga tegrukim shahgʻa oromgoh. Chu ul tanni madfangʻa yetkurdilar, Degil ruhni tangʻa yetkurdilar. Qilib tiyra tufroq bagʻrin xarosh, Yoshurdilar ul tufroq ichra quyosh. Erur rasm ushbu kuhan toq aro, Quyosh botmogʻi tiyra tufroq aro9. Koʻmub tiyra tufroqqa ravshan tanin, Yasab yuz tuman zeb ila madfanin. Sipehr atlasin qabrpoʻsh ettilar, Necha kun figʻonu xuroʻsh ettilar. Ham oxir koʻngulni bori tindurub, Koʻngulda havas xorini sindurub. Figʻon necha aylab, navo topmayin, Ul ozurdaliqqa davo topmayin. Tutub borcha oyini xursandliq, Qazo hukmigʻa sabrpayvandliq. Ayoqchi, ichim keldi gʻamdin batang, Keturgil toʻlo sogʻari lolarang. Ki, chun boʻlsa oni sumurmak manga, Ish oʻlgʻay hamul dam oʻkurmak manga. Mugʻanniy, kelu navha ohangi tuz, Buzugʻ koʻnglumizni yana dogʻi buz Ki, ham motamiy qildi, ham gʻamzada, Firoq ichra bizni bu motamkada. Navoiy, jahondin vafo istama, Tutub benavoligʻ, navo istama! Birovga jahondin yetishmas ano Kim, ul tutsa oyini faqru fano. LXXXI Yeti hakimning Iskandar onasigʻa azo tekurgali kelmaklari va har birining duo va sano gulruxlarigʻa oʻzga iborat debolari libosi kiydurub jilva bergoni va tahsin va ofarin mahvashlarigʻa oʻzga alfoz gavharlari zevarin toqqoni va ul dogʻi yeti falak qoshida dahr zolidek oʻzni past tutb, alargʻa ma’zirat oshkor qilgʻoni Bu motamsaroy(1) ichragi navhagar, Teshar elga bu navha birla jigar Ki, Iskandar etti chu qat’i hayot, Anosigʻa boʻldi qaro koinot. Nechukkim vasiyat yozib erdi shoh, Amal qildi Bonuyi iffatpanoh(2). Ishe qildikim, hargiz ul nav’ ish, Jahon ahlidin hech kim qilmamish. Boʻlub voqif ul ishdin ahli yaqin, Qilib har biri yuz tuman ofarin. Bori keldilar motamin soʻrgʻali, Nihoyatdin afzun gʻamin soʻrgʻali. Hamul shohi magʻfurning madfani, Boʻlub erdi tun-kun aning maskani. Chu Bonuyi dahr oʻldi dono anga Ki, yuz qoʻydi ul yeti daryo anga. Hamul qavm ihzorigʻa berdi bor, Qilib yumni maqdamlarin e’tibor(3). Yeti bahr boʻlgʻoch ayon nogahon, Falakdek taharrukka tushti jahon. Ayogʻ uzra hurmatlarigʻa turub, Borin bir-bir oʻlturtubu oʻlturub. Alar chunki bir lahza topib sukun, Filotun dedi borchasidin burun Ki: «Bonuki davrondin ogoh erur, Bilik ichra davr ahligʻa shoh erur. Anga hojat ermas bizing pandimiz, Hamul nuktai sabrpayvandimiz. Nedinkim, erur a’qali roʻzgor, Xaloyiqqa aql ichra omoʻzgor(4). Vale bir duodin emastur guzir Ki, borbiz anga barcha farmonpazir. Guhar choʻmsa daryogʻa boʻlsun hayot, Quyosh botsa gardungʻa yetsun sabot(5). Ne hojatki, biz boʻlgʻabiz sabrxoh Ki, sabr aylamakni yozib erdi shoh. Nekim shah vasiyatda koʻrguzdi pand, Borin boʻldi andin fuzun korband(6). Bukun uldurur olam ahlida fard, Demay sherzan, balki yuz sheri mard Ki, andoq oʻgʻul andin oldi qazo, Qazogʻa ayon etmadi juz rizo. Umid ulki bu dardu anduhning, Xudo muzdin etgay ayon birga ming». Tugatgach Filotuni dono payom Ayon qildi Suqrot mundoq kalom Ki: «Yey yeti iqlim Bonusisen, Xirad shaxsi zonu-bazonusisen. Sanga gʻoyib ar boʻldi ozoda shoh, Bori holinga hozir oʻlsun Iloh. Anga oqil oʻlgʻay nasihatpisand Kim, ul aqldin boʻlmagʻay bahramand. Qazodin ne kelsa rizo bermagay, Rizo ham nechukkim, sazo bermagay. Ayogʻigʻa sonchildi ersa tikan, Boʻlub ohdin koʻkka novakfikan. Nasimiki zayligʻa yetkursa gard, Aning dardidin tortqay ohi sard. Va lek ul kishikim xiradmanddur, Nekim Tengridin kelsa xursanddur. Sening bu tariqing erur barkamol Ki, Haq bermasun donishingga zavol». Tugandi chu Suqrotning hikmati, Yetishti Balinosning navbati. Duo qildi ogʻozi ta’zim ila, Tikib koʻzlarin yerga taslim ila. Duo xatm etib, dedi bu soʻz yano Ki: «Yeti ato birla bu toʻrt ano(7). Seningdek topa olmay ogoh qiz Ki, dahr oʻlmasun sendek ogohsiz. Bori elga bu soʻzga bor ittifoq Ki, dushvor erur dardu dogʻi firoq. Bu dard ichra ulkim jaza’korroq, Rizo bermagan dardi dushvorroq Ki, avval rizo naqdi boʻlgʻay talaf, Musibatning ajri dogʻi bartaraf. Sening royinga nuri tahqiq erur, Haq ehsonidin oncha tavfiq erur Ki, shoyista ishga qilursen shuru’, Ne shoyista ermas, etarsen ruju’». Balinos chun soʻzni qildi ado, Yana etti Buqrot soʻzi ibtido Ki: «Yey gʻussa oshomida Qofi hilm, Sening zotinga sodiq avsofi hilm Chu sabring kamandin Haq etti uzun, Anga har dam oʻlsun uzunluk fuzun. Muni bilki, har neki bor junbushi, Nihoyatqa yetgach sukundur ishi. Topar goʻy chavgondin ildomliq, Va lekin boʻlur oxir oromliq. Yoʻq ul goʻykim, gunbazi garmpoʻy Ki, sargashtadur tun-kun andoqki goʻy. Munga dogʻi bir kun qaror oʻlgʻusi, Qaror ichra beixtiyor oʻlgʻusi. Bulardin biri angla odamni ham, Ne odamki, bal ahli olamni ham. Angakim azaldin xirad yordur, Bu ish fikratigʻa madadkordur. Seni yuz tuman shukrkim, Kirdigor Xirad ganjidin ayladi komgor». Chu Buqrot harfigʻa itmom edi, Duo birla donanda Xurmus dedi Ki: «Yey, gulsiz oʻlgʻon xazondida bogʻ, Yorugʻ nuridin ayru tushgan charogʻ. Bilursenki ochilsa bogʻ ichra gul, Uzar bogʻbon oxir andin koʻngul. Nechakim charogʻ oʻlsa majlisfuruz, Ham oxir boʻlur oqibat tiyraroʻz. Chu bu nav’ erur dahr xosiyati Ki, boʻlgʻay parokanda jam’iyati. Munga iztirob aylamak sud emas, Demay sudkim, juz ziyonbud emas. Sanga Tengri chun berdi donandaliq, Oʻzungga nasihat rasonandaliq Demak pand – tahsili hosildurur, Degandin xirad naqshi zoyildurur»(8). Chu Xurmus dedi soʻz, boʻlub xokboʻs, Ravon boshladi nukta Farfunyus Ki: «Yey, hikmat oyinidin bahramand, Soʻzung gavharu gavharing arjumand! Bukun sensen ul bahru koni shigarf Ki, boʻlmish duru gavharing bartaraf. Vale qaysi daryo yaratmish Xudo Ki, ul boʻlmadi oʻz duridin judo. Yana qaysi konkim, magʻok oʻlmadi, Borib gavhari, bagʻri chok oʻlmadi. Erur sunnatullohu rasmi qadim, Bilurda sening dogʻi misling adim(9). Xirad, oʻyla qilmish seni arjumand Ki, fe’ling erur barcha bixradpisand. Sangakim bu Haqdin mavohibdurur, Bu ne’matqa koʻp shukr vojibdurur»(10). Chu Farfunyus etti irshodini, Arastu qilib nukta bunyodini. Ayon aylabon nuktai dilxarosh, Der erdiyu koʻzdin toʻkar erdi yosh Ki: «Bu vajhdin durfishondur koʻzum Ki, deyolmonu, bordurur koʻp soʻzum. Sanga pand bermak emas dilpisand, Keraktur manga yuz kishi bersa pand. Vale men chu ermon nasihatpazir Ki, hushumni savdo qilibdur asir. Der erdimki dardu gʻamingni soʻray, Bu poyoni yoʻq motamingni soʻray. Netaykim, soʻrardin tilim loldur, Zamirim, bas oshufta ahvoldur. Bu gʻamda madad qildi Bonugʻa Haq Ki, olmoq kerak barcha andin sabaq Ki, bizlarcha ham iztirob etmadi, Oʻzin dard oʻtigʻa kabob etmadi. Ichi gʻunchadek tah-batah qon boʻlub, Vale xalq aro ogʻzi xandon boʻlub. Ne hukmi qazogʻa boʻlub nosipos, Ne Haq lutfu judigʻa haqnoshinos. Demas soʻz tiliga murur etmayin, Xayoligʻa balkim xutur etmayin Ki, Haq ortugʻ etsun bu iqbolini, Humoyun qilib har nafas folini». Chu hush ahli Bonu gʻamin soʻrdilar, Dimogʻini hushigʻa kelturdilar. Qilib xotiroso fusunu dami, Nihon yoralargʻa qoʻyub marhami. Aning boʻyla marham topib yorasi, Oʻziga kelib hushi ovorasi. Alar uzrigʻa boʻldi afsonasanj, Yeti kon uza bir buzugʻ toʻkti ganj(11). Ki: «Mendin bu motam erur sizga koʻb, Skandar gʻami bordurur sizga joʻb Ki, holoti sizlarga ma’lum edi, Kamoloti sizlarga mafhum edi. Safar ichra siz erdingiz yor anga, Hazar ichra siz yoru gʻamxor anga. Demasmenki, ul bor edi shohingiz, Rafiq erdi andoqki dilxohingiz. Baringiz anga oshkoru nihon, Koʻp ortugʻroq erdiki iki jahon. Chu ul yoringiz bordi, gʻamginmusiz, Aning hajrida motamoyinmusiz Ki, Haq bu gʻamingizni raf’ aylagay, Qatigʻ motamingizni daf’ aylagay. Skandardin ar borchamiz fardbiz, Vale bir-birimizga hamdardbiz. Bu ish boʻlgʻali qilmadim soʻz havas, Takallum qilib urmadim bir nafas. Dedim umrdin to tanim topsa qut, Qoʻyay soʻzdin ogʻzimgʻa muhri sukut. Chu sizdin ayon boʻldi hamdardliq, Yemas yaxshi hamdarddin fardliq. Meni soldingiz soʻzga beixtiyor Ki, hamdard oʻlub soʻzga ne ixtiyor». LXXXII Ul ilgi kesilganning hikoyatikim, qoʻligʻa tuhmat tigʻi dastburd koʻrguzdi v aul hamdardlarigʻa yetgach, dastandozligʻ bila navha tuzdi Eshittimki, bor erdi bir notavon, Falak zulmidin qismi ranju havon. Yana dast berdi ajab shiddate, Qoʻlin kestilar aylabon tuhmate. Chu bu zulm anga oʻtti, dam urmayin, Nafas el bila beshu kam urmayin. Kesuk ilgin oldi butun qoʻlgʻa, bot Yugurdi xaloyiqqa beiltifot. Bu ishtin boʻlub voqif ahli dile, Yerishti ichiga tushub mushkile. Yiroqdin qilur erdi hamrohliq Ki, ul ramzdin topqay ogohliq. Chu mazlum chiqti ulusdin qiroq Ki, chiqmoq ulusdin qiroq yaxshiroq. Borur erdi andoqki devonaye Ki, nogah padid oʻldi vayronaye. Bor erdi buzuqta necha dardmand, Qoʻli barchaning boʻyla topqon gazand. Alar olligʻa yetgach ul siynaresh, Degaysenki bagʻrigʻa sonchildi nesh. Kesuk ilgini tashlabon, chekti voy, Alar ichra ham tushti koʻp hoy-hoy. Quchub bir-birin mojaro qildilar Ki, olam fazosin qaro qildilar. Kamin aylagan koʻrgach ul sozni, Tafarrus bila bildi ul rozni. Ki mazlum eldin tilab fardliq, Chekib keldi ul elga hamdardliq. Kishi topsa hamdardini nogahon, Ne imkon nihon dardi qolmoq nihongʻ LXXXIII - Hikmat Ul bobdakim, iki hamdard bir-biriga nedin ma’lufdururlar va iki hamjins bir-birining muloqotigʻa nevchun mash’uf Bu yangligʻ demish hikmatandesha xayl Ki, hamjins qilmoq biri birga mayl. Yerur bir jihatdinki mashrablari, Yana dogʻi tole’da kavkablari. Muvofiqdurur asli fitrat aro Ki, mayl oʻldi bir-birga nisbat aro. Bir axtar qilib ikiga parvarish, Berur mayl ikovga tabiiy kashish. Ul axtargʻa harne asar boʻlgʻusi Ki, ul xayr yoʻq ersa shar boʻlgʻusi. Ul elga asar yuzlanur voqe’i Ki, bu najm erur sohibi tole’i. Agar ayshu rohat va gar dardu gʻam, Borigʻa nasibi yetar beshu kam. Topib rohat ichra hamovardliq, Yana ranju mehnatda hamdardliq. Fuzun aylar avvalgʻi nisbatlarin, Berur ittisol ichra shiddatlarin. Qachon muncha nisbat topar iki yor, Qilur mayl bir-birga beixtiyor. Iki zor bulbul hamovoz oʻlur, Boʻyla iki qumrigʻa parvoz oʻlur. Agar vahshu tayr oʻlsin, ar jinnu ins, Bu ishdin erurlar anis iki jins. LXXXIV Ul shahzodai sipehrjanob madhikim, xurshedu oy qiron qilgʻonda tuqqan sa’d axtardurur va sarvu gul muqorin boʻlgʻonda ochilgʻon gʻunchai suxanvar va doston ibtidosini sultoni sohibqiron madhida bir necha durfishonliq bila muzayyan qilmoq va guzorish debochasini Skandari davron sanosida bir necha guharrezliq bila murassa’ etmak va shahzoda madhin nasoyih bila ixtisor qilmoq va yeti hakim bila Iskandar hikmatlarin anga oshkor aylamak va soʻngra qoyil oʻz zodai tab’i iki la’li otashin aning qulogʻigʻa loyiq va iki durri samin aning istimoigʻa muvofiq nazm silkiga tortmoq va duo javohiri bila xatm qilmoq Bihamdillah, iqbol oʻlub korsoz, Bu tugʻro bayozigʻa chektim tiroz(1). Alif ibtidosigʻa aylab raqam, Nihoyatgʻa qildim raqam mimi tam(2). Ki, ya’ni bu soʻz yetti itmomigʻa, Bu tarix ogʻozi anjomigʻa. Madadgor oʻlub gunbazi tezgard, Skandar hadisigʻa berdim navard. Agar bordi Iskandari taxtgir, Jahon mulkida qoʻydi toju sarir. Bu ishtin jahon boʻlmasun dardnok, Chu qoyim-maqom oʻldi paydo, ne bokgʻ Bori shohlar sarfarozini bil, Skandarsifat Shohi gʻoziyni bil. Erur olam ahli nigahboni ul, Nigahbon yoʻq, Iskandari soni(3) ul. Skandar agar keldi oyinasoz, Zamiri aning boʻldi mir’oti roz. Gar ul(4) ganjlar uzra qildi tilism, Munga ganj sarf aylamak boʻldi qism. Gar ul erdi hikmat tariqida chust, Bu keldi tavakkul yoʻlida durust. Gar ul qoʻymadi dushman etmay taboh, Bu – dushmanlarigʻa erur nekxoh. Gar ul – roy ila qildi har ishni bigʻ, Munga Haq nasib ayladi royu tigʻ. Gar ul obi hayvon uchun surdi ot, Munung har soʻzi keldi obi hayot. Gar ul fitna ya’jujigʻa chekti sad, Munung mulkiga fitna kelmak ne had. Gar ul olam oldi tuzub dorugir, Bu — olam berur, istasa bir faqir. Anga gar yoʻq erdi xalafdin sharaf, Munga Tengri berdi oʻn olti xalaf(5). Alardin biri mehri purnur erur Ki, har noma boshida mazkur erur. Biri ulki, yuz lutf erur zotigʻa Ki, «Farhodu Shirin» erur otigʻa(6). Yana qolgʻon oʻn toʻrt ma’lum qil, Nazohatda oʻn toʻrt ma’sum bil. Ikisi nabira, oʻn iki oʻgʻul Ki, har birga yuz shohu shahzoda qul. Erur davlat avjigʻa oʻn iki burj, Sharaf durru la’ligʻa oʻn iki durj Ki, boʻlsun bori umridin bahramand, Alardin dogʻi xusravi arjumand. Bori boʻlsun ofoq aro komkor, Bataxsis shahzodai nomvor. Yuzi mehr bazmida sham’i tiroz, Qadi saltanat bogʻida sarvinoz. Lataf – jismining jonu jononasi, Sharaf bahrining durri yakdonasi. Yeti pushti olamgʻa sulton kelib, Atodin ato xon, bin xon kelib. Ato Shohi gʻoziyu ul nuri ayn, Muzaffar Husayn ibni Sulton Husayn. Alal-olamina doma ehsonahu, Lahu xalladallohu sultonahu8. Taolilloh, asru ajab zot erur Ki, olamgʻa andin mubohot erur. Zafargʻa qarin farrux oti aning, Bori aybdin pok zoti aning. Adab taxtining mehri afloki ul, Hayo bahrining gavhari poki ul9. Kelib qahridin doʻzax oʻtigʻa bim, Vale xulqi jannat gulidin nasim. Kichik yoshliq, ammo ulugʻ qadrliq, Hilolida ma’lum oʻlub badrliq. Necha sher boʻlsun kichik, gar ulugʻ, Erur savlati birla el qaygʻulugʻ. Ulus chehrai olamafroʻzidin, «Bilur yil kelishini navroʻzidin»10. Chu vasfin bayon qilmoq oson emas Ki, poyonigʻa yetmak imkon emas. Nasihat tariqin shior aylayin, Duo birla-oʻq ixtisor aylayin. LXXXV Yuqori mastur boʻlgʻon va ilgari mazkur boʻlgʻon dastur bila madhdin duogʻa ruju’ qilmoq va hukamo xiradnomalarigʻa shuru’ qilmoq Ayo, shohvashlarning ozodasi, Jahon ahlining shohu shahzodasi! Skandarki bor erdi olamgʻa shoh, Bori olam ahligʻa zilli Iloh. Jahon ahlicha ilmu donoligʻi, Xirad quvvatidin tavonoligʻi. Boʻlub qismi ham hikmatu, ham bilik, Yana chekmayin oʻrganurdin ilik. Emas erdi oʻz royu tadbiri kam, Tilar erdi el royu tadbiri ham. Tutub pand donishvar eldin umid, Xiradnomalar olmish erdi mufid. Solur erdi har kun alar sori koʻz, Topib dilpisand ish, dilosoy soʻz. Hakim aytqondek boʻlub korband, Ne ishdinki aylab, boʻlub bahramand. Necha soʻz alardin bayon aylagum, Ne maxfisi oʻlsa, ayon aylagum. Umid ulki, sen ham qilib istimo’, Sanga dogʻi naf’ aylagay ul mato’. Biridur Arastu xiradnomasi Ki, tahrir etibdur aning xomasi. Shuru’ aylagum garchi mujmal anga, Vale Tengri hamdidur avval anga. Chu Haq hamdigʻa aylamish ixtitom, Bu yangligʻ Skandargʻa surmish kalom Ki: «Bilgilki, olam vafosizdurur, Ne olamdadur – ham baqosizdurur. Nekim boʻlmagʻay anda poyandaliq, Anga yaxshi ermas kiroyandaliq(1). Yerur Haqki boqidurur, loyazol Ki, yetmas kamoligʻa oning zavol. Nekim Tengrining gʻayri yod etmagil, Chu yod aylasang, e’timod etmagil. Haq ollinda mundoqki, sensen haqir, Sanga, oʻyla yoʻq hech zoru faqir. Nechukkim sanga marhamat aylar ul, Sen ul elga ham marhamat uzra boʻl. Uluskim sanga bandakirdordur, Sanga dogʻi bir qodire bordur. Zaifinggʻa gar lutf qil, gar gʻazab, Qaviydin dogʻi oni qilgʻil talab. Kishi muhr aro har ne qildi nigor, Varaqta hamul naqsh oʻlur oshkor(2). Xaloyiqqa koʻrma qilib benavo, Oʻzungga ravo koʻrmaganni ravo». Filotun soʻzidurki: «Yey sarfaroz, Haq etmish seni xalqdin beniyoz. Aning lutfidindur bu shavkat sanga, Aning baxshishidin bu hashmat sanga. Agar amrigʻa qilmasang inqiyod, Qachon topqay ollida uqdang kushod. Sipah fikrigʻa elni qilma taboh Ki, Tengri qilur ishni, yoʻqkim sipoh. Sipah tutsa olamni andoqki dud, Zafar bermasa Haq taolo, ne sudgʻ Sipahni ham asru najand aylama, Falokat aro mustamand aylama Ki, shahdin yetishsa sipahgʻa gazand, Sipahdin erur bim shahgʻa gazand. Ne mutlaq-inon ayla, ne noumid, Yetur biymu ummid birla navid. Sipah xotirin lutf ila shod qil, Raiyatni adl aylab obod qil. Bu ikiga sendin qachon yetsa kom, Topar shahligʻing ravnaqu intizom». Yana surdi Suqrot bu nav’ soʻz – Ki: «Tut Tengridin fathu iqbol koʻz. Qachon Haq bila sidqing oʻldi durust, Ne hojat nima xalqdin bozjust. Seni ayladi Tengri oʻz soyasi, Biyikdur hamul soyaning poyasi. Kerak elga osoyish ul soyadin, Yetishmak navo borcha piroyadin. Munungdek biyik poya qadrini bil, Anga loyiq af’ol fikrini qil. Ulus ranjigʻa ehtimom aylama, Oʻzungga bu otni harom aylama. Raiyatni adlingdin osuda tut, Farogʻat mihodida uyquda tut. Alargʻa chu taskinu oromdur, Sanga dogʻi hosil bori komdur. Raiyatqa boʻlsa parokandaliq, Topar saltanat naxli barkandaliq. Agar qoʻy boʻri xayli pomolidur, Yaqin bilki, choʻpongʻa it holidur». Yana dedi Buqroti farruxsirisht Ki: «Yel chun koʻrar har nedur sarnavisht. Ne taqdirdur daf’i oson emas, Kishi koʻrmayin oni imkon emas. Qazo daf’igʻa solibon elga ranj, gʻalatdur tama’ aylamak molu ganj Ki, hifz etmasa ezidi zul-jalol Kishiga ne ganj asigʻ aylar, ne mol(3). Tavakkuldadur garchi komu nishot, Vale shart erur aylamak ehtiyot. Rioyatda ifrot matlub emas, Tavakkulda gʻaflat dogʻi xoʻb emas. Ne andozasiz gʻam, ne hadsiz surur, Kerak ishda oyini xayril-umur. Boʻlur ham salotingʻa ul nav’ hol Ki, ifroti oning erur e’tidol: Biri mufsid elga siyosatdurur, Ul ifrot sharti rayosatdurur. Yomongʻa chu ifrot ila boʻlsa bim, Qolur yaxshi ifrot birla salim»(4). Yana boʻldi Fisogʻurs nuktavar Ki: «Shah poklikdin kerak bahravar. Ani chunki shoh etti Yazdoni Pok, Kerakmas aning xotiri lavsnok. Agar bor esa poklik niyati, Anga yor oʻlur poklar himmati. Kerak ogʻzi poku soʻzi dogʻi pok, Yana koʻngli poku koʻzi dogʻi pok. Bori lavsdin koʻngli xoli aning, Xaloyiq ayoli – ayoli aning. Oʻzi chun shior ayladi poklik, Boʻlur daf’ nopoku beboklik. Chu vahm etti nopoklikdin yomon, Xaloyiq ayoligʻa boʻldi amon. Agar aylasa shoh nafsi havo Ki, bir ma’siyat birla topqay navo. Yaqindurki avval tilar xilvate Ki, eldin anga yetmagay vahshate. Ajab boʻlgʻay eldin bu fe’li nihon, Vale nozir oʻlgʻay Xudoyi jahon. Kerak topsa avval bir andoq oʻrun Ki, boʻlgʻay ishi Tengridin yoshurun!» Yana Asqalinus irshodidur Ki: «Obodgar elga shah dodidur. Qayu shahki yoʻq adl ila dod anga, Ulus birla mulk oʻlmas obod anga. Chu shah zulm sori uzotti ilik, Ochildi uluq zulm uyiga eshik. Aning zulmi kishvargʻa oncha emas Ki, zolim ne zulm aylasa, soʻz demas. Agar shahgʻa ish lutfu gar kin erur, Eliga hamul sheva oyin erur. Qachon javq-javq oʻlsa, avbosh mast, Tushar taqvo ahligʻa koʻp-koʻp shikast. Chu yoshlargʻa bogʻlansa maktab yoʻli, Boʻlur gum ulugʻlargʻa mazhab yoʻli. Xalal yoʻl topar toʻgʻri oyingʻa ham, Tushar raxna islom ila dingʻa ham. Kerak shah adolat shior aylagay Ki, zulm ahlini xoksor aylagay. Xaloyiq topib adlidin intizom, Ishi iki dunyoda boʻlgʻay tamom». Yana Hurmus etti navosozliq, Bu nav’ ayladi nuktapardozliq Ki: «Shahgʻa saxovat erur noguzir, Boʻlurgʻa ishi xalq aro dilpazir. Saxo ul emasturki, har bulhavas, Mubohot uchun sarf etar siymu bas. Ajab yoʻqki yormoq sochar bexirad, Kumush banddin ram qilur domu dad. Tilab, dogʻi bergan saxovat emas, Saxo ahli oni saxovat demas. Chu metin uzotib tilin un solur, Qatiq xoradin la’lu yoqut olur. Saxo uldururkim, shahi nomvar Basirat koʻzi birla aylab nazar. Berur avval arzoqi xaylu sipoh Ki, qolmas anga da’voyi vomxoh. Chu daf’ etti muzdurning vomini, Qiyor ozu koʻp elga in’omini. Berur luqma angakim, och erur, Olur koʻnglin oningki – muhtoj erur. Mubohot ila oʻzin etmas aziz, Agar yuz tuman bersa, gar bir pashiz. Ne sarf aylar oʻlsang, bu nav’ ayla sarf Ki, bu sarf erur asramoqtin shigarf». Skandar soʻzidurki: «Har qaysi shoh Ki, bir mulk anga roʻzi etgay Iloh, Agar fikri boʻlsa jahongirlik, Jahon fathida pok tadbirlik. Yurush fikri boʻlsa kerak anga ish Ki, bir mulk aro boʻlmasa iki qish. Birovkim, jahondin kerak kom anga Yemas yaxshi bir yerda orom anga. Cherik chekmak archi koʻrunur irik, Iriklik emas raf’ chekmay cherik. Shahekim iriklikka ermas daler, Ishi nusrat oʻlmas aningdekki sher. Tuzuk istagan tobe’u xaylini, Siyosatqa tuz aylasun maylini. Agar tuzsa ovin saranjom ila, Urushda yasolin tuzar kom ila6. Vale shah kerak boʻlmasa bulhavas, Ishi boʻlsa shahligʻ xayoliyu bas». Skandar bila yeti andoq hakim Ki, vasf etsa ul elni tab’i salim. Demak yeti kavkab7 erur nurluq, Va yo charxi a’zam bagʻoyat uluq. Solib soʻzga anfosi qudsiysirisht, Sanga ochtilar boʻyla sekiz bihisht. Navoiy ne arz aylagay juz duo, Vale bor anga iki soʻz muddao: Bir ulkim: shariat qoʻlin tut qavi, Bori ishta boʻl shar’ning payravi Ki, bu joda birla xirom aylasang, Talab markabin tezgom aylasang, Iki dahr komi boʻlub hosiling, Nabi koʻyi boʻlgʻay sening manziling. Ikinch ulki, qil xidmati volidayn, Bil ul ikining qullugʻin farzi ayn8. Agar istasang dunyou oxirat, Bukun saltanat, tongla kun – magʻfirat Ki, Haqdin rizo hosil etmak budur, Rizo demayin Haqqa yetmak budur. Soʻzim chun tugandi duo aylayin, Zaroat tariqin ado aylayin. Alo, toki boʻlgʻay Skandar soʻzi, Ul olgʻon yurub yeti kishvar soʻzi, Nasib et aning mulkini shohgʻa, Duosini qil jori afvohgʻa. Bu nav’ aylabon shohi ozodani, Aning koʻngli istarcha shahzodani. Anikim, murabbiy anga shoh erur, Qil ul nav’kim, shahgʻa dilxoh erur. LXXXVI Gadoyi kamsarmoyai balandpoya hikoyatikim, shohi balandpoyai kamsarmoyagʻa nasihatda soʻz yuzin irik qildi va bu suhon bila ishiga andom bermak tiladi Yeshittimki, bir shahgʻa bemoyaye, Nasihat bila yetkurub voyaye, Boʻlur erdi pand aytibon nuktasanj, Nechukkim, buzugʻdin ayon boʻlsa ganj. Oʻlukni birov nutqi etsa tirik, Agar haqdur, ul nukta bordur irik. Birov koʻrdi chun davlat arkonidin Ki, soʻz tund erur ortuq imkonidin. Vale qoyile bordur asru haqir, Dedi tund oʻlub: «K-ey, gadoyi faqir! Angakim – erur shohu, sen bir gado, Ne hadding bila pand etarsen adogʻ» Dedi nuktapardozi Isonafas Ki: «Gar men haqir ersam andoqki xas. Sanga bor esa soʻz bilurdin mazoq, Oʻzum sori boqma, soʻzum sori boq! Kerak boʻlsa soʻz, oʻylakim durri pok, Sadafdek haqir oʻlsa qoyil, ne bokgʻ Manga ham agar nuktada tez esam, Qamish noʻgidin otashangez esam. Oʻzum nechakim zoru pajmurdamen, Lagadkoʻbi gardundin ozurdamen. Hamonoki soʻz poku sofiydurur, Adabsizligʻimgʻa talofiydurur». LXXXVII - Hikmat Ul bobdakim, mashvaratda deguchiga mulohaza qilmay deyilgonni koʻngulga jilva bermak kerak va sochilgʻon javohirdin munosibni termak kerak Xiradmandkim, sohibi roy erur, Xirad nuridin olamoroy erur. Anga mushkil ish tushsa bir bobdin, Tilar mashvarat xayli ahbobdin. Alarning agar royi soyib esa, Va gar fikrida yuz maoyib esa. Chu sarrishtai gʻayb ravshan emas, Qayu soyib erkan, muayyan emas. Biri aql ila tushsa xotirpisand Ki, qilsa nekim boʻlsa hozir, pisand. Begonsa anga aql boʻlgʻoch hakam, Qilurgʻa qoʻyar hikmat ahli qadam. Vale gʻayb ilmi chu masturdur, Ish oʻng kelmasa kimsa ma’zurdur. Vale mashvaratda adad kasrati, Berur bu natijaki el fikrati. Taxayyul aro borcha bir nav’ emas, Hadisin iki kimsa birdek demas. Necha kimsa aylab xayoligʻa kuch, Agar topsa soʻz har biri iki-uch. Bu durlar aro aqli javharshinos, Ishi rishtasi birla aylab qiyos. Birisinki soyirgʻa foyiq topar, Ishi afsari uzra loyiq topar. Aning birla chun rost keldi ishi, Yigʻishturdi oʻz gavharin har kishi. Vale uldur iqboldin bahramand Kim, ul pok gavharni qilgʻay pisand. Bu durlarki – men sochtim ofoq aro, Nujum oʻrnigʻa charxi nuhtoq aro. Umid ulki chun boʻlsalar barxabar, Shahu shohzoda boʻlub bahrabar. Solib oʻz qulogʻigʻa shahzoda ham, Qabul aylagay shohi ozoda ham. Va lek istasam tezbozorliq, Alar zohir etmay xaridorliq, Qulogʻlarigʻa boʻlmasa ustuvor, Qachon yerga qolgʻay duri shohvorgʻ Ne tufroqqa qolsun sipehr axtari Ki, boʻlgʻay eri charxi nilufariy. Soʻz oningdururkim, talabgoridur, Aningdur guharkim, xaridoridur. Bukun chunki shah tab’idur javhari, Qachon yerga qolgʻay bu soʻz gavharigʻ Agar boʻlmasa zebi torak anga, Nekim boʻlsa boʻlsun muborak anga. Boshi uzra borin nisor ayladim, Tamom oʻldi soʻz, ixtisor ayladim. Ketur soqiy, ul la’li serobni Ki, koʻzdin oqizgʻay duri nobni. Toʻkay shodligʻ ashkin ul jomgʻa Ki, yetti bu ogʻozim anjomgʻa. Mugʻanniy, tuzat nay unin dilpazir Ki, bas qilgʻudek boʻldi kilkim sarir Ki, mast oʻlgʻonimda ichib jomi may, Gar ul nay uni sokin oʻlsa, bu nay. Navoiy, yaqin boʻldi osoyishing, Boʻlub soʻz arusigʻa oroyishing, Bezaldi chu ul mohvashqa jamol, Jamolin koʻrub vaslidin koming ol. LXXXVIII Hokimsuratu darveshsiyrat, balki Darvesh ismi hukumat qism, ya’ni axaviy maobi davlat iyobqa mavoizoso kalom va nasoyihi molokalom demak Ayo gavharim konining gavhari, Munir axtarim burjining axtari(1). Necha avji hashmat uza fosh sen, Manga nisbat ichra qarindoshsen. Bu besh ganjdinkim ushottim tilism, Necha gavhar aylay sanga dogʻi qism. Manga chun nasib oʻldi mayxonaye, Sumur sen dogʻi necha paymonaye. Hamul gavharim bordurur necha pand, Bu paymona ham nuktai sudmand. Eshitmakda qilma jadal zinhor, Aning birla qilgʻil amal zinhor. Seni qildi chun Xoliqi Korsoz, Oʻz abnoyi jinsing aro sarfaroz. Bu shukronagʻa qil sarafkandalik, Buyurgʻon kibi Tengriga bandalik. Nekim amr etibdur rizo birla koʻr, Agar bilmasang bilguchi topu soʻr. Chu boʻldung saromad Haq ehsonidin, Boʻyun toʻlgʻama amru farmonidin Ki, Haq boʻlsa Vahhobu gʻaffor ham, Erur lek Jabboru Qahhor ham. Chu qildi seni bas uluq rutbalik, Uluq amrin oning chu tutsang kichik, Agar gʻayratu qahri tutsa vujud, Xayol etki, ul dam nadomat ne sudgʻ Tutay der esang Tengri amrin qavi, Boʻl oxir nabi shar’ining payravi. Erur jodai shar’ bir shohroh Ki, ozmoqtin ul yoʻlda asrar Iloh. Desang ozmayin chiqma ul jodadin, Yurub kom top baxti ozodadin. Xudou rasul amri topqach kamol, Valine’mat amrigʻa qil ishtigʻol. Ne hukm aylasa qilmogʻin farz bil, Agar shubhaye bor esa arz qil. Vale arzida asra sharti adab Ki, tarki adab bahra berur taab. Manga soʻz yozardek anga yozmagʻil, Nishoting binosi tubin qozmagʻil Ki, Haq garchi qisming tarab aylamish, Bu johinggʻa oni sabab aylamish. Sabab qilmasa shoh lutfin Xudo, Menu sen kim erduk – bir-iki gado. Shah ar lutf qilsa inoyat chogʻi, Vale aylay olur uqubat dogʻi. Kerak shohdin elga xavfu rajo, Tinor bu ikini keturgan bajo. Rioyat chu qulluqqa qilding tamom, Raiyat ishiga ham et ehtimom. Adolat bila elni qil bahramand Ki, yaxshigʻa ketsun yomondin gazand. Navosiz ulusning navobaxshi boʻl, Navoiy yomon boʻlsa sen yaxshi boʻl. Sanga berdi Haq oncha lutfi mizoj Ki, ermas bu soʻzlar demak ehtiyoj. Vale har dam oʻlsa bayoni aning, Bilurmenki, yoʻqtur ziyoni aning. Chu davrongʻa yoʻqtur baqou sabot, Ham andin erur bevaforoq hayot. Men ar boʻlsamu boʻlmasam oshkor, Bu soʻzlarni qoʻydum sanga yodgor. Kerak boʻlsa bori shioring sening Ki, kavnayn aro Tengri yoring sening. LXXXIX Bu maodin javohirin ehtimom bila nazm silkiga tortmoqning taqriri va bu maxozin tilismotini istehkom bila itmomgʻa yetkurmakning tahriri va ham javohir piri daryozamir ravshan koʻngliga yer tutqonning bayoni va ham maxozin shuaroyi she’riy sarir muqaddasa arvohigʻa qabul tushganning tibyoni va alardin bu zaifning podshohi islom duosi iltimosi va bu niyozmand iltimosi mujibibila alarning duosi Manga davlat ilgi boʻlub rahnamun, Chu bu panjagʻa qildi zoʻr ozmun. Dema panja oni, qatiq xora de, Dema xora, poʻlodi yakpora de!(1) Solib panjakim, boʻlgʻali zoʻrsanj, Topib panja ul panjada tobu ranj. Chu zoʻr ortuq aylab tarozusidin, Chiqib yoʻqki oranj bozusidin(2). Ne panja erur, «Xamsa»i ganjsanj Ki, dono qoʻyubtur otin «Panj ganj»(3). Qayu «Xamsa»kim, maxzani durri nob, Qayu panjakim, panjai oftob Ki, har kim anga koʻrguzub zoʻrdast, Chu zoʻr aylabon, ilgi topib shikast. Meningkim qoʻlum erdi behad zaif, Emas erdi ul panja birla harif. Solib panjavarliq zamirimgʻa shoʻr, Ne ilgimda quvvat, ne panjamda zoʻr, Desam tark etay, qoʻymayin himmatim, Desam zoʻr etay, yetmayin quvvatim. Chu panjamgʻa hasrat bila boqibon, Bu panjamgʻa ul panjani qoqibon. Bu andisha mendin olib aqlu hush Ki, nogah nido qildi farrux surush Ki: «Yey gʻarqai bahri ajzu niyoz, Boʻla olmagʻon dardinga chorasoz! Yetishgil qoʻpub pir(4) dargohigʻa, Tavajjuh qilib joni ogohigʻa. Aning botinidin tila yorliq, Biyik himmatidin madadkorliq Ki, har quflkim fathidur nopadid, Anga bor eranlar duosi kalid»(5). Yeshitgach bu soʻz, boshtin aylab qadam, Kishi, oʻylakim qilsa azmi haram(6). Chu ul oston ma’man oʻldi manga, Bihishti barin maskan oʻldi manga. Qayu oston tavfgohi falak, Qayu tavfgah, sajdagohi malak. Koʻzum ochib ul oston tufrogʻi, Koʻzum ham yorub, balki koʻnglum dogʻi. Tavajjuhgʻa chun xotirim qildi mayl, Yeta boshladi fayz, andoqki sel. Ne haddim eshikka urargʻa ilik, Ilik mayl qilmay ochildi eshik. «Niyoz ahli kirsun!» debon chiqti roz, Bu roz anglagʻach kirdim aylab niyoz(7). Ne xilvat, namudori charxi barin, Ne xilvatnishin, balki Ruhul-amin. Ani aylabon ravshan anvori quds, Munung nutqidin ravshan asrori quds. Ul ul nav’kim fayz topqon koʻngul, Bu ul nav’ maskan aro aqli kul. Chu men boʻldum andoq haram mahrami, Haram yoʻqki, nuru safo olami(8). Quyosh nurida mahv oʻlub zarravor, Koʻngulni qila olmayin ustuvor. Oʻzum oʻzlugum mehnatidin orib, Borib oʻzlugu men oʻzumdin borib. Qila olmayin arz-holimni ham, Xayol aylay olmay xayolimni ham. Bu yangligʻ meni aylabon gungu lol, Ayon ayladi Isooso maqol. Ne der soʻzki, koʻnglum aro bor edi, Meni chunki gung etti, borin dedi Ki: «Goʻyo pishurgan xayoling budur, Qila olmasingdin maloling budur». Chu bu xastadin qildi tasdiq fahm, Anga xud bu hol erdi tahqiq fahm. Ishim butmagiga duo ayladi, Bori hojatimni ravo ayladi. Dedikim: «Bu bir ish edi qilgʻuluq, Bu aytilmagʻon nukta aytulgʻuluq. Bu soatqa mavquf erdi ekin, Bu dam Tengri tavfiq berdi ekin. Agarchi yetishti malolat sanga, Vale oxir oʻldi havolat sanga Kim, ul ganjlar boshigʻa yetgasen, Tilismotini dogʻi fath etgasen Ki, har necha qilduq nazar dahr aro, Qiyos ayladuk vodiyu shahr aro. Yoʻq atrok aro birda oncha bilik Ki, bu nav’ ulugʻ ishga urgʻay ilik. Ne atrokkim, ham ajam, ham arab, Koʻrarlar bu ishni ajabdin ajab. Kerak dahr ahligʻa oʻn kun jadal Ki, besh baytdin bogʻlagʻay bir gʻazal. Baso masnaviygoʻyi nozuk xayol Ki, nazm ahli ichra solib qiylu qol. Xaloyiqqa yuz husnu noz aylagay Ki, oʻn yilda ming bayt soz aylagay. Chiqorgʻon zamon ul nav’ oyin savod Ki, olamda yoʻq boʻyla rangin savod. Savodigʻa har kimki koʻz solibon, Qaro shomi mehnat aro qolibon. Ne zulmatki, yoʻq obi hayvon anga, Qayu tunki, yoʻq mehri raxshon anga. Agar dahr aro sepsa mushki tator, Koʻngulni qilur tiyrayu koʻzni tor. Bu besha arodur iki narra sher, Bu bahr ichra iki nahangi daler. Anga kirgali sheri jangi kerak, Munga ham dilovar nahangi kerak(9). Sen-oʻq sen bukun chobukandishaye Daqoyiq aro nozukandishaye Ki, soʻz tavri keldi sening shoninga, Boʻlub xatm tab’i durafshoninga. Musallam soʻzunga ravonliq dogʻi, Soʻz ichra sanga pahlavonliq dogʻi. Ravon kilkinga oncha bor e’timod Ki, soʻz derda shaqqigʻa bersa kushod. Ravon aylagay oncha obi hayot Ki, toʻygʻay Xizr suyidin koinot. Bu ish chunki boʻlgʻay muqarrar sanga, Umid ulki boʻlgʻay muyassar sanga. Qoʻp emdi, ishingning xayolida boʻl, Xayol ahli zebi jamolida boʻl Ki, sendin bu shugʻlungda hushyorliq, Duo birla bizdin madadkorliq». Eshitgach bu soʻzlar meni notavon, Oʻluk jismima kirdi goʻyo ravon. Boʻlub jon berur sirrining ogahi, Topib nutqum anfosi Ruhullahi. Yer oʻptum, dogʻi yoʻlgʻa azm ayladim, Soʻz ayturni koʻnglumga jazm ayladim. Kelib xilvatim ichra yuz kom ila, Yoʻnub xoma noʻgini orom ila. Chu qildim qalam noʻgini nuktabez, Qila boshladi noʻgidin ganjrez. Chu «Hayrat»qa soldim koʻngul ragʻbatin, Anga gʻolib ettim ulus hayratin. Chu «Farhod»gʻa boʻldum andeshavar, Tuz ettim base togʻ – oʻlub teshavar. Chu «Majnun» hadisigʻa tuzdum funun. Base xalqni qildi shaydo junun. Yana «Sab’a»gʻa tab’im oʻlgʻoch qarin, Yeshittim yeti charxdin ofarin. Skandarga til tortib ozar kibi, Dedim oni «Saddi Skandar» kibi. Tanosub bila aql nomovari Dedi otini «Saddi Iskandariy»(10). Chu boʻldi bu mahvashlar orosta, Hamul nav’kim, sarvi navxosta. Dema sarv, har bir riyozi bihisht, Eli xosiyatda Masihosirisht. Latofat aro yuz bihishti barin, Ravon har biri ichra ming huri iyn. Bu besh ganjnikim kushod ayladim, Varaq uzra oni savod ayladim. Savodin solib juzvdonim(11) aro, Dema juzvdonimki, jonim aro. Aning sori(12) boʻldi koʻngul ragʻbati Kim, erdi madadkor aning himmati. Madadkor yoʻq, amr etguchi ul, Ne ish tushsa, gʻavrumgʻa yetguchi ul. Borur erdim aylarga arzi niyoz, Ish itmomini qilmoq ifshoi roz. Zamirimda lekin xayolot edi Ki, bu ish husuli ajab bot edi. Ulugʻlarki sabti bu harf ettilar, Uzun umrlar anda sarf ettilar: Nizomiyki nazm ahli ustodidur, Aning tab’i soʻz jinsi naqqodidur Ki, bu ganjlardur mato’i aning, Mato’i nekim, ixtiro’i aning. Hamonoki eldin kanori tutub, Yarim qarn zahmat chekib, qon yutub. Topa oldi besh ganj miftohini, Yana oncha vaqt etti islohini. Chu bir qarn davr etti charxi mudir, Chiqordi bu a’jubai dilpazir. Necha tojvardin topib parvarish, Ishi bu oʻtuz yilda erdi bu ish. Ne el mehnatidin malole anga, Ne bu ishdin oʻzga xayole anga. Chiqorib riyozatda qirq arba’in, Bu besh ganj rozigʻa boʻldi amin. Yana Xusrav ul turki hindi laqab Ki, soʻz birla oldi Ajam to Arab. Kushod aylaguncha bu mahkam hisor, Base aylab afsonada ixtisor(13). Necha vaqt aning ham ishi bu edi Ki, fikratqa zonu-bazonu edi. Zamon xud oʻtuz yilgʻa andoz emas, Agar nisf emas, sulsidin oz emas. Yana kimki boʻldi buyon rahshunos, Boʻlur qilmoq oni bulardin qiyos. Sangakim yoʻq emgakda gʻoyat padid, Ulus mehnatida nihoyat padid. Qilib tongdin oqshomgʻacha qiylu qol, Yuzungga yetib har nafas yuz malol. Oʻzung tinmayin xalq gʻavgʻosidin, Qulogʻing xaloyiq alolosidin. Bu mehnatlar ichra chekib soʻzga til, Zamondin kamo besh oʻtub iki yil. Chekib xoma bu noma itmomigʻa, Yeturgaysen ogʻozin anjomigʻa Ki, aqli muhosib shitob aylasa, Deyilgan zamonin hisob aylasa. Yigʻishtursa boʻlmas bori olti oy Ki, boʻldung bu ra’nogʻa suratnamoy(14). Tuzaldi bu nazming base sarsari, Yana turki alfoz anga bir sari Ki, har nechakim diqqati bordur, Talaffuz aro laknati bordur. Soʻzungniki yaxshi koʻrarsen oʻzung, Koʻrunmas yomon, chun erur oʻz soʻzung. Qoshingda sening garchi koʻp vazni bor, Chu bor oʻz soʻzung, yoʻq anga e’tibor Ki, soʻz zodai tab’u farzand erur, Chu farzand erur, jongʻa payvand erur, Necha zodai tab’ erur nopisand, Kishining oʻz ollida bor arjumand. Necha bum farzandi manhusdur, Oʻz ollida xushjilva tovusdur. Kanab shoxi yoʻq garchi xoshokcha, Qalandargʻadur sarvi cholokcha(15). Soʻzungkim, sanga keldi holo pisand, Pisand erkin el ichra yo nopisand. Ne boʻlgʻay koʻrub piri koshif(16) meni, Bu ahvoldin qilsa voqif menigʻ Burun aytqonlar dogʻi bu kitob Ki, chekmish ajal yuzlariga niqob Ki, jannat riyozida har birga ruh, Umid ulki, har lahza topqay futuh. Alar ruhigʻa to ne surat ekin, Safo ravhimu yo kudurat ekingʻ Bu ishtin dogʻi piri ravshanzamir(17), Meni barxabar qilsa, oʻzni xabir. Urub gom mundoq xayolot ila, Dimogʻimda savdo maholot ila. Ki, yettim angakim erur maqsadim Ki, har dam demakka otin yoʻq hadim. Niyoz aylayu ostonin oʻpub, Biyik suddai charxshonin oʻpub, Chekib «Xamsa»ni juzvdondin ravon, Qoʻyub xizmatida meni notavon. Necha ganjkim oshkor aylabon, Ayogʻigʻa borin nisor aylabon. Safinam chu azm etti daryo sari, Uzatti kafin bah rul ajzo sari(18). Nazar soldi ochib varaq-barvaraq, Boʻlub multafit, chun ochib har varaq. Qayu soʻzdakim bir savol aylabon, Javobin degach, zavqu hol aylabon. Qilib goh tahsinu gohi duo Ki, yuzdin biri yoʻq manga muddao. Etib har soʻzidin kushode manga, Boʻlub hosil andin murode manga. Musalsal kalomimdin ogʻzida soʻz, Men ollinda yerga tikib iki koʻz. Soʻzum ochibon boʻstondek engin, Qilib lutf, egnimga soldi yengin. Qayu yengki, gardungʻa solsa ani, Muhaddab yuzin aylagay munhani(19). Chu egnimga ul qoʻl bila yeng yetib, Zamirimdin oʻzluk xayoli ketib. Chu oʻzluk ketib, yuzlanib holate Ki, oʻzdin oʻzumga boʻlub gʻaybati. Oʻzumdin hamul damki gʻoyib boʻlub, Manga jilvagar koʻp gʻaroyib boʻlub. Koʻrub oʻzni bir toza boʻston aro, Qilib gasht bogʻu guliston aro. Nazohat kelib ravzamonand anga, Yeram soyiri orzumand anga. Chamandin chamangʻa men aylab xirom, Aningdekki el tavfi Baytulharom(20). Koʻrundi bu holatda jam’i kasir(21), Urub halqa, suhbat tutub dilpazir. Alardin birov keldi ul yonki men, Chamanda aningdek xiromonki men. Manga yetti, bor erdi shoirvashe, Jamoli xushu hay’ati dilkashe. Salom aylabon, marhabo ayladi, Risolat tariqin ado ayladi. Ki: «Bu farruxoyinu farxunda xayl, Qilurlar dame ixtilotinggʻa mayl»(22). Qabul aylayu, solib ul yon qadam, Oʻzin dogʻi soʻrdum, hamul elni ham. Dedikim: «Alar zumrai ma’naviy, Guruheki nazm ettilar masnaviy. Xususan alarkim erur «Xamsa»sanj Ki, har birdur ul «Xamsa»din koni ganj. Erurlar bu majma’da hozir bori, Sening sori mushtoqu nozir bori. Chu soʻrdung meni, ey hadising qaviy, Hasandur otim, xalq deb – Dehlaviy(23). Eshitgach bu soʻz, jismima tushti tob, Sarosima koʻnglumga ham iztirob. Qoʻlub uzr, quchtum yana ustuvor, Qadam qoʻydum ul sori mushtoqvor. Borurda Hasan aytib otin manga, Qilib har birin boshqa talqin manga Ki, uch kimsadur sadri majlisnishin, Qilib sharh bir-bir alarning ishin. Ki: «Oʻrtodagʻi piri farruxjamol Ki, vasfida keldi xirad nutqi lol, Erur hazrati Shayx(24), ogoh boʻl! Niyoz aylabon xoki dargoh boʻl. Oʻng ilgi sori anga payravdurur, Jahon ofati – Mir Xusravdurur. Yana bir yon ustodu piring(25) sening, Raqamxoni lavhi zamiring sening Ki, bu xayl erur jismu ul jonlari, Agar jon bular boʻlsa, jononlari. Yana iki yondin bu qavm-oʻqdurur, Kishi yoʻqki, bu bazm aro yoʻqdurur. Koʻrushgil bori birla, hurmat bila, Daler oʻlmagʻil soʻzda – jur’at bila». Qabul aylabon men, nekim aytib ul Ki, qat’ oʻldi koʻprak bu majma’gʻa yoʻl. Dogʻi yuz qaricha masofat qolib Kim, ul bazm eli qoʻptilar qoʻzgʻolib. Manga oʻtru kelmakka aylab sitez, Solib men alar sori gomimni tez. Debon bir-bir ul xayl otin rahbarim(26), Koʻrushmakka dogʻi boʻlub yovarim. Chu Sa’diyu, Firdavsiyu, Unsuriy, Sanoiyu, Xoqoniyu, Anvariy(27). Taaddudda muhtoji tafsil erur, Vale boʻlsa tafsil, tatvil erur. Bori dastbusigʻa toptim sharaf, Olib yondilar meni kelgan taraf. Anga tegrukim shayxu payrav edi Ki, ya’ni Nizmoiyu Xusrav edi. Yana bir bizing piru maxdum ham, Qoʻpub urdilar ilgarirak qadam. Bu iki yurub Shayxdin ilgari, Yugurdum meni xasta ham ul sari. Qoʻlum tutti pir ixtiyori bila, Koʻrushturdi hamrohu yori bila. Koʻzumdin toʻkub qatra yogʻin dogʻi, Iligin ham oʻptum, ayogʻin dogʻi. Tutub Jomiyu Xusrav iki qoʻlum, Nizomiy sari boshladilar yoʻlum. Toʻkub ashk – mendek asiri gʻame, Vale har qoʻlumgʻa tushub olame. Vale men boʻlub garchi oʻzdin nihon, Kirib iki ilgimga iki jahon. Manga Shayx birla koʻrushmak hamon, Muborak ayogʻigʻa tushmak hamon. Oʻpub tufrogʻini toʻkub seli ashk Ki, andin yebon toʻquz aflok rashk. Boshim yerdin olib inoyat qoʻli, Qilib jilvagohim hidoyat yoʻli. Yonib tutti yerlik yerida qaror, Meni lek bexud qilib iztiror. Chu Shayxu iki yori(28) topti sukun, Turub men niyoz ichra qaddim nigun. Julus ichra yetti bashorat manga Ki, ollinda qildi ishorat manga. Chu boʻldi manga hukmi birla nishast, Niyoz etti jismimni tufroqqa past. Talattuf bila Shayxi oliy maqom, Mening sori bunyod qildi kalom. Burun soʻrdi holimni shafqat bila, Yer oʻptum javobida hurmat bila. Yana dedi: «K-ey olam ahlida fard, Falak tab’inga kelmayin hamnavard. Sipehr aylab el ichra nodir seni, Jahon nazmi tavrida qodir seni. Gʻazal tavrida chunki qilding xirom, Soʻz ahligʻa soʻz derni qilding harom. Tutub erdi nazming jahon kishvarin, Jahon kishvarin yoʻqki, jon kishvarin. Bu dam masnaviygʻakim aylab shitob, Toʻkaboshlading xomadin durri nob. Ajab ish bu ishda sanga berdi dast Ki, el nazmigʻa berdi nazming shikast Ki, qilding soʻz ichra tatabbu’ manga, Ne istarda etting tazarru’ manga Ki, men «Xamsa»da aylab erdim vaid Ki: «Har kimki, ayturgʻa tutsa umid, Qilay tigʻi burron soʻzum dosidin, Uray boshin ul tigʻ olmosidin». Koʻp el ochti da’vogʻa soʻz boshini, Bu da’vo aro qoʻydi oʻz boshini. Chu koʻrguzdi farzand Xusrav niyoz, Niyozi bila topti ul ganji roz. Yana bir, iki, uch gadoligʻ bila, Nasib oldilar benavoligʻ bila. Magar senki bu yoʻlgʻa qoʻygʻoch qadam, Vujudung xayolini qilding adam. Nechakim kelib rif’ating togʻcha, Vale kelmay ollingda tufrogʻcha. Niyoz ashkidin lavhi xotirni yub, Fano harfin ul safha uzra yoʻyub. Topib pir farzona Jomiy kibi, Mumiddu muovin Nizomiy kibi. Sunub poklik birla bu ishga qoʻl, Ochib poklar ruhi ollingda yoʻl. Sahar vaqti harfe savod etmayin Ki, ruhum duo birla shod etmayin, Farah topmayin ma’niyi xos ila Ki, yod etmayin bizni ixlos ila. Ne menkim, bori nazm ahlini pok, Duo birla har subh etib zavqnok. Niyozing chu bu nav’ oʻlub beadad, Sanga biz ham aylab adadsiz madad. Yoʻq ersa erur asru savdoi xom, Iki yilda bir «Xamsa» qilmoq tamom, Qayu «Xamsa», besh gavhar omuda ganj, Tasarruf jafosidin osuda ganj(29). Duru la’l anga barcha koʻzdin nuhuft, Ne durrida rishta, ne la’lida suft. Ne durkim berib Haq Taborak sanga, Umid ulki, boʻlgʻay muborak sanga. Kishi sen kibi ishga qilsa shuru’, Ajab yoʻq evaz boʻyla topsa vuqu’. Vale muncha ganji maoniy sanga Ki, Haq roʻzi etti nihoniy sanga. Qayu erdakim ayni binishdurur, Sababni bilurkim, iki ishdurur. Biri ulki tuttung tariqi niyoz, Qabul ayladilar seni ahli roz. Ishingga qilib sa’y ragʻbat bila, Madad qildilar borcha himmat bila. Yana ulki fazl ahli harne qilur, Urar lofu ishni murabbiy qilur. Erur gar murabbiy emas kordon, Muattal xiradmandi bisyordon. Hunarparvar – ishni buyurgʻuchidur. Hunarvar vale lof urgʻuchidur. Chu shohing sening erdi sohib kamol, Yana ollida qadrsiz mulku mol. Angakim bu iki ish oʻldi nasib, gʻarib ish zamonida ermas gʻarib. Shahekim ulus chorasozidurur, Ulus fozili Shohi gʻoziydurur Ki, Tengri fuzun aylasun davlatin, Yeti charxdin ham biyik rif’atin Ki, keldi zamonida sendek kishi Ki, ermas ishing odamizod ishi». Chu soʻz yetti bu yerga, men beharos, Qoʻpub ayladim bir duo iltimos Ki: «Chun dedingiz shahgʻa hamdu sano, Duoye qiling davlatigʻa yano». Dedi Mir Xusravgʻa donoyi roz Ki: «Sen Shohi gʻoziygʻasen madhsoz. Soʻzungdin base bayt yodidadur, Asarlar muborak nihodidadur. Soʻzungdin chu koʻngliga yetgay asar, Damingdin duo dogʻi etgay asar. Duo aylakim, fazlu donish eli Ham «omin» desun, biz ham «omin» deli». Boqib dedi fazl ahligʻa piri roh: «Ki, siz shoir, ul dogʻi xush tab’ shoh. Chu farzand Xusrav duo aylagay, Aning komini Haq ravo aylagay. Dengiz borcha «omin» dilu jon bila, Duo qildik ul chashmi giryon bila». Yeshitgach qoʻpub borcha minnat tutub, Deb «omin»u shoh sori himmat tutub. Suxanvar qoʻpubkim duo boshladi, Duosigʻa mundoq ado boshladi Ki: «Yo Rabki, to olam oʻlgʻusidur, Ichinda bani Odam oʻlgʻusidur. Kirib tahti hukmigʻa olam dogʻi, Boʻlub bandasi jinsi odam dogʻi. Qiyomatqacha davlatigʻa bisot, Hamisha bisotida ayshu nishot. Jahon ahli adlida osudahol, Bataxsiskim, ahli fazlu kamol». Duo xatm boʻlgʻoch tushurdi ilik, Yoʻq ul, balki majmui ahli bilik. Duokim, ul ahli savob aylagay, Ajab yoʻqki, Haq mustajob aylagay. Tugangach duo, ayladim iltijo, Qoʻyundin chekib «Xamsa»ni jo-bajo. Solib tiyra tufroq aro yigʻlabon, Bu yangligʻ tuzub mojaro, yigʻlabon Ki: «Bu zodai xotiri xastani, Koʻnguldin takallumgʻa payvastani Ki, himmat tutub ehtimom ettingiz, Demasmenki men, siz tamom ettingiz. Karam birla tufrogʻdin ham oling, Inoyat qilib bir nazar ham soling Ki, el xotirigʻa nuzul aylasun, Ulus koʻngli oni qabul aylasun». Ravon Shayx oldi bu iblogʻdin, Garonmoya naqdimni tufrogʻdin. Boqib Mavlaviy(30) sori qildi ruju’ Ki: «Sen qil duo, zohir aylab xushu’ Ki, qoyil erur soʻnggi farzandimiz, Bilik mazra’idin barumandimiz. Bularkim aning zodu payvandidur, Bori bizga farzand farzandidur. Sanga ham chu shogird erur, ham murid, Duosini sendin tutarbiz umid». Chu Maxdum topti duo sori yoʻl, Yana ochtilar borcha omingʻa qoʻl. Duoyeki koʻnglumga matlub edi, Muhavvis zamirimgʻa margʻub edi Qilib, ayladilar bu mahzunni shod, Manga chunki yuzlandi mundoq murod. Sujud ettim ul xayli ogohgʻa, Dedilar: «Degaysen duo shohgʻa». Bu soʻzdin boʻlub oʻzgacha holatim, Oʻzumga kelib, bordi ul gʻaybatim. Koʻrarmen, hamul hujrada pir erur, Janobida holimgʻa tagʻyir erur. Bu dam goʻyo egnimdin olmish qoʻlin Ki, bu sori solmish xayolim yoʻlin. Hamul ollida boshim erdi quyi, Oqar erdi tufroqqa ashkim suyi. Dedi lutf ilakim: «Ne nav’ erdi hol», Yana boshni qildim anga poymol. Dedim: «Ulcha men xastaga hol erur, Aning sharhida notiqa lol erur». Dedi: «Ulcha bu dam sanga berdi dast, Yana kimsaga bermamish erdi dast. Qoʻpu, shukr qil Tengri ehsonigʻa, Bu tavfiqi behaddu poyonigʻa». Oʻpub yerni, qoʻydum chu tashqori gom, Degaysen: mening erdi olam tamom! Manga «Xamsa» takmili bir yon edi, Bu maqsud tahsili bir yon edi. Ne til birla dey shukr Ma’buduma Ki, yetkurdi oxir bu maqsuduma. Bu damkim, beribtur murodimni Haq, Ul avloki, toq uzra qoʻysam varaq. Farogʻat bila inbisot aylasam, Tuzub bazm, bir dam nishot aylasam. Ayoqchi, toʻla ayla jomi farogʻ Ki, koʻp fikrdin yubs topmish dimogʻ(31). Ki, koʻz lam’asidin munavvar qilay, Dimogʻim isidin muattar qilay. Mugʻanniy, soʻzum tingla oxir gahi, Hazin nagʻmaye soz qil xirgahi. Bir ohang ila aylagil romishe Ki, yetgay manga bir dam oromishi. Navoiy, qilib Tengri koming ravo, Sanga roʻzi etti ajoyib navo. Uzot Tengri shukri navosigʻa til, Navo ortuq istar esang, shukr qil! Шарҳ Ва Изоҳлар «Садди Искандарий» достонининг илмий-танқидий матни 60-йиллар бошида ўзбек матншунос олими П. Шамсиев томонидан тузилган эди. Аммо қандайдир сабабларга кўра, матн чоп этилмаган. Матнда сўз боши ва илмий изоҳлар мавжуд эмас. Ҳозирда мазкур матн Ўзбекистон Фанлар академиясининг Ҳамид Сулаймонов номидаги Қўлёзмалар институтн архивида сақланади. Кейинги йилларда навоийшунослик фани Алишер Навоий асарларининг шоир ҳаётлигида ва унинг вафотидан бирмунча вақт ўтгач кўчирилган қадимий, нодир нусхалар билан бойиди. Жумладан, Англпянинг Бодлеян кутубхонасида сақланаётган Бадиуззамон учун кўчирилган миниатюрали «Хамса» нусхаси Абдужамил нусхасндан «ёш» жиҳатдан фақат олти ойгагина фарқ қилади ва у Навоийнинг бевосита ҳомийлиги остида кўчирилган. Туркияиинг «Тўпқопи» музейида сақланаётган Истанбул куллиёти ҳам Навоийнинг назари тушган табаррук нусхалардан. Шунингдек, Париж куллиёти, Қўлёзмалар институти фондида сақланаётган XVI аср «Хамса»си ҳам шу даврнинг нодир ёзма ёдгорлиги сифатида алоҳида аҳамият касб этади. Ана шу қўлёзмаларни манбашунослик ва матншунослик нуқтаи назаридан атрофлича ўрганиб илмий истифодага олиб кириш ҳамда ҳурматли домламиз матнлари тузилгандан буён ўтган чорак асрдан зиёд вақтни назарда тутиб Қўлёз-малар институти маъмурияти ва илмий советининг маслаҳати би-лан филология фанлари номзоди Мавжуда Ҳамидова достоннинг мукаммал илмий-танқидий матнини тузиб чиқди. Матнга юқорида зикр этилган, ҳозирча дунё фондларида энг қадимий деб ҳисобланган XV—XVI асрдаги олти қўлёзма ва П. Шамспев матнлари — жами етти қўлёзма асос бўлган. Ushbu amalga oshirilgan nashrda dostonning litografik hamda turli vaqtlarda chop etilgan nusxalaridan ham foydalanildi; a) «Saddi Iskandariy», Uzpoligrafkombinat, Toshkent, 1941; b) «Xamsa», Qisqartirib nashrga tayyorlovchi S. Ayniy, Oʻzdavgashr, Toshkent, 1947; v) «Saddi Iskandariy», Uzbekiston Davlat nashriyoti, Toshkent,1949; g) «Xamsa», «Fan» nashriyoti, Toshkent, 1960; d) «Saddi Iskandariy», Badiiy adabiyot nashriyoti, Toshkent,1965; e) «Saddi Iskandariy». Nasrga aylantiruvchi Inoyat Mahsumov, Gʻafur Gʻulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti,Toshkent,1978; yo) «Saddi Iskandariy» (nasriy bayoni bilan). Toshkent, Gʻ. Gʻulom nomidagi nashriyot-matbaa birlashmasi. 1991. I 1.Ushbu hamd bobida xudoning sifatlari haroratli misrlarda vasf etiladi. 2.Tasavvufga asoslangan bu baytda «vujud», «jud» (birinchi misra) «jud», «vujud» (ikkinchi misra) soʻzlari keltirilib, radd-ul-ajz mina-s-sadr san’ati ishlatilgan. 3.Gʻazzoliyning toʻliq nomi Imom Abu Hamid ibn Muhammad boʻlib, u Xurosonning Tus shahrida 450 (1058/59) yilda tugʻilgan. U dastlabki ma’lumotni Tusda oladi, soʻngra Nishopurga boradi. Bir qancha vaqt saljuqiylardan Nizomul-mulk xizmatida boʻladi va shu vaqtdan boshlab din va tasavvuf falsafasi bilan shugʻullandi. U Nizomul-mulk topshirigʻiga koʻra, Bagʻdoddagi Nizomiya madrasasida toʻrt yil ishlaydi. Keyincha bu vazifani ukasi Ahmadga topshirib. oʻzi ilmiy ish bilan chuqur shugʻullanadi. Uning yirik asarlaridan biri «Kimiyoyi saodat»da olimning diniy va falsafiy qarashlari aks ettirilgan. Gʻazzoliy 1111 yilning 19 dekabrida vafot etgan. 4. «Yetti ato» - yetti qat koʻk yoki yetti iqlim, «toʻrt ano» toʻrt fasl ma’nosida. 5. Bu baytda radd-ul-ajz mina-s-sadr san’ati (birinchi misraning boshi va oxiri, ikkinchi misraning oʻrtasida «kishi» hamda «oshiq» soʻzlarini ishlatgai holda)dan foydalanilgan. II 1. Oʻz fikrini ravshan talqinlar orqali berish maqsadida iltizom (bir yoki bir necha soʻzning qaytarilishi) san’atidan foydalanilgan. 2. Horun—Muso paygʻambarning akasi boʻlib, u Bagʻdodda xalifalik qilgan. 3. Ashk — qadimgi Eronda oʻtgan afsonaviy podshohlardan biri. III 1. Bu joydagi «Kuntun-nabiy»—«men paygʻambarman» deb boshlanadigan hadisga ishora. 2. Muso—yahudiy paygʻambarining nomi. «Tavrot»—yahudiylarning diniy kitobi Muso paygʻambarga nozil boʻlgan deb hisoblanadi. 3. Dovud — afsonaviy paygʻambarlardan biri boʻlib, «Zabur» kitobi unga nisbat beriladi. 4. Iso — xristian dinining asoschisi, mifologik paygʻambar. 5. «Injil»—xristian dinidagilarning muqaddas kitobi. 6. Makka— Saudiya Arabistoni gʻarbida joylashgan shahar, musulmonlar haj qiladigan joy. 7. Yadulloh — xudo qudratiga ishora. 8. Chin — Xitoy. 9. Arsh — osmonning eng yuqorisi, xudo manzili. 10. Jabrail—mifik obraz. Xudo bilan paygʻambar oʻrtasida vositachi boʻlgan farishta. 11.Misradagi «me’roj nomi» iborasi Muhammad paygʻambar,-ning koʻkka, ya’ni xudo oldiga chiqqaniga ishora. IV 1. Buroq — diniy rivoyatlarga koʻra, Muhammad paygʻambar «me’roj» kechasi koʻkka minib chiqqan afsonaviy ot. 2. Baytul-haram— Makka shahridagi Ka’ba deb atalgan mashhur ziyoratgoh. 3. Atorid— Merkuriy sayyorasi (mifologiyada bu yulduz adiblarning homiysi hisoblanadi). 4. Zuhra— Choʻlpon yulduzi — Venera (osmon sozandasi ma’nosida). 5. Rud — torli musiqa asbobi. 6. Bu baytda husni ta’lil (biror narsa yoki hodisaga gʻayri voqeiy, lekin shoirona sabab keltirish) san’ati ishlatilgan. 7. Bahrom—Mirrix (Mars) sayyorasi. 8. Mushtariy—Yupiter planetasi, munajjimlar bu sayyorani «Sa’di akbar» yoki «Falak qozisi» deb ataydilar, joyi oltinchi falakda, deyiladi. 9. Zuhal — Saturn sayyorasi. 10. Bu misraning ma’nosi: «Barhayot pok loyman (Xudo ma’nosida). 11. «Gʻoyatda kuchli» ma’nosida. 12. Ikkinchi misrada qoʻshtirnoqqa olingan iboralar Muhammad paygʻambar madh qilingan oyatlardan olingan soʻzlar. V 1. «Ikingizdan madad»—Sharqda mashhur xamsanavislar Nizomiy va Xusrav Dehlaviylar koʻzda tutiladi. Il’yos Yusuf oʻgʻli Nizomiy Ganjaviy 1141 yilda Ganj shahrida tugʻilgan. 1203 yilda vafot etgan, shoirning qabri ham shu yerdadir. Ulug ozarbayjon shoiri Nizomiy lirika va birinchi navbatda dostonnavislikda ulugʻ san’atkordir. Nizomiy Sharq adabiyotida toʻngʻich xamsanavis sifatida shuhrat topgan. Shoirning «Xamsa»si «Maxzanul-asror» («Sirlar xazinasi»), «Xusrav va Shirin», «Layli va Majnun», «Haft paykar» («Yetti goʻzal») va «Iskandarnoma» kabi dostonlarni oʻz ichiga oladi. Nizomiy «Xamsa»si, oʻz navbatida, «Panj ganj» nomi bilan ham ma’lumdir. Alisher Navony Nizomiyning bu asarini koʻpincha «Panj ganj» deb tilga oladi. Xusrav Dehlaviy — atoqli fors-tojik shoiri. Hayoti Hindistonda kechgan. Yaminiddin Abul Hasan Xusrav Dehlaviy 1253 yilda tugʻilgan, 1325 yil 27 sentabrda Dehlida vafot etgan. Xusrav Dehlaviy fors, urdu va arab tillarida asarlar bitgan. Nizomiy «Panj ganj»i an’anasi asosida «Xamsa» yaratgan shoirdir. Xusrav Dehlaviyning otasi Sayfiddin Muhammad Kesh (Shahrisabz)lik boʻlib, moʻgʻullar istilosi vaqtida Hindistonga koʻchib ketgan edi. Dehli sultonlaridan Shamsiddin Eltutmish (1211— 1236) unga amirlik unvonini bergan. Sayfiddin Muhammad moʻgʻullarga qarshi Hindistondagi janglarning birida halok boʻlgach (1261), yosh Xusravni bobosi Imodul-mulk tarbiyalaydi. U 8 yoshida shayx Nizomiddin Avliyoga murid tushadi. Xusrav Dehlaviy keyinchalik shayx— ustoziga bagʻishlab «Afzal ul-favoid» («Foydali soʻzlarning afzalligi) va «Rohat ul-muhibbin» («Doʻstlikning rohati») kabi asarlarini yozgan. Amir Xusrav Dehlaviyning «Tuhfat us-sigʻar» («Yoshlik tuh-fasi», 1272), «Vasat ul-hayot» («Hayot oʻrtasida», 1284), «Gʻurrat ul-kamol» («Kamolotning boshlanishi», 1293), «Boqiyat un-nohiya» («Saralarning sarasi», 1316), «Nihoyat ul-kamol» («Kamolot choʻqqisi, 1323) kabi devonlari bor. U «Qiron us-sa’dayn» («Saodatli sayyoraning qoʻshilishi», 1289), «Miftoh ul-futuh» («Gʻalabalar kalidi», 1291), «Matla’ ul-anvor» (1299), «Shirin va Xusrav» (1298), «Majnunu Laylo» (1298), «Oyinai Iskandariy» (1299), «Hasht behisht» («Sakkiz jannat», 1301) kabi epik asarlarning muallifidir. Uning «Xamsa»si yuqorida nomlari tilga olingan keyingi besh dostondan iboratdir. Xusrav Dehlaviy «Xazoyin ul-futuh» («Gʻalabalar xazina»si, 1311), «Duvalroniy va Xizirxon» (1316), «Nuh sipehr» («Toʻqqiz qavat osmon». 1318), «Tugʻluqnoma» va «Tarixi Dehli» kabi tarixiy besh risoladan iborat «E’jozi Xusrav» («Xusrav mu’jizalari», 1319) nomli ilmiy asarlarning ham muallifidir. Badiuzzamon Xurosoniyning yozishicha: «Shoirlardan hech biri oʻzidan keyin Amir Xusravchalik koʻp she’r qoldirmagan» (OʻzSE, 12 tom. T. 1979. 406— 407-betlar). 2. Xizr—afsonaga koʻra, «obi hayvon» (tiriklik suvi)ni izlab topgan va undan ichib, abadiy tirik boʻlgan paygʻambar. Navoiy Nizomiy va Xusrav Dehlaviylarning oʻziga Xizrdek rahnamo boʻlishdarini istaydi. 3. Yoshlikdan Nizomiy va Xusrav Dehlavny asarlarini sevib oʻqigan Navoiyda ulardan olingan taassurot katta-katta asarlar yaratish fikrini oʻngʻotganligi bu baytda e’tirof etilgan. 4. Toʻrt oromgoh —«Xamsa»ning dastlabki toʻrt («Hayratul-abror», «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab’ai sayyor») dostonlaridir. 5. Bir, ikki, uch kishi — Nizomiy, Xusrav va Ashraf. 6. Qorun — afsonaviy obraz. Katta boylikka ega boʻlgan. 7. Skandar — Iskandarning, vazn talabiga koʻra, qisqartirilgan shakli. VI 1. Alisher Navoiy adabiyotnnng asosiy materiali boʻlgan soʻzga katta e’tibor bergan. NAVOIY «soʻz»ni oʻz asarlarida koʻp na’noda ishlatadi. U «soʻz» terminn ostida insoniyatning hamma ma’navii boyligini — alohida ijtimoiy kategoriya boʻlgan tilni ham, ideologiya formalaridan hisoblangan falsafa va badiiy adabiyotni ham tushuna beradi hamda ularni koʻp vaqt bir-biridan farq qilmaydi» (A. H a y i t m ye t o v, Alisher Navoiyning adabiy-tanqidiy qarashlari, OʻzSSR Fanlar akadempyasi nashriyoti, Toshkent, 1959, 78-bet). Navoiy «Xamsa»sining deyarli hamma dosgonlarida («Farhod va Shirin» bundan mustasno) «Soʻz ta’rifida...» atamasi bilan maxsus bob («Hayratul-abror»da XIV, «Layli va Majnun»da V, «Sab’ai sayyor»da V, «Saddi Iskandariy»da VI) yaratgan. «Xamsa»dagi dostonlarning Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiyga bagʻishlangan boblarida ham soʻzning qudrati, ta’siri va mohiyati haqida keng toʻxtaydi. Navoiy «badiiy soʻzinng jamiyatdagi kishi ongi va psixologiyasiga ijobiy va salbiy ta'sir kuchi» (A. Hayitmetov. Alisher Navoiyning adabiy-tanqidiy qarashlari, 79 bet)ni yaxshi bilgani holda, har bir shaxsga, ohang va mazmuniga koʻra ham turlicha ta’sir etishi mumkinligini koʻzda tutnb. «Hayratul-abror»da: Ham soʻz ila elga oʻlumdin najat, Ham soʻz ila tonib oʻlik tan hayot («Xamsa», 1960, 104-bet) desa, «Saddi Iskandariy»da: Ulukka gar andin erur joyi pok Va lekin tirikni ham aylar halok («Xamsa», 1960, 632-bet) deydi. 2. Bahri Ummon — Ummon dengizi. 3. Dami Isaviy — an’anaviy afsonalarga koʻra, Iso paygʻambar oʻz nafasi bilan oʻliklarni tiriltirish qudratiga ega boʻlgan. Bu yerda oʻshanga ishora qilinadi. 4. «Ehtimol, uning hamrohi Jabroil (Ruhul-quds) boʻlgandir yoxud bu kelgan Iso (Ruhullah) paygʻambarning nafasidurkim, oʻluklarni tiriltadi». 5. Takrir san’ati ishlatilgan bu baytda har uchala «qutub»— kitob soʻzining koʻpligini bildiradi. 6. Nodiri fard — Nizomiy Ganjaviyga nisbatan ishlatilgan. 7. Bssh ganj — Nnzomiyning «Panj ganj» deb atalgan «Xamsa»siga ishora. 8. Aning — Nizomiy Ganjaviy, muning — Xusrav Dexlaviy. 9. Ashraf — XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asrning birikchi yarmida yashab ijod etgan hamda «Xamsa» yaratgan shoirlardan boʻlib, uning toʻliq ismi—Ashraf nbn Shayxulimom Abu al-Husayn ibn al-Hasan al-Marogʻiy at-Tabriziydir. Alisher Navoiy «Majolisun-nafois» asarida Ashraf haqida ma’lumot berib deydi: «Mavlono Ashraf—darveshvash va nomurodsheva kishi erdi. Va kiyiz burk ustina qurchuq chirmar erdi. Va el bila dogʻi omizishi oz erdi. Koʻprak avqot «Xamsa» tatabbu’igʻa sarf qilur erdi, to ul kitobni tugatur tovfiqi topti, voqean, oʻz xurdi holigʻa koʻra yamon bormaydur. Afv fozilotida «Xamsa»sidin bu bayt yaxshi voqe’ boʻlubturkim: Va nazdi kase k-oʻ ba donish meh asg, Zi muchrimkushi churm baxshi beh ast... (Mazmuni: Bilimda ilgʻor boʻlgan kishi qoshida gunohkorni oʻldirishdan—gunohini kechish yaxshidur») (Alisher N a v o i y. Asarlar, 12-tom, T., 1966, 14-bet). VII 1. Nuriddin Abdurahmon Jomiy—1414 yilning 7 noyabrida Xurosonnipg Jom shahrida shayxulislom — Nizomiddnn Ahmad oilasida tugʻilgan. U maktab tahsilidan keyin, Hirotdagi Dilkash madrasasida, Mavlono Junayd qoʻlida, keyinroq Shahobiddin Muhammad Jojarmiy va Aloiddin Ali Samarqandiylardan ta’lim olgan. Abdurahmon Jomiy Samarqandga kelib Qozizoda Rumiy darslariga qatnashgan. U filologiya, falsafa, matematika, astronomiya, huquq kabi fanlar bilan chuqur shugʻullangan. Din va tasavvufni sinchkovlik bilan oʻrgangan. Jomiy Bahovaddin Naqshbandiy ta’limoti ta’sirida boʻlgan Shayx Sa’diddin Qoshgʻariydan tasavvuf boʻnicha ta'lim oladi. Abdurahmon Jomiy 1492 yil 8 noyabrda Hirotda vafot etgan. Abdurahmon Jomiyning «Fotihat ush-shabob» («Yigitlik ibtidosi». 1479), «Vasat ul-iqd» («Oʻrtacha marvarid shodasi», 1489), «Hotimat ul-hayot» («Hayotning xotimasi», 1491) kabi devonlari ma’lum. Adib «Silsilat uz-zahab» («Oltin zanjir», 1472), «Salomon va Absol», 1480—81 «Tuhfat ul-ahror» («Hur kishilarning tuhfasi», 1481—82). «Sabhat ul-abror» («Yaxshi kishilarning tasbihi», 1482— 83), «Yusuf na Zulayho», 1483, «Layli va Majnun», 1483, «Xiradnomai Iskandari» 1485 kabi dostonlarning muallifidir. Shoir mazkur yetti dostonni birlashtirib «Haft avrang» («Yetti qaroqchi yulduz») nomini bergan. Shuniig uchun ham uning bu dostonlar majmuasi koʻproq «Haft avrang» nomi bilan mashhur boʻlgan. Jomiyning «Bahoriston» asari ham ma'lum. Shoir adabiyotshunoslik sohasida «Risolai aruz», «Risolai qofiya», «Risolai muammo» kabi asarlar yaratgan. Adib tasavvuf va falsafaga oid «Naqshi-fusus» («Javohirlar naqshi»), «Naqd un-nusus» («Nusuyes tanqidi»), «Ashi'at ul-la’mat» («Shu’lalar ziyosi»), «Nafohat ul-uns» («Doʻstlarning nafasi») kabi asarlarining ham muallifidir. 2. Birinchi misra oxiridagi «tuhfa» soʻzi Abdurahmon Jomiy «Xamsa»sining birinchi dostoni—«Tuhfat ul-ahror»ga ishora. Ikkinchi misradagi «tuhfa»—sovgʻa ma’nosida ishlatiladi. 3. «Subha»— Jomiy «Xamsa»sidagi dostonning qisqartirilgan nomi. 4. Jomiyning «Yusuf va Zulayho» dostoniga ishora. 5. «Layli va Majnun»—Jomiy asari. VIII 1. Radd-ul-ajz-s-sadr san’ati ishlatilgan bu baytning mazmuni: «Vujud sajdadan bunday foydalar koʻrsa, sajda qilmaganlarni bevujud desa boʻladi». 2. Ikki baytning mazmuni: «Avval gʻazal aytishga qasd qilib, jahon ichiga ulugʻ qiyomat soldim. Sogʻ odamlar buni oʻqigan vaqtlarida, olamda qiyomat kunini koʻrganday boʻladilar». 3. Bunday kichik ishga hech qanoatlana olmadim, koʻnglimda doimo ulugʻ muddao — orzu, maqsad (epik asarlar yozish) bor edi. 4. Ul — Xudo. 5. Bu bayt Toshkentda 1949 yilda nashr etilgan shoir «Tanlangan asarlarining V kitobida (27-bet) quyidagicha" berilgan: Chu hotif menga bu nido ayladi, Sen etgan adoni ado ayladi. 6. Navoiy baytning birinchi misraida «etib toʻrti itmomgʻa» deganda yaratayotgan «Xamsa»sining toʻrt dostoni («Hayratul-abror», «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab’ai sayyor»)ni koʻzda tutgan boʻlsa, ikkinchi misrada «biri yetmamish erdi» deganda hali yozib tugallanmagan (Saddi Iskandariy»—T. A.) dostonini koʻzda tutmoqda. 7. Nazm elining shahi — Abdurahmon Jomiy koʻzda tutilmoqda. 8. Baytdagi alar—Nizomiy va Xusrav Dehlaviy boʻlib; bu bir — Jomiy demakdir. 9. Bu soʻzni «xush» shaklida yozsalar ham, «xash» oʻqib, «kash» bilan qofiyadosh qilish odat boʻlgan. IX 1. Shohi Gʻoziy—Navoiy oʻz asarlarida Husayn Boyqaroni koʻpincha shu unvon bilan yuritadi. 2. Ul iki uy — Jannat bilan Doʻzax. 3. Sulgon Husayn — Sulton Husayn Biyqaro 1418 yili tugʻilgan, 1469 yili Hirotda taxtga oʻtirib, 37 yil hukmronlik qilgan. U Husayniy taxallusi bilan gʻazallar yozgan. Alisher Navoiy «Ma-olisun-nafoys»ning unga maxsus bagʻishlangan 8-majlisida Husayniy gʻazallariga yuqori baho beradi. Sulton Husayn Bonqaro Alisher Navoiydan 5 yil keyin, 1506 yili Hirotda vafot etgan. 4. Mazmuni: «Uning otiga taqdir — tangri ehsoni doim boʻlsin va tangri uning shohligini doimiy qilsin deb yozgan». 5. Dashti Qifchoq — Sirdaryoning quyi oqimi va Balxash koʻlidan Dnepr daryosining quyi oqimlarigacha boʻlgan hududning XI— XVI asrlardagi nomi. Dashti Qipchoq atamasini dastlab Nosir Xusrav (1003—1088) qoʻllagan, shundan boshlab arab va fors tillaridagi asarlarda uchraydi. V. V. Bartol'dning aniqlashicha, Dashti Qipchoq aholisi (Sharq manbalarida — qipchoqlar, rus solnomalarida — poloveslar, Vizantiya tarix kitoblarida qoʻmonlar koʻchmanchi va yarim koʻchmanchi boʻlib, charvachilik va ovchilik, daryo, koʻl yoqalarida yashagan aholi dehqonchilik, shaharlar (Saroy Botu, Saroy Berke, Urdu Bozor, Sigʻnoq, Arquq)dagi aholi esa hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shugʻullangan. 6. Bu va keyingi baytlarda kelgan «aning», «gar ul»— Iskandarni bildirsa, «muning»—Husayn Boyqaroni anglatadi. 7. Birinchn «rost»—oʻng ma’nosida, ikkinchisi esa, musiqa kunlaridan birining nomi. X 1. Sulton Badiuzzamon— Sulton Husayn Boyqaroning katta oʻgʻli, Seyiston va Balx viloyatlarining hokimi (1496—1505). U 1314 yilda Istambulda vafot etgap. 2. Bu baytda tavzi’ (bir xil tovushga ega soʻzlar, ayni paytda, «q» tovushi) hamda tasdir (bir soʻzni ikki-uch yerda berish) san’atlari ishlatilgan. XI 1. Odam Ato—iudizm, xristian va islom afsonalari (masalan, «Bibliya»)da birinchn odam, inson zotining otasi. Qadimiy ahdda yozilishicha, xudo Odam Atoni loydan yaratib, unga jon ato qilgan. Diniy adabiyotlarda Odam Ato nomi bilan bogʻliq koʻplab afsona va rivoyatlar uchraydi. 2. Muhammad — Muhammad ibn Abdulloh (570—571, Makka — 632.8.6, Madina)—islomda ollohining elchisi, paygʻambar deb e’tirof etilgan tarixiy shaxs. U Quraysh qabilasining hoshimiylar xonadonida tugʻilgan. Yetimlikda oʻsgan. Avval choʻponlik bilan mashhur boʻlib, keyin savdogarlarga xizmat qilgan. U badavlat Xadichaga uylangach, mustaqil savdogarchilik bilan shugʻullanish imkoniyatiga ega boʻladi. 610—622 yillar Makkada oʻzini paygʻambar deb e’lon qiladi. U avvalgi ma’jusiylikni tanqid qilib, unga yagona xudo toʻgʻrisidagi ta’limotni qarshi qoʻyadi. Lekii uning targʻiboti Makka hukmronlarininig qarshiligiga uchraydi va Muhammad oʻz tarafdorlari bilan Yasrub (Madina)ga koʻchishga majbur boʻladi, bu koʻchish hijra deyiladi (bu 622 yil 22 sentabrga toʻgʻri keladi). Muhammad Madinaga kelib musulmonlar jamoasiga asos soladi. 3. Mazmuni: «Tangri uni paygʻambarlarning boshligʻi qildi va paygʻambarlik masnadiga oʻtqazdi». 4. «Nizomut-tavorix» «(Tarixlarning nizomnomasi»)—XIII asrda oʻtgan Nosiriddin Abu Sa’id ibn Abdulloh Bayzaviy asari. Bu asar qadimiy Eronning umumiy tarixi boʻlib, unda Odam Atodan to eramizning 1265 yiligacha boʻlgan davr qamrab olinadi. 5. Peshdod, Kayoniy, Ashkoniy, Sosoniy — Eronning afsonaviy va tarixiy sulolalarn nomlari. Navoiy bu toʻrtala sulolaning hukmronlik yillari 4336 yilu olti oy davom etganlngini xabar qiladi. 6. Kayumars — qadimgi Eronning afsonaviy podshohlaridan biri. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da shunday deb yozadi: «...Tarix ulamosi ittifoqi bila birovkim saltanat qildi, Kayumars erdi... Har taqdir bila podshohlik qoidasi andin burun yoʻq erdi. Bu qoidani ul tuzdi. Dogʻi avval kishikim, shahar bino qildi, ul erdi... Ming yashadi va lekin umrining oxirida qirq yil saltanat qildi. Dogʻi Siyomak oʻgʻli Xushangnikim, nabirasi erdi, valiahd qildi...». 7. Xushang — Ajam podshohlarining toʻngʻich sulolasi — peshdo-diylarga mansub. Alisher Navoiy «Tarixn muluki Ajam»da yozadi: «Xushang xiradmand va odil va olim podshoh erdi va «Jovidi xirad» otligʻ kitobni hikmat ilmida ul tasnif qildikim, Ma’mun xalifa vaziri Hasan Sahl andin biror nima topib, arab tiliga tarjima qilibtur... Va temurni toshdan ul chiqardi... Yerga farsh ul soldi va tulku va os tiyin terisin ul qiyarga qabul qildi... Doim togʻlarda ibodat qilur erdi. Tavorixda mundoq masbatdurkim, devlar ani sajdada topib, tosh bila boshin yanchib oʻltur-dilar». 8. Tahmuras — Peshdodiy shohlaridan biri. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da yozadi: «Tahmuras otasi Xushangning chin valiahdi erdi, aning oʻrnida saltanat taxtida oʻlturdi va xaloyiq rioyatagʻa va mamolik himoyatigʻa jidd bila mashgʻul boʻldi. Va aning zamonida azim qahat voqe’ boʻldi... Va roʻza tutmoq andin sunnat qoldi. Va ul bino qilgʻon shaharlar Marvda Kuhandiz va Xurosonda Nishopur va Isfahonda Mahriz va Soriyya... Va aning zamonida qattiq vabo boʻldi. Har kimning bir sevar kishisi bor ersa erdi, aning suratin yasab, aning bila xursand boʻlur erdi, to butparast-liqqa bunjar boʻldi. Va Tahmuras oʻttuz yil mulk surdi». 9. Nashopur, Marv, Sipohon — qadimgi shaharlar. 10. Jamshid — Eronning qadimgi afsonaviy podshohlaridan biri. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da yozadi: «Ba’zi ani Tahmurasning qardoshi debturlar va ba’zi qardoshining oʻgʻli. Chin saltanatqa oʻlturdi, jahon mulkin adl va dod bila tuzdi... Gʻarib ixtirolar qildi. Va ul jumladin sipohiylik aslahasi... Sinon va harba va pichoq... ul yasadi. Va hammom bino qildi va gʻavvosligʻ hayol qildi... Va saltanatining zamoni yetti yuz yilgʻacha boʻldi... Zahhok (uni) tutib, arra bila ikki boʻlub, jismin pora-pora qildi». 11. Zahhok — Eronning afsonaviy podshohlaridan biri. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da yozadi: «Zahhok binni Mardos chun Jamshid qatlidan soʻng Pors taxtin oldi, zulmu sitam ogʻoz qildi. Faridun ani jazosigʻa yetkurdi. Zahhok saltanati ming yil erdi». Zahhok — Firdavsiy «Shohnoma»sida ham tasvirlangan. 12. Faridun—afsonaviy peshdodiy podshohlaridan biri. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da yozadi: «Faridun yaxshi axloqliq olim va odil podshoh erdi. Aning uch oʻgʻli bor erdi: ...Salim, Tur, Eraj. Mamolikni uchovga qismat qildn. Faridunning podshohligi besh yuz yil erdi...». 13. Manuchehr— Eronning afsonaviy peshdodiy podshohlaridan. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da yozadi: «Manuchehr Erajning qizining oʻgʻli erdi... Va ul odil podshoh erdi. Firot origʻin ul qozdi va Iroqqa suv eltti... Va koʻprak dehqonligʻ ziynatu zebin ul arogʻa keturdi... Manuchehr yuz yigirma yil podshohligʻ qildi». 14. Nuvdar—qadimiy Eronning peshdodiylar sulolasiga mansub podshoh. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da u haqda: «Nuvdar Manuchehrning oʻgʻlidir. Otasidan soʻngra mulk anga yetti. Ammo ul ayyosh va beparvo kishi erdi. Manuchehr qoʻygʻon qoida pa rusmni tuza olmadi va mulk va sipohigʻa xalal yoʻl topib, Afrosiyob-cherik tortib kelib, ani tutub oʻlturdi. Va oʻn nkki yil Eron mulkida turub, buzugluq qildi. Va ul nav’kim. oz yerda obodligʻ qoldi. Ba’zi taporixda Nuvdarni Sehri Narimon debturlar. Va podshohligii ba’zi olti yil va ba’zi ikki yil debturlar», deb yozadi. 15. Afrosiyob — qadimgi Eronning peshdodiylar sulolasiga mansub shoh. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da uning haqida kuyidagilarni yozadi: «Ani debturlarkim, Pushang binni Tur binni Faridun oʻgʻlidir va ba’zi aning nisbatin Kayumarsgʻa yetkurubturlar. Ammo burungi (binni Faridun — T. L.) durustroqdur. Chun Nuvdarni oʻlturdi, eron mulkini andoq buzdiki, oz yerda ma’murluq qoldi, yigʻochlarni kesti va imoratni yiqti va korizlar bila bulogʻlarni koʻmdi. Va ul fursatda Somi Narimon oʻtub, oʻgʻli zol Rustam otasi aning ta’ziyatigʻa mashgʻul erdi, Zol ul kuchi bila sipoh orosta qilib, ani Eron mulkidin chiqrdi. Ba’zi debturlarkim, Zob binni Tahmosbkim, Manuchehr nabiralaridandur, xuruj qilib, ul aning bila urushur yarogʻin topmay, yuz urub oʻz mulkiga azimat qildi. Afrosiyob podshohligʻi oʻn ikki yil erdi». 16. Zob Tahmosb — qadnmny Eronning peshdodiylar sulolasiga mansub podshoh. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam» asarida uning haqida toʻxtalib, quyidagilarni yozgan: «Zob binni Tahmosb Feruz ham debturlar. Nasabi yuqori oʻtti. Odil podshoh erdi. Koʻp vaqt Erondi Afrosiyob buzgon yerlarni isloh qildikim, yuz obodon-liqqa koʻydi, Derlarkim, yetti yil raiyyatdin xiroj olmadi. Va ba’zi xazoyinkim. Manuchehr va Nuvdardni qolib erdikim, Afrosiyob qiloi hasonatidin iliklay olmadi. Ul xazoyin bila yetti yil Zob Tahmosb saltanat asbobin tuzub, maosh oʻtkardi. Va Zol binni Som angach xidmatlar qildi va buzuq mamolikni tuzarda modallar qildi. Va Zob ikki rudxonakim, Zobin derlar, Iroq mulkida chnqardi. Va oʻz hayoti zamonida saltanatni Girshaspqa musallam tutti. Aning podshohliqin Banokatiy besh yil debtur. Oʻzga tavorixda oʻttuz yildur». 17. Garshosb—Peshdodiylar sulolasiga mansub podshhlardan. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam» kitobida Garshosb xakida quyidagicha ma’lumot beradi: «Garshosbning onasi» ibni Yamin binni Ya’qub alayhissalomning qizi erdi va otasi Zob binni Tahmosbning qardoshi erdi. Koʻprak tavorixda Rustam Dostonni aning naslidin debturlar. Ammo faqir qoshida bu qavl yiroqroq koʻrinur nevchunkim Zolkim, Rustamning otasidur, aning qoshida sipohlar erdi va Garshosbni «Guzida»da balki xeyli tavorixda Manuchehr nabiralarigʻa chiqaribturlar. Va Rustamni Som binni Narimon binni Atrut binni Obtingʻa yetkurubturlar, vallohu a’lam. Garshosb bila chogʻida Afrosiyob yana cherik tortib Erongʻa kelib, Garshosb bila masof tuzub, razm qildi. Afrosiyob urushida Garshosb favt boʻldi va Zoli Zar Zobilistondin cherik tortib kelib, Afrosiyobni Erondin chiqardi. Va Garshosbning saltanati zamomida ixtilofdur: «Nizomut-tavorix» va Banokatiyda yigirma yildur, «Guzida» bila «Muntaxab»da olti yil, ba’zida besh yil xam bor...». 18. Ajam—bu yerda Xuroson va Movarounnahrda mashhur qadimiy kuylardan birining nomi. XII 1. Kayqubod — Eronda hukm surgan kayoniylar sulolasining dastlabki afsonaviy podshohlaridan biri. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da uni bir yuz yigirma yil hukm surgan, deydi. 2. Rustam — Eronning mashhur afsonaviy qahramoni. Afsonalarga koʻra, Zolning oʻgʻli boʻlgan Rustam Kayqubod va Kaykovuslar zamonida yashagan va mashhur qoʻshin boshligʻi boʻlgan. 3. Kovus— afsonalarga koʻra, Kayqubodning nabirasi. Kovus Eronlnpg afsonashsh kayeppy sulolaspdap boʻlgan podshohlardan biri. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da Kovus yuz ellik yil podshohligʻ qilgan, deydi. 4. Gudarz— Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da uning toʻliq ismi Giv binni Gudarz Kashnod ekanligini aytadi. Eronning afsonaviy qahramonlaridan birning nomi. 5. Tus— Eronning afsonaviy qoʻshin boshliqlaridan biri. U Kayxusravga xizmat qilganligi toʻgʻrisida Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da ma’lumot beradi. 6. Siyovush — afsonaviy Kaykovusning oʻgʻli. Siyovush haqida Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da yozadi: «...Kaykovusning oʻgʻli bor erdi, Sudobadin oʻzga anodin Siyovush otligʻkim, Yusuf Alayhissalomdin soʻngra aningdek jamil yigit yoʻq erdi... Va ani Rustam asrab erdi, tarbiyat topib erdi. Sudoba—ugay onasi anga oshiq boʻlub erdi, andin kom hosil qila olmay, oʻz qoʻrqunchidin Kaykovus qoshi-da ani oʻzi bila badnom qilib chaqti va ul oʻz baroati uchun oʻtqa kirdi. Chun ul tuhmatdin muarro erdi, oʻtdin osiyb topmadi va atosining xato royi va talavvun mizojidin vahim qilib, Turongʻa Afrosiyob qoshigʻa bordi. Afrosiyob anga e’zoz va ikrom qilib, qizin berib, Turkiston viloyatin berdi. Ammo Girsiyuznnng hasaddin sioyat qilgʻoni bila tahqiq qilmay, ani begunoh oʻlturdi va aning borasigʻa ajab hayf yuzidin zulm bordi...». 7. Qayxusrav — qadimgi Eronning afsonaviy podshahlaridan biri boʻlib, Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da uni Siyovushning oʻgʻlch Kaykovusning nabirasi ekanligi haqida ma’lumot beradi. 8. Rustamu Zol — Rustamning otasi. 9. Luhrosb — Eronning qadimiy kayoniylar sulolasiga mansub afsonaviy podsholardan biri. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da Luhrosb haqida yozadi: «Luhrosb binni Avrand Kaikovusning inisining oʻgʻlidir. Drrul-mulki Balx erdi. Olamning koʻprak mulkin ochti. Ammo chun otalari saltanat qilmaydur erdilar va Kayxusravning oʻgʻli yoʻq jihatidin mulkni angd berganda, elga qatigʻ keldi. Chun ul bu ishni angladi, el bila andoq borishtikim, borcha ani tiladilar... Chun Luhrosb taxtni Gushtaspqa topshirdi va oʻzi Balxda ibodatqa mashgʻul erdi. Gushtasp ba’zi bilod fat-higʻa mashgʻul erkanda, Arjasp kelib Balxni olib, Luhrosbni oʻlturdi Va Luhrospning podshohligʻi yuz yigirma yil erdi». 10. Balx—Shimoliy Afgʻonistonda, hozirgi Mozori Sharif gʻarbidagi koʻhna shahar. Miloddan avval VII asrdan ma’lum. Balx tarixda Ummul bilod (shaharlar onasi) deb yuritilgan. Yunonlar Balxni Baqtra deb ataganlar. 11. Buxtunnasr—Luhrosbning afsonaviy lashkarboshlaridan biri. 12. Garshosb—«Tarixi muluki Ajam»da Gushtasp tarzida berilgan: «Chun Luhrosb taxtni Gushtaspqa topshurdi va oʻzi Balxda ibodatqa mashgʻul erdi... Gushtasp —Halab mulkida taxtqa oʻlturdi, va zardusht aning zamonida paydo boʻldi. Va Gushtasp osoridin Samarqand qoʻrgʻoni va devorikim, Eron va Turon orasigʻa tortilibtur va Naso shahri va Bayzo shahrikim, base akobir va ashrof andindurlar. Va saltanati yuz yigirma yil erdi». 13. Zardusht—qadimgi Eronda Gushtasp zamonida oʻtparastlik dinining asosini qurgan kishi (bu din shu iom bilan mashhur boʻlgan). 14. Majus — otashparastlik. 15. Bahman — qadimiy Eronning kayoniylar sulolasidan boʻlgan Luhrosbning nabirasi, Isfandiyorning oʻgʻli, Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da yozadi: «Bahman podshoh boʻlgʻondin soʻngra adl oyin qildi, Bahmanning otasi Tolut naslidin erdi va harami Argion binni Sulaymon alanhnssalom qnzidip ikki oʻgʻli bor edi: Soson va Dorob. Uch qizi bor edi: Humoy va Farang va Bahmandoʻst. Soson zohid va mutaqiy kishi erdi. Mulkka parvo qilmadi, goʻsha tutti. Humoyni Humoni ham debturlar. Bahmon oʻz aqdigʻa kiyurub erdi. Mavt marzida tojni aning qorniga quydikim, Dorobqa homila erdi... Ba’zi debturlarkim, Bahman podshohligʻini yo Humoygʻa berdi, tojni andin tugʻar farzandga havola qildi. Va podshohligʻining zamoin yuz oʻn ikki yil erdi. 16. Zobuliston — qadimiy Eron viloyatlaridai birining nomi. Afsonaviy kahramon Rustam koʻpincha shu yerda yashagan. 17. Xumoy — Eronning afsonaviy podshoxlaridan Bahmanning xotini. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da u haqida quyidagilarni yozadi: «Humoy roy va xiradligʻ xotun erdi. Bahmandin soʻngra taxtqa oʻlturdi... Va Humoyning saltanatining muddati oʻttuz yil erdi va osori Istaxrda Hazorsutun erdikim, ani Iskandar buzdi va ba’zi Chihil minorni ham anga mansub qilibturlar. Va Samara shahrikim, Jorbodqon derlar ham, ul bino qildi». 18. Doro — Eronda oʻtgan peshdodiylar sulolasiga mansub podshoh. Alisher Navoiyning «Tarihm muluki Ajam» asarida Dorob deb berilgan va uning sababini batafsil tushuntirgan: «Humoy... Chun homila erdi, vaz’ haml qildi va saltanat hubbi qoʻymadikim, oʻgʻlini podshohliqqa mansub qilib, oʻzi anga muhofazat qilgʻay. Ani bir sanduqqa solib qiyr bila mahkam qilib, daryoga soldi. Debturlarkim, bir gozur ilikiga tushub, ani farzandchilay asrab tarbiyat qildi... Gozur ani suvda topqan uchun Dorob ot qoʻydi... Dorob chun Humoy oʻrnigʻa taxtqa oʻlturdi, adl va dod pesha qildi. Va ul xiradmand va pahlavon va xoʻb surat podshoh erdi... Va aning saltanatini ba’zi oltmish yil, ba’zi ellik ikki yil derlar». 19. Doroyi Doro — peshdodiylar sulolasiga mansub podshoh. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da yozadi: «Doro ibn Dorobni chup valiahd qilib erdi, otasi oʻrniga podshoh boʻldi. Chun zolim tab’ kishi erdi, zulmidin ulugʻ el ozurda boʻldilar... Va Doroning podshohligʻi oʻn toʻrt yil erdi». 20. Pahlaviy — bu oʻrinda Oʻrta Osiyo xalqlari orasida mashhur boʻlgan qadimiy kuylardan birining nomi. XIII 1. Iskandar, Iskandar Zulqarnayi— Sharq xalqlari adabiyotida keng tarqalgan obraz. Bu obrazning paydo boʻlishi tarixiy yunon sarkardasi Aleksandr Makedonskiy faoliyatn bilan bogʻliq. Iskandar Qur’onning surasida eslangan Zulqarnayndir. U Sharqdagi musulmon xalqlari orasida mashhur. Iskandar haqidagi ilk ma’lumot X asr tarixchilari Hamza ibn Hasan al-Isfahoniy, Dinyuvariy, Tabariylar asarlarida, keyinroq Beruniyning «Qadimi xalqlardan qolgan yodgorliklar» kitobida uchraydi. Badiiy asarlarda, jumladan, Abu Ali Muhammad ibn Muhammad Bal’amiy asarida Iskandar salbiy obraz sifatida berilgan boʻlsa, Firdavsiyning «Shohnoma», Nizomiyning «Iskandarnoma», Amir Xusrav Dehlaviyning «Oyinai Iskandariy», Abdurahmon Jomiyning «Xiradnomai Iskandariy» asarlarida Iskandar obrazi fotih, olim. faylasuf va paygʻambar tarzida tasvirlangan. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da Iskandar haqida afsona, rivoyat va tarixiy asarlardan kelib chiqib fikr yuritadi. «Saddi Iskandariy» dostonida esa Iskandarning ideal obrazini yaratib, uni shoh va olim sifatida talqin etadi. 2. Ashki Doro — qadimiy Eronnning ashkoniylar sulolasiga mansub afsonaviy podshoh. Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da xabar berishicha, hokimiyatni Abtahshi Rumiydan (uni oʻldirib) olib, Eronda uch yil hukmdorlik qilgan. 3. Ashki Ashkon — afsonaviy Ashki Doroning oʻgʻli boʻlib, Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da Ashki Ashkon yigirma yil podshohlik qilgan, deydi. 4. Bahromi Shopur — qadimiy Eronning ashkoniy sulolasidan boʻlgan afsonaviy podshohlardan biri. U otasi (Ashki Ashkon)dan keyin oʻn bir yil taxtda oʻtirgan, deydi Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da. 5. Yalosh ibni Bahrom — Eronning ashkoniylar sulolasiga mansub boʻlgan podshohning nomi. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da uni Bahrom binni Shopurning valiahdi boʻlganligi hamda oʻn besh yil podshohlik qilganligini hikoya qiladi. 6. Hurmuz ibin Yalosh — ashkoniylar sulolasining podshohlaridan. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da uni otasi (Yalosh ibin Bahrom)ga noyib boʻlib, oʻn toʻqqiz yil podshohlik qilganligini xabar beradi. 7. Narsi ibni Yalosh — qadimiy Eronning ashkoniylar sulolasiga mansub boʻlgan afsonaviy podshoh. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da uning oʻn yil podshohlik qilganligi haqida xabar bergan. 8. Feruzi Hurmuz— ashkoniylar sulolasiga mansub boʻlgan podshoh. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da: «...aning saltanati oʻttuz yil erdi», deydi. 9. Yalosh ibn Feruz— ashkoniylar sulolasiga mansub boʻlgan shoh Alisher Navoiy. «Tarixi muluki Ajam»da: «...ul Xusravning qardoshi erdi. Oqibat ul dogʻi qardoshi ichgan sharbatni ichti va aning podshohligʻi yil erdi», deydi. 10. Xusrav ibn Yalosh—qadimiy Eronning ashkoniylar sulolasiga mansub boʻlgan podshohlardan bir. 11. Yaloshi Yalosh — ashkoniylir sulolasiga mansub boʻlgan podshohlardan biri. Ye. E. Bertel's bu nomni Baloshi Balosh, deydi. 12. Ardavoni Yalosh—ashkoniylar sulolasidan boʻlgan podshoh. 13. Ardavon ibni Ashgʻon— qadimiy Eronda ashkoniylar sulolasidan boʻlgan podshoh. 14. Gudarzi Ashgʻon—qadimiy Eronning ashkoniylar sulolasidan boʻlgan podshoh. 15. Ardavon—Eronning ashkoniylar sulolasidan boʻlgan podshoh. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da uni Arduvon binni Yalosh tarzida qalamga olib quyidagicha yozadi: «Ashkoniylarning soʻnggi podshohi erdi, azamat va tajammuli va mulkining vus’ati ul tabaqadagi salotindin ortti. Va mulki tavoyifdin koʻpin ul maqhur qilib, mulkin oldi va oʻziga munqod qildi. Va oxirul-amr Ardasher Bobak ani oradin chiqarib mulk ashkoniylardan sosoniylargʻa intiqol topti...». XIV 1. Ardasher ibni Bobak — sosoniylar sulolasidan boʻlgan birnichi podshoh. «Tarixi muluki Ajam»da u quyidagicha xarakterlanadi: «...Har taqdir bila Ardasher Bobak sosoniylarning avvalgʻi podshohidir. Va ul Soson binni Bahman nabirasidur. Va aning sharhi budirkim, chun Bahman Humoyni valiahd qildi, Sosonkim oʻgʻli erdi, goʻsha tutti, andoqkim, mazkur boʻldi... Sosondin bir oʻgʻul qolib erdi, oti aning ham Soson erdi, mutavori va maktum yurur erdi. 2. Shopur bin Ardasher — sosoniylar sulolasidan boʻlgan Ardashor Bobakning oʻgʻli. 3. Hurmuz — qadimiy Eronning sosoniylar sulolasiga mansub boʻlgan podshoh. 4. Bahromi Hurmuz — sosoniylar sulolasiga mansub podshoh. «Tarixi muluki Ajam»da Alisher Navoiy Bahrom binni Hurmuz deb bergan. Navoiy yozadi: «Bahrom binni Hurmuz otasi Hurmuz vasiyati bila podshoh boʻldi va Moniy naqqoshning, millatikim Zindiqa erdi, aning zamonida shoyi’ boʻldi. Va koʻp xaloyiq anga firifta boʻldilar va aning dinigʻa kirdilar. Atboi qolin va bu Bahrom xudoparast erdi va xiradmand podshoh erdi. Tiladikim, Moniyning millatin daf’ qilgʻay. Avval ani umidvorligʻlar bila musohib va mulozim qildi va atboin oʻzidin vahimsiz qildi, to barcha zohir buldilar. Andin soʻngra ulamoni yigʻib, aning bila bahsqa soldi va ulamo ani yakfan qilib, kufrni anga sobit qildilar. Bu hujjat bila Moniyning terisin soʻydurub, somon tiqtirdi va atboin qatl etti... Va Bahromning zamoni va muddati uch yil va uch oy erdi». 5. Bagromi Bahrom— sosoniylar sulolasiga mansub podshoh. Alisher Navoiy uni «Tarixi muluki Ajam»da Bahrom binni Bahrom tarzyada ataydi. 6. Bahromi Bahromi Bahrom — sosoniylar sulolasidan boʻlgan podshoh. «Tarixi muluki Ajam»da Bahrom binni Bahrom binni Bahrom deb berilgan. Navoiy yozadi: «Ota va abuka otin anga qoʻydilar, va lekin ani shahanshoh dedilar. Bu laqab bila shuhrat tutti va ul kishikim, bu laqab topti ul erdi. Sha’ni arjumand va axloqi dilpisand podshoh erdi, axloqi elga margʻub va atvori ulusqa matlub. Zulm binosni buzdi va adl asosin tuzdi... Va ul toʻrt oy mulk surdi...». 7. Narsi—sosoniy podshohlaridan biri. «Tarixi muluki Ajam»da uning toʻlik ismini Narsi binni Bahrom deb keltiriladi. 8. Hurmuzi Narsi—sosoniy podshohlaridan Nasri binni Bahromning oʻgʻli. «Tarixi muluki Ajam»da Hurmuz binni Narsi deb berilgai va u quyidagicha xarakterlangan: «Ul bagʻoyat mutakabbir kishi erdi. Saltanatidin burun bu sifotin el bilib, andin haroson erdilar... Bir kun gʻoyat xudpisandligʻidin soʻrdikim, maning af’ol va sifotimgʻa ne nima keraklikdur?.. Hakim mundoq javob berdikim, xaloyiqqa hokim va sohibi ixtiyor boʻlgʻondek oʻz nafsinggʻa ham hokim va sohibi ixtiyor boʻlmoq sanga keraklikdur. Ul bu soʻzdin, chun zoti javhari bor erdi, gʻaflat uyqusidin seskanib, oʻz qiligʻi tegrasiga uyrulub, mustahsan avtor tutub, marzi axloq pesha qildi... Va Hurmuzning zamoni yetti yil yo toʻqquz yil erdi». 9. Shopuri Hurmuz— sosoniylar sulolasidan boʻlgan podshoh. 10. Ardamer ibni Hurmuz — sosoniylar sulolasidan boʻlgan podshoh. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da: «Ardasher binni Hurmuz Shopur zul Aktofning inisi erdi. Vafot qilurda chun Shopur oʻgʻli kichik erdi, saltanatni inisigʻa berdikim, oʻgʻli ulgʻaysa, anga bergan... Chun Shopur oʻgʻli ulgʻaydi, mulkni anga musallam tutib oʻzi oradin chiqti. Saltanati, zamoni oʻn yil erdi», deb yozgan. 11. Shopuri Shopur — sosoniy podshohlaridan biri. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da uning haqida quyidagilarni yozgan: «Shopur binni Shopur chun taxtqa oʻltirdi, bagʻoyat atvori, husn va axloqi mustahsan podshoh erdi. Gʻoyat yaxshiligʻidin Rum podshohini oʻziga muti’ qilib erdi, andoqki qaisar vafoti chogʻida, chun oʻgʻli kichik erdi, Shopurgʻa kishi yiborib, istido’ qildikim, men qaribmen... oʻgʻli kichikdur, bir kishi... yiborkim, Rumda saltanat qilsun, Oʻgʻlum ulgʻaysa, mulkni anga topshurgʻay. Shopur Shirvinni yibordi... Chun mulk vorisi ulgʻaydi, Shirvin taxalluf qilmay, mulkni anga topshurdi... Shopur chodir ichinda erdikim, qatiq yel qoʻpub chodirni aning boshigʻa yiqti va sutun boshigʻa tegib, halok boʻldi. Va saltanati besh yil va bir nima erdi». 12. Bahromi Shopur — sosoniy podshohlaridan biri. «Tarixi muluki Ajam»da shunday yoziladi: «Otasi Shopur oʻrnida taxtqa oʻlturdi va aning siyratin ba’zi muarrixlar yaxshi debturlar va ba’zi yomon. Va ani Kirmonshoh derlar... Bahromni ba’zi... bir yil podshohlik qildi debturlar...». 13. Feruz bin Yazdijird— sosoniy podshohlardan boʻlgan Hurmuz binni Yazdijirdning oʻgʻli. «Tarixi muluki Ajam»da Navoiy yozadi. «Feruz binni Yazdijird musulmon aa oqil kordon va odil podshoh erdi. Adolat bila mamolikni obod qildi va saxovat bila raoyoni xushnud va shod etti. Aning saltanati zamonida yetti yil qahat voqe’ boʻldi va raoyodin xirojni soqit qildi. Bu yetti yil hech kishi kishidik hech nima tilamadi va koʻprak muhtojlarga xazinasidin vajhi maosh muqarrar qildi. Aning adolati barakatidin... yetti yildan soʻngrakim yomgʻur berdi. Ul yilda oncha mahsul karam qildikim, yetti yilliq qahatning qusuri rost boʻldi... Va Feruz koʻprak mamolikni olgʻondin soʻngra Turkiston mulkiga etrdi. Va Turkiston podshohi aning bir manzilida azim chohlar qazib, ustidin xaspoʻsh qilib erdi... koʻp el ul chohlarga tushti. Ittifoqan oʻzi dogʻi bir chohqa tushub halok boʻldi... Va saltanati zamoni yigirmi yil erdi». 14. Yalosh ibni Feruz— sosoniylar sulolasidan boʻlgan podishh. 15. Kubod ibni Feruz — sosoniylar sulolasidan boʻlgan podshoh. 10. Jomosb—sosoniylar sulolasidan, Qubod ibni Feruzning ukasi «Tarixi muluki Ajam»da uning haqida quyidagicha ma’lumot bermladi: «...Qubodni tutub band qildilar. Va Jomaspnikim, aning inisi erdi, podshoh qildilar. Mazdak qochib Ozarbayjongʻa bordi va Qubodning singli ani hiyla bilan qochurdi. Va ul Turkistongʻa borib, ba'zi hayotila debturlar, har taqdir bila koʻmak olib, mulk ustiga yurugach, bildilarkim, Jomasp aning bila muqovamat qila olmas. Ani ham band kildilar va Qubodgʻa topshurub, Qubodni yana taxtqa oʻlturttilar... Va muarrixlar Jomaspni muluk a’dodida tutmaydurlar». 17. Nushiravoni Qubod — Sharq xalqlari yozma va ogʻzaki ijodiyotida adolatparvar hukmron timsolida keng tarqalgan obraz Alisher Navoiy hal Nushiravonni odil podshoh sifatida talqin etgan. Bu nom Alisher Navoiy ijodida Nushirvon, Nushiravon va Anushirvon shakllarida uchraydi. 18. Hurmuz ibni Anushirvon — sosoniylar sulolasidan boʻlgan Nushirvonning oʻgʻli. 19. Parvez Hurmuz — Hurmuz ibni Anushirvonning oʻgʻli. U Sharq adabiyotida Xusrav Parviz nomi bilan mashhur. Xusrav Parviz Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviylar «Xamsa»sidagi ikkinchi doston «Xusrav va Shirin»ning asosiy qahramoni. Alisher Navoiy «Farhod va Shirin» dostonida uni bosqinchi, adolatsiz, zolim shoh sifatida tasvirlagan. 20. Sheruya — Parviz Hurmuzning oʻgʻli. Sheruya Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonidagi salbiy obrazlardan biri. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da uning haqida quyidagilarni yozgan: «Sheruya otasini oʻlturgandin soʻngra, podshohliq taxtigʻa oʻlturdi... Ammo mujmali budurkim, Xusravning gʻoyat tajammuli va joxidin ul nav’ki yukori te’dod qilildi, dimogʻida gʻurur va fe’lida futur boʻlub erdi va siyosat va gʻazabi elga haddin oshib erdi. Ul jumladin biri bukim, munajjimlar anga deb erdilarkim, sening zavoling oʻz avlodingning ilgida boʻlgʻusidur... Otasini oʻlturgandin soʻngra aning ham jismiga azim ranj tori boʻlub, yetti oydin soʻngra hayot va diatin ajal muqoziysigʻa topshurdi. Mulk hirsidin oʻn yetti ogʻo-inisini dogʻi oʻlturdi...» 21. Ardasher— sosoniylar sulolasidan boʻlgan Xisrav Parvizning nabirasi. Sheruyaning oʻgʻli. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da u haqmda mufassal ma’lumot beradi. 22. Qisra Arislon — Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da uning toʻliq nomini Kisro Arslon binni Kisro Qubod binni Feruz deb bergan. 23. Qisro — sosoniylar sulolasidan boʻlgap podshoh. 24. Turon — sosoniylar sulolasidan boʻlgap Parvizning qizi. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da uning nomini Turondoʻxt deb beradi va bu haqda yozadi. «Turondoʻxt chun podsholigʻ taxtigʻa orom tutti, bagʻoyat oqila erdi, bildikim, mulk anga oʻzgalardek vafo qilmagʻusidur. Dod va adl bunyod qildi va xaloyiqqa koʻp umidvorliglar berdi. Oʻzidan burungi jami’ akosira zamonidni qolgʻon shaltoqlarni jami’ raoyogʻa bagʻishlab, daftarlarin buyurdikim yuvdilar va yaxshi oyinlar oragʻa kiyurdi... Va xaloyiq andin base muroffah va masrur boʻldilar... Va Turondoʻxt Shahrirodni oʻlturgop kishinikim, Mashhur Xurosoniy derlar erdi, tarbiyat qilib, vuzarot berdi. Va bir yilu toʻrt oy podshohlik qilgʻondin soʻngra mulkka vido’ qildi». 25. Parvez Baxrom — qadimiy Eronning sosoniylar sulolasidan boʻlgan podshoh. 26. Ozarm — sosoniylar sulolasidan boʻlgai Turondoʻxtning singlisi. 27. Farrux— sosoniylar sulolasining oxirgi podshohlaridan biri. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam»da uni Farruxzod deb bergan: «...Yana kishi tilar erdilar. To magʻrib shaharlaridin birida Farruxzodni toptilar va taxtqa oʻlturttilar. Va ani ham Parviz avlodidin debturlar. Va ul dogi olti oy saltanat qilgʻondin soʻngra qatlgʻa keldi». 28. Yazdijird — sosoniylar sulolasining eng oxirgi podshohi. XV 1. Koʻk toqiga koʻp sado solgan turt xayl — Eronda hukmronlik qilgan toʻrt (peshdodiylar, kayoniylar, ashkoniylar va sosoniylar) suloladan iborat. Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam» asari hamda «Saddi Iskandariy» dostonining XI, XII, XIII va XIV boblarida bu sulolalarning har biri toʻgʻrisida oʻzigacha mavjud boʻlgan tarixiy asar va manbalardan kelib chiqib ma’lumot beradi, ularning hammalarini «muluki Ajam» (Ajam hukmdorlari) deb ataydi. 2. Navoiy Iskandar ikkinchi (Kayoniylar) tabaqadai soʻng oʻtdi, deydi, Aslida esa Iskandar sosoniylar davrida oʻtgan. 3. Faylaqus—Iskandarning otasi. 4. Mazmuni: «Koʻrdilarki, homilador xotin bir bola tuqqan, lekin xotnning jismida ruh qolmagan (oʻlgap)». 5. Ano soʻgi — onasinnng motami. 6. Nori majus—majusiy (oʻtga topniuvchi)lar olovi, ya'ni yolqinli olov. 7. Donayi dahr — Abdurahmon Jomiy boʻlib, ayni paytda, u ham oʻzinnng shu nomdagi dostonini yaratish bilan band boʻlgan. 8. Nassi qote’ — keskin dalil. 9. Naqumohis— Iskandar otasi Faylaqusning olim va donishmand vaziri boʻlgan, u Iskandarga yoshligidan boshlab tarbiya berib, unga koʻp ilmlarni oʻrgatgan. 10. «Mustaqimin», «rojiin» munajjimlar termini boʻlib, yulduzlarning «toʻgʻri yurishi» va yurishdagi «orqaga siljishi» kabi taxminlarni ifodalaydi. 11. Tifli farruxpayi pokzod— Iskandar demak. 12. Xushku tar, bahru bar — quruq va suv, dengiz va yer yuzi ma’nosida. 13. Mazmuni: «Goh ot ustida qurol oʻynatar, goh yayov holda kuch koʻrsatar edi». 14. «Ota azasini bartaraf qilgan, taxtga chiqib, shohlik uzugini taqdi». 15. Alisher Navoiy dostoni qurilmasining oʻziga xos xususiyatlaridan yana biri, unda boblar oxiridagi lirik xotnmani ham takompllashtirganidir. Agar Nizomiy Ganjaviy «Iskandarnoma»ning «Sharafnoma» qismida soqiyga, «Iqbolnoma» qismida mutribga murojaat qilgan boʻlsa, Xusrav Dehlaviy esa har bir bob oxiridagi lirik xotimada ham soqiy va ham mutribga murojaat qilsa, Alisher Navoiy bob oxirida soqiy va mugribga murojaat qilish bilan birga, oʻz-oʻziga ham murojaat qilish bilan bobni yakunlaydi. XVI 1. Oldingi va bu baytning mazmuni: «Jat (hayvon oʻrgatuvchi)niig aniq oʻynatishdan maqsadi non topish boʻlgach, uni itga tashlash mumkinmi, maymun topganini ichiga siqqancha yeb, qolganini lunjiga toʻplaydi». 2. Bu soʻz «Xamsa»ning 1960 yil Toshkent nashrida «boyim» tarzida berilgan. Boshqa manbalarda «bim» (qoʻrquv, qoʻrqinch, xavf) shakdlda toʻgʻri yozilgan. 3. Baytning mazmuni: «Himmat ahlining fe’li kengligi tufayli, uning oldida boy ham, kambagʻal ham birdek koʻrinadi». 4. Mazmuni: «Saxiyning qanday boyligi boʻlmasin, in’om etishda uning qimmati koʻziga koʻrinmaydi, hatto oxirgi tangasigacha ehson qilaveradi». XVII 1. Bu hikoyat Abu Bakr Muhammad ibn Muhamad ibn al Valid al-Faxri at Turtushi (1220—27 yilda oʻlgan)ning «Siroj ul-mulk», Abdurahmon Jomiyning «Iskandarnoma» dostonlarida ham bor (Ye. E. Bertel's, Navoi va Djami, 300—307, 360—389-betlar). Navoiy unga, birinchidan, voqeani Magʻrib zamni (Shimoliy Afrika)da boʻlib oʻtgani, ikkinchidan, oʻsha joydagi podshohning jang vaqtida oʻlgani kabi detallarni qoʻshgan. 2. «Tirik odamlarga aralashmaydi, eski qabrlardan boshqa joyda turmaydi». 3. «Yana biri: hech birda kambagʻallik bilan almashinmaydigan abadiy boyliklar». XIX 1. Qarama-qarshi qoʻyish usulidan foydalanib yaratilgan bu baytning mazmuni: «Sher tortishi kerak boʻlgan narsani chumoli qanday tortsin, filning yukini pashshaga ortib boʻladimi axir». 2. Oldingi uch va bu baytning mazmuni: «U har ishda zamon ahlidan ustun, shu bilan shohlikka loyiq, quyoshdek zoʻr mehrli, sof koʻngil, qoʻshin tortganda olamni qoʻlga oladigan, adolat chogʻi xuddi navbahorday charaqlagay, siyosat bobida jahonni oʻrtovchi yashinday, shafqatsizlikda dushmanni qaytaradigan,» qattiqlik paytlarida xalqparvar boʻlsin». 3. «Soliq yozuvchi amaldor xalqqa sitam qilsa, soliq yozuvchi qoʻlini qalamdek qalam qilsin (tiisin)». 4. Kitobat san’ati ishlatilgan bu baytda: zulm soʻzidagi «lom» (l) ila «mim» (m)ni «lam»i jaxdga, ya’ni morfologik qoida boʻyicha, boʻlishsizliq belgisiga aylaptirib, «zulm» soʻzining oʻzini ham yoʻq qilsin deyiladi. 5. Sening soʻznng garchi jon bagʻishlogʻchi boʻlsa-da, hozirgisi barchani yoppasiga qirib yuborgudek boʻldi». 6. Yupiter planetasi, forscha nomi Birjis boʻlib, munajjimlar bu sayyorani «Sa’di akbar» va «Falak qozisi», joyi oltinchi falakda, deydilar. 7. Arastu — yunon faylasuflaridan Aristotel' ismining arabcha shakli. Navoiy tasviricha, Iskandarning yurishlarida uning yonida birga yurgan, har bir bobda ilm-hikmat yoʻli bilan mushkullarini hal qilib turgan yetti olim, donishmand, hakimlardan biri. 8. Balinos — Iskandar atrofidagi yetti olim, hakimdan birining nomi. 9. Ilyos — qadimgi adabiyotda bu nom kishilarning daryo safarlarida yoʻldoshi va yoʻlboshlovchisi simvoli oʻlaroq gavdalanadi, quruqlik safarlarida esa rahnamo Xizrdir. 10. Navoiy bu bayt orqali hammani (podshohmi u, gadomi u, qat’i nazar) adolatga undamoqda. XX 1. Anuishrvon — asli ismi Xusrav I boʻlib, laqabi Anushirvondir. Anushirvon soʻzining ma’nosi — adabiy ruh egasi, ulmas ruh egasi demakdir. Anushirvon otasi Qubod oʻlgandan soʻng (531 yil) taxtni egallaydi va Mazdak qoʻzgʻolonini bostiradi, shuning uchun voqeanomalarda adolat timsoli sifatida shuhrat qozongan. XXI Mahmud—tarixiy shaxs. Mahmud Gʻalnaviy ibn Sabuktagin (1030 yilda oʻlgan)—Gʻaznaviylar davlati hukmdori (998—1030), somoniylarning Xurosondagn noyibi Sabuktagin vafot etgach (997), taxtni uning katta oʻgʻli Mahmud gʻaznaviy egallaydi. Uni Maisur ibn Nuh II (somoniylardan) Balx, Termiz va Bust shaharlari noyibi deb tan olishga majbur boʻlgan. Mahmud Gʻaznaviy 999 yili butun Xurosonna egallab oʻzini sulton deb e’lon qilgan. Soʻngra u 1001 yilda Qoraxonaylar xoni Nasr bilan shartnoma tuzgan. Shartnomaga koʻra, ikkala davlat uchun Amudaryo chegara chizigʻi deb belgilangan. Xorazmshoh Abulabbos Ma’mun (999—1016) xalq qoʻzgʻoloni vaqtida qatl etilgach, Mahmud Gʻaznaviy 1017 yilda Xorazmnn bosib olgan. Mahmud Gʻaznaviy 1025 yilda Movarounnahrga hujum qilib, Sogʻoniyon hamda Xuttai (Koʻlob)ni oʻziga qaratib olgan. U Panjob, Kashmir va Shimoliy Hindiston viloyatlariga 17 marta talonchilik yurishlari uyushtirgan. Mahmud Gʻaznaviy pahlaviy va arab tillarini bilgan, oʻzi she’rlar ham bitgan. U Gʻaznada juda koʻp nodir kitoblar toʻplagan (oʻarang: OʻzSE, VII tom, T., 1976, 94-bet). Badiiy adabiyotda Mahmudni odil podshoh sifatida talqin etish an’anaga aylangan. Nizomiy Ganjaviyning «Maxzanul-asror» dostonida keltirilgan Sulton Sanjar va kampir xaqidagi, Navoiyning «Saddi Iskandariy» aslrida Mahmud va Mas’ud (Mahmudning oʻgʻli) hikoyatlar fikrimizga yaxshi dalildir (koʻring: Ye. E. B ye r t ye ' s, «Navoi i Djami» 390 str.). Navoiy bu hikoyatda Mahmud hayotiga bogʻliq bir lavha (kampir uyiga bostirib kirgach sarbozlarni jazolashi) orkali uning odil boʻlganligini alohida ta’kidlaydi. Nizomiy va Navoiy dostonlarida tasvirlangan Mahmud obrazi tarixiy Mahmud Gʻaznaviy boʻlmay, buyuk shoirlar badiiy tafakkurlarining mahsulidir. XXIII 1. Moʻbadi nuktasanj — soʻzga epchil donishmad ma’nosida. 2. Yukoridagi ikki va bu baytning mazmuni: «Yana qissasiga aql yugurtirib, tarixlari ustida koʻp oʻylab ishlarida qanchaki gʻaroyib boʻlsa u ishda koʻp ajoyib bor esa, unda mavjud boʻlgan yolgʻonlarni chiqarib tashlab, unga nazm bilan bezak bersam», deydi. 3. Fathi bilod — shaharlarni qoʻlga kiritish. 4. Magʻrib zamin — Gʻarb bu oʻrinda Afrika mamlakatlari ma’nosnda. 5. Zangibor — bu oʻrinda Habashiston ma’nosida ishlatilgan. 6. Doro — Eronda oʻtgan kayoniylar sulolasining oxirgi podshohi. Bu haqda yuqorida ham aytildi. 7. Bilodi Farang — Yevropa mamlakatlari ma’nosida. 8. Baytning mazmuni: «U yerning xalqlarini mute’ qilgach, Qrim bilan Andalus (Ispaniya)ni bosib oldi». 9. Zardusht — qadimgi Eronda oʻtparastlik diniga asos solgan kishi (bu din shu nom bilan mashhur boʻlgan), 10. Suhayl nomli yulduz Yaman mamlakatida yaxshi koʻrinar ekan va u yerda haqiq atalgan qimmatbaho tosh koʻp topilar ekan, bu joyda oʻshanga ishora qilinadi. 11. Mazmuni: «Os va Rus tomon yurganda, u yerdagilarnin yuzlari qoʻrquvdan qahrabodek sargʻayib ketdi». 12. Charkas — hozirgi Gruziya sostavida joylashgan mavze. Gurja esa hozirgi Gruziyaning tarixiy nomi. 13. Mazmuni: «Chigil bilan Yagʻmodan xuddi chamanda gʻarbdan sharqqa esgan shamolday oʻtib ketdi». 14. «Yoʻllarin oʻlchatgach, mamlakatning yoʻllari orasidagi masofalar uchun yigʻoch (uzunlik) oʻlchovini tayinladi». 15. Bir yigʻoch masofa oʻn ikki ming qari (metr)ga teng. 16. Baytning mazmuni: «Uning tashabbusi bilan har bir yigʻoch yoʻlga ma’lum belgi qoʻyildi». 17. Mazmuni: «Tigʻi chaqmoqday alangalangach, zanji (qora tanli negr)lar koʻmirday kuydilar». 18. «Oltin tuxum istab koʻp mashaqqatga duchor boʻlma, chunki oltin tuxum beruvchi qush havoga uchib ketgan (oʻlgap)». 19. «Uning gʻazab oʻti shunday alangalanib ketgan ediki, goʻyo osmon ichida qiyomat-qoyim boshlangandek koʻrinardi». 20. Baytning mazmuni: «Men unga shunday ta’zir beraykim, uni eslaganda har qanday badkirdor odamning koʻzi ochilib ketadigan boʻlsin». 21. Chavgonu goʻy — chavgon—uchi egri uzun tayoq, goʻy — chavgon oʻyinida qoʻllanadigan toʻp, koptok. 22. «Sirlar tashuvchi (elchi) ikki bukilib dedi: «Joningga haqdan ming-minglab rahmatlar boʻlsin». 23. «Kishi oʻziga qul deb xitob qilishi har holda toʻgʻri yoʻl emas». 24. «Qoʻton (laylak) katta qushlardan sanaladi, lekin shunqor oldida uning nima joni bor?» 25. Oldingi ikki va bu baitning mazmuni: «Yana biri bukim, shoh menga ehson qilib, goʻy bilan chavgon yuboribdir. Bunda ham bir maxfiy va ramziy ma’no bor. Masalan, olimlar justuju qilib, yer yuzini goʻydek dumaloq ekanini aniqlaganlar». XXIV 1. Rifq — muloyimlik, yoqimlilik. 2. Mazmuni: «Qaysi amal — oʻrinda bir guruh oʻtirgan boʻlsa, hammasining mayli boshqa amalga — yuqori amalga oʻtishida boʻladi». 3. «Taassub oraga tashvish solgach, oraga yana nizo-adovat tushdi». 4. Mazmuni: «Bular ichida oʻrta tabaqadagilarning nizolari ashaddyaroq boʻlib, bularning noahlligʻidan juda Koʻp zarar yuzaga keladi». 5. Bu toʻrt baytda Navoiy oʻz zamonida koʻrgan fojialarini aks ettirgan: «Husayn Boyqaro bilan oʻgʻli orasiga nizo tushib, koʻp qon toʻkilgandan, uning oʻgʻillari: oralarida va umuman Temur avlodi orasida dushmanlik paydo boʻlib, koʻp xalqni va bir-birlarini xarob qilganlar. Mazmuni: «Har qalay ikki darveshning doʻstligi — bir-biriga dushman boʻlgan ikki shohdan afzaldir». XXV 1. Chingizxon (asl nomi Temujin, Temuchin) (taxm. 1155—1227 25. 8)—moʻgʻul feodal imperiyasi asoschisi, sarkarda. 2. «Agar kishi doʻstlikni havas qilsa, to abad unga ushbu masal kifoyadir». XXVI 1. «Shohi Faridunxaishm»—Iskandarga nisbatan ishlatilgan sifat. 2. «Hikmat oyini donanda»—Arastuga nisbatan aytilgan. 3. Uch baytning mazmuni: «Birovning nojoʻya bir ishi boʻlib, uni qilishi zarur boʻlib qoladi. Ammo bu ishdan el-yurtga katta-kon zarar yetadigan, tagi qaltis, janjal chiqadigan boʻlsa, birov bu ishni man’ etish imkoniyatiga ega boʻlsayu, bundan oʻzini chetga olsa, u kechirarli emas». XXVII 1. Mazmuni: «Kishilar xayr berish uchun Rum, Zangibor, Farang mamlakatlaridan boshqa hamma joyga, dunyo boʻyicha toʻxtovsiz choptilar». 2. Turon—Oʻrta Osiyoning shimoli-gʻarbi va Qozogʻistoning janubi-gʻarbidagi tekislik. 3. «Hamma iqlimning hukmdorlari boʻyinlariga itoat xalqasini osib, toʻda-toʻda boʻlib kelishar edi». 4. Bu va oldingi uch baytning mazmuni: «Xitoy mamlakatining xoqoni Mangu ham, Hind elkning boshligʻi Qoraxon ham, Misr yurtining azizi Varqa’ ham, Dasht elining hokimi Temurtosh ham, Xovaron mamlakatidan Farangisu, Shirvon elidan Davoli kabi kishilarning hamma-hammasi Doroning koʻz oʻngidan oʻtishdi. Shoh va shahzodalarning, sarkarda va amaldorlarning son-sanogʻi yoʻq edi». 5. Mazmuni: «Lekin Iskandarning shiori sulh va tinchlik edi, u Doroga oʻxshab hovliqmasdi». 6. «Kecha posbonlari qanchalik hushyor boʻlsa, qoʻoshn qorovullari ham shunchalik ziyrak— bedor edilar». 7. U (Iskandar) «Xaibar qoʻrgʻonidek handaq yasadi, yoʻq Xaybar emas, Iskandar devoridek istehkom qurdi». 8. Bu ikki baytning mazmuni: «Men hikmat yoʻlida muncha lof urib, ajab yerda urush maydonini yoyib-ochib qoʻngan ekanman. Bu yerdan qaytishning imkoni yoʻq, urush qilsam nuqsondan boshqa hech narsa boʻlmas». 9. Mazmuni: «Qoʻshinning har tarafini ilgʻor qism oʻrab oltan boʻlib, ular dushman tarafidan pisib keladigan tun oʻgʻrilarini (razvedkachilarni) qoʻlga tushirish payida edilar». 10. «Goʻyo yerda zilzila paydo boʻlib, u «oʻz homilasini tashlab qoʻydi». 11. Toʻrt bayt mazmuni: «Taqdir ikki daryoga joʻsh soldi, bu gʻavgʻo Mirrix planetasi qulogʻiga yetdi. Polvonlar haybatli na’ralar torttilar, bu na’ralar yer qatlamlariga zilzila soldi. Yerda zilzila paydo boʻldi, «va yer oʻz yuklorini yuzaga chiqardi», qilichbozlar, falak turki (Mirrix planetasi)dek boshdan-oyoq koʻk temirga chulgʻandilar». 12. Borongʻor — harakatidagi qoʻshinining oʻng qanoti. 13. «Bu vaqtda jannatga oʻxshash Samarqand yoʻq edi, buni (Samarqandni) Iskandar bino qildi». 14. Shaypol — Iskandarning qoʻshni boshliqlaridan biri. 15. «Qurollarning bir-biriga urilishidan chaqmoq oʻti yarqirar, otlarning kishnashidan esa, momaqaldiroq sadosi eshitilardi». 16. Mazmuni: «Falak beyaasining tabiati qisirlik boʻlmaganda, bu gʻavgʻodan u homila tashlab yuborar edi». 17. Boriqi Barbariy— Doroning sobiq askari. U Dorodan koʻp jabr koʻrib, Iskandar qoʻshiniga xizmatga oʻtgan. 18. Harron — Doro pahlavonlaridan biri. 19. Shayda—Harronning qarindoshlaridan, Doroning pahlavonlaridan biri boʻlgan. 20. Ravshanak — Eron shohi Doroning qizi. Doroning jang maydonida oʻlimi oldidan vasiyatiga koʻra, Iskandar bu goʻzal qizni xotinlikka olgan. 21. Bu baytning mazmuni: «Agar davr Doroga zaharni tez bergan boʻlsa, Iskandarga ham abadiyatni bera qolmaydi-ku!» XXVIII 1. Ikki baytning mazmuki: «Kimki shohlik qilishni istasa, barcha askarlarning holidan voqif boʻlsin. Ularning ta’minoti masalasini hal qilganda, har kishining darajasiga qarab izzatini bajo keltirsin». 2. «Hayril-umur»—ishning yaxshisi demak, bu yerda «ishning yaxshisi oʻrtachalikdir» degan arabcha maqolga ishora qilingan. 3. Mazmuni: «Feruzani eshakmunchoqdan va butun chinnini siniq sopol koʻzadan farq qilsa». 4. Arabcha yozuvda har ikkala soʻz bir shaklda — ( ) yozilsa-da, birinchisi ming, ikkinchisi esa bir (abjad hisobida)dir. 5. Ikki baytning mazmuni: «Biyobonda oʻlgan toshbaqaning quruq chanogi shaklan sadafni eslatadi. Lekin buning birida durdona boʻlsl, ikkinchisida bir necha chirigan suyakdan oʻzga narsa boʻlmaydi». XXIX 1. Bu qismda gap Sulton Abu Said haqida bormoqda. Sulton Abu Said — Amir Temurning evaralaridan biri (Mironshohning nabirasi). Xuroson hukmdori boʻliap bu shoh Ozarbayjonga harbiy yurishi vaqtida Mugʻon dashtida oʻldirilgan. XXX 1. Navoiy dostonining asosiy boblaridagi hikmat qismida Iskandar koʻpincha Arastuga savol bilan murojaat qiladi. Bu yoʻl faqat yetmish uchinchi bobning uchinchi qismida Suqrotga va yetmish yettinchi bobning uchinchi qismida Luqmonga murojaat qilish bilan oʻzgargan, xolos. 2. Mazmuni: «Lekin buni qilish nafsiga ogʻir keladi va kishining nafsi yengillik tomoniga mushtoq boʻladi». 3. «Kimdakim biron yomon xislatga ega boʻlsa, har ishda va har qanday holatda oʻsha tugʻma xislatning ta’sirdia yuradi». 4. Atorid—Merkuriy sayyorasi. XXXI 1. Baytning mazmuni: «Agar Doro ikkidan birini berib, uning ham yarmini xalqdan undirib kelgan boʻlsa, biz buni (maoshni) ikki baravar oshiramiz». 2. «Shoh: Xazinadan ikki hissadan maosh bering,— dedi. Shunday qilib, el ranjdan qutuldi». 3. Mazmuni: «Hamma xazinadan maoshini oldi, shah oʻziga tobelarni shunday rozi qildi». 4. Baytulharam — Makka shahridagi Ka’ba shu nom bilan yuritiladi. 5. Ilhomi hotif — gʻoyibdan xabar beruvchi ilhom, joni xoif — qoʻrquvchi jon. 6. Mazmuni: «Agar itoat qilmay, boʻyin egmay, xudo saqlasin, johillik va oʻjarlik qilsang». 7. Mazmuni: «Elchilar har tarafga ketdilar. Ular ishda, soʻzlashda lozim koʻringan hamma narsani maydasidan yirigigacha bilib olgan edilar». 8. Oldingi beshala va bu baytning mazmuni: «Zero, tangri menga uch hunarni nasib qilibdurkim, agar birovdan yengilsam kutilmagan gʻaroyib voqea boʻlur edi. Birinchisi shukim, mamlakatim nihoyatda mustahkam, uning togʻlari baland, qal’alari istehkom shaklida. Bundan tashqari, bu yerda yana bir ajoyib ish qilingankim, qal’aning butun tevaragi ham, yer osti ham daryodan iboratdir. Ikkinchisi shukim, mening bir qancha sehrgarlarim bor boʻlib, ular hammasi mendan moyana yeb yotadigan xizmatkorlardir Agar mening boshimga falak biron ofat yuborsa, ular shunday shafqatsizlik bilan chora koʻradilarki, sehr-joduni ishga solib, yumronqoziqni yirtqich sherga, bugʻini salobatda qonxoʻr qoplonga aylantiradilar». 9. Hinduyi rahta — hindcha kuy. XXXII 1. Uch baytning mazmuni: «Utning manqali may shirasida jonlanib tursayu, may shirasi xuddi manqaldagi oʻtdek oʻtkir boʻlsa. Oʻrdak shakl, tiniq may idishi yonida boʻrdoqi oʻrdak kabobi tursa, oʻtning shu’lasi uyni gulshan, mayning jilvasi koʻzni ravshan aylasa». 2. Shoir bu misrada qor bilan qoplangan jahonni oq poʻstinga oʻralgan kishiga oʻxshatgan. 3. Muallif bu misrada suvni simobga va muzlagan suvni toza kumushga tashbih etmoqda. 4. «In yakod»— koʻz tegmasin uchun oʻqiladigan duoning boshi. XXXIII 1. «Koʻz ochib qarasa uyda, xuddi qorongʻu kechada hamma yoqni yoritib turgan Suxayl yulduzidek Layli oʻtirgan ekan». XXXIV 1. «...doroyi daryonavol»—Iskandar ma’nosida. 2. «...hakimi Masihomisol»—Arastu demak. 3. «Buning dahshati bilinib turgach, kishi tabiati bundan qoʻrquvda boʻlishi kerak edi». 4. Toʻrt bayt mazmuni: «Donishmand munajjim shunday dedi: «Bu ishning boshqa bir sababi bor. Masalan, qishning tabiati sovuq, nam va rutubatlidir. Aql bu mayealaga shu tarzda qaraydi, yosh kishilarning tabiatiga mayin havo yoqqani holda, harorat va quruqlik aziyat beradi. Quruqlik bilan issiq harorat alangalatgan kishi vujudini sovuq va namchil havo moʻ’tadil holatga keltiradi». 5. Shabobu kuhulat — yoshlik va qarilik ma’nooida. XXXV 1. Aras ridi—Aras daryosi — hozirgi Ozarbayjon territoriyasida. 2. Sipohon — Isfahon. U Eronning markaziy qismida joylashgan tarixiy viloyat. 3. Xuroson—Eronning shimoliy sharqiy qismidagi tarixiy-ma’muriy viloyat. 4. Hirmand—Xurosondagi daryolardan biri. 5. Zobuliston — Erondagi bir viloyat (yuqorida ham eslatilgan). 6. Nimroʻd — Xurosondagi daryo. 7. Dirijaz — Xurosondagi daryo. 8. Birohimi Adham (Ibrohim Adham)— shohlikdan voz kechib, tasavvuf yoʻlini qabul qilgan mashhur shaxs. 777 yilda vafot etgan. 9. Murgʻob rud — Afgʻoniston va Turkmaniston hududidan oqib oʻtadigan daryo. 10. Chaxcharon—Xuroson hududidan oqib oʻtadmgan daryo. 11. Bu baytda shoir radd-ul-ajz mina-s-sadr san’atidan foydalangan. Xuroson — birinchi misraning boshi va ikkinchi misraning oxirida; Hiriy (Hirot)— birinchi misraning oxiri va ikkinchi misraning boshida takrorlangan. 12. Movarounnahr—oʻrta asrlarda Amudaryo bilan Sirdaryo oraligʻi shundan nom bilan atalgan. 13. Koʻhak— Zarafshon daryosining qadimgi nomi. 14. Furot (arabcha nomi Shatt-ul-Furot)—Gʻarbiy Osiyodagi eng katta daryo. U Turkiya, Suriya na Iroq hududidan oqib oʻtadi. 15. Nil— Afrika qit’asidagi eng katta daryo. 16. Salsabil — jannatdagi afsonaviy buloq. 17. «Suv bu tepaning oldidan shunday oqar ediki, qaragan kishi: «Tepa oshiqning boshiyu, dars suvi unng koʻz yoshi»,— derdi». 18. Bu blyt irsolu-l-masal san’atiga yaxshi misol boʻla oladi, Unda «mnng qargʻaga bir kesak» maqoli ishlatilgan. XXXVII 1. Ikki baytning mazmuni: «Gado elga kam koʻrinishi kerak, koʻp koʻrnnaverishi uni hor qiladi». Feruza (toshi) oz boʻlgani uchun, azizdir, eshakmunchoq koʻi boʻlgapidan oʻntasi bir puldir». 2. Mazmuni: «Shohining koʻzi koʻr boʻlgan edi». 3. Uch baytning mazmuni: «Kimki sa’y-harakat qilib, mening koʻzimni ochsa, unga koʻz nurimni, ya’ni koʻzim pardasida yashiringan qizimni nikohlab berib, uni koʻz qorachigʻiday farzand etaman, koʻzim nurini unga payvand qilaman», deb va’da bergan edi. XXXVIII 1. Yuqoridagi baytlarning mazmuni: «Ey hikmat ahliga saboq beruvchi hakim! Bir joyda istiqomat qilganda osoyishtaligu, safarga chiqqanda ming turli mashaqqat bor boʻlgani holda, nima uchun ilm-hikmat ahli safarni ma’qul topadi?» 2. «Safar oʻtida kuyishni oʻziga maqsad qilib olgan odam ham vujud otini toblab, chiniqtirib kamolotga erishadi». 3. Ikki baytning mazmuni: «Masalan, safarda yurgan odamning yegan taomi yaxshi hazm boʻladi. Ovqat tez hazm boʻladimi, kishning salomatligi yaxshilanaveradi». XXXIX 1. Baytning mazmuni: «U shohning savlatidan qochqinda, falon qal’ada uning qoʻrgʻoni bor. 2. «Doimo ruhparvar nasim esib turgani uchun jannatga oʻxshaydi, boʻlmasa jahannamning xuddi oʻzidir». 3. «Bu ikkining tarki»— oʻt va shamolning tarki ma’nosida. 4. Bu misrada takrir san’atidan («ne» soʻznning toʻrt marta takrorlanishi orqali aytilayotgan fikr boʻrttirilib) mohirona foydalanilgan.. 5. Baytda Navoiy iltizom san’atidan, oʻrinli foydalangan. Unda «oʻt», «el». «suv» soʻzlari bir necha bor takrorlangan boʻlib, ular, birinchidan, mazmunni kuchaytirgan, ikkinchidan, oʻquvchi xotirida mustahkam iz qoldirishni ta’minlagan. 6. «Uning tubi Kayumars zamonidan beri yonib turgan katta olov oʻchogʻining oʻzidir». 7. Bu baytda tavzi’ (bir xil tovushga ega boʻlgan soʻzlardan foydalanish) hamda tasdir (soʻzlar takrori) san’ati ishlatilgan. 8. «Har tomonga taxtga tosh bostirilgan, uning biriga yel, biriga oʻt yashirilgan». 9. «Oʻt chohdan shu’la urganda, uning yalligʻi qal’ani kuydiradi». 10. «Shu onda Iskandar bilan Aflotun ikkovlari qoʻrgʻonga tomoi emas, tangrining qudratiga koʻz tikdilar». 11. Bu ikki bandizod—Malluning oʻgʻli va qizi, demak. 12. «Yana tojingni oʻzingga qaytarib, oʻlkangni ham oʻzingga berib chiqib ketamiz». 13. Bargi mamotni soz etmak—oʻlikni koʻmish uchun yarogʻini tayyorlash (lozim). 14. Amru Zayd!—hozirgi «Eshmat», «Toshmat» degan ma’noda. XLII 1. Agar qilsa ta’lil quvvat ketib, Koʻpidin tabiatqa illat yetib. Baytning birinchi misrasidagi «ta’lil» soʻzi Abdujamil va Sultonali nusxalarida toʻgʻri, oʻz oʻrnida qoʻllanilgani holda, Istanbul va Toshkent nusxalarida «taqlil» tarzida berilganki, natijada baytning mazmuniga putur yetgan. «Ta’lil» soʻzi kasallanish, bahona qilish ma’nolarini berib, baytning ikkinchi misrasidagi «illat» soʻzm ham aynan «ta’lil»ni qoʻllashni talab qilyapti. «Taqlil» esa «kamaytirmoq», «ozaytirmoq» ma’nolarini bildiradi. Baytdan ilgarigi qismlarda gap ovqatning inson me’dasi uchun zarurligi, qarilik, kamquvvatlik haqida ketayotganini hisobga olsak, ma’no quyidagicha oydinlashadi: Kishi badani qaryalikka yuzlangach, gavda harorati pasayadi, natijada me’da susayadi, ovqat yaxshi hazm boʻlmaydi. Agar shu sabab bilan ovqat kam tanovvul qilinsa quvvat ketadi, koʻp yeyilsa hazm boʻlmaydi, badanga illat— kasallik yuzlanadi, qarilik ana shunday bedavo darddir. XLIII 1. Bu besh baytda pil (fil) gavdasi ajoyib mubolagʻa va oʻxshatishlar bilan tasvirlangan: fil gavdasini yaxlit kulrang toshdan boʻlgan toqqa, boshini togʻ uchidan chiqib turgan falak singari toʻgarak toshga oʻxshatiladi, togʻ boʻlganda ham kemaga oʻxshab yuruvchi, ikki qulogʻi esa kema yelkani kabi, xartumi «somon yoʻli»day, balki ajdaho singari, deyiladi. 2. Bu misra talqini: filning tishi shaklan toʻgʻri alifdek boʻla borib, lomdek egiladi. Shu oʻxshatish orqali alifdek toʻgʻri tishlar lom kabi egrilarning dastidan (loinkor ma’nosini bildiradi) balogardon boʻlib ketganligiga ishora qilinadi. 3. «Yana har bir fil ustida ajoyib bir taxt boʻlib, har taxtning ichida toʻqqizta baxti kulgap hind malikasi oʻtirar edi». 4. «Bular Zuhal (Saturn) yulduzi singari oltin rangda, Bahrom (Mars) yulduziday otashin va gʻazabnok, oʻylaganlari nuqul urush va adovat edi». 5. «Bu vakillarning Iskandar oldida qimmati gʻoyat katta edi. Binobarin, ular tomonidai keltirilgan sovgʻayu tortiqlar uning nazdida bir qora pulchalik ham koʻrinmaydi». 6. Nigor — Dehli yaqinidagi oʻrmon. 7. Iltizom san’ati ishlatilgan bu parchada sandal (qorasariq rangli, yoqimli hidli daraxt) bir nyocha bor takrorlangan. Shoir sandal soʻzini ta’kidlash orqali tilga olingan joyning havosi gʻoyatda yumshoq, yoqimli ekanligini boʻrttirib koʻrsatishga erishgan. 8. Sind — Xindistondagi daryolardan biri. 9. Fasli rabe’ — bahor fasli. 10. «Unda qishu yoz rayhonlar toʻla, asalari u yerda gul teruvchidir». XLIV 1. Bu bantda ishlatilgan «ano» ikki ma’noni (ona va mashaqqat) bildiradi. 2. Rosu — susarlar oilasidan boʻlgan yirtqich hayvon boʻlib, u kaptar va tovuqqa juda oʻch boʻladi. XLV 1. Adan— Arabiston yarim orvlidagi yirik shaharlardan biri. Hozirgi Janubiy Yaman Xalq Respublikasi hududidadir. 2. «Adan mamlakatida bir savdogar bor edi, u savdo ishida oʻz kasbdoshlarining eng epchili edi». 3. «Yoʻlovchi savdogar oʻz jonini qutqardi-yu, biroq oʻz oʻgʻlidan ajralib qolganini koʻrdi». 4. Bu parchada tavzi’ hamda iltizom san’atlari ishlatilgan. XLVI 1. Doroyi xikmat— Iskandar ma’nosida. 2. Nuktapardozi dono—Arastuga nisbatan ishlatilgan. 3. «Biroq har bir kishi aql egasi boʻlsa, uning aqli oʻylamasdan biror ishni qabul qilmaydi». 4. Bu baytda irsoli masal san’ati ishlatilgan. Unda «kim nima eksa oʻshani oʻradi» xalq maqoli mavjud. XLVII 1. Shast bilan moxiyi siymgun tutmoq — qarmoq bilan kumushday (tanga) baliq tutmoq. 2. Koʻsi raxil cholmoq — koʻchish nogʻorasini qoqmoq, ya’ni qoʻzgʻalish haqida signal berish, 3. Solib sulhdin soʻz, yiborgay rasul, Borishmoq tariqini qilgʻay qabul. Baytdagi «borishmoq» soʻzi «yarashmoq»qa ishoradir (borishmoq soʻzining oʻzi kelishmoq, kelishib olmoq ma’nolarini bildiradi). 4. «Tinchlik qoidasida kishi urushdan qancha yiroq boʻlsa, shuncha yaxshiroqdir». 5. «Hech shubhasiz, men gʻolib boʻlishim kerak edi, oxirida ham haq (xudo) menga nusrat va zafar ato qildi». 6. Ayladik — bu joyda «aylasin» ma’nosida ishlatilgan. 7. Ravonroq ketursang javobi savob, Savob oʻlgʻusi bizga dogʻi javob. Baytning birinchi misrasidagi «ravonroq» soʻzi asarning 1960 yil nashrida «burunroq» tarzida berilgan. 8. Tundsher — Iskandarga berilgan sifat. 9. Ikki baytning mazmuni: «Butun Xitoy yurtlarining hammasidan, ya’ni yetti mamlakat, yoʻq, yetti emas, yetmish ota-boboning yurtidan lashkar toʻplagan, askarlari son jihatidan osmon yulduzidan ham, sahro qumidan ham koʻp edi». 10. «Aylanasi aroba (toʻp arobasi) bilan shunday mustahkam qoʻrgʻon boʻldiki, falak qoʻrgʻoni ham oʻshanday mustahkam emas edi». 11. Aroba uza toʻra— toʻp arobasi oldida katta qalqon, demak. 12. Chu Hoqon soridin koʻrundi qaro, Yasab turdi Iskandar ul dasht aro. Baytdagi «yasab turdi» iborasi nashr (1960)da «yasol tuzdi»ga aylantirilgan. Vaholonki, har ikki ibora mantiqan bir-biridan farq qilmaydi. 13. Ikki baytning mazmuni: «Ikki tomondan ehtiyot yuzasidan, qoʻshinni qoʻriqlash uchun, tun posbonlari chiqadilar. Bandi ushlovchilar ham ketma-ket ravona boʻlib, eng xira hulkar yulduzlardek, koʻz ilgʻamas harakat qila boshladilar». 14. Ar—«agar»ning qisqartirilgan shakli (klassik adabiyotda vazn talabi bilan «agar» soʻzini «ar» tarzida qisqartirib ishlatish keng odat boʻlgan). XLVIII 1. Xurshidi iskandariyning chehra ochishn—quyosh chiqishi ma’nosini bildiradi. 2. Mazmuni: «Yulduzlarning Chin qoʻshinidek rangi oʻchib, taqdir-qazo osmonining koʻk yaylovini taqir qilib qoʻydi». 3. «Popushakda shunqorni urish odati yoʻq». 4. «Meni yoʻl kezuvchi elchi deb oʻylama, sening dargohingga xoqon keldi». 5. Qonim sabil — qonim hadya ma’nosida ishlatilgan. 6. Ikki baytinng mazmuni: «Aslini olganda, senda uncha gunoh yoʻq, hamma gap biz tomondan sodir boʻlyapti. Agar avvalgi soʻzlarda, ba’zi bir anglashilmovchiliklar boʻlsa ham, endi uning sababini bilganimizdan soʻng, koʻnglimizda hech shubha qolmadi». 7. «Turki hijoz»— cholgu kuyi. XLIX 1. Bu bayt asarning boshqa nashrlarida uchramaydi. Undagi arabcha soʻzlarning mazmuni: «Nazrlariga vafo qilurlar». 2. Nassi qur’on — qur’ondan dalil. 3. Yolgʻonning yomon oqibatlarga olib kelishi haqida «Hayratul-abror»da ham hikoya bor («Sher va Durroj»ni eslang). 4. Mazmuni: «Oldi-sotti ishi bitavermagach, oxirda ogʻirligi kampir (vazni)ga teng oltin berdilar». 5. «Agar shoh toʻgʻrini qoʻyib, egri yoʻldan yuradigan boʻlsa, xudo koʻrsatmasin, shohlikdan voz kecha qolgani yaxshiroqdir». 6. «Rosti rasti»— rostlik, toʻgʻrilik — shodlik, farogʻat keltiradi ma’nosida. 7. Mazmuni: «Toʻgʻrilikning bayrogʻi alif ( )dir, lekin u harf arabchada «alif» oʻqilsa birni, «alf» oʻqilsa mingni bildiradi». «Masalan, bir odamning fikri toʻgʻri boʻlsa, dushman koʻpligidan qanday xavfi bor?» 8. Maqol ishlatish san’atidan foydalanib yozilgan bu baytning mazmuni quyidagicha: «Oʻylash bilan maqsad yuzaga chiqadi, sabr bilan gʻoʻra halvo boʻladi». LII 1. Xoʻtan — Xitoyning shimoli-gʻarbiy qismidagi qadimiy shahar. Taklamakon choʻlidagi vohaning markazi. Qadimda karvon yoʻllarining kesishgan joyi boʻlgan. XV asrgacha Xoʻtan orkali Xitoydan Yevropaga ipak olib borilgan. 2. Mazmuni: «Qachonki kun bilan oy qiron qilib, bir-biriga roʻbaroʻ boʻlsa, arzimas dogʻlar ularning nurlari orasida koʻzga ilinadimi?» 3. «Tab’imiz bir narsa deyishdan ojizdir, xurmo daraxti (jannatdagi) tubi daraxti ishini qilolmaydi». 4. Uch baytning mazmuni: «Uning sipoh (lashkar)lariga beriladigan moyonaning bir yilligini toʻlash ham xalq uchun vojibdir. Yangi yilgi beriladigan xirojlarni esa dafina (koʻmilgan boylik) qulfini ochib, men oʻz xazinamdan naqd berib yubora qolarman. Agar sizlarga shu fikrim ma’qul boʻlsa, shaxsan shohni qanday e’zozlashni mening oʻzim oʻylab koʻrarman!» 5. Mazmuni: «Yana bir ming toʻqqiz yuz xil uy jihozlari qanday taxlanib tugilgan boʻlsa, shundan yechilmay turardi». 6. Oyinai Chin (Chiniy oyina)— xoqonning Iskandarga qilgan ajoyib sovgʻalaridan biri boʻlib, Navoiyning ta’rificha, u oyinaning ikki yuzi ikki xil moʻjizali ya’ni bir yuzi orqali gunohkor va gunohsiz (gunohkor oyinaga qarasa aksi koʻrinmas, gunohsiz qarasa koʻrinar ekan) aniqlansa, ikkinchi yuzida majlisda oʻtirib koʻp ichib mast boʻlib qolgan odamning basharasi namoyon boʻlar ekan. 7. Bayt mazmuni: Bukri va kambagʻal, ustida ipdan toʻqilgan eski kiyimi boʻlgan koʻrmmsiz kishilar koʻngil mamlakatining shohi boʻlishi mumkin. Insoniylikni, donolikni kiyim va tashqi koʻrinish belgilamaydi, demoqchi shoir. Yozilishida bir, ammo oʻqilishi va ma’nosi turlicha boʻlgan soʻzlar oʻquvchini chalgʻitib qoʻpol ma’naviy xatolarni yuzaga keltiradi. Bu hol 1960 yil nashr nusxasida uchraydi: Chu bayninda bu nuktagʻa topti pay, Boʻlub xushdil, anlar ravon tarki may. Baytdagi «bayninda» soʻzining «bayn» shakli ora, oraliq, oʻrta ma’nolarini anglatadi va uning bayt mazmuniga hech qanday aloqasi yoʻq. Bantdan oldingi. qismlar esa Chin xoqoni tomonidan Iskandarga hadya qilingan «oynai chin» (Chiniy oyina) haqida hikoya qiladn. Ana shularni hisobga olib va baytdagi boshqa soʻzlar mantiqidan kelib chiqib, bu soʻzni «bayninda» emas, «biynanda» deb oʻqisak, «koʻruvchi», «boquvchi» ma’nolarini beradi va shoir nazarda tutgan fikr oydinlashadi. 8. Shoʻxi Chiniynajod»— xoqon Iskandarga tortiq qilgan goʻzal, demak. 9. Ikki baytning mazmuni: «Yuzidagi kuldirgichi ham yarim davra shaklida boʻlib, bundan butun zamon kishilari jabrlanar edi. Bagʻbaqa chuqurchasi u davraning nuqtasi boʻlib, bu davrning koʻpgina bechoralari shu chuqurga asir boʻlib qolgan edilar». 10. Mazmuni: «Shoh shunday shaharni qurdiki, keksa dunyo ham misli yoʻqligidan «lam’yakun» (misli boʻlmagan) oyatini oʻqir edi». 11. «U bogʻning toʻrt pargarli eshigi va sakkiz paxsali devori bor». 12. «Bu daraxt shoxlarining koʻkdagi manzarasini koʻrganda, «osmondagi yulduzlar shularning mevasi ekan» deb oʻylaysan». 13. Mazmuni: «Uning sahnlari, qubbalari va burchlari boshdan-oyoq oltin bilan boʻyalgan». 14. Ikki baytning mazmuni: «Avval, oʻlkalarniig boshida toji bor amirsultonlari, ulardan soʻng vazir-vuzaroyu lashkarboshlari oʻtirdilar. Aflotun, Arastu va Farfiyonus kabi hikmat ahli—faylasuflar shoh atrofiga joylashdilar». LIII 1. Bu baytda talmeh va oʻxshatish san’atidan foydalanilgan. Unda berilgan Xalilulloh — Ibrohim paygʻambarning laqabi. 2. Baytdagi «kujpusht» soʻzi Abdujamil,. Sultonali va Porso Shamsiyev qoʻlyozmalarida «koʻz pusht», nashr (1960) nusxasida «koʻz pushti» tarzida xato berilgan. Bu ahvolda berilishi uning mazmuninigina mavhumlashtirib qolmay, Navoiyning aytmoqchi boʻlgan falsafiy fikrini ham yoʻqqa chiqargan. Bu soʻz boshqa qoʻlyozmalarda oddiy «z» emas, balki «jola»dagi uch nuqtali ( ) yozilgan. Demak, ( ) «koʻz» emas, balki «kuj» ekani, unga «pushti» emas, «pusht» soʻzini qoʻshib oʻqib koʻrganimizda «kujpusht», ya’ni «bukir» ma’nosini anglatuvchi qoʻshma soʻz yasaladi. Demak, bu soʻz mantiqan yuqoridagi misralarda qayd qilingan mazmunga muvofiq keladi va Navoiy aytmoqchi boʻlgan yuksak falsafiy ma’noni ochishga xizmat qiladi. Chunki birinchi misradagi parokanda hol, ikkinchi misradagi «Boʻynida chu boʻlgʻay ipe eski shol» jumlasi mantiqan ana shu «kujpusht» soʻzining kelishini talab qiladi. 3. Baytning mazmuni: «Saxovatda mezon bulutdek boʻlmogʻi lozim, zero, bulutga yer ham, yer egasi ham barobardir». 4. Toʻrt bayt mazmuni: «Mehmon hamma ovqatni yesin, toʻysiya deyish odamgarchilikdan boʻlsa ham, lekin majburan yedirib, kishini jabrlash insofdan emas. Sening uying Shayx Luqmonning mozori emas, seni hech kim bu joyniig shayxi demaydi. Xudo molini isrof qilish, bu qanaqa gap? Jinnilarga oʻxshab oziq-ovqatni toʻkib-sochish nonkoʻrlik emasmi? Xudo «eng-iching» degani bilan, «isrof qilmang» ham deganku, axir?». 5. Ikki baytning mazmuni: «Eng yaxshi odat shu boʻlishi kerakki, yaxshimi-yomonmi, bir odam sening dasturxoningga mehmon boʻlgan ekan, boshlab uni xushmuomalalik bilan xursand qil, soʻngra esa, isrofgarchilik ham qilma, xasislik ham». 6. Mazmuni: «Ishingga «Akramuz-zayfa» (mehmonni siylang) soʻzi nur solsa, «Xayrul-umur» (har bir ishda oʻrtachalik) rasmini tut». LIV 1. Bahrom goʻr yoki Varaxran V (shohlik yillari 421—433)—sosoniylardan Yazdigirdning oʻgʻdi. Yaman podshohi Nu’mon va unnig oʻgʻli Munzir tarbiyasida oʻsgan. Yazdigird zulmidan bezor boʻlgan xalq u vafot qilgandan sung Ardasher naslidan boʻlgan Kisroni (ba’zi manbalarda Xusravni) taxtga koʻtaradi. Bu voqeadan xabar topgan Bahrom lashkar tortib Eronga keladi. U otasining xatolarini takrorlamaslik va mamlakatda adolat, tinchlik oʻrnatishga oʻz a’yonlari va xalq oldida qasamyod qiladi. An’anaviy shartga muvofiq ikkita sherni oʻldirib, ular oʻrtasidagi tojni oladi va podshohlik taxtiga oʻtiradi. Uning sevgan mashgʻuloti goʻr—qulon ovi boʻlganligi uchun ham u Goʻr laqabiga olgan. Firdavsiyning «Shohnoma», Nizomiyning «Haft paykar», Xusrav Dehlaviyning «Hasht bihisht» va Alisher Navoiyning «Sab’ai sayyor» dostonlarida Bahrom Goʻr adolatli shoh, jasur sarkarda, ayni vaqtda maishatparast, xudbin shaxs sifatida tasvirlangan. 2. Sakkiz baytning mazmuni: «U uch uylikdan bittasi Qorunday badavlat boʻlsa ham, ammo nazari past odam edi. U shohning aytganlariga ahamiyat bermadi. Ikkinchisi esa, isrofkunanda edi: u qoʻylar soʻydirib, katta qozonlar osdirib, zoʻr bir ziyofatning tayyorgarligini koʻra boshladi. Ochlik mehmonning dimogʻini kuydirib, ichini achitib turgan paytda, uning ertaga pishadigan oshidan nima foyda edi? Valekin, uchinchi xonadonning egasi aqlli odam edi. Zotan, aqldan madad oluvchi odamlar xushbaxtdirlar. U baxtiyor odam, shohni oʻz uyiga olib kirib, oʻsha ondayoq uning oldiga uyida tayyor turgan non bilan qatiqni qoʻydi. Mohazar (tayyor turgan ovqat)ni yegach, shohdan ochlik ranji, mashaqqati ketib, joni huzur topti. Binobarin, shoh mana shu mohazar bilan mehmon qilgan mehmondoʻstga behaddu-hisob mol-dunyo hadya etgani holda, haligi past odamga juda qattiq tanbeh berdi». LV 1. Farmondehi roʻzgor»— Iskandarga nisbatan ishlatilgan birikma. LVI 1. Chin — hezirgi Birma Ittifoqi tarkibidagi bir okrugning nomi. U Bangladesh va Hindiston bilan chegaradosh. Bu joy qadimda Xitoy tarkibida boʻlgan. 2. Bu baytda Iskadar quyoshga, xoqon esa oyga oʻxshatiladi. 3. Bu baytda shoir tarse’ san’atidan oʻrinli foydalangan. Baytdagi hamma soʻzlarning vazni teng. 4. Bu baytda: «Yulduzlar holatini va yer yuzidagi «mavolid», ya’ni jonli va jonsiz, tabiatni tekshirib», deyilgan. 5. Kavkab anzori — yulduzlarning oʻzaro munosabat darajalari. 6. Mazmuni: «Ma’dan aralashmalaridan tilsim qilib, dumaloq shaklga ega boʻlgan ikki kurol yasadilar». 7. Falak tulu arzi — falakning uzunlik va kengligi ma’nosida. 8. Mir’oti getinamo— jahonnamo koʻzgu. 9. Quyosh kuzgusining sharaf burji topishi — bahor kelishi ma’nosini bildiradi. 10. Mazmuni: «Hammalari ilm bobida abadiy baxt kabi, yolgʻizlik, soflikda sof aql kabi». 11. Uch baytning mazmuni: «Shoh suturlob (astrolyabiya)ni qoʻlga olib, shu asbob yordami bilan falakning vaziyati qanaqa-yu, shu’lalariga qaraganda, quyosh yurishidagi yuksak daraja qayerda ekanini aniqlagach, baxtiyorlik bilan mayga mayl qilib, shodlik kelinchagini oʻziga nikohlab oldi». 12. Olti baytning mazmuni. «Har bir kimsaning toju taxti boʻlsa, u oʻzidan keyin oʻrniga valiahd qoldirish tadbirini ham koʻrmogʻi lozim. Masalan, quyosh magrib (gʻarb)ga botish oldidan oʻz oʻrniga oyni qoyilmaqom qiladi. Mohitobon garchi quyoshchalik nur taratmasa ham, bari bir uning yorugʻligi oʻrnida oʻrinbosar boʻlib qoladi. Agar bir daraxt bogdan koʻchirilsa-yu, oʻrnida bir yosh nihol qolsa. oqibat natijada u bogʻning ziynati boʻlib qoladi, ham mevasi, ham soyasi bilan kishilarga naf yetkazadi». 13. Tajnis (bir shakldagi soʻzlarni turli ma’noda ishlatish) san’ati ishlatilgan bu baytning mazmuni: «Navoiy, turgan manzilning Chinda boʻlgach, toʻy tugaguncha «Changa» (yor-yor) vaznida kuylayver». LVII 1. Ikki baytning mazmuni: «Hut (fevral'-martga toʻgʻri keladi) kirib sabzalarga jon bitishi bilan, doim tirik va abadiy oʻlmas yaratuvchi oftobni hamal (mart-aprel') sabzalari (burji) tomon yoʻllab, tabiat ne’matlarini kuyosh harorati bilan parvarish qilish taraddudiga tushdi. 2. Izomi ramim — chirigan soʻngak (bu yerda daraxtning tanasi ma’nosida ishlatilgan). 3. Mazmuni: «Qonda fasod paydo boʻlsa, savdo koʻpaygani» degani hakimlar ta’biri boʻlib, bu yerda lolani qonga, undagn qoralarni savdoga oʻxshatgan. 4. Oʻvidin tushub bogʻ aro zilzila, Choqin shaklidin boʻynida silsila. Baytning birinchi misrasidagi «oʻvidin» soʻzi Sultonali nusxasida «aridin» shaklida yozilgan. Ma’lumki. «ari» soʻzi alif bilan yoziladi. Demak, kotib ayn harfidan keyin keladigan «vov» harfini «re» shaklida yozib, ham orfografik xatoga, ham ma’no buzilishiga yoʻl qoʻygan. Baytdan ilgarigi misralarda bahor fasli, sheri gʻurrondek na’ra tortib osmonda kezib yurgan seryogʻin bulutlar, ulardan tomgan obi hayot qatralar, chaqmoq shu’lalari kabi manzaralar tasvirlangan. Shularga yuqoridagi bayt mazmunini ham qoʻshib sharhlasak, quyidagi manzara namoyon boʻladi va baytning ma’nosini «aridin» emas, «oʻvidin» soʻzi ochishga xizmat qilajagiga ishonchimiz komil boʻladi: Gulzorga yoqqan bahor yomgʻirini qatra deb oʻylama, uning har bir tomchisi obi hayotu yirik durlardir. Momaqaldiroq ovozidan goʻyo bogʻda zilzila boʻlayotgandek hamma yoq titraydi. Chaqmoq oʻzining olovli rangi bilan goʻyo shersifat bulutlar boʻyniga tilla zanjir taqadi. LIX 1. Ikki baytning mazmuni: «Yer yuzi va undagi odamlarning tabiati toʻrt unsurga boʻlinadi: issiq, sovuq, hoʻl va quruq, bu esa oʻt va suv, yel va tuproq» demakdir. LX 1. Toʻrt bayt mazmuni: «Ravshanak katta xotin sifatida. yotoqda shoh bazmini qizdirar, u bilan har doim bir taxtda tizzama-tizza oʻtirar hamda haramxonadagi barcha xonimlarga boshliq va malika edi. Nozmehr esa, ikkinchi darajada, oʻrim taxt yonida boʻlib, shohga itoatkorlarcha boʻyin egib oʻtirar va goho gʻamzakyu istngʻno bilan Iskandarning jigarini xun qilar edi». 2. Mahi somiriy: Kashmirning sohiri—oʻziga maftun qiladigan, demak. 3. «Shakar idishini shakarrez qildi, ya’ni tor ogʻzidan shirin soʻz aytdi, lekin u bol tagida ari nayzasi, ya’ni achchiq soʻz bor edi». 4. «Uning gʻamzasi jahonni sehrlasa, menga yuzlab Sommriy buzoq boʻladi». Bundagi Somiriy mifologik obraz. U Muso paygʻambar zamonida Musoga qarshi chiqib, gapiradigan oltin buzoq yasab, shu bilan kishilarni uziga qaratishga uringan ekan. Bu baytda oʻshanga ishora qilingan. 5. Nozmehr murojaatining bu qismi iltizom san’atiga yorqin misol boʻlib, unda «gar ul» (Ravshanak), «manga» (Nozmehr), «gar ul» (Ravshanak), «mening» (Nozmehr), soʻzlari alohida ta’kidlanmoqda. 6. Irsoli masal san’ati ishlatilgan bu baytda: «Oz baxt — koʻp husndan yaxshiroq» xalq maqoli mavjud. 7. Ikki baytning mazmuni: «Ohu sherni shu usul bilan ov qilgach, oʻz shikormga muhabbat izhor ayladi. Sandal shohiga fil tishi urilgach, soʻngra ne boʻlganini aytishga ehtiyoj yoʻqdir». 8. Bu soʻz boshqa hamma oldingi nashrlarda «solib» tarzida berilgan. 9. Mulki Gajrot — Gʻarbiy Hindistonda Arabiston dengizi sohilidagi joyning nomi. 10. Ikki baytning mazmuni: «U dashtni itga oʻxshash jonivorlar tutib ketgan boʻlib, bu maxluqlar koʻrinishda xuddi chumolini eslatar edilar. Hammasining oyoq-qoʻllari chumoliniki singari boʻlishiga qaramay, lekin ular yirtqich sherdan zoʻr edilar». 11. «Ollohu taoloning qudrati shunday ulugʻki, uning qudrati oldida har qanday aql, bilim va kamolot egasi ojizdir». 12. Bu soʻz barcha nashrlarda «vu» deb berilgan. LXI 1. Basirat koʻzi—aql-idrok koʻzi, tafakkur koʻzi, qalb koʻzi va ibrat koʻzi, demakdir. 2. Osmonning toʻqqiz qavat dasturxonida yuz tuman noz-ne’mat boʻlgani bilan (qoʻl yetmagach) undan ne foyda?» 3. Uch baytning mazmuni: «Boshlab, men odam vujudiy timsolini sharhlab beray, soʻngra, uning ma’naviy ahvolini bayon aylay. Bu timsol deganim — saxiy dengizning duri, yoʻq, dengiz duri emas, inson vujudi bogʻining sarv daraxtidir. Odamning boshida shohlik toji bor boʻlib, bu toj ustida qimmatbaho la’l oʻrnatilgan». LXIV 1. Baytdagi «mashriqin» soʻzi Abdujamil va Toshkent nusxalarida hamda nashr (1960) nusxasida ham «magʻribin» shaklida xato berilgan. Bayt mazmuniga e’tibor beradigan boʻlsak, bu yerda soʻz quyosh haqida, uning Mashriq (Sharq, kunchiqar)dan yuz ochib koʻtarilishi haqida ketyapti. Baytdagi «shah» soʻzi Iskandarga emas, balki osmon shohi — quyoshga taalluqlidir. Bayt mazmuni: Tong oʻz alvon bayrogʻini koʻtarib yorisha boshladi, Mashriq shohi — Quyosh jamol koʻrsata boshladi. 2. Mazmuni: «Yana saf tortgan jangchilarning na’ralari yangrab, jang nogʻaralarining sadosi yeru koʻkni chok-chok qila boshladi». 3. «Bularning koʻzi koʻk, soqoli sariq, yuzi qora boʻlgani holda, hammasining peshonasida shoxi bor edi». 4. Bu baytda oʻxshatish — Karkadan (Iskandar pahlavonlaridan biri)ni filga monand etish bilan birga, unda tajnis (karkdan—karktan) san’ati ham ishlatilgan. 5. Ra’d — Karkadanning laqabi. 6. Ikki baytning mazmuni: «Nihoyat, vahshiydan tugʻilgan qaysar pahlavon bir hamla qilib, uning boʻyniga changakli xodani soldi. Changak mahkam oʻrnashgach, xuddi qarmoq bilan baliq tutgandek uni tortib yerga urdi». 7. Qahqar — Iskandar pahlavonlaridan birining laqabi. 8. «Oʻz kishilariga, «urush qil» deb qat'iy buyurolmasdi, chunki harif gʻoyat zoʻr edi». 9. Ikki baytning mazmuni: «Bu goʻzal, husnda xurshidi tobonning xuddi oʻzi, yana Zuhra yulduzidek xushovoz san’atkordir. Bu sifatlari bir tarafda tursin, jang maydonida bunga bas keladigan jangchi topilmas». 10. Chin xoqoni Iskandarga tortiq etgan qiz gʻoyatda goʻzal boʻlgan. Nizomiy dostonida tasvirlanishicha, u (qiz) vahshiylarga asir tushadi va uni Iskandar odamlari ozod etadilar hamda Iskandar unga uylanadi. Navoiyda tasvirlangan bu obraz oʻzining sadoqati, epchilligi, qisqasi, mislsiz jasorati bilan Iskandarni lol qoldiradi. Biroq Iskandar unga uylanmaydi. 11. «Qilingan bu shafqatu marhamatlar uning boʻyniga qullik sirtmogʻini soldi». 12. «Qachon vaslga erishuv nasib boʻlsa, shu damni kutib, bir damgina boʻlsa ham uni gʻanimat bil!». LXV 1. Talmih san’ati ishlatilgan (Sulaymon, Farhod va Majnunga ishora) uch baytning mazmuni: «Agar Sulaymonsiz qolganiga motamzada boʻlmaganida edi, uzuk oʻz koʻksiga tosh urmasdi. Togʻ bechora Farhodsiz jon azobi chekadi shekilli, ertayu kech sado solib, figʻon qiladi. Dasht, joni azobda qolgan Majnundan ajralgani uchun, katta yoʻlda yuzini timdalab yotibdi». 2. Olti baytning mazmuni: «Firoq dastida jabrlanuvchilarning boshidagi balo bir necha xildir: biri.— molu davlat ayriligʻi boʻlib, jahon ahliga buning ta’siri zoʻrdir. Doʻst-yordan ayriliq dogʻi ham kishining yurak-bagʻrini kuydglrib yuboradi: qarindosh-urugʻ, tuqqan jigarlarning hajri ham yomon, u kishi joniga iztirob soladi, yana biri ishq dardiga mubtalo boʻlib, birovga koʻngil qoʻyishdir. 3. Ayriliqlarning hammasida azob-uqubat boru ammo hech qaysisining mashaqqati mana shu keyingichalik emas. Agar haqiqiy maqsadga yetishish yoʻli topilmasa, bularning barchasidan mana shunisi mushkuldir». LXVI 1. Majnun va Layli afsonaviy shaxslar boʻlib, ularning samimiy sevgilari haqida hikoya qiluvchi koʻp rivoyat, ertak va dostonlar mavjud. Layli va Majnun Alisher Navoiyning shu nomdagi dostonida bosh qahramon sifatida tasvirlangan. 2. Najd — Arabistondagi togʻlardan biry. Afsonalarga qaraganda, Majnun koʻpincha ana shu togʻ etagida yashagai. LXVIII 1. Ya’juj — afsonaga koʻra, xunuk bashara, bahaybat, hamma narsani nobud qiluvchi, odamxoʻr maxluq. 2. «Oʻng va soʻldan hech kimning kelishiga yoʻl qoʻymaydilar». 3. Besh baytning mazmuni: «Bu yerda garmsel shamollar shunday hujum bilan esadiki, bu shamol tekkan zahoti kishi halok boʻladi. U yerning hatto moʻ’tadil hisoblangan shamoli esganda ajdaho boʻlsa ham mavh etadi. U dashtning qolgan uch kunlik yoʻli esa, hammasi ilonzordan iboratdir. U ilonlar kofcha, af’i, ja’fariy kabi zaharli ilonlar boʻlib, har biri u yerdagi xazinalarni poylaydigan ajdaholardir. Ularning soni ming tumandan oshadi, ming tuman qayoqda, balki u ilonlarning son-sanogʻi yoʻq». 4. Hamul turki chin — Chin xoqoni Iskandarga tortiq qilgan goʻzal ayolga ishora. 5. Xush soʻzi xash oʻqiladi. 6. Qirvoi sarhadi— qadimiy eron viloyatlaridan biri. 7. Uch baytning mazmuni: «Bu togʻ bilan zulmat oʻrtasida bir vodiy boʻlib, yoʻl boshlovchilar u tarafga bora olmaydilar. U zulmat emas, jahannamdir, vodiy emas — doʻzaxdir. Qisqasi, u yer — ya’juj deganlarning qarorgohidir. Bu ya’juj deganimiz yuz ming tuman balodan iborat. boʻlib, biz shu behisob balolardan qochganlarmiz». 8. Bu baytda ajoyib sifatlash — parokanda soch, kichraytirish — bir qarish, mubolagʻa — uch quloch ishlatilgan. 9. Oʻn ming qari — taxminan oʻn ming metrga teng masofa. 10. Rang toʻkmoq — qurilish rejasini tortmoq, ma’nosida. 11. «Hunarmand ustalar ganch oʻrniga haftjoʻsh (etti ma’dan qotishmasi)ni biriktirib yerga quydilar». 12. Birinchi arz — yer, ikkinchisi en ma’nosida ishlatilgan. 13. Saddi Iskandariy — Iskandar toʻsigʻi, Iskandar devoriga ishora. 14. Uch baytning mazmuni: «Sadning tepasiga yana qal’alarning singari qubba va kungiralar ham yasab, ular temir bilan mustahkamlandi. U yerga posbonlar uchun ham ikkita joy qilindi va dushmanni toshboʻron qilish uchun yuqoriga koʻp toshlar yigʻildi. Sadni muhofaza qilib qoʻriqlab turish uchun ham bir necha yuz kishi tayinlandi». LXXII 1. «Toʻrtinchi osmonni quyosh jilvalantirgan ekan, uning bundan faxrlanishiga ajablanishning oʻrni bormi?» 2. «Oʻsimliklar, kondan chiqadigan ma’danlar va jonvorlarni, qiziq shakl va ajoyib koʻrinishli maxluqlarni...». 3. «Sohillarda gʻaroyibotlar koʻp boʻlgani kabi, orollarda ham ajoyibotlar benihoya ekanini aytadilar. Unday qiziq narsalar dengizlarda qanchalik koʻp boʻlsa, okeanlarda behaddi-hisob emishlar». 4. Bu bayt Alisher Navoiyning «Asarlar»i X tomida boshqa joyda berilgan. 5. «Agar shoh mashvarat — majlisda qattiqqoʻllik qilar ekan, uning sitamini chekmaslikning iloji bormi?» 6. «Koʻp ish borki» nafs u ishda oʻjarlik qilsa lekin (u) oʻsha yoʻlovchi yordami bilan hal boʻladi».. 7. «Yana ikki yuztasida tuyalar va otlar boʻlib, qirgʻoqqa chiqqanda kerak boʻlmshi koʻzda tutilgan edi». 8. «Qazo mening boshimga bu safarni soldi, kishi taqdir hukmidan qayga qochishi mumkin?» 9. Uch baytningg mazmuni: «Gʻumgʻuch kemalar qoʻzgʻolgach, teran daryo hayqirib, toʻlqinlanib ketdi. Bu kemalardan suv yuzida ulugʻ shahar tuzildi, harakatidan esa goʻyo oʻzga bir olam paydo buldi. Kemalar qorasi bulut koʻm-koʻk osmonni qoplagandek, chuqur daryo yuzini qoplab oldi». 10. «Ey mugʻanniy! Mungli bir kuy chal, sozingga xazin bir qoʻshiqni ham joʻr ayla». 11. Hubob uyi — suv yuzida paydo boʻlib yoʻqoladigan pufakcha ma’nosida. LXXIII 1. Suqrot, Sokrat (mil. av. 470 (469.)—Afina—399)—qadimgi yunon faylasufi. Suqrotning hayoti va ta’limoti haqidagi muhim ma’lumotlar shogirdlari —Ksenofont va Platon asarlari orqali yetib kelgan. Suqrot demokratiyaga dushmanlikda asossiz ayblanib, oʻlim jazosiga hukm qilingach, oʻzi zahar ichib oʻlgan. LXXVI 1. Hakimi ilohiy — Suqrot hakim ma’nosida. 2. (Suqrot) «yoʻldagi ishlarni nazorat qilib borsa, uning ishiga Ilyos (dengizlar piri) qoʻriqchilik qilar edi». 3. Uch baytning mazmuni: «U (Suqrot—T. A.) kemalarni xuddi qushdek uchirib, suv sayri—safarini boshlab yubordi. Bular tushgan suv Farang va Rum dengizi boʻlib, unig ahvol-vaziyati hanuzgacha hech kimga ma’lum emas edi. Shoh askar va sipohlari bilan u yerdagi orollarni fath egish ishiga kirishib ketdi». 4. «Dengizda tekshirib oʻrganilgan va oʻlchangan joylar haqida yozilgan qogʻozlarni» demoqchi. 5. Varaq-varaq qogʻozlar bilan toʻlgan u kema qayiq singari kichkina emas. nihoyatda choʻng-katta kema edi». 6. Ikki bayt mazmuni: «Suvda yurishda qilingan bu ishlar ikkinchi darajadagi ishlar boʻlib, mening uchun asosiy ish buki, hozirgacha dengiz doirasini aylandimu, endi dengiz markazini ham aniqlasam edi». 7. Bihil oʻldiklar—(bundagi oʻldik— oʻlsin ma’nosida) kechirsinlar, demak. 8. Qoʻshgirnoq orasidagn Iskandar soʻzining mazmuni: «Sizlar ushbu joyda turnig, bu yerda toʻrt yil meni kuting. Rumdan kuchsizlik va boshogʻrigʻni qaytaruvchi narsalar oldiring. Men safarga chiqib va’dam boʻyicha qaytib ketsam, oʻsha dorivor narsalar menga kuch-quvvat bagʻishlashda ilon boʻlar. Hijrondan qutilib, bir-birimiz bilan koʻrishib farogʻat bilan Rumga qaytarmiz. Agar bordiyu, falak zulm koʻrsatib, boshqacha oʻyin oshkor etib, meni dengizga gʻarq qilsa, bu ajdahoni nahang yutib yuborsa, bu bilan va’da vaqti oʻtib ketsa, maqsadingiz hosil boʻlmay, noumid qolsangiz, haqqimizga duoyi fotiha yoʻllab, bizni kechirib, oʻz yoʻlingizga ravona boʻling». 9. «Kemachilik ilmida barcha kemachidek, dengizga shoʻngʻishda xuddi timsohdek». 10. «Xuddi osmon yulduzlari kabi dengiz yulduzlari ham koʻzdan yoʻqolishdi». 11. «Girdob emas, tagsiz chuqur choh boʻlib, quyosh yusufini garq qilar darajada». Bu yerda «Yusuf va Zulayho» qissasidagi Yusufni chohga tashlash voqeasi eslatilmoqda. 12. Kemaga dengiz toʻlqinlarning kelib urilishini tol bargiga quyun shamolining urilishiga oʻxshatilmoqda. 13. «Ularning hammasi (kemadagilar — T. A.) oʻzini oldirgan boʻlib, faqat Iskandargina oʻzini tetik sezardi». 14. Uch baytning mazmuni: «Siz endi xursandchilik bilal shu yerda turing. Men hammangiz bilan xayr-xoʻshlashaman. Dengiz qa’riga tushishni havas qilgan edim, hozirgi soatda shu niyatimga yetib turibman. Orzu qilgan murodim ushaladigan boʻldi, soʻz tagiga tushib, u yerdagi hayotni tomosha qilayin». 15. Xusrav — Amir Xusrav Dehlaviyga ishora. Navoiy bu baytda Iskandarning dengiz sayohati haqida turlicha bir-biriga qarama-qarshi rivoyatlar borligi hamda unga Xusrav Dehlaviy alohida e’tibor berganligini ta’kidlamoqda. Navoiy ham oʻz dostonining shu parchasida Dehlaviyga yaqin tasvirlar beradi. Biroq ular oʻrtasida farq ham bor. Bu farq avvalo, Dehlaziyda Iskandarning dengiz safaridan orqaga qaytishi juda qisqa muddatni tashkil etganidan iborat boʻlsa, Navoiyda bu vaqt bir yilni tashkil etadi. Ikkinchidan, Navoiyning dengiz sayohati manzarasining tasviri, jonli, ancha realistik boʻyoqlarga ega. Bu ayniqsa safar davrida, Iskandarning ozib ketgani, kasal boʻlishini bayon etuvchi manzaralarda yaqqol koʻzga tashlanadi. 16. Olti baytning mazmuni: «Bundan boshqa ham rivoyat borki, bu rivoyat beruvchi roviy (qissa aytuvchi—A. G.)lar qoshida maqbuldir. Menga ham shu keyningisi ma’qul boʻlgani tufayli, uni aytish foydadan holi emas deb bilurman. Bu shundan iboratki, tarixlarni naql qiluvchi kishilar, Iskandarni ham valiy, ham nabiy (paygʻambar) boʻlgan deb aytadilar. Bu keyingi xabarga koʻra, murod-maqsadiga yetish yoʻlida yurgan Iskandarning ravshan dili okean ichida qattiq riyozat va zahmat chekkani sababli, yanada pokizalanib ketgan». LXXVII 1. Bahrom anga bottiyu chiqmadi—Navoiy «Sab’ai sayyor» dostonidagi Bahrom taqdiriga ishora qilmoqda. LXXVIII 1. «Kimki dunyoga hirs qoʻymasa, jahonning ranj-mashaqqatidan xalos topishi osonroqdir». LXXX 1. Yuzingni shapaloqlab koʻkartirmasang, koʻkarganni oq soch bilan yopmasang». 2. «Hamma yoqqa jar solib, katta-kichik, barchaga xabar yetkazib deyilgan. 3. Iskandariya — Misr Arab Respublikasi shimolidagi qadimiy shahar. Nil daryosi del'tasining gʻarbiy qismida. U shaharki miloddan avval 332—331 yili Iskandar Zulqarnayi qurdirgan. 4. Ajal qoʻli nogʻorasini qoqqach, boʻyniga abadiylik tomon joʻnash ishini soldi». 5. Fan-hikmat ahillari — olamlar kitoblardek qora libos kiyib, ilm singari siyohga burkanib oldilar». 6. Ikki bayt mazmuni: «Chunki bir jahon xalqi yalangʻoch boʻlib. butun dunyoga gʻavgo solar edi, nogoh bunday qiyomat yuz berib yer koʻkka chiqib, falak pastga tushdi (dunyo ostin-usgun boʻldi)». 7. Ikki baytning mazmuni: «Lekin menga falakdan, tez uchadigan yulduzlaru beparvo dunyodan nihoyatda ogʻir zulm boʻldi. Sendan ilgariroq u dunyoga men yoʻl olmadim, u yerdan jannatdan senga bir tuzukroq joy tayyorlamadim». 8. Bu misrada Iskandarning oʻlishi quyosh botishi (xurshid uyoqti)ga, Iskandarning onasi qari osmon (zoli charx)ga oʻxsha-tilgan. 9. Uch baytning mazmuni: «Uning tanasini olib borib, xuddi ruhni tanaga kiritgandek, qabrga kiritdilar. Qora tuproqning bagʻrini yorib, uning ichiga quyoshni koʻmdilar. Oxiri quyoshning qora tuproqqa botishi, bu koʻhna dunyoning rasmi — odatidir». LXXXI 1. Dostonda bir qancha olimlar obrazi mavjud. Bular Naqumohis, Arastu, Filotun-Aflotun, Suqrot, Asqalinus, Buqrot, Hurmus, Faysogʻurs kabilardir. Ularning koʻplari juda qadim zamonlardan boshlab Yaqin va Oʻrta Sharq xalqlari orasida mashhur boʻlib, u olimlar tomonidan yaratilgan asarlarning koʻpchilik qismi arab tiliga tarjima qilinganligi tufayli keng tarqalgan hamda shu joylarda yashaydigan olimlar tomonidan ularga sharhlar berilgan. Xalq orasida Arastu, Aflotun haqida afsona va rivoyatlar paydo bulgan, badiiy asarlar yozilgan. Alisher Navoiy bu afsona, rivoyat, asarlar bilan tanish boʻlgani ehtimoldan uzoq emas. Biroq Navoiy «Saddi Iskandariy»da olimlarning tarixiy obravlarini yaratish yoki ularning ilmiy ishlarini bayon etish, ijtimoiy-falsafiy qarashlarini talqin etishni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻygan emas. U an’analarga amal qilgani holda, yunon olimlaridan xalos topish osonroqdir» ning nomlarini keltirgan. Bundan maqsad esa, ular obrazi orqali oʻz davridagi ijtimoiy-siyosiy, falsafiy qarashlarni yoritish edi. Shuning uchun ham Navoiy olimlarni antik dunyodan oʻz zamoniga olib kirgan. Shoir ular orqali ilm-ma’rifatni targʻib qiladi hamda oʻz davridagi olimlarni el-yurt uchun foydali ishlar bilan shugʻullanishga undaydi. Bundan tashqari, Navoiy oʻz davri hukmdorlarini ilm-fan ahllariga homiylik qilishlarini (shoirning oʻzi bunga yorqin misol boʻla oladi), ularning oqilona maslahatlarini tinglab, davlatni idora qilishni uqtiradi. 2. Bonuyi iffatpanoh — Iskandarning onasiga ishora. Bu obraz oʻzining sabr-matonati, oqil-donoligi hamda tadbirkorligi bilan diqqatga sazovor boʻlib, u oʻzining koʻpgina yaxshi fazilatlari bilan «Farhod va Shirin»da tasvirlangan Mehinbonu obraziga yaqin turadi. 3. Ikki bayt mazmuni: «Dunyo Bonusi (Iskandarning onasi) yetti daryo (etti hakim)ning yuz qoʻyganini bilgach, ularning qadamini muborak bilib, oʻz huzuriga kirishlariga ruxsat beradi». 4. «Chunki u, dunyoning eng aqllisi, aql bobida xaloyiq ustozidir». 5. «Gavhar daryoga choʻksa ham bor boʻlsin, quyosh yer tagiga botsa ham qaytib chiqsin». 6. «Shoh vasiyatlarining hammasini ortigʻi bilan amalga oshirdi». 7. Yeti ato birla toʻrt ano — yetti iqlim bilan toʻrt unsur (tuproq, suv, oʻt, havo) demak. 8. «Pand-nasihat tahsilini olgansan, senga aqli yetuk boʻlmagan odamgina nasihat qiladi». 9. «Bu qadimdan rasmi odat boʻlib, ollohning sunnat va qoidasidir». 10. «Sengga haq taolo shunday fazilatlarni bagʻishlagan ekan, bunga kupdan-koʻp shukr qilish vojibdir». 11. «Ularga uzr aytish yoʻli bilan soʻzga kirishib, yetti konga (etti hakim ma’nosida) bir vayrona (koʻngli vayron ona)dan shunday xazina toʻkildi». LXXXIV 1. Xudoga shukurki, baxtim ishimga rivoj berib, bu shohona kitobni bezab tugatdim». 2. «Kitobat san’ati ishlatilgan bu baytning mazmuni: «Kitob ibtidosini alif bilan boshlab, oxirini mim harfi bilan tamomladim». 3. Iskandari soni—Husayn Boyqaro demak. 4. Ul—Iskandar, bu Husayn Boyqaro degan ma’noda. 5. «Agar undan nasl qolmagan boʻlsa, xudo bunga oʻn olti farzand ato ayladi». 6. «Farhodu Shirin» erur otigʻa —«Farhod va Shirin» Sulton Husayn Boyqaroning katta oʻgʻli Bade’uzzamon Mirzo nomiga bagʻishlanganligiga ishora qilingan. 7. Muzaffar Xusayn—Husayn Boyqaroning kichik oʻgʻli. 1506 (911)da otasi vafotidan keyin akasi Bade’uzzamon bilan birga Xurosonda hukmron boʻlgan. Lekin oradan koʻp oʻtmay, Shayboniyxonning hujumiga uchrab Astrobodga qochgan va oʻsha yerda oʻlgan. 8. Arabcha baytning mazmuni: «(butun) dunyoga in’omini (ehsonini) davomli qilsin. Ayt, uning (Muzaffar Husani Mirzoning— X.A.) hukmronligini abadiy qilsin». 9. U (Muzaffar Husayn) adab taxtining osmon qadar baland martabali kuyoshi, hayot dengizining pokiza gavharidir». 10. Irsoli masal san’ati ishlatilgan bu baytning mazmuni: «Yilning yaxshi-yomon boʻlishi — bahorning kelishidan ma’lum boʻlgani kabi, el—xalq uning olamni yorituvchi yuzidan koʻp umidvordir». LXXXV 1. Ikki baytning mazmuni: «Shuni unutmaginki, olam vafosizdir, shuningdek, olamda nimaiki boʻlsa, baqosizdir, doimiy emasdir. Nima narsa betayin va beqaror boʻlsa, unga e’tiqod qoʻyish — ishonish yaxshi emas». 2. Ikki bayt mazmuni: «Kuchsiz-bechora odamlarga xoh yaxshilik va xoh zugum qilsang, kuchlilardan ham shuni talab et, ya’ni odamlarni har ishda teng kur. Odam muhrga nimani oʻysa, muhr bosilgach, qogʻozga shu tushadi». 3. «Ulugʻlik egasi boʻlmish tangri oʻz hifz — himoyatida saqlamasa, odamga na ganj — xazina asqotadiyu, na mol-mulk». 4. Ikki baytning mazmuni: «Fitna va igʻvo bilan shoʻgʻullanuvchi kishilarni siyosat ostiga olish, ularga qattiq jazo berish — hukmdor uchun shartdir. Yomonlarni haddan tashqari qoʻrqinchda saqlash — yaxshilarning nihoyat darajada osoyishta yashashi uchun sharoit yaratib beradi». 5. Qoʻshin tortish garchi ogʻir koʻrinsa-da, busiz ogʻirlikni yoʻqotib boʻlmaydi. 6. Yasolni kom bila tuzmak — qoʻshin safini maqsadga muvofiq tartib berish. 7. Yeti kavkab — Iskandar atrofidagi yetti olim—hakim ma’nosida ishlatilgan. 8. «Ikkinchisi shuki, ota-onangga xizmat qil,. bularning ikkisiga qulluq qilishni haqiqiy farz deb bil». LXXXVIII 1. Bu bobda Alisher Navoiy oʻz ukasi Darveshaliga nasihat qiladi. Darveshalining tugʻilgan va vafot yili noma’lum. Darveshali Balx hokimi, Navoiyning vazirlik vaqtida uning kitobdori boʻlgan. Unga 1482 yilda amirlik unvoni berilgan. U Ibrohim Husayn (Husayn Boyqaroning hali voyaga yetmagan oʻgʻli) nomidan Balxni idora qiladi. Majididdinning Navoiyga qarshi harakatlaridan norozi boʻlib, 1490 yili Hisor hokimi Sulton Mahmud bilan birgalikda Sulton Husaynga qarshi bosh koʻtaradi. Husayn Boyqaro uni zindonga soladi. U 1494 yili Makkaga borishga ruxsat oladi. Qaytib kelgach (1498), devoni oliyga xizmatga tayinlanadi. Navoiy vafotidan keyin Balxga ketadi. Shayboniy xizmatida boʻladi. Shayboniy vafotidan (1510) keyin Zahiriddin Muhammad Bobur xizmatiga oʻtadi. Uning 1511 yildan keyingi taqdiri noma’lum. LXXXIX 1. Bu bayt ruju’ (qaytish soʻzidan) san’atiga yorqin dalil boʻlib, shoir unda avval panja, xora (tosh) kabi obrazli iboralarni ishlatib, soʻng undan qaytadi va poʻlodi yakpora, deydi. 2. Ikki baytniig mazmuni: «Zoʻrlar qatoriga kiraman deb, panjaga qoʻl urish bilan, u papjadan oʻz panjasiga koʻp shikastlar yetkazgan kimsalar xam boʻlgan, Haddan ortiq zoʻr berib kuchayishlari natijasida ularning bilaklari tirsaklaridan chiqib ham ketgan». 3. «Paij ganj»— Nizomny Gapjaviy: «Xamsa»sining nomi. 4. Par—shoirning ustozi Abdurahmon Jomiy. 5. «Har bir ochilmagan qulfni ochishda buyuk kishilarning duosi kalid boʻla oladi». 6. Azmi haram qilmok—Makkaga (hajga) bormoq. 7. Tasdir san’ati (bayt niyoz suzi bilan boshlanib, oʻsha soʻz bilan tugagan)dan foydalanib yaratilgan bu baytning mazmuni: «Orzu-istagi bor kishilar kirsin!» degan soʻz eshitildi, buni eshitgach, umid bilan kirdim». 8. Toʻrt baytning mazmuni: «U kishining joyi xilvat emas, yuksak ostonani eslatar, oʻzlari esa, xilvatda — yolgʻiz oʻtiruvchiga emas, Jabroil farishtaga oʻxshar edilar. Uni [Jabroilni] muqaddas nur ravshan aylagan, ya’ni u nurdan yaratilgan boʻlsa, buning [Jomiyning] soʻzlaridan muqaddas sirlar ayon boʻlar edi. Jabroilni eslatadigan darajada toʻliq aql egasidir. Men shunday bir haramga mahram boʻldimki, yoʻq u haram emas, yorugʻlik va poklik olami edi». 9. Olti baytning mazmuni «Ularning bu yozganlari yuzaga chiqqanda, siyoh bilan yozilgan bu kabi qora-qura narsalarning olamda boʻlishiga hayratlanasan. Ularning yozganini kim oʻqisa, xuddi qorongʻi kechada qolgandek mashaqqatga tushadi. U shunday zulmatki, odam ichay desa, obi hayot yoʻq, u shunday tunki, unda oftob nuridan nishona ham koʻrinmaydi. Unday shoirlar dunyoga eng muattar mushk sepdik, deb maqtanganlaridan ham mushklari koʻngilni qora va koʻzni xira qiladi, xolos. Lekin bu oʻrmonda ikkita mard sher [Nizomiy bilan Xusrav] bor bu dengiz ichida ikkita botir nahang [Nizomiy va Xusrav] boʻlib, bu oʻrmonga kirish uchun xuddi oʻshanday jangovar sheru, bu dengizga tushish uchun oʻshanday dilovar nahang boʻlmoq kerak». 10. Qoʻshtiroq ichiga olingan nomlar Alisher Navoiy «Xamsa»sidagi besh doston: «Hayrzgul-abror», «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab’ai sayyor», «Saddi Iskandariy»dir. 11. Savodin juzvdon aro solmoq — qoralamasini kitobga moʻljallangan xaltaga solmoq. 12. Aning sari — Jomiy sari, demak. 13. Ikki baytning mazmuni: «Bundan keyin, oʻz soʻzlari bilan ajam va arabni olgan, asli nasabi turk boʻlgani holda «hindiy» laqabi bilan nom chiqazgan Xusrav boʻlsa, koʻp afsonalarni qisqartirib, bu mustahkam qoʻrgʻonni qoʻlga kiritdi». 14. Bu ra’noga suratamoy boʻlmoq—bu goʻzalning suratini namoyon qila olmoq, ya’ni «Xamsa» yozish ishini tugallamoq, demakdir. 15. «Kanap daraxtining shoxi xas-xashakcha boʻlmasa ham, qalandarga barvasta sarv daraxtiday koʻrinadi» (kanap ipidan toʻnlik mata toʻqiladi). 16. Piri koshif — Jomiy koʻzda tutilmoqda. 17. Piri ravshanzamir — Jomiyga nisbatan ishlatilgan. 18. «Asarim bir kema kabi ma’rifat daryosi [Jomiy] tomon yoʻnalgach, ulugʻ dars (Jomiy) oʻz muborak qoʻlini bu daftarlarga uzatdi», 19. «Qanday yengki, uni osmonga tashlasa, koʻkning qiyshiq yuzini bukib yuborar edi». 20. El tavfi Baytilharam — odamlar Ka’ba atrofida aylangandek (Ka’ba— Makkadagi ziyoratgoh), demoqda. 21. Jam’i kasir — bir toʻda kishilar, demak. 22. «Bu xushta’b va muborak zotlar sen bilan bir nafas koʻrishishini orzu qiladilar!» 23. Hasan Dehlaviy — umrining avvalida nonvoy boʻlgan. Keyinroq Xusrav Dehlaviy bilan tanishib, uning vssitasi bilan ilm va adabiyotga berilib ketgan. Hasan Dehlaviy gʻazalgoʻylikda shuhrat qozongan edi. U 1308 (707) yili Dehlida vafot etgan. 24. Hazroti Shayx — Nizomiy Gajnaviy demak. 25. Ustodu pir — Abdurahmon Jomiyga nisbatan aytilgan. 26. Rahbar — Hasan Dehlaviy koʻzda tutilmoqda. 27. Muslihiddin Sa’diy Sheroziy (1204—1292), Abulqosim Firdavsiy (934—1020), Abulqosim Hasan binn Ahmad Unsuriy (1040 Balxda vafot etgan), Sanoiy Gʻaznada tugʻilib oʻsha yerda 1181 yilda vafot etgan. Hoqoniy — Afzaliddin Ibrohim binni Ali Shirvoniy — qasidagoʻylikda zoʻr shuhrat qozongan. U hajdan qaytishda 1186 (582)da Tabrizda oʻlgan. Qabri oʻsha yerda, Anvariy — uing nomi Avhadiddin. Xurosonning Abevard viloyatidagi Budna qishlogʻida tugʻilib, Tus (hozirgi Mashhad)da tarbiya olgan. Zamondoshlari unga «hakim» unvonini bergan edilar. Anvariy umrining oʻrtalaridan she’r va adabiyot bilan shugʻullanib, ustoz darajasigacha koʻtarilgan. Anvariy 1152 (53)547 h.)da Balxda vafot etgan. 28. Iki yor—Jomiy va Xusrav koʻzda tutilmoqda. 29. Ikki bayt mazmuni: «Boʻlmasa, ikki yilda bitta «Xamsa» yozib tamomlash — oʻtaketgan xom xayoldan boshqa narsa emasdir. «Xamsa» boʻlganda ham shunday «Xamsa»ki, u beshta gavhar xazinasidan iborat boʻlib, sarflanib, zoye boʻlish xavfidan omonlik topgan xazinadir». 30. Mavlaviy — Abdurahmon Jomiyga nisbatan ishlatilgan. AvvalgiIII- qism Keyingi |
| № | Eng ko'p o'qilganlar |
|---|---|
| 1 | Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60853 |
| 2 | Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 44488 |
| 3 | Gʻazallar [Nodira] 38505 |
| 4 | Guliston [Sa’diy] 33701 |
| 5 | Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 21130 |
| 6 | Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20517 |
| 7 | Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16330 |
| 8 | Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 16201 |
| 9 | Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13398 |
| 10 | Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13088 |
Tush.UZ - Tushlar tabiri