Arslon yelkasidagi xazina (qissa) [Inomjon Abdiyev]

Ey, ulugʻ Turon, arslonlar oʻlkasi! Senga ne boʻldi?
Dunyoni “urxo”lar bilan titratgan yoʻlbars yurakli bolalaring qani? Nechun tovushlari chiqmaydur?Abdurauf Fitrat.
Millat ozodligi uchun aziz jonini fido, umrini
baxshida etgan munavvar zotlar xotirasiga bagʻishlayman.
Kirish
Uni koʻrmasimdan avval tanidim, bilmasimdan oldin yoʻqotdim.
Bir kuni saboqdosh doʻstlarim oʻzlari tez-tez qatnashib turadigan adabiy toʻgarakda bir devona paydo boʻlganini, chindanam gʻalatiligini aytib qolishdi. Gʻalatiligi u tildan-tilga koʻchib yurgan afsonaviy xazinani izlayotgan, har bir gapida oʻsha haqida soʻz ochganida ekan. Bir necha kuni u haqidagi shov-shuvlarni eshitib yurdim. Nihoyat qismatning oʻzi bizni roʻbaroʻ qildi.
U hayot xayolotdan boyroq degan gapni tez-tez takrorlardi. Bugun uning hayoti, mening biqiq xayollarimdan chindanam anchayin sohibjamolroq ekanini his etayapman. Undan yagona yodgor — har doim qoʻlida koʻrganim, lekin hech qachon soʻrashga, koʻrishga hafsala qilmaganim qoʻldaftarini varoqlar, sahifalarga muhrlangan lahzalarini, lahzalarida akslanib turgan fikrlari, qaydlari, kechmishlarini oʻqir ekanman, uning nechogʻli hissiyotchan, sarguzashttalab inson ekaninini his qilib turibman.
Qoʻlimga qalam olib, doʻstimning faqat menga tanish boʻlgan sirli hayotini siz bilan baham koʻrishga jazm etdim.
Kaftdagi vasiyat
“Qorashat — saxxaz — zazagʻ” — Behbuddan eshitgan ilk soʻzlarim shu edi.
Uni dorilfununda, odatda yakshanba kuni ertalablari oʻtkaziladigan yosh iste’dodlarning toʻgaragida uchratdim. Quyuq qora sochlari, burgutning tumshugʻidek uchi sal qayrilgan burni, ozgʻinligidan boʻrtib-boʻrtib turgan chakka suyaklari darhol e’tiborni tortardi. Sirli yurish-turishi, soʻzlarni chertib-chertib, ma’nili gapirishi kishida chuqur bilimga egadek taassurot uygʻotardi. Lekin dastlab men ham bu yigit haqida, uning oʻziga yarashgan patala sochlari, odmigina, ozgʻin qomatiga qovushmagan keng-moʻl kiyimlari, ba’zida soch-soqolini oʻstirib, devonasifat yurishlarini eshitib, u haqiqatan ham savdoyi oshiq boʻlsa kerak, deb xayol qilardim.
Bahorning soʻnggi edi, chamamda. Munozaraga yuqori davralarda ham koʻtar-koʻtar qilinadigan, anchagina taniqli shoira qizning manzumalari qoʻyilgandi. Shoshib kelayotib, zinaning biqinida Behbudga urilib ketdim. Qoʻlidagi bloknoti yerga tushib, ichidan tushgan qogʻozlar yon-atrofga sochildi. Kamiga bir-ikkitasini bosib ham oldim. Keyin mulzam boʻlgancha, yerdan terib, egasiga uzatdim. U ham egilib, ingichka sariq rangdagi narsani olganiga koʻzim tushdi. Uzr soʻragani chogʻlanganimda, “Parvo qilma”, — deya gapni kalta qildi. Birinchi suhbatdan senlashga oʻtganidan toʻporiligi bilinib turardi. Ikkimiz ham munozara oʻtayotgan xona tomon yurdik. Auditoriya talabalar bilan toʻla edi. Boʻsh turgan oxirgi partaga yonma-yon oʻtirdik. Zimdan nazar solib, Behbudning harakatida, kiyinishida, yozuvida, nuqsida barcha daholardagi kabi betartiblik, devona oshiqlarda uchraydigan parishonlik akslanib turishini payqadim.
Bahs-munozara qizib ketdi. Behbud esa hamma narsani tamoman unutgan koʻyi jandasi chiqib ketgan blaknotga nimalarnidir qoralar, oʻchirardi. She’r yozayapti, — degan oʻy oʻtdi boshimdan.
— Arab tilini bilasanmi? — dedi u toʻsatdan. Xayoldan chalgʻidim.
Angrayib qolganimni koʻrib, bosh chayqadi: — “Yoʻq, boʻldi, uzr”. — U yana bemalol ishini davom ettirdi. Hayron boʻlib termulib turgandim, tagʻin menga qaradi. Xijolat boʻlib, koʻzimni olib qochdim.
Qaytishda avtobus bekatigacha birga ketdik. Bu safar suhbatimiz ancha qovushdi.
Oʻsha kundan boshlab, oʻrtamizda allaqanday yaqinlik paydo boʻlganini his qildim. Balki bu tasodifdir, biroq har holda taqdir ham xuddi bu koʻngil yaqinligini qoʻllagandek, shundan keyin bizni istirohat bogʻlarida, avtobus bekatlarida tuyqusdan uchrashtira boshladi. Keyinchalik anglab yetdimki, Behbud oʻziga yaqin bir odamga muhtojlik sezgan-u, oʻsha men boʻlib chiqibman.
Ilk bor uyiga borganim yodimda. Rosti, hashamatli koshona Behbud va qoʻshni xotinning ba’zan supir-sidir uchun kirib turmaganini aytmaganda, huvillab yotardi. Yuragim zirqirab ketdi. Ichkaridan anqiyotgan qoʻlansa hid va xona devorlarining allambalo qizgʻish-sargʻimtir rangdaligi menga oʻrta asr vayronalarini eslatib yubordi. Lekin anchayin koʻrkam qilib qurilgandi. Jodulangan shahzoda bilan oʻrtoq boʻlgan ekanman-da, deb oʻyladim ichimda. Toʻgʻrisi, u ham yotoqxonadan quvilgan talabaday — xuddi men kabi shaharning allaqaysi kunjagidagi biror-bir xonada ijarada turadi, deb xayol qilgandim. Har holda, yurish-turishi va kiyinishidan shunga oʻxshardi.
Xonasida nuroniy kishining surati osigʻliq ekan. Stol ustidagi bir kosa suv va toʻntarilgan piyola ketiga oʻrnatilgan shamga koʻzim tushdi. “Nega?”, — deb soʻradim. “Azadorman, bir hafta oldin bobomni berib qoʻydim”, — dedi sovuqqonlik bilan. Keyin bobosining sirli oʻlimi haqida gapirib berdi. Oʻsha lahzalarda men uni elas-elas tushunayotganimni, tashqaridan pala-palapartishlikka, tartibsizlikka oʻxshab ketadigan, jumboqqa oʻralgan bu vujudning matlabi neligini his qila boshlaganimni angladim. U hikoya soʻzlashning hadisini olgandi. Kerakli nuqtada ehtirosga berilar, ba’zida gapini keskinlik bilan toʻxtatib, suhbatdoshiga qanday ta’sir etayotganini kuzatar, shu payti oʻylab olib, yana davom etardi. Oʻshanda ham avval koʻziga yosh oldi, qoramagʻiz chehrasi salobat kasb etdi.
— Bobom oʻldi. Ismlari Zarifiddin, yoshlari yetmish beshda edi, deya biroz mayin, hirqiroq ovozda hikoyasini boshladi. — Esimni taniganimdan beri ular bilan birga yashardim. Bobom meni yetimxonadan olgan ekan. Oʻrugʻ olamda yakkayu yagona yaqinim ular edi. Bir kuni koʻchadan kelsam, xonaning oʻrtasida uzala tushib yotibdilar. Xona boʻylab ming soʻmlik, besh yuz soʻmlik, yuz soʻmlik pullar sochilgan, boshqa narsalar toʻzgʻib yotardi. Qoʻllarida ikki yuz soʻmlik pulni mahkam gʻijimlab olganlar. Yuraklari xastaligi tufayli muntazam tabletka ichib yurardilar. Jon holatda dorixonaga chiqmoqchi boʻlganmilar, deb oʻyladim. Lekin... dori shundoq choʻntaklarida turgan ekan.
Shu kundan dunyo men uchun qoraga burkandi. Hayotimdan ma’no yoʻqoldi. Lekin... Nima desam ekan, birdaniga... hamma narsa oʻzgarib ketdi. Gʻaroyib narsalar sodir boʻldi... Hammasi bobomning xonasini yigʻishtirayotib, bir xat topib olganimdan keyin boshlandi. Bilmadim, qanday tushuntirsam boʻladi? Xatlikka xat-u, lekin ichida bitta toza qogʻoz hamda somon parchasi bor edi, xolos. Kim, qachon, qayerdan, nima uchun yuborgani noma’lum. Ma’nisiga yetmay, bir chetga tashlab qoʻya qoldim.
Besh-olti kun oʻtgach, uyimizga bir odam kelib, oʻzini Sharifiddin deb tanishtirdi. U turk lahjasida gapirardi. Ajablanarlisi, nimasidir bobomga ham oʻxshab ketar, yurish-turishi, qadam bosishi, gapirishida ham bobomni koʻrganday boʻldim. Lekin u ancha yosh koʻrinardi. Mehmon bir paytlar Istanbulda bobom bilan yaqin boʻlgani, aslida uzoq qarindosh ekanlari xususida gapirdi. Bir lahzalik hayronalik ichida bu odam meni aldamayaptimi, degan shubhaga ham bordim.
Sababi, bobom bu haqda hech narsa aytmagan edi. Ammo bir hisobdan toʻgʻriyam. Bobom u qadar xotiralari bilan oʻrtoqlashishni xohlayvermasdi. Faqat 1939 yili otasi bilan afgʻon orqali Turkiyaga qochib ketganini, oradan 30 yilcha oʻtib, yana Oʻzbekistonga qaytganini bilardim, xolos. Mehmon bilan ancha vaqtgacha gaplashib oʻtirdik. U gap orasida mening oʻqishim, nima ish qilishim bilan qiziqdi. Marhumning hurmati haqqi, xohlasam, Turkiyada oʻqishimga koʻmaklashishiga sha’ma qildi. Xayrlashish chogʻi qandaydir eski kitob va yana yaqin orada birorta maktub kelgan-kelmagani xususida ham soʻradi. Men bilmasligimni aytdim. U chiqib ketar ekan, dabdurustdan orqaga qayrildi-da: “Bu xonadonga yana qachon kelaman, xonasini koʻrsam boʻladimi?”, — deb qoldi. “Mayli”, deb yoʻl boshladim. Bobomning xonasiga kirganimizda, ichkarini sinchiklab koʻzdan kechirayotganini ilgʻadim. Keyin stulga choʻkib, kasalligidan shikoyat qildi-da, nafasi qisib ketayotganini aytib, mendan suv soʻradi. Kosada suv olib kelganimda, mehmon hamon stulda oʻtirar, roʻmolchasi bilan yuziga havo yelpirdi. Chiqib ketayotganimda, yopiq turgan kitob javonining eshigi biroz qiya ochilganini sezsam ham, sir boy bermadim. Mehmon oʻziga kelib olgach, bobom bilan bir paytlar yaqin boʻlganini eslatib, mendan “Bu yerga tez-tez kelib tursam boʻladimi?”, — deb soʻradi. Roziligimni eshitgach, rahmat aytib chiqib ketdi.
Koʻnglimda shubha uygʻondi. Bobomning toʻsatdan vafot etishi, sirli maktub va antiqa mehmon mushtarakligida menga notanish boʻlgan allaqanday jumboq koʻz ochib turgandek tuyulaverdi. Lekin hali no’malum, oʻzi yoʻq chigallikni qanday yechish mumkin? Eng avval koʻnglimga shubha choʻgʻini tashlagan maktubni oʻrganishga kirishdim. Harchand urinmay uning tagiga yetish, menga no’malum boʻlib kelgan bobomning sirli olamiga kirishga urinishim behuda ketardi.
Xayol bilan maktubni koʻchaga olib chiqibman. Esingda boʻlsa, sen bilan tanishgan kunimiz u yerga tushib, changga belandi. Uyga kelib qarasam, uning ma’lum qismlarida gʻayritabiiy tarzda gʻubor izlari qolib ketgan ekan.
Oʻshanda qogʻoz gʻuborga, yoki qora tutunga tutilsa, yuzasida allaqanday yozuv paydo boʻlishi, bu usuldan avvallari juda koʻp foydalanishgani yodimga tushib ketdi. Darhol, qoʻlimga birinchi tushgan narsa — ruchkamni yoqdimda, qogʻoz yuzasini qurumga burkadim. Keyin diqqat bilan e’tibor bersam, sahifa sirtida “Behbudiy Uya SI-5 20..” degan gʻira-shira yozuv paydo boʻlibdi. Endi oldimda navbatdagi jumboqlar qalasha boshladi? UYa SI-5 nima? Nega Behbudiy deb yozishdi? Va yana uning bobomga nima aloqasi bor? Shundan soʻng izlanishga, kitob titishga tushdim... Hozircha mana shunaqa gaplar.
Behbud hikoyasini tugatgach:
— Bular haqida yozmaysanmi? — dedi menga ilinj koʻzlari bilan tikilib. — Hali senga koʻp ajoyib voqealarni aytib berishim mumkin. — Keyin qoʻshib qoʻydi: Men buning oxiriga yetaman. Oʻzim yozardim-u, qoʻlimga qalam olsam, ichimdan issiq hovur qoʻzgʻalib, yuragim yonib ketadigandek tuyulaveradi. Goʻyo bir zum oʻtib, bu hovurdan tevarak-atrofga ham oʻt ilashadigan, dunyo alangga ichida qoladigandek. Shuning uchun sen yozsang bundan xursand boʻlardim.
Oʻsha kuni uyga kelib, qogʻoz-qalam oldim. Stolga bosh qoʻyib, uzoq vaqtgacha, oʻy surib qoldim.

Buxoro Amirining tahdidi
1917 yil 7 aprel. Buxoro. Istibdod zulmidan ezilgan mazlum xalq peshonasini erk nasimlari silay boshladi. Ammo Buxoro hamon qoʻrquv va tahlika tumaniga oʻralgandi. Osmonni qoraga burkagan bulutlar hamda allaqayerlardadir buriqsayotgan tutun tez orada mudhish bir voqelik roʻy berishini bashorat qilardi. Shaharda qadimchilar va jadidlar oʻrtasida tortishuvlar, ixtilofiy ziddiyatlar xufyona avj olgan, kunora gunohkor deb topilganlar omma oldida sazoyi qilinib, boshi tanasidan judo qilinar, kiyimi yirtilib, orqa badanining terisi titilib ketguncha savalanardi. Bu dolgʻali kunlarda mangʻitlar sulolasini qanday boʻlsa-da saqlab qolishga chirangan amirning ham boshi qotgandi.
Yumaloq mis gardishli koʻzoynak taqqan, oʻrta boʻyli, sersoqol, boshiga jigarrang salla oʻragan, egniga girdi boʻylab qizil rangdagi chiroz yugurtirilgan yashil beqasam toʻnli 42-43 yoshlardagi bir kishi Buxoroning baland minoralariga termulgan koʻyi xayol surib oʻtiribdi. U oʻzining keyingi ikki kun ichida qilgan ishlarini bir-bir sarhisob qilib chiqdi. Xayolidan Buxoro Amiri rus konsuli Miller bilan kelishib, mamlakatda oʻzgarishlar qilish uchun Manifest e’lon qilishga qaror qilishi, isyon koʻtarilmasligi uchun Samarqandga maktub yuborilishi va shu maktubga asosan Chartuyev, Gartsfild, mulla Haydarbek, Isoxorov va oʻzining Buxoroga joʻnatilishi bir-bir oʻtdi. Keyin vogzalda shaxsan rus konsuli Millerning oʻzi kutib oldi va manifestni oʻqitib, fikrini soʻradi, soʻroqqa tutib, tahdid qildi... U bu ishlardan koʻngli biroz xijil tortdi.
Bir necha soat muqaddam Rahimxoniy mehmonxonasida Manifest e’lon qilinganidan soʻng, amir ham barcha ila qoʻl berib koʻrishib, salla va chopon kiygan uch musulmon bilan salomlashishni lozim topmaganini eslab, buni ham yomonlikka yoʻydi. U goʻyo oʻpqonning oʻrtasiga tushib qolgandek edi. Vaziyat ham sal boʻlsa izdan chiqib ketadigandek. Har holda bu voqealarda rus konsulining qoʻli borligi aniq. Vagondagi suhbatda ham manifest saktaligi yuzasidan bildirgan e’tirozlari unga yoqinqiramagandi.
Mahmudxoʻja minora tepasiga in qurgan laylakni mahzun kuzatdi. Keyin unga mahliyo boʻlib qoldi. Shu laylak ham mendan baxtiyor, deb xayol qildi u. Lekin bu qabohat isi kelayotgan makonni tez orada laylaklar ham tark etajak. Avvalgi kelganida ular koʻp edi. Endi koʻz bilan sanarli... “E yaratgan egam, bu jonzotlar Buxoroda boʻlmasa, boshqa shahardan boshpana topadi, ammo biz bandalaring, oʻz yurtimizni tashlab, qayerga sigʻindi boʻlaylik, qachon bizga toʻzim berasan?” Lablari orasidan sizib chiqqan bu soʻzlar, oʻzini ham sergak torttirdi.
Hamrohi Mulla Haydarbek kelib, uni saroyga chaqirtirishganini aytganda yuragi shuv etib ketdi. Ketayotib, har tashlagan qadamida, hozir uni nima deb soʻroqqa tutishlarini, oʻzi nima deyishini taxminan chamalab bordi.
Mahmudxoʻja arkka kirgach, panjaralar orasida sullayib yotgan mahbuslarga koʻzi tushdi. Amir otxonasidan chiqayotgan axlatlar maxsus quvurlar orqali ularning boshidan quyilardi. Aftidan mahbuslar allaqachon bu koʻrgulikka koʻnikkan shekilli, barchalari beparvo. Ammo Mahmudxoʻja gʻijinib ketdi. Ba’zi birlariga termulib, ularning koʻzlaridagi mungdan ma’yus tortdi. Koʻngli badtar ezildi. “Ular nahotki, shunchalik beshavqat qismatga mahkum gunohkorlar boʻlsa?” — deb oʻyladi. Aslida amirning zindoni saroyning orqa tarafida deb eshitgandi. Minglab mahbuslar bitxona va kanaxonalarda oʻlimini kutib yotishibdi. Lekin saroyga kiraverishda ham mahbusxonalar qurilishi va arkka kelgan odamlarga ularni pesh qilish nega kerak boʻldi ekan? Oʻ bu amirning kuch-qudratini namoyish etish, kishilarda qoʻrquv uygʻotish uchunmi?!
Mahmudxoʻja mahbuslarga qaramaslikka intildi, koʻzlarini olib qochdi. Shu topda bundan ancha yillar oldin boʻlgan voqealarni xotirladi. Mahmudxoʻja umri imom-xatiblik bilan oʻtgan otasi Behbudxoʻja vafot etgach, togʻasi Qozi Muhammad Siddiqning qoʻlida tarbiya topgandi.
Ammo bir necha yil oʻtib, togʻasi ham doril baqodan doril fanoga rixlat etdi. Lekin hayotining soʻnggi soniyalarida, unga avlodlari zimmasiga buyuk vazifa yuklatilganini va allaqanday xazinaning siri haqida soʻzladi. Ajal talvasasi buning butun tafsilotini batafsil eshitmogʻiga yoʻl bermadi: togʻasi zoʻrgʻa nafas olar, aftidan Mahmudxoʻjaning qat’iyatiga biroz shubha ham qilayotgandek edi. Togʻasi xazina sirining nihoyatda maxfiyligini, uni faqat millat, yurt zavolga yuz tutmogʻi tayin bir paytda ishlatish, oʻshanda ham ulusning eng ishonchli zabardast oʻgʻloniga berish va u xazinani faqat yurt ozodligi va fuqaro dasturxoni toʻkinligi yoʻlida tasarruf etishi joizligi haqida qayta-qayta soʻzlarkan, soʻngi lahzalarida “Sherdor” deyishga ulgurdi xalos. Mahmudxoʻjaga yostigʻi tagida qolgan, umr boʻyi qoʻlidan qoʻymagan eski bir kitob yodgorlik boʻlib qoldi. Dastlab togʻasi nima haqida gapirdi, neni soʻzladi, unchalik idrok qilmadi. U esankirab qolgandi. Murgʻak qalbida nish urgan bu musibat unga har qanaqasiga ham bu onlarda boylik toʻgʻrisida oʻylashga izn bermasdi. Keyinchalik dardi arib, bu taqdir royi ekaniga koʻnikkanidan keyin qorachigʻlarida qotib qolgan togʻasining soʻnggi lahzalarini, gaplarini xotirlar ekan, barchasi ongu shuuriga chirmashib ketdi. Yaratganning amri bilan to ungacha yetib kelgan bu vasiyatni qanday qilib boʻlsa ham bajarmogʻi lozim edi. Keyingi yillarini oʻqish-oʻrganishga sarf etdi. Samarqandda, Buxoroda tahsil oldi. Zamonasining buyuk insonlari suhbatiga musharraf boʻldi. Sharq mamlakatlari, Piterburg, Moskva shaharlariga sayohatlar qildi. Ammo bir lahza boʻlsin zimmasidagi mas’uliyatni unutmadi. Izlandi va xazina yashirilgan joyni taxminan boʻlsada aniqladi...
Mahmudxoʻjani amirning oldiga olib kirishdi. Ancha semirib ketgan va bundan aziyat chekayotgani yuz-koʻzidan bilinib turgan Amir Sayyid Olimxon zarbof toʻnda oʻz taxtida savlat toʻkib oʻtirardi. Saroyda undan tashqari Nasrulla Qushbegi, amirning kuyovi Asatullo Guvanar Urganji, “Jallodbek” laqabli asl ismi Imomqul boʻlgan bosh xazinabon bor edi. Mahmudxoʻja ta’zim qilib, salom berdi.
— Va-alaykum assalom, keling Mahmudxoʻja, — amir unga joy koʻrsatdi. Taxt sohibining koʻzlarida ayyorona tabassum zuhur boʻldi.
— Qulluq, amirim, davlatingizni Alloh taolo bundan ham ziyoda qilgʻay.
— Nafaslari muborak, insholloh. Suhbatingizga anchadan beri chanqoqligimiz bor edi.
—Bu men uchun sharaf. Ammo bir noxush xayol tinchlik bermay turibdi. Negadir boyagi uchrashuvda bizlarni tabarruk salomingizga-da ravo koʻrmadingiz?
—Buni vaziyat taqozosi deb biling.
— Qulluq, amirim..... Ammo.... koʻp xayrli ishni boshlabsiz, Buxoroda keng bir islohoti sha’riya joriy etmoq qaroringizni qutlayman. A’lo hazratning bu baxshishi shohonalari haloyiqning taraqqiy va osoyishiga, albatta, sabab boʻlur. Lekin... mugʻloq sur’atda Samarqand xalqining Buxoroga fasod nashr qilmoqlaridan xavfsiramogʻingizga va bizni chaqirtirmogʻingizga sabab yoʻq edi, deb oʻylayman.
— Mufti hazratlari, — amir biroz sukut saqladi, keyin soʻzida davom etdi, — fevralь inqilobi hammamizni shoshirib qoʻydi. Rusiya taxtida oʻtirgan Romanovlar sulolasi yiqitildi. Sulolaning oxirgi hukmdori Nikolay II taxtdan voz kechdi. Davlat tepasiga Kerenskiy boshliq muvaqqat hukumat keldi. Bunday boʻlishini kim ham oʻylabdi deysiz? Oʻylashimcha, muvaqqat hukumat ustunlari ham darz ketajak. Meni aytdi dersiz, katta bir xunrezlik boʻlishi tayin. Kamina shuning chun Buxoroga chetdan isyon oralamogʻini istamayman.
— Kaltafahm qulingizni ma’zur tuting, amirim.
— Sizni nega hamrohlaringizdan ayurub, bu yerga chaqirtirganimizni fahm etgan boʻlsangiz kerak?
Mahmudxoʻja bilmayman, degandek yelka qisish bilan kifoyalandi.
— Nahotki, har narsaga yetgan aqlingiz, shu narsaga kelganda qosirlik qilsa?..
— Janob Miller kaminani vagonda anchayin boʻlmagʻur gaplar bilan soʻroqqa tutdi. Hazratim, shuni nazarda tutayotgan boʻlsangiz, bu gumrohlikdan oʻzga narsa emas.
— Gumrohlik deyursizmi? — amirning ovozi shiddatli tus oldi. — Bu talab, bu bizning talabimizdur. Ajdodlar xazinasi qayerga yashirilgan?
Mahmudxoʻja vaziyat qaltisligini angladi. U yoʻl-yoʻlakay bunga ne deb javob bermogʻini oʻylagandi, biroq ayni holat bundan chekinmoqni talab etardi. Aslida, Buxoroga kelmasa boʻlarkan.
— Janob Miller ham menga shunday tahdid qildi, — dedi u behol tovushda.
Savol-javobga Nasrulla Qushbegi ham aralashdi:
— Bizni aldash mumkinmi? Bir paytlar Ismoil Somoniy asos solgan, toʻplagan keyinchalik Sohibqiron Temur tomonidan yanada kattalashtirilgan xazinaning sizdaligini bilurmiz. Tovlanmoqni bas qiling. Yoki yozgan “Padarkush” dramangizning nomi nimaga ishora qilishini, chiqarturgan “Oyna” jurnalingizning birinchi soni muqovasini nega Sherdor madrasasi peshtoqidagi suvrat bilan bezaganingiz va Xoʻqandboy Abduxoliq oʻgʻli, soatchi Badriddinlar bilan qidiruv ishlari olib borganingizni eslataylikmi? Turkiston xaritasini tuzib bosmadan chiqarganingiz, joʻgʻrofiyaga oid asarlar bitganingiz, aslida ne maqsadni koʻzlaganingizdan darak bermasmi? Fargʻonalik ulomochilar bilan ham bogʻlanib, bu masalada fikrlashganingiz bizga ma’lum.
Mahmudxoʻjaning oyoqlaridan mador qochdi. Asab kasalidan aziyat chekib yurgan kishi uchun eng yaqinidan ham yashirib kelgan sirini oʻzga bir kimsadan batafsil eshitmogʻi, u uchun nihoyat ogʻir edi. Vale endi ortiqcha turlanmoq ham gʻoyat xatarli. Mahmudxoʻja amirga ham, qushbegiga ham bir-bir nazar soldi:
— Qoʻying, bu eski gaplarni. Barchamiz oʻz farzimizni bajaraylik. Oʻshlarni oʻqitmoq bizning boʻynimizdagi qarz, ilm sababi izzati dunyo va sharofati oxiratdir. Siz shu yurtning boshi boʻlub, farzandlarimizga dunyo eshiklarini ochib bering. Xalqni zulukdek soʻrib kelayotgan bosqinchilarni quvib solmoqqa qaror bering.
— Mahmudxoʻja, — amirning qahrli tovushi yangradi, — biz sizdan boshqa narsani soʻradik. Ulus orasida “Amiri ma’sum” nomi ila mashhur boʻlgan bobokalonimiz mangʻitlar sulolasining a’losi Amir Shohmurod sizning ona tomoningizdan bobongiz qori Niyozxoʻjani Urganjdan Samarqandga olib kelgani, umrining soʻnggida esa 22 yoshli oʻgʻli Amir Sayyid Haydarga inonmay xazina haqidagi sirni oʻziday xudojoʻy qori Niyozxoʻjaga ishonganini bilurmiz.
— Baytul mol boʻshab qoldimi, a’lo hazratlari?... — Behbudiy ters gapirmoqqa chogʻlangan boʻlsa-da, keyin biroz sukut saqlab, yanada mahzunlashdi: — Amirim, siz adashayotganiningizga kafilmen. Hohlang oʻlduring, xohlang soʻying, jonim sizga nisor oʻlsin. Baski, oʻzim bilmagan narsam haqida gapirmagim nojoiz. Oʻzimda yoʻq narsani ham sizga berolmasman, deb qoʻrqaman. Ulomochilar ham begona emas, shu jafokash xalqning botir oʻgʻlonlari.. Ular bilan turli xil sabablar bilan uchrashganim, yurt ozodligi yuzasidan aloqada boʻlganim rost. Buning sababi — maqsadimiz mushtarakligidadur.
— Maqsadimiz mushtarakligi? — Amir qah-qah otib kuldi! Keyin ovozi yana qahrga indi: — Bizning maqsadimiz-chi? Biz Ona tuprogʻimizdan bosqinchilarni quvib solishni istamaymizmi? Bunga salohiyati ham, qudrati ham yetguvchi inson yolgʻiz biz emasmi? Baski, xazina ham saltanat egasida boʻlmogʻi lozimdur. Kerak boʻlsa, bugunoq Sherdorning kulini koʻkka sovururman. Kerak boʻlsa, Samarqandni yoqurman, lekin xazinani sizdan olurman. Yaxshilikcha uni menga bering, men xalqqa qaytarurman.
Mahmudxoʻja xazina menda emas, deyish bilan oʻzini oqlay olmasligini fahmladi. Shu bois sipolik bilan soʻzida davom etdi. Uning maqsadi amirga ta’sir etmoq, ojiz joyidan tutmoq edi:
— Amirim, siyosat bir buzuq xotin kabidir. Hech bir davlat oʻz-oʻzidan mustamlakasini boʻshatmoq istamas. Tarix ingroqlariga quloq tuting. Buxoro taxtida mangʻitlardan burun ashtarxoniylar, shayboniylar, temuriylar, chigʻatoylar, saljuqiylar, gʻaznaviylar, somoniylar.... hukumronlik qilishdi. Hammasi oxir-oqibat tanazzulga yuz tutdi. Boisini hech oʻylab koʻrganmisiz? Hazrati oliylari, koʻrayapsizmi, saltanatlar ham, shaxslar ham muqim emas. Lekin raiyatga qilingan yaxshilik abadul-abad qolajak. Siz buyuk sulola farzandisiz. Bu suloladan qassoblar ham chiqqan, ma’sumlar ham. Amirim, bu ikki xislat sizning tomirlaringizda ham joʻsh urmoqda. Ma’sumlikni fuqarolaringizga, qassoblikni dushmanlarga koʻrsating. Bilurman, siz ham yurtni ozod koʻrmak istagi bilan yonursiz. Ammo sizda jur’at yoʻq, hammasidan birdaniga mosuvo boʻlib qolishdan qoʻrqursiz. Bilingki, bir kuni baribir shunday boʻlajak. Bir paytlar bobokaloningiz qabrlari nurga toʻlgur Amir Muzaffarxon ham oq otda Piterburgga kirib boraman, deb edi...
— Haddingizdan biling....
— Amirim, oʻzingizni chetdan kuzatib koʻring, bu nechogʻli zavqli ekanini tuyasiz. Shunday muhim davlat ishlari qolib, siz mendan yoʻq narsani soʻrab turishingiz nihoyatda kulgulidir. Nahotki, shuncha katta davlat va behisob boyliklar egasi bir faqirdan afsonalarni tilab tursa?! Mayli, sizningcha, bu haqiqat ham boʻlsun. Ammo bilingki, xalq oʻzgaga tobe boʻlur oʻlsa, unga ming ganjina ham totimas.
— Biz hech kimga qul emas.
— Bu nobakor qulingizning shakkokligini darigʻ tuting. Ammo siz hazratning hali e’lon etilmagan manefestingizni janob Millerining qoʻlida koʻrdum. Buni sizning ojizligingiz deb tushunaylikmi, yoki Rusiya konsulining tadbirkorligi debmi?
Amirning qoshlari chimrilib, koʻzlari dargʻazablikdan yondi, qoʻllari mushtlanib, yer tepindi. Keyin birdan boʻshashdi:
— Tilingizga ehtiyot boʻling, Mahmudxoʻja... Boʻyningizdagi boshingiz ortiqchalik qilmoqda, shekilli?! Biz, albatta, ruslarni yurtimiz sarhadlaridan quvib chiqarurmiz, inshoolloh. Men sizga buni va’da beraman.
— Hazratim, maylimi, sizga rivoyat soʻzlasam?
Amir ixtiyorsiz bosh irgʻadi.
— Qadim zamonda chin muzofotida Chungʻichin degan zot boʻlgan ekan. U sayohat qilib yurib, adashib, qabristonga kirib qolibdi. Qarasa bir mozorning yonida yosh xotin qoʻlida yelpigʻich bilan yelpib turibdi. Chungʻichin bu qadar ajib harakatni anglamoq shavqinda yosh bonudan buning sababini soʻrabdi. Xotin qizaribdi, boʻzaribdi, boshini egib olibdi, ammo zinhor bir soʻz demabdi.
Shunda oʻsha yerdan oʻtib ketayotgan bir juvon sayyohga oq yelpigʻichli ayol haqida gapirib beribdi. “Qabr kanorinda koʻrganingiz Lu ismli xonimdir, debdi u. —Xonim hozir erining mozorini yelpiyapti. Buning sababi Lu xonim turmush oʻrtogʻining joni uzilayotganda undan soʻng yashamayajagini, yashasa ham boshqa birovning xotini boʻlmoqgʻa aslo roʻyi rizo koʻrsatmasligini aytadi.
Ammo eri: “Bonu bunday ahd etmang, faqat mozorim ustidagi tufroq qurigunga qadar mani unitmaslikka ahd etsangiz kifoya”, — deydi. Lu xonim muning uchun mahkam ahd etadi. Ammo yostiqdoshining vafotidan uch kun oʻtmay, ta’ziyaga kelgan yosh yigitni yoqtirib qoladi. Yigit ham unga koʻnglini ochadi. Shundan buyon bu ayol yelpigʻich olib, eri qabrining tufrogʻini quritmak va yosh yigit bilan tezroq birga boʻlmoq harakatida”. Amirim, sizning azmu harakatingiz ham, soʻzlaringiz ham shu ayolning va’dasi kabidur. Takror aytaman, — Mahmudxoʻja soʻziga urgʻu berdi. — Meni qoʻrqitaman deb zahmat chekmang. Xudoyimning bizga yuboraturgʻon oʻlumiga muntazirmiz. Har holda oʻlim birdur, ikki ermas.
— Siz bilmaysiz – hikoya ta’siridan Amir Olimxon chuqur soʻlish oldi. — Meni millatni oʻylamaydur, deb xayol qilasizmi? Man ham shul elning farzandiman. Va sizni ham Qirimlarning Gʻaspiralisi, Qozon tatarlarining Qayum Nosiriysi, usmonli turklarning Ahmad Midhati singari ulus muallimi deb bilurman. Ammo siz mani bilmayursiz. Menda dard yoʻq deb oʻylaysiz. Bu yoqda oʻrislar, bir yoqda qadimchilar, yana bir yoqda esa siz — jadidlar — kamina uch olovda jizgʻanak boʻlayotgan odamman. Kaminaga hech bir xazina kerakmas. Ammo u dushmanlarim qoʻlida menga koʻtarilgan qilichdir. Shunisidan qoʻrqamen”.

* * *
Shu payt mahramlardan biri kirib, saroyga Rusiya konsuli Miller kelganini aytdi. Amir shoshib soʻzini yakunladi:
— Mayliga. Xazina hozircha sizda turgani ham tuzuk. Ammo zinhor unutmangki, bugundan ortingizdan ikki daf’a soya paydo boʻlur. Yo qochmoq, yo xazinani kimgadir bermak, yoinki oʻz bilganingizcha tasarruf etmak istaysiz, boshingizdan ajralursiz. Bu soʻnggi soʻzum.

Sayyora
Noxush tushdan behol boʻlib uygʻondim: Dastlab oʻzimni ulkan daraxtzor ichida koʻribman. Uning barglari gʻij-gʻij, rangi esa negadir qop-qora emish. Bir payt shamol turib, ular yerni zulmat rangiga boʻyadi. Daraxt shohlarida mevalar qoldi, xalos. Yoʻq, adashibman. Tuyqusdan ularning meva emas, odamning kallalari ekanini payqadim. Bujmaygan, chaqchaygan, oʻqraygan basharalarga tikilib, ichimda sovuq bir hayajon qoʻpdi. Qoʻrquvdan qaltiray boshladim. Tomirlarimdagi qonim shovullab, yuragim orqaga tortib ketdi. Bir payt kallalar ham yerga duv-duv toʻkildi. Qochdim. Chopayapman-u, izimdan ular ilon yangligʻ vishillab, dumalab kelayotganini sezayapman. Xuddi meni — dunyodan bezgan, ularning qismati ustidan kulgan, muqarrar ravishda boshqa taqdir yoʻrigʻiga yurmoqchi boʻlgan kimsani mahv etmoqqa qasd qilgandek. Bir payt koʻz oldim jimirlab, toʻlqinlandi. Qoʻrquvni ham unutib sekinladim. Yoʻq, bu yer ekan, oyogʻim ostida yer oʻprilib, aylana hosil boʻldi. Oʻshligimda bir toʻda tengdoshlar tuprogʻi yumshoq joylarda ajibtovur chuqurcha hosil qilgan hashoratni tutib, oyogʻimizga, qoʻlimizga surtganimiz esimga tushib ketdi. Lekin u hashorat qazgan ryumkasimon chuqurning ogʻzi nari borsa angeshvonadek kelardi. Qarshimdagi chuqur esa undan 100-200 barobar katta edi. Yuragimda yana vahm paydo boʻldi. Chuqurning ichi tobora oʻyilib borarkan, uning tubida allaqanday qayishqoq mavjudod harakatlanayotganini koʻrdim. Keyin uning qah-qah otib kulayotgani eshitildi. Yoʻq, men hech bir tovushni eshitmayotgandim. Bu ovoz mening ichimdan kelayotgandi...
Koʻzimni ochganimda a’zoi badanim jiqqa terga botibdi. Ancha vaqtgacha koʻrgan tushimni oʻylab shiftga termulib garangsib yotdim. Uni oʻzimcha ta’birlashga urindim. Ammo hech narsa chiqmadi. Keyin xayolim bugun qilishim kerak boʻlgan ishlar tomon sudraldi. Deraza pardasi tortib qoʻyilgan, tashqari rutubatli edi. Ammo biroz oʻtib, hozir tong emas, balki quyosh botar paytidagi gʻira-shiralik ekani esimga tushdi. Tushlikda toʻyib ovqatlanib, uxlab qolgan ekanman. Birdan kursdoshim Sayyorani esladim. U bugun meni tugʻilgan kuniga taklif qilgandi. Apil-tapil kiyindim-da, uyi tomon yoʻl oldim. Yoʻl-yoʻlakay bir buklet gul olishni ham unutmadim.
U haddan ortiq, kishini aqldan ozdirar darajada sohibjamol edi. Ikkita tim qora koʻzlari ustidagi qaldirgʻochqanot qoshlari har qanday tirik jonni oʻziga soʻzsiz asir etardi. Garchi u menga yoqsa-da, doimo uning xayoli bilan yashasam-da, shubhakor aqlim meni tinimsiz tergab turgani, haqiqat sarhadlarida yashashga majbur etgani bois izhori dil etishga urinmasdim ham. Faqat xayolimda, oʻzimning moʻ’jazgina dunyomda u bilan baxtli edim. Uni xohlaganimcha quchardim, boʻliq lablaridan yutoqib bol simirardim, sochlarini silardim. Oh, men Yaratganning dunyosida qanchalik namunali boʻlsam, oʻzimning yaratiq olamimda shunchalar zinokorman-a!? Minglab, yoʻq, millionlab savollar qalashib ketgan boshimdagi meni boshqaruvchi kuchning tartibli harakati taxayyul otiga mingashgach, yurakning tub-tubida zanglab yotgan jilovsiz hissiyotlarga erk berishi, hadsiz va hisobsiz hislarga choʻmilishi va oʻzining betimsol chanqoqligini qondirishi shu birgina qiz tegrasida charx urib aylanardi. Lekin asosiy voqelikda unga bor yoʻgʻi, hazil qilish bilan cheklanardim. U esa.. toʻgʻrisi, koʻpda tushunmasdim. Aftidan Sayyora atrofini qurshagan hashamatdan, aniqrogʻi, u tuhfa etadigan soxta samimiyatdan aziyat chekardi. Ba’zida soatlab suhbatlashib qolganimizda, u doimo hayotidagi nimalardandir mahzun qarashlari bilan norizo ekanini sezdirib qoʻyar, men esa uning ma’yus chehrasiga, oʻzim balqib turgan qorachiqlariga boqib, xayol surib qolardim: “Unga mehr libosi kiydirilgan e’tibor zarur. U men haqimda oʻylaydi. Balki umr yoʻllarida qoʻltiqlashib ketayotgan yor sifatida tasavvur ham qilmas. Lekin oʻylashiga, oʻqtin-oʻqtin esiga tushib ketishimga shubhalanmayman”.
Meni oʻzi kutib oldi. Ichkarida hiylagina shaharlik doʻstlari toʻplangan ekan. Sayyora yanada ochilib ketibdi. Bejirim havorang kuylakda moviy koʻllar farishtasiga oʻxshab qolgandi. Garchi tabiatimga yot boʻlsa-da, davraga singishga harakat qildim. Ammo negadir xayolim parishon edi. Shovqindan bezib, zalga chiqdim. Zinadan pastga tushib, zalni, devorlarga ilib tashlangan turli xil surat-polotnolarni tomosha qila boshladim. Boya kiraverishda payqamagan ekanman. Bu polatnolar buyuk moʻyqalam sohiblari Leonarda Da Vinchi, Mikalanjelo, Van Gog, Salvador Dalьe, Renuar, Van Gog, Mone asarlari nusxalari edi. Ularga ancha vaqtgacha termulib qoldim.
— Nega qochib qoldingiz, — ortimdan Sayyoraning ovozi eshitildi.
— Yoʻq, oʻzim shunday sokinlikni qoʻmsadim, — dedim siniq jilmayib.
— Toʻgʻrisini ayting, nimadandir bezovtamisiz, yo qoʻrqayapsizmi?
— Nimadan?
— Bilmadim, balki.. Balki sevgi izhor qilishdandir... — U menga qarab kuldi.
— Nima... yoʻq.
— Yoʻq?
— Ha... yoʻq.... unaqa emas, — koʻzlarimni undan olib qochdim. — Uylaringiz ancha hashamatli ekan. Mana bu suratlar boshimni aylantirib qoʻydi.
— Sizga nima boʻldi, oʻzi?, — uning soʻzlari ham mahzunlik toʻnini kiydi.
— Ertalab noxush tush koʻrgandim...
— Aytib berasizmi?
Unga koʻrgan tushimni gapirib berdim.
U “buni koʻp oʻylamang”, —dedi. Keyin: “Hozir toʻxtab turing”, — deya u bitta xonaga kirib ketdi. Bir muddat oʻtib, qaytib chiqdi-da, meni zina ortidagi xonaga boshladi. Unga indamay ergashdim. Kirmasimdan dimogʻimga kitobning xush havosi urildi. Xonadagi shift qadar baland javonlarga turli xil kitoblar terib qoʻyilgan ekan. Sayyora toʻsatdan devorga oʻrnatilgan burgutnusxa bahaybat soatning murvatini buradi. Qarab turdim. Soat millari 22:22 ni koʻrsatganda javonlar orasi ilkisdan qoʻzgʻalib, xuddi eshikning ikki qanotidek ortga surildi. Koʻz oldimizda yana bir temir eshik namoyon boʻldi. Sayyora boya ichkari xonadan olib chiqqan, qoʻlida aylantirib, oʻynab kelayotgan kaliti bilan eshikni ochdi. Keyin menga qarab, koʻrsatkich barmogʻini labiga bosdi-da, ichkariga boshladi. U chiroqni yoqqanida oʻzimni muzeyga tushib qolganday his etdim. Men umrimda koʻrmagan bahaybat qandilning oltinrang shokilalari yon-atrofga yorqin nur elab turardi. Xona devorlari ham xuddi zaldagidek, men koʻpda bilavermagan, ammo ora-sira televizorda koʻrib qoladigan turli suratlar, polotnolar bilan bezatilgandi. Pastda turli shakldagi ayol va erkaklarning, hayvonlarning haykallari qator turardi.
Uzun oynavand stollarga terib qoʻyilgan tangalar, qilichlar, sovutlar, dubulgʻalar, miltiqlar, pichoq va xanjarlar, bejirim koʻzalar, cheti naqshinkor kosalar va yana allaqanday gʻayritabiiy metal va sopol buyumlar e’tiborimni tortdi. Ular shu qadar did bilan joylashtirilgan ediki, hayratimdan yuragimning urishini quloqlarim ostida eshitgandek boʻldim.
— Mana bu Leonarda da Vinchinikimi?, — qiziqib, devorga osigʻliq, chala-yarim chizilgan surat yoniga bordim.
— Yoʻq, bu Rafaelning “Muqaddas oila yoki Marvarid” asari, — dedi Sayyora ohista. Shu lahzada kipriklari ohista titrab ketganini koʻrdim.
— Qoyil qolmay iloj yoʻq, rosa oʻxshatishibdi. Uni kim chizgan?
— Rafael.
Nega bunaqa deyayapti, meni omi deb oʻylayapti, shekilli degan xayolga bordim. Biroz jahlim ham chiqdi. Bilaman, ammo kim nusxa koʻchirganini soʻrayapman, —dedim.
— Qanaqa nusxa, — u ham menga ajablangandek tikilib qoldi. — Bu asl nusxa, —keyin qoʻshib qoʻydi: Bu xonadagi hamma narsa asl. Koʻchirilgan nusxalar zaldagi devorlarga osilgan. Toʻgʻri, bu surat xomaki nusxa, lekin baribir muallifi Rafael. Mana uning haqiqiyligini Piza laboratoriyasi olimlari tasdiqlagan hujjat. Rafael 1518 yili graf Kassonaning buyurtmasi bilan bu asarni bir necha nusxada chizadi. Ammo asl variantini chizayotganda toʻsatdan vafot etadi. Natijada uni rassomning shogirdi Julio Romano chizib bitkazishga majbur boʻlgan. Keyinchalik kardinal Ippolit d'Estega sotilgan oʻsha kartina hozirda Madriddagi Prado muzeyida saqlanadi. Koʻrinib turibdiki, suratning asl variantining muallifi yolgʻiz Rafael emas. Endi suratning asli qimmatmi yoki faqatgina Rafael moʻyqalami tekkan mana bu xomaki suratmi, oʻzingiz baho beravering.
Baribir aldayapti, deb oʻyladim. Unga tikilib, oʻzini tutishi va xatti-harakatidan yolgʻonning iforini tuyushga harakat qildim. Lekin sirtiga suv yuqtirmadi.
— Mana buni qarang, — dedi u burchakda turgan oynavand stol yoniga boshlab, — bular ichida pul islohoti oʻtkazib, tangga zarb etgan saltanat sohiblarining, jumladan, Amir Temurning moʻgʻul shahzodalari Suyurgʻatmish va uning oʻgʻli Sulton Mahmudxon nomi bilan zarb ettirgan tilla va kumush tangalari ham bor.
Ortidan borib, ilk bor sochlarining iforini tuydim. Koʻzlarimni yumib, jannat havosidan simirdim.
— Numizmatika — tangashunoslikka qiziqasizmi, oʻzi?, — bu savol meni yana hushimga qaytardi.
— Mana bu esa, — dedi u qoʻshni stolga boshlab, — Xalifa Usmon tomonidan yozilgan “Qur’oni karim”ning sahifasi”.
Oʻniga borib, oynaga engashib, mushaf sahifasi va yonidagi kichik teri parchasini tomosha qildim.
— Bular qayerdan oʻgʻirlangan?, — deb hazillashdim, atay jigʻiga tegish uchun.
—Nega endi?, — u hayron boʻlib qoldi. Keyin shoshib javob berdi — Buni bir turkdan sotib olgandik. Oʻgʻirlanganmi bu?
Yelka qisdim.
Haliyam koʻnglimda unga nisbatan shubha yoʻqolmagandi. Oʻn tomonda — oyna tagida ajibtovur yaltirab turgan qirrador, shaffof toshga ishora qilib:
— Mana bu, hoynahoy, “Koʻhinur” boʻlsa kerag-a, — dedim, istehzo bilan.
— Yoʻq, bu “Regent” olmosi, — dedi u sipolik bilan.
Aftidan, Sayyora bu yerdagi har bir eksponat tarixini mukammal oʻzlashtirgan edi.
— Regent?
— Ha, shunday, bu olmosning tarixi juda qiziq. U 1701 yilda Hindistondagi Golkonda konidan topilgan. Uni topib olgan qul, oʻzida saqlab qolish uchun tanasini kesib, yara ichiga yashiradi. Keyin uni bir dengizchiga sotmoqchi boʻladi. Dengizchi qulni choʻktirib yuboradi va olmosni ingliz gubernatori Pittga pullaydi. Dengizchi ham keyin oʻzini oʻzi osib qoʻygan.
Gubernator olmosni Fransiya regenti — gersog Orleanskiyga sotadi. Shundan keyin unga “regent” nomi berilgan. Olmos bir muncha muddat berlinlik zargarda saqlangach, uni 60 000 000 frakga sotishadi. Kimga bilasizmi? Napaleonga. Ajablanmang, 1815 yili ingliz-golland va prus armiyalari bilan Vaterloda boʻlgan jang chogʻida Fransuz armiyasi qoʻmondoni Napaleon Bonapartning qilichini bezab turgan. Ammo oʻsha jangda olmos yoʻqolib qoladi.
— Gʻoyat ta’sirchan hikoya ekan. Xoʻsh... U qanday kelib sizlarning uyga kelib qoldi?
Sayyora labini burib, yelka qisdi:
— Bunisini, toʻgʻrisi oʻzim ham bilmayman, ammo har yili dunyoning turli chekkalarida qimmatbaho buyumlarning kimoshdi savdosi oʻtkaziladi. Xorijdagi Chiristies, Sotheby’s, Pilipp’s kabi kimoshdi savdo uylari haqida eshitganmisiz? Adam koʻp narsalarni oʻsha yerdan xarid qilganlar.... Albatta, kim sotib olgani koʻrsatilmasligi sharti bilan. Antikvar narsalar bilan shugʻullanuvchi tanishlarimiz juda koʻp.
Shu topda Sayyoraning chindan ham menda koʻngli borligi haqida oʻylab qoldim. Modomiki, oilasining sirini aytdimi, demak koʻngliga yaqin olgan, koʻngliga yaqin oldimi demak... Unga termulib qoldim. Ichimda qoʻzgʻalgan ehtirosdan junbushga tushib, yoniga yaqinlashdim-da, belidan ushlab, lablariga labimni bosdim. U dastavval baqirishga harakat qilib, biroz tipirchilab turgan boʻlsa ham, keyin tinchib qoldi. Uni mahkam bagʻrimga bosib turar ekanman, quloqlariga pichirladim:
— Men sizni hech kimga bermayman....
Shu payt tashqaridan kimningdir oyoq tovushi eshitildi. Sayyoraga qaradim. U ham qoʻrqib ketgandi. Meni itarib yubordi-da, devorga suyanib qoldi. Shu lahzada eshik ochilib, bir kishining qorasi koʻrindi. Vajohatidan sher ham hurkishi aniq boʻlgan bu odam Sayyoraning otasi edi.
— Nima qilayapsan, bu yerda, kim ruxsat berdi senga? — u qiziga qarab baqira boshladi.
— Ad-a-a...
— Kim ruxsat berdi, senlarga? — keyin u menga yuzlanib, battar xezlandi — Bu kim? Chiq, yoʻqol ikkalang ham.
Bir soʻz demay tashqariga yoʻnaldim. Koʻchaga chiqib, bir-ikki qadam tashlagach, bu taxlit ketishga yuzim chidamadi. Yana ortimga qaytdim. Zalga kiraverishim bilan Sayyora boyagi xonadan yugurib chiqib, yuzini bekitgancha boshqa xonaga kirib ketdi. Biroz oʻtib, ortidan otasi ham chiqib keldi. Meni koʻrib, bir zum toʻxtadi-da, keyin yonimdan oʻtib kresloga choʻkdi. Soʻng qoʻl ishorasi bilan yoniga taklif qildi. Jimgina borib, qarshisiga oʻtirdim.
— Ismingiz nima? — dedi butunlay boshqa ovozda. Dargʻazab nigohlar iliqlashib, qahrli ovozlar yumshaganidan oʻzimni erkin his qildim. Unga ismimni aytdim.
— Yaxshi, — dedida, biroz sukutda qoldi. Keyin yana gapira boshladi:
— Uzr, biroz qizishib ketdim. Toʻgʻrisi, kutmaganim sodir boʻldi. U xonaga kirgan birinchi begona siz boʻldingiz. Endi siz mening sirimni bilasiz. Bu esa menga yoqmayapti. Shu boisdan umid qilamanki, bu gaplar shu yerda qoladi. Ochiq gapiraman, bu mening ham, sizning hayotingiz bilan bogʻliq masala. Qoʻrqitmoqchi emasman. Bu narsalarning egalari juda katta odamlar, sizning tasavvur doirangiz bu borada juda-juda kichiklik qiladi, deb qoʻrqaman. Bundan yana bir begona odam xabar topsa, uchchalamizning ham paymonamiz toʻlishi muqarrar.
Ichimda allaqanday toʻlqin koʻtarildi. Bir xayol hammasiga qoʻl siltab, ters gapirmoqchi ham boʻldim. Ammo Sayyoraga quyib qoʻygandek oʻxshovchi oʻtkir qarashlarga qarashga bardoshim yetmadi. Men tomon choʻzilgan qoʻlga qoʻl tashladim. Bu orada oldimizga tepada oʻyin-kulgu qilayotgan Sayyoraning boshqa doʻstlari ham bezovtalanib tushib kela boshlashdi.
Qaytayotib, koʻrgan tushim yodimga tushib, boz titrab ketdim.

Uch birodar
1919 yil 8 mart. Samarqand. Bahor boʻlishiga qaramay havo hali biroz sovuq. Bemahal yoqqan qor endigina kurtak urgan dov-daraxtlarni chirmoviq kabi oʻzining harir choponiga oʻrab olgandi. Nav-nihol kurtaklar sovuq zabtiga tushib, badtar koʻkimtirlashgan, havoning avzoyiga qarab goh ular yuzida tomchilar koʻrinib yaltirar, tongga yaqin yana muzlab qolardi. Shu sabab bu yilgi hosil ham xavf ostida qolgandi. Koʻhna shahar koʻchasidan qalin kiyinganidan hoʻrpayib ketgan bir toʻda kishilar koʻrindi. Ular safidan uch kishi ajralib chiqib, oldinlab ketdi.
Qora chopon kiyib olgan, boshiga oq salla oʻragan kishi xayol surib ketayotgan hamrohiga soʻz qotdi:
— Ahvolingiz yaxshimi taqsir? Keyingi paytda ancha bezovta koʻrinasiz? Yuzingizdan qon qochgan.
Mahmudxoʻja dastavval hamrohim menga gapirayaptimi, deb unga qaradi, keyin bunga ishonch hosil qilgach, bosh silkidi:
— Yoʻq, yoʻq, oʻzim shunday, biroz xayolga berilibman. Bugun jon taslim etgan birodarimiz Abdurahmonbek haqida oʻylab qoldim. Bolalari yosh ekan. Bechora koʻp ba’mani odam edi. Gʻaflatda qolibmiz-da.
— Ha nimasini aytasiz... Qazo Haq taoloning irodasi. Bunga kelganda bandasining qoʻlidan tadbir kelmas. Bechora anchadan beri kasal yotgan ekan. Xastalik vujudga bir yopishsa, chekinmogʻi dushvor. Siz ham oʻzingizni asrasangiz boʻlardi... Yaqinda Toshkentga borib maktab progrumi va ilmiy hollar bilan tanishib kelganingiz haqida eshitib edik. Bundan Samarqand ahlini ham xabardor etay deb, muallimlar majlisini chaqirib ekansiz, biz ham bir necha oʻrtoqlar bilan borib edik. Ammo... majlis belgilab unga oʻzingiz kelmasligingiz, keyingi paytlarda siz bilan asrorangiz ishlar roʻy bermayaptimikan, degan shubha uygʻotdi, barchamizda.
— Ha, buning uchun doʻstlarim va birodarlarim oldida aybdormen. Oʻsha kunlari asab kasalim qoʻzgʻab qoldi. Zoʻriqishdan boʻlsa kerak. Bu uzurimni barchalariga yetkazib qoʻyishingizdan umidvorman. Keyinroq vaqt topib, albatta, Toshkentda koʻrganlarimni barchangizla baham koʻrurman, inshoolloh.
— Mufti hazratlari, bilaman tashvishingiz gʻoyat turfa, Shu xalq, millat qaygʻusidasiz. Ammo biroz sogʻligʻingizni ham oʻylasangiz boʻlardi.
— Eh, Mulla Sadriddin, siz ham, men ham ildizi bir ikki jafokash millatning farzandimiz, yon-atrofimizda inson qiyofasidagi kaslar izgʻib yursa, ogʻzimizdagi nonimizni, yerimizni tortib olsa, xotinlarimiz va qizlarimizni yoʻldan ursa, farzandlarimizni oʻzlarining buzuq ishlariga tortsa, ayting bunga chidab boʻladimi? Afsuski, biz katta xatoga yoʻl qoʻydik. Ha.. Adashdik.
— Nega unday deysiz. Adashish barcha bandai moʻminning boshida bor savdo. Ammo siz bunday deb tursangiz, boshqalarga soʻz deyishga majol qolurmi? Axir siz Turon dohiysi, oliyshon ustod, Turkiston vijdonisiz-ku. Ne-ne ilm ahli sizni otamiz, rahnamomiz deb biladi-ku.
— Yoʻq, bunday havoyi gaplarni qoʻying, mulla Sadriddin. Biz katta xatoga yoʻl qoʻydik. Oʻz ichimizdagi qarindoshlarimizdan ayrildik. Turk tomirigʻiga bolta urdik. Maktab oʻrniga mayxona ochdik, millatparastlarni dahriy dedik, ittifoqni emas, ixtilofni tanladik. Haq olinur, berilmas ekan. Buni juda kech angladik. Chor istilosi davrini eslang. Angliya hukumati uch xonlikni Rusiyaga qarshi qurollantirmoqchi boʻlib elchi joʻnatadi. Lekin Xiva va Qoʻqon xonligidan ijobiy javob olgan elchilar Buxoroda qassob amir — Nasrulloxon tomonidan qatl etildi. Vo darigʻ, bu qanday kulgulik holat? Keyin nima boʻldi? Buxoro amirligi, Qoʻqon xonligi, Xiva xonligi ayro-ayro yoʻl tanlab, eski adovatlari bois birlashib kurashmadi. Alhol, tabarruk zaminimiz toptaldi. Bizda vatanni qoʻriqlaydigan mard yigitlar, sarkardalar yoʻq edimi? Qurolimiz yoʻq boʻlsa, sotib olish uchun boyligimiz yetmasmidi? Yetur edi. Dushmandan oʻn chandon koʻproq edi. Lekin boshimizdagilar qizgʻonishdi, alaloqibat, erkni ham, oltinlarni ham boy berishdi. Ichimizdan chiqqan sotqinlar boʻynimizga mustamlaka zanjirlarini osdilar. Eh-he, bu bir tarix. Ammo moziy istiqbolning tarozusidir. Har kim oʻlchasun-da, bilsun! Biz bundan saboq chiqarmadik. Qonimizdagi oʻzbilarmonlik, qoʻrqoqlik pand berdi.
Mulla Sadriddin 1917 yil 27 noyabrda Qoʻqonda Turkiston Muxtoriyati e’lon qilinganini xotiringizga keltiring. Bor-yoʻgʻi yuz kun yashadi. Turkiston sovet hukumati boshligʻi Kolesov 1918 yil fevralda Qoʻqondagi Turkiston muxtoriyati deb nomlangan jadid milliy hukumati va shaharni qonga botirib, 10 ming odamni qirib tashladi. 180 ta qishloq olov ichida qoldi. Biz nima qildik? Yana tomoshabin boʻldik. Birodarlarimiz dushman pulimutlariga qarshi ketmon koʻtarib chiqqanda, tinchimizni oʻylab betaraf turdik. Bir oy oʻtib, Oʻsh buxoroliklar Amirga ulьtimatum yuborishdi. Unda 24 soat ichida amir taslim boʻlishi va hukumatni yosh buxoroliklarga topshirishi talab etilgan edi. Ammo amir armiyani yengib, 1500 kishini jadid deb qatl qildi. Alhol, zulm qilgan ham, zulm koʻrgan ham oʻzimiz boʻldik.
— Ha, jafokash xalqimiz oʻz boshidan ne-ne qismatlarni boshdan kechirmadi, — dedi Sadriddin Ayniy ham chuqur xoʻrsinib. — Kamina toʻrt tarafga boqsam, qabohatni koʻraman. Hatto Samarqand havosidan ham oʻlimtik isi anqiydi. Shaharlardagi katta imorat va korxonlar hammasi yahudiy va ovrupaliklarnikidir. Piterburg, Moskva va Ovroʻpa kutubxonalari bizning kitoblar, bitiklar bilan bezandi. Jahon urushi, mardikor oluv, endi bu talotoʻplar raiyat yelkasini mayishtirmoqda. Bularning bari kaminani ham xoʻb oʻylantiradir.
Sadriddin Ayniy bu gapdan keyin chindan ham oʻy surib qoldi. Xayolida oʻsha qora kunlar qayta gavdalangandi. Uzun, teridan qilinib, ichi tuz va chaqa tangalarga toʻldirilgan darralar qulogʻi ostida vizzillab sado bergandek boʻldi. Gʻurbatli kunlar edi. Yangilikni xushlamovchi qadimchi dindorlar oʻz mavqelarini yoʻqotib qoʻyishdan choʻchib, jadidlarga turli yoʻllar bilan qarshilik koʻrsatishardi.
Ular oʻrtasidagi qarama-qarshilik el-ulus ichida fitna-fasod, adovat urugʻini tarqatar, bundan bolьsheviklar ustalik bilan foydalanib, tutayotgan gulxanga oʻtin qalab turishardi. 1917 yili Buxoro Amiri Abdurauf Fitrat tomonidan yozilgan “Oʻsh buxoroliklar qoʻmitasining Buxoroda islohot oʻtkazish loyihasi”ni ma’qullab, uni hayotga tatbiq etish haqidagi oʻz manifestini imzolagan kunlari Ayniy ham Buxoroda edi. Oʻsha kuni jadidlarning rus inqilobi ta’siridagi bir guruh yoshlar “Yashasin, xaloskorimiz amir!” deya koʻchalarda saltanat sohibini olqishlashdi. Millat ruhiga ekilgan kin oʻz mevasini bermay qolmadi. Boshqa tomonda musulmon mutaassiblari ta’sirida boʻlgan 7-8 ming kishi yigʻilib, jadidlarni oʻlasi qilib kaltaklashga tushib ketdi. Ular “Din yoʻqolmoqda, shariat oʻlmoqda”, deb jar solardilar. Ayniy va yana bir necha kishi 75 darra zarbidan arang tirik qoldi. Hali-hanuz suyaklari zirqiraydur. Ammo birodarlari Mirza Nazrulla 150 darra zarbiga chiday olmay jon berdi. “Oʻz ixtiyori ila” Samarqanddan kelgan Behbudiy va uning sheriklariga xalqni qoʻzgʻatdi degan ayb toʻnkaldi. Amir zudlik bilan manifestni bekor qildi. Mangʻitlar sarvarining bu xatosi Buxoro tarixida oʻchmas qora iz boʻlib qoldi.
Sadriddin Ayniy xayoldan chekinib, hamrohiga qaradi. Mahmudxoʻja hamon gapirayotgandi.
— Biz oʻz haqqimizni talab etmakka kelganda oqsadik. Ha... bularning bari oʻqimagʻonimizdan. Oʻqimagʻon odam urugʻining, yetti pushtini bilmaydi. Bundaylarni qul-marquq deydi. Biz ularga doʻndik. Dunyo beayov, “hayot mamot kurashi maydoni”ga aylangan bir paytda oʻrta osiyoliklar uchun bilim va boylik suv va havodek zarur edi. Faqat shulargina xalqning boʻhrondan omon chiqishi, va mustaqilligini kafolatlaydigan telefon, telegraf, temiryoʻllar, havo yoʻllari kabi ilgʻor texnika vositalariga egalik qilish imkoniyatini tugʻdirardi. Bunga kelganda, esa amir juda-juda ojiz. Bu haqda Manifest e’lon qilinganida soʻz ochganimda, gʻoyat qahri kelib edi. Ich-ichidan zil ketib edi.
Ha, nimasini aytasiz, — Sadriddin ayni chuqur xoʻrsindi.
— Biz millatni faqat ilmu ma’rifat bilan ozod qilsa, boʻlur, deb oʻyladik, — Behbudiy bir lahza tin olib yana davom etdi. — Bizning “Shoʻroi islomiya” firqamiz bolьshveklar tashviqotiga ishonib, tinch yoʻl bilan Turkistonda muxtor respublikasi oʻrnatish mumkin hisoblab, Fargʻonadagi milliy ozodlik kurashini qoʻllab quvvatlamadik. Natijada, bugun “bosmachilik” harakati deb atalayotgan jangchi birodarlarimizning mafkurachilari “Ulamo” firqasi va ularning rahnamolari Nosirxon Toʻra Kamolxon oʻgʻli, Muftiy Sadriddinxon Maxsum Sharifxoʻja oʻgʻli kabilar boʻlib qolishdi. Vaqtida birlashganimizda yengilmas kuchga aylanishimiz mumkinligini endi-endi idrok etayapman. Biz boʻlinib-boʻlinib roʻshnolik topa bilmasmiz.
— Kichik millatlarga tamom hurriyat va istiqlol beramiz deb xitobnomalar vositasi-la va’da qilgʻon boʻlsalar ham, bu quruq soʻzlari qogʻoz ustidagina qoldi, — dedi shu paytgacha suhbatga aralashmay turgan 35-36 yoshlardagi, ammo jussasi kichikligidan ancha yosh koʻrinadigan Hoji Muin. — Bular hozirgacha hech bir millatning muxtoriyat va istiqlolini tasdiq etmadilar, bil’aks, shunday muxtoriyat va istiqloliyat e’lon etgan millatlargʻa toʻp pulimut bilan muqobala etdilar va etmakdalar.
— Ha, — uning gapini quvvatladi Sadriddin Ayniy, — bu bor gap. Bizning tilimiz kesildi, lunjimizga qulf osildi. Qachonki xalq dardini aytadigan bir mard oʻgʻlon chiqmas ekan, oʻsha millat zalolatga mahkum. Yoʻq, bu oʻsha jamiyatda qabih illatlar xamirturushdek koʻpchigani uchun emas, oʻsha xalq shunday farzandni yetishtirib berolmagani uchun shunday...
Shu payt oldilaridan bir necha otligʻ koʻringani bois u soʻzlashdan toʻxtadi. Uch yoʻlovchi shahar amaldorlariga qulluq qilib, yoʻl berishdi. Keyin yana davom etishdi.
— Dushmanimiz gʻoyat kuchli, tadbirkor va ayyor, — dedi Mahmudxoʻja orqasiga qarab qoʻyarkan. — Shu boisdan gʻoyat ehtiyotkorlik zarur. Samarqandda “Kambagʻallar yigʻilishi”, “Mirvaj ul-islom”, Kattaqoʻrgʻonda “Ravnaq ul-islom”, Andijonda “Ozod xalq”, “Miftoh ul-maorif”, “Sana ul-islom”, “Taraqqiyparvar”, Qoʻqonda “Musulmon mehnatkashlari ittifoqi”, , Xoʻjandda “Muayin at-tolibin” va boshqa tashkilotlar tuzildi.
Ularning ba’zilari xorijdagi xususan, qardoshlarimiz boʻlmish Usmonli turklarning “Idtihod va taraqqiy” yoki “Turk adami markaziyati” kabi yashirin tashkilotlari bilan hamkorlik oʻrnatdilar. Ammo tarqoq holda. Biz bir yoqadan bosh chiqarmadik, bir yoqa-englik qilmadik. Gunohimiz ham, soʻrogʻimiz ham, xatoimiz ham shu. Bizning millatni tarqoqlik yemoqda.
Ular katta bir chorrahaga yetgach, yoʻllari ayri boʻlganidan xayrlashmoq uchun toʻxtadilar. Behbudiy va Sadriddin Ayniy xuddi soʻnggi bor koʻrishayotgandek, qoʻllarini bir-birlarining yelkalariga qoʻyib, uzoq termulishib qolishdi. Vidolashayotgan birodarlardek, koʻzlarida yosh qalqdi. Mahmudxoʻja bir bayt she’r oʻqidi: “Dili az sangi boyad bar sard oh vido’, to tahammul kunad on roʻzki, mahmil beravd”[1] Keyin quchoqlashib, xayrlashdilar. Mahmudxoʻja va Hoji Muin oʻng tomonga, Sadriddin Ayniy chap tomonga qarab ketdi.

“Zebo shabistoniy”
Bir kuni tong saharda Behbud uyimizga keldi. Anchagacha gapini nimadan boshlashni bilmay kalovlanib turdi. Keyin “Nima boʻldi?”, — dedi xayolchan. Undan “Nima nima boʻldi?”, — deb soʻradim. U ancha paytgacha, miq etmay oʻtirdi. Savolimni takrorlagach, oʻziga kelib, — u kuni koʻrgan tushingni soʻrayapman, hayotingda shundan keyin nimadir sodir boʻldimi?, —dedi.
Yoʻq, deb javob berishim ham mumkin edi. Ammo shu topda negadir “ha”, dedim. Keyin oʻsha zahoti ikki kuncha avval kechqurun Sayyorani kuzatib qoʻyib, uyga qaytayotganimda it quvlagani yodimga tushib, oʻshani aytib kuldim.
Behbud aqalli jilmayib ham qoʻymadi. Ancha paytgacha, jim turib qoldi.
— Bugun bir noxush tush koʻrdim, — deb gap boshladi nihoyat. — Nima desam ekan, noxush deb ham boʻlmaydi, lekin juda gʻalati. Tong saharda turib, suvga aytdim. Lekin baribir koʻnglim yorishmayapti. Uni qanday ta’birlashga ham hayronman. Allaqanday keng yalanglik emish. Men bir qabr tepasida turibman. Sinchiklab e’tibor bersam, qabrtoshga oʻzimning suratim va ismim yozilgan. Keyin oyogʻim yerdan uzilib, uchayotganimni his qildim. Osmonda — parqu bulutlar ortida kimdir meni chaqirayotgandek, yoʻq, aniqrogʻi, koʻrinmas ip bilan arshi a’lo tomon tortayotgandek edi. Lekin yerdan, oʻz qabrimdan uzilishni istamasmishman. Yoʻq,.. qoʻrqdim deb aytolmayman, lekin gʻalati bir hisni tuydim. Ha... chindanam gʻalati boʻlarkan, kishi oʻz qabri tepasida tursa. Tushunaman, oʻlim haq. Shavqatsiz, biroq achchiq haqiqat bor-ku — Oʻlmaslik chorasini izlayotgan odam bitta narsani — oʻlimni topadi, boshqalarni esa oʻlimning oʻzi topadi. Lekin tugʻilmoq va oʻlmoq oʻrtasida va ularning har ikkalasining ortida nima bor? Dabdurustdan bugun kallai sahardan shularni oʻylab qoldim.
Sen bilan gaplashgim keldi. Nima deysan, yo bu tez orada oʻlishimga ishoramikan? He-he.. Nahotki, shu navqiron yoshimda oʻlishim buyurilgan boʻlsa.. Agar buni istamasam-chi? Har xolda taqdiring oʻz qoʻlingda deyishadi-ku. Balki bu mumkinmasdir. Lekin bir narsani aniq bilaman. Biz butun insoniyat, aslida, turli vujuddan iborat boʻlsak-da — aqlimiz, tafakkurimiz yaxlit. Balki narigi dunyoda yaxlitlashar? Biz barchamiz shunchaki jilgʻalarmiz, ammo milliardlab jilgʻalarning qoʻshiluvi alal-oqibat ummonni hosil qilmaydimi? Bu ummonning telbavor poʻrtanalari qarshisida har qanday toʻsiq chikora. Yoʻq, hech qanaqa sehrgarlik haqida gapirmayapman, bu insonga berilgan, biroq oʻzi bilmaydigan ilohiy qudrat — Tangrining tajassumi...
Oʻylayotgandirsan, nega bunaqa gaplarni aytayapti, deb. Xavotir olma, hali aqlimni yemadim. Shunchaki kimgadir yorilgim kelayapti. Soʻroqlardan iborat qadamimda koʻngilga malham boʻlgulik javob topolmay halakman. Men nega dunyoga kelganman. Parvardigor menga yoʻl koʻrsatdi. Koʻnglimga nimanidir soldi. Uni amalga oshirishim kerakmi? Oʻylasam, inson umri kelajak uchun pillapoya ekan. Farzandlar otalarining yelkasida yuksaklikka koʻtarilib bormoqda.
Behbud yana oʻyga choʻmib qoldi. Uning bir-biriga ulanmayotgan gaplaridan — balki u shunaqa gapirishni xohlayotgandir, balki men shunday oʻylayotgandirman — koʻzlarini qisib, tepa labini soʻrayotganidan, nimadandir qattiq choʻchiyotganidan, alanarsalarni chamalab, jiddiy bosh qotirayotgani sezilib turardi.
Uni ilk bor uchratgan onlarimni esladim. Kimning qanaqaligini bilishda, hech qachon adashmasam kerak, deb oʻylab yurardim. Ammo unga kelganda, rosti nima deyishga ham hayronman, toʻgʻrisi, bunaqaligini kutmagandim. U ba’zan haddan ortiq xayolparast boʻlib qolar edi. Ba’zida esa uni tinglab turib, daf’atan jinni emasmikan, degan xayolga ham borardim. Biroq koʻp holatda ma’nili, asosli gapirishi, mantiqqa yoʻgʻrilgan hikoyalarini tinglarkanman, bu xayollarim tumandek tarqalib ketardi.
Hatto bir kuni azbaroyi changni yomon koʻrganimdan, kutubxonaga borib eski-tuski kitoblarni titkilashni eng behuzur mashgʻulot sanasam-da, uni astoydil tekshirib koʻrishga qaror qildim. Ammo barcha manbalar qayta-qayta Akobirning haqligini isbotlayverdi. Toʻgʻri, eng mukammal tarix qoʻllanmalarida ham uning hikoyalaridagi ba’zi bir elementlar uchramasdi. Ammo bu uni inkor qilishga imkon bermasdi. Nihoyat bundan voz kechib qoʻya qoldim. Chunki avval-boshdanoq uni toʻliq bilolmasligimni tushunib turardim. Oʻzi ham oʻzini batafsil bilmaydigan odamni oʻzga anglay olarmidi?!
Darvoqe, ilk uchrashuvimizda takror-takror pichirlagan soʻzlarining qanday ma’no anglatishi haqida koʻp oʻylagandim. Soʻrayman, bu nima ekanini bilib olaman, deb, koʻp bor azm qilgan boʻlsam-da, mavridi boʻlmayotgandi. Ayni topda undan shu haqda soʻradim. U menga xayolchan tikilib qoldi.
— Buning tarixi uzun, — dedi, gapni qisqa qilib. Unga vaqtim bemalolligini, agar mobodo lozim topsa, aytaverishini va men bunga bajonidil quloq tutishimni aytdim. U bunga ishonch hosil qilgach, maroq bilan gapira boshladi:
— Esingda boʻlsa kerak, sirli maktub va undagi gʻalati yozuv? E’tiborimni oʻzbek jadidlari otasi Behbudiyga qaratib adashmagan ekanman. Xullas, izlanishlarim besamar ketmadi. Ma’lum boʻlishicha, Qarshi shahri 1926 — 1937 yillarda Behbudiy nomi bilan yuritilgan ekan. Sababi bu inson aynan Qarshi shahrida Buxoro amirining farmoyishiga binoan 1919 yilda qatl etilgan ekan. Oʻylaganimday, Behbudiy joy nomi boʻlib chiqdi. Demak, koʻrsatilgan sanada Bobom hozirgi Qarshi, ular nazdidagi Behbudiy shahriga borishlari kerak boʻlgan. Shundan keyin shahar arxiviga borib, ma’lumot qidira boshladim, tarixchi olimlar, keksalar bilan suhbatlashdim.
Zero, ishonchim komil edi UYa SI ham shu yerdagi biror hudud yoki inshootni bildiradi. Ikki-uch kun bor e’tiborimni shu ishga qaratdim. Uchinchi kuni edi, chamasi, shahar toshturmasining hujjatlarini oʻrganayotib, izlagan ma’lumotlarimga duch keldim. Uya bu — sobiq ittifoq hududida qamoq joylarini bildirgan muassasa “uchrejdeniya” soʻzining, SI-5 esa Qarshi shahridagi beshinchi tergov hibsxonasi “Sledsvenniʻy izolyator – 5” ning qisqartmasi ekan. Oʻsha zahoti Qarshi shahridagi 1939 yildan 2004 yilgacha toshturma vazifasini oʻtab, hozir yana Koʻkgumbaz masjidiga aylantirilgan qadamjoga yetib bordim. Bilasanmi, xuddi barcha narsa tanishdek, edi. Xuddi avval ham bu yerda boʻlgandekman. Soʻz bilan ifodalay olmasam kerak. Tomirlarimda qonim jimirlab, boshim gʻuvillab ketdi. Biroz nafas rostlab olgach, hozirda masjid ayvonlariga terib qoʻyilgan qadimiy eksponatlarni tomosha qila boshladim. Kichikkina, past tabaqali eshikdan oʻtib, masjid hovlisiga chiqdim. Sardoba yonida bir odam turardi. Dastlab, payqas bermadim, keyin qarasam, u bobomga oʻxshab ketdi. Kiyinishi, menga qarab turishi. Hayron boʻlib, sardoba tomon yurdim. Borganimda u yerda hech kim yoʻq edi, noma’lum odam izsiz yoʻqolibdi.
Uyga qaytib, hafsala bilan bobomning sandigʻidagi narsalarni koʻzdan kechirdim. Turli eski-tuski kiyimlar, allambalo idishlar, kitoblar qalashib ketgan edi. Kitoblar orasidan bitta eng jandasi e’tiborimni tortdi. Xotirladim. Bobomning Samarqandlik marhum Nadimxon degan tanishlari boʻlardi. Oʻrtalarida bordi-keldi bor edi. Bir safar Samarqanddan bitta eski kitob ham olib qaytgandilar. Bu — oʻsha kitob edi. Izlanishlarim oqibatida Nadimxon Mahmudxoʻja Behbudiyning katta farzandi Mas’udxoʻjaning uchinchi oʻgʻli boʻlganini aniqladim. Jumboqlarning ufqi qizarayotgandi. Kitobga boʻlgan qiziqishim yanada ortib, uni oʻzimcha tadqiq qila boshladim. Boshlanishida bir bayt she’r bitilgan ekan:

“Shabistone chunon zebost nazdi har suxandone,
Ki ta’rixi tamomi oʻ buvad “zebo shabistoniy”.[2]

E’tibor qilsam, oxirgi misraning soʻngi ikki soʻzi ajratib koʻrsatilgan. Klassik adabiyotda ta’rix deb nomlanuvchi shunaqa she’riy san’at mavjud. Ma’lum tarixiy voqealar abjad hisobi ifodalanuvchi kichik lirik she’rlarda yashirin tarzda aks ettiriladi. Har bir harf ortida bitta raqam turadi. Bu abjad hisobi deyiladi. Arab harflari alifbosidan sakkizta — abjad, havvoz, hutti, kalaman, sa’fas, qorashat, saxxaz, zazagʻ soʻzlari chiqarilgan. Ana shu soʻzlardagi qisqa “a” unlisini hisoblamasa, qolgan harflar birdan minggacha boʻlgan sonni bildiradi. Masalan, Alif – 1, be —2, jim —3, ... zod— 800, ze —900, gʻayn — 1000 kabi. “Zebo shabistoniy” soʻzidan esa abjad boʻyicha hijriy 853 yil kelib chiqdi. Bilasanmi, bu milodiy qaysi yilga toʻgʻri kelishini?, — u menga shunday deb sinovchan tikildi.
—Yoʻq, — dedim yelka qisib.
—1449 yil... Bu yil tariximiz sahifalariga Mirzo Ulugʻbekning oʻz oʻgʻli Abdullatif tomonidan qatl etilishi voqeasi bilan muhrlangan. Xuddi shu yili Ulugʻbekning shogirdi Ali Qushchi — 15 ming jilddan iborat bebaho kitoblar xazinasini yashirishga muvaffaq boʻladi. Bularni aniqlaganimdan keyin yanada katta ishtiyoq bilan izlanishni davom ettirdim. Kitobda ma’no anglatmaydigan turli uzuq-yuluq qaydlar, kishilarning qarzlari haqidagi ma’lumotlar hamda yana bir necha kishilarning ismi ham mavjud edi. Najmiddin Alixondan boshlangan ketma-ketlik Muhammad Siddiq ismli kishining nomi bilan tugagandi.
Ular ichida Malik Yusuf munshi, Amir Fuzayl dodhoh, Zayniddin muhrdor, Rukniddin tovochi, Amir Yalangtoʻshbiy, Abdulazizxon, Ibrohim Otaliq, Amir Shohmurod, Niyozxoʻjalar bor edi. Najmiddin Alixon Mirzo Ulugʻbek saroyining “farzandi arjumandi” — Ali Qushchining suyukli shogirdlaridan biri ekan. Ketma-ketlik bir avlodga mansub emasligidan bu avlodlar shajarasi emas — bu xazina qoʻriqchilariniki ekanini angladim. Shunda bobom menga aynan xalq tilida yuradigan bir afsonaviy xazina siri haqida aytmoqchi boʻlmaganmikan, degan oʻy oʻtdi boshimdan. Konvert ichidagi somon parchasi ham Ismoil Somoniyning afsonaviy xazinasiga ishoradek tuyuldi. Nazarimda oʻsha xazina yillar oʻtib, Sohibqiron Amir Temurning ixtiyoriga oʻtadi. Temurdan nabirasi Mirzo Ulugʻbekka. Sababi Sohibqiron nabirasi Mirzo Ulugʻbek tugʻilganida unga Muhammad Taragʻay deb oʻz otasining ismini qoʻygan va uning timsolida padari buzrukvorini koʻrgan. Garchi oʻlimi oldidan katta oʻgʻli Jahongirning farzandi Pirmuhammad Mirzoni valiahd deb tanlagan boʻlsa-da, mutlaqo maxfiy boʻlgan afsonaviy xazinaning sirini toju-taxtdan ham ilmni afzal biladigan shu suyukli nabirasiga ishongan. Shundan keyin bu sir Ulugʻbekdan sevimli shogirdi Ali Qushchi orqali faqat jon uzilar chogʻi aytilishi sharti bilan keyingi xazina vorislariga oʻtib kelgan.
—Xoʻsh oʻsha xazina qayerga yashirilgan ekan?
Behbud menga qarab jilmaydi. Keyin chap labi va qoshi hamohang koʻtarilib, yelka uchirdi:
— Bilmadim, har holda — toʻgʻri kelgan joyga boʻlmasa kerak. Aytmoqchimanki, hamma narsa, kitoblar xavfsizligi, ularning chirib ketmasligi, havo bilan ta’minlanib turishi oldindan hisobga olingan va rejalashtirilgan joyga. Bilsang, dunyoda bunday afsonaviy xazinalar bisyor. Hindiston va Seylondagi Budda ehromlari, Amerikadagi atsteklar va Germaniyadagi nibelunglar oltin xazinalari bunga misol boʻla oladi. Ularning barchasi aql bilan tilsimlangan. Ularni kashf etish uchun yuksak tafakkur kerak....
Men ham Behbudning xayollari asiriga aylanib qoldim.

Safar taraddudi
1919 yil 25 mart. Samarqand. Bahorning xush havosi kezinmoqda. Oʻn-atrofga qorongʻulik choʻkkan. Tashqaridan kimningdir sharpasi eshitilib, eshik taqqillagach, xiragina chiroq yoritib turgan xonadagi toʻrt kishi bir qoʻzgʻalib qoʻyishdi. Mufti Mahmudxoʻja sheriklari — Mardonqul Shohmuhammadzoda, Muhammadqul Oʻroqboy oʻgʻli va turk muallimi Naim afandilarga oʻtiraveringlar, oʻzim qarayman, dedi-da, oʻrnidan turdi. Shu payt bir tabaqali pastakkina eshik sekin ochilib, oʻrta yoshlardagi bir oʻspirinning qorasi koʻrindi. Mufti uning istiqboliga yurdi. Yigitcha unga boshini egib nimanidir shipshidi. Mahmudxoʻja hamrohlariga qarab, “hozir”, dedi-da tashqariga yoʻnaldi. Biroz oʻtib, egniga jubba kiyib olgan soch-soqoli qirtishlangan 35-40 yoshlar atrofidagi bir erkakni boshlab kirdi. Beliga qilich taqib olgan notanish mehmon ular qatoriga choʻkdi. Mahmudxoʻja qolganlarga:
— Bu kishi Jiydakapa qoʻrboshisi Boytuman hoji boʻladilar, hozirgina Fargʻonadan yetib keldilar, — dedi. Hamma qayta xol-ahvol soʻrashdi.
Mahmudxoʻja vaziyatni tushuntirdi: — Bu kishi tez orada Amiril muslimin etib tayinlanajak Muhammad Aminbek hazratlarining qoʻl ostidagi beklardan. Madaminbek bizga muhim bir gap yetkazib yuboribdilar. Oʻzlaridan eshitsak.
Tabiatan ancha jiddiy boʻlgan Boytuman hoji birdaniga muddaoga oʻtib qoʻya qoldi:
— Vaziyat nihoyatda qaltis. Bir yoqda arman dashnoqlari oʻqni tejaymiz deb, musulmonlarni vahshiyona chopib tashlamoqda, xalqni talayapti. Hatto ayollarimizning nomusini toptap, gʻazab bilan “Alloh qudratli boʻlsa, senga najot bersin?, — deb diniy e’tiqodimizni ham toptamoqdalar. Burungʻi yil 130 qishloqni talab, yoppasiga soʻydilar. Bir yoqda esa Lenin boshliq bolьsheveklar. Yaqinda Sharqiy front tarkibida Turkiston fronti tashkil etildi. Unga rahbar etib Frunze tayinlandi. Ular 27 ming piyoda, 3 ming otligʻ, 100 ta toʻp, 550 ta pulumyot bilan qurollagan. Dushmanlarimiz qudratli.
Eng xavflisi ular targʻibot yoʻli bilan xalqni, farzandlarimizni bizga qarshi qilib qoʻyishmoqda. Bu ketishda oʻz bolalarimiz oʻzimizga tigʻ koʻtarishi hech gapmas. Ammo dushman ichida ham bizning tarafdorlarimiz yetarli. Muhimi, ularni oʻzimizga ogʻdirib olmogʻimizdir. Yaqinda Osipov boshliq 75 nafar rus ofitseri va yana boshqa millatli 55 ofitser bizga kelib qoʻshildi. Safimizda jami 10 ming kishi bor. Ularni qoʻrboshi Madaminbik Garbuvadan boshqarib turibdi. Agar boshqalar ham bizga qoʻshilganda 30 minglik kuchli armiyaga ega boʻlardik. Yaqinda margʻilonlik Ibrohim Hoji orqali Angliyadan 500 ta vintovka sotib oldik. Ammo hali bu kam. Pul masalasiga kelganda, biroz oqsayapmiz. Amiriqo, Angliya, Turkiya kabi taraqqiy etgan davlatlar qurol-yaroqdan yordam bermoqqa shaylar. Biroq hargiz aqchasiz emas.
— Ha, millat va dinga xizmat qilish faqat bilim va pul orqali mumkin”, — dedi Mahmudxoʻja uning gapini olib. — Shu bois biz zudlik ila muhim topshiriq bilan safarga chiqishimiz kerak. Ammo undan oldin sizlarga bir narsani aytishim lozim. Oʻylaymanki, barchangiz bu yoʻlda jonlaringizni ham nisor etmoqqa qodir javonmardlardan sanalasizlar. Bu shu qadar muhim va maxfiyki, unga faqat oʻz jonimiz kafil boʻlmogʻi lozim. Sababi, bu haqda hali hech biringizga yorilmagandim. Nega buni hatto eng yaqinlarimdan sir saqlamogʻim boisini keyinchalik oʻzlaringiz tushinib olgaysizlar. Buyuk xazina haqidagi rivoyatnamo gaplarni barchangiz eshitgan boʻlsangiz kerak har holda. Bu xazina amirnikidan oʻn, balki yuz chandon bisyor boʻlmogʻi ehtimoldan holi emas. Xullas, oʻsha xazinani zudlik bilan topishimiz zarur. Uni sarf etmakning vaqti yetgan koʻrinadi. Madaminbek tez orada Qoʻrboshilar qurultoyida Amirul muslimin etib tayinlanadi. Demak, yaqin kunlarda yurtimiz ozodligi uchun ayovsiz janglar boshlanishi muqarrar. Buning uchun qurol yarogʻdan kam-koʻstimiz boʻlmasligi darkor.
— Albatta, Albatta, — bosh irgʻab tasdiqladi Boytumanhoji. — Indinga nasib etsa, Namanganga hujum boshlab, shaharni dushmandan tozalaymiz.
Mahmudxoʻja chuqur nafas olib, mehmonga yuzlandi:
— Biz shu bugunoq, safar taraddudini koʻrurmiz. Siz Madaminbek hazratlariga borib qarorimizni ayting. Safardan soʻng, oʻzimiz sizlar ila bogʻlanamiz.
Boytuman hoji xoʻp, dedi-da, shoshilinch, oʻrnidan qoʻzgʻaldi. Mahmudxoʻja uni kuzatib qaytdi.
Eshikdan kirishi bilan, Mardonqul toqatsizlanib, muftiga nigohini qadadi:
— Xoʻsh?...
Mahmudxoʻja tancha yoniga choʻkib, birodarlariga qayta nazar soldi. Ularning barchasining koʻzlarida olov koʻrindi. Bu chiroqning olovi emas, shijoat edi.
— Barchangizning koʻnglingizdan ayni paytda bir gap oʻtayotganiga aminman, dedi sekin gap boshlab, —bu xazina mavjudligidan xabardorlar bugun anchagina. Ulardan biri Buxoro amiri Sayyid Olimxon. Ikki yil avval u mendan xazinani topib berishimni talab qilgandi. Ruslarning-da bundan xabari bor. Menga boʻlayotgan tahdidlar ham oʻshalarning qilmishidan deb bilaman. Shu bois undan hatto yostiqdoshimni ham voqif etmaganman. Ishoning, birodar inim Hoji Muin ham voqif emas. Biz bu yerda boʻlmasak, izimizni soʻraydigan ishonchli kishimiz boʻlishi kerakli tufayli ham unga indamadim. Xullas, qilayotgan ishim, izlanishlarimni yolgʻiz oʻzim bilardim xalos. Oʻzingizga ma’lum millatimiz qabohat botqogʻiga majburan botirildi. Xalqni bir buyuk oʻgʻlongina qutqarmoqqa qodir. Bu insonni Madaminbek timsolida koʻrdim. Tadbirkorlik, mardlik, uzoqni koʻra bilish borasida unga teng keladigani yoʻq. Bu borada barchamizning fikrimiz yakdilligiga shubha qilmayman. Sababi sizlar bilan ham bu borada koʻp bor mubohasalashganmiz. Yakuniy fikringizni bilurman. Madaminbek bilan bir necha bor uchrashib, ishonish mumkinligiga amin boʻlganimdan keyingina Xudo shohid unga bu xazina haqida soʻz ochganman. U millatimiz gʻanimlarini jannatmonand yurtimiz sarhadlaridan haydab chiqarmoqqa jahd qilgandan keyingina shunday boʻlgan. Oʻylaymanki, barchangiz kamina ila yakfikrdasizlar.
Barchalari bosh irgʻab tasdiq ishorasini qildilar.
—Sizlarni ishontirib aytamanki, bizlarni oldinda gʻoyat sermashaqqat, shu bilan birga xatarli sayohat kutib turibdi. — dedi Mahmudxoʻja soʻziga intiho yasarkan. — Avval Qarshi bekligidagi togʻlarda yashiringan Buyuk xazinani izlab topmogʻimiz, soʻng esa Bokuda Saidnosir Mirjalolov bilan uchrashib, u bilan Istanbul orqali Shahzoda orollariga boramiz. Bizning nomimizga Amiriqo prezidenti oʻrtoq Vudro Vilьson janoblarining taklifnomasi bor. Undan keyin Parijga Antanta davlatlari kengashiga oʻtamiz. Turk davlatlari qurultoyida bolьsheveklarning kirdikorlarini butun dunyoga fosh etamiz, inshoolloh... Endi esa hoziroq safarga otlanmogʻimiz lozim.
Barchalari birdek qoʻzgʻalishdi.

Tafakkur kamandi
Sayyora afsonaviy xazina haqidagi gaplarga qiziqib qoldi. U ham bu haqida koʻproq bilishga intilar, men ham bajonidil Behbudning qilayotgan ishlari haqida muttasil ravishda gapirib berib gapirib berardim.
Bir kuni ertalab Behbud telefon qilib qoldi va oʻzining shoshilinch ravishda Samarqandga ketayotganini, agar iloji boʻlsa, mabodo vaqt topsam, kutubxonaga borib, Sherdor madrasasi, uning peshtoqidagi ohuni quvib ketayotgan sher, uning yelkasidagi quyosh nimani anglatishini bilib berishimni iltimos qildi.
Oʻsha kuni darsdan chiqib, Sayyora bilan bogʻ aylandik, keyin shahar markazida yurganimizda yangi qurilgan, zamonaviy inshootdagi — Sherdor madrasasi peshtoqidagiga oʻxshash ramzni koʻrib, Akobirning iltimosi yodimga tushdi. Sayyora bilan shu yaqindagi Markaziy kutubxonaga bordik. U yerdan Registon maydoni va undagi inshootlar tarixi haqidagi kitob va qoʻllanmalarni, ensiklopediya ma’lumotlarini oldim. Bu orada Sayyora internetdan ma’lumot qidirib koʻrdi. Barcha manbalardan nusxa koʻchirtirdik.
Kechqurun uyga borgach, Behbudga bular nega kerak boʻlganligini bilish uchun, har bir soʻzni hijjalab oʻqib chiqdim. Qayta-qayta oʻqiyverganim tufayli deyarli yod boʻlib ketdi. Qogʻozlarga koʻmilib, uxlab qolibman.
Koʻzimni ochganimda tong allaqachon yorishgan, eshik qoʻngʻirogʻini kimdir tinimsiz bosardi. Asabim oʻynab, «ochinglar» deb baqirdim. Keyin oʻrtoqlarim oʻqishga ketgani yodimga tushib, noiloj oʻzim turdim. Eshikni ochdimu, hushim boshimdan uchayozdi. Ostonada Behbud aftodahol bir ahvolda turardi. Koʻzlari shishgan, yuzi koʻkargan, tilingan, labining bir cheti yirtilib, qon qotib qolgandi. Uni ichkariga taklif qildim. Qahva ichib, biroz oʻziga kelgandek boʻldi. Keyin nima boʻlganini oʻzi aytib qolar degan umidda jim turdim. Boisi u shaxsiy hayotiga taaluqli savol berishlarini sirayam xohlamas, unga deyarli javob qaytarmasdi ham. Ammo oʻzi bu haqda gapirmadi.
— Bilsanmi, bobom oʻlayotib, bekorga ikkiyuz soʻmlik pulni changallab olmagan ekanlar, ular bu bilan menga nimadir deb aytmoqchi boʻlgan ekan. Nazarimda, Sherdor madrasasi peshtoqidagi mashhur ramzlarda qandaydir sir yashirin, — dedi choʻntagidan ikki yuz soʻmlik pul chiqarib. Keyin oʻziga-oʻzi gapirdi: “Nega avvalroq xayolimga kelmadi ekan-a?” Dam oʻtmay, yana menga yuzlanib: “Kechagi aytganlarim nima boʻldi”, — dedi vazminlik bilan, xuddi hech narsa boʻlmagandek.
Unga topgan ma’lumotlarimni koʻrsatdim. Bir qovogʻi shishib, koʻrishiga xalaqit berayotgani bois, “Oʻzing oʻqiy qol”, dedi. Unga Amir Yalangtoʻshbiyning 1611 yili Imomqulixonga Buxoro taxtiga oʻtirishga yordamlashishi va buning evaziga Samarqandga hokim etib tayinlanishi, u 1619-1636 yillari deyarli xaroba ahvolga kelib qolgan Mirzo Ulugʻbek honaqohi oʻrniga Sherdor madrasasini, keyinchalik yonida Tillakori madrasasini qurganini va bu ikki inshoot Ulugʻbek madrasasi bilan birgalikda Registon majmuasini vujudga keltirganini oʻqib berdim.
— Yaxshi, — dedi u jiddiy ohangda. — Uning peshtoqidagi ramzlar nimani bildirarkan?” Qogʻozlar orasidan turli olimlar, tadqiqotchilar tomonidan ramzlar sharhlangan sahifani topib oʻqiy boshladim:
— “Qanoslaridagi qizgʻish zarhal tusli sher oq ohuni quvmoqda. Quyosh bodomqovoq, kiyik koʻzli qilib tasvirlangan. Yuzi zarhal tusli yogʻdu bilan hoshiyalangan. Sher — inson, quyosh — ziyo, ohu — ruhiy poklik ramzi. Olimlar buni «Inson umri davomida ziyo orqali ruhiy poklikka erishadi, soʻngra u komillik darajasiga yetadi» degan falsafa yashirin, deb izohlashadi. Bundan tashqari, boshqa taxminlar ham mavjud. Masalan, quyosh va kiyik 12 burjlik hijriy yil hisobiga ishora. Quyosh — hijriy — shamsiy yili, kiyik — jadiy boʻlib, eskicha oʻninchi oydir. Yana tasvirdagi yoʻlbars tanali sher — yoldor boshli jonzot ham shunchaki emas. Yoʻlbars muchallar boʻyicha uchinchi oʻrinda boʻlsa, burjlar orasida sher beshinchi hisoblanadi. Ikkala raqamni qoʻshsak sakkiz boʻladi. Sakkizinchi oy avgust boʻlib, bunga ohu uchun qoʻyilgan oʻn raqamini qoʻshsak, oʻn sakkiz hosil boʻladi. Demak Bahodir Yalangtoʻshbiyning 18 avgust kuni tavallud topgan. Bu shamsiy yil oylar jadvalida ham oʻz aksini topgan: avgust – asad oyi, unsuri — olov, yulduzi — quyosh, burji — arslon, bu ramzlar haqida yana boshqa deyarli shunga oʻxshash bir necha taxminlar bor.
Sherdor madrasasining ichki hovlisi ravoqlaridagi fors-tojik tilida bitilgan qit’a madrasa qurilishi bilan bogʻliq juda muhim ma’lumotlardan boxabar etadi. Qit’a mazmuni shunday: “Dushman saflarini buzuvchi odil Yalangtoʻsh keldi, uning kamoloti madhiga zoʻr til durlarga toʻldi, u yer yuzida shunday bir madrasa qurdiki, bu bilan faxrlanish falakka qadar yetdi, dono harifning tafakkur kamandi harakat qilsa-da, madrasa minoraning ma’nosiga yetolmas...
Shu yerga kelganimda Akobir:
—Toʻxta, oxirgi jumlani qaytar, — dedi.
Qayta oʻqidim. U ham “Ma’nosiga yetolmas” deb ikki-uch bor takrorladi. Keyin: — davom et, — dedi.
Unga bir necha soniya termulib qolib, kelgan joyimdan oʻqiy boshladim: “Me’mor uni shunday quribdirkim, falak bu yangi oyni koʻrib, koʻkdagi oyga nisbatan chiroyliligidan barmoq tishlab qoldi. Uni bino etgan Yalangtoʻsh Bahodir boʻlgani uchun ham, qurilgan yilini abjad xisobida «Yalangtoʻsh Bahodir» deb bilingiz”. Ushbu she’r Sherdor madrasasining ikki joyida ya’ni ichki ravoqda va madrasaning chap tomonidagi qobirgʻali guldasta ichki binosida bitilgan.
Oʻqib tugatganimdan soʻng, sovib qolgan qahvani xoʻplarkanman, menga qarab oʻyga tolib qolgan Behbudga qarab kuldim: «Hey, xazinabon, nima boʻldi, oʻzi? Kim seni bu ahvolga soldi? Balki doʻxtir-poʻxtirga borarsan, dori-pori kerak emasmi?”. — U “Koʻramiz”, — deb oʻrnidan qoʻzgʻaldi. Stol ustidagi barcha qogʻozlarni yigʻib, bukladi-da, jandasi chiqib ketgan blaknotining orasiga tiqdi. Keyin xayrni ham nasiya qilib, eshik tomon yurdi. Garchi uning injiq tabiat egasi ekanini bilsam-da, ichimda orim qoʻzgʻalib ortidan gap qotdim: “Ey... rahmat-ku mayli, xayr deyish shunchalik qiyinmi?” U burilib, menga qarab qoldi. Oʻyga botib qolgan koʻzlarini koʻrib, qoʻpolligimdan koʻngli ogʻrindi-yov, deb turgandim, tilga kirdi: — “Meni kimdir ta’qib qilayapti. Agar yoʻqolib qolsam, uyimga borib, mana bu blaknotni qidirib top. Bilasan-ku, bu dunyoda sendan boshqa, yaqinim yoʻq”.
U shunday deb chiqib ketdi.

Mahbuslar
1919 yil 23 aprel. Qarshi. Temir eshik toshga sudralib, quloqni qomatga keltirdi. Keyin mash’ala koʻtargan kishining qorasi koʻrindi. Soqchilar eshikni yopishdi. Zindonbon Ahmad ichkarida mahbuslar bilan suhbatlashib turgandi. Qarshi begining shaxsan oʻzi bu mahbuslarni koʻrgani kelib qoldi.
— Bu yerda nima qilayapsan, — dedi Qarshi begi Togʻaybek unga yuzlanib.
— Soʻroq qilayotgandim, — deb javob berdi Ahmad.
— Soʻroq? Soʻroq qilayotgandim deysanmi? Buning uchun kishi sarxil yeguliklar koʻtarib, kunga oʻn sakkiz bora kiradi ekanmi?
Zindonbon jim qoldi: “Sotishibdi”, deb oʻyladi ichida.
Mahbuslar eshik ochilar hamonoq, oʻzlarini uxlaganga solishgandi. Mardonqul yonidagilarga shipshidi: — Bekning oʻzi kelibdi.
Mahmudxoʻja ham Muhammadqul qoʻzgʻalishni istamadi.
Ular bir oy Shahrisabzdagi zindonda qiynoq azobini tortdilar. Soʻroqqa tutishdi, urishdi. Bu muttasil davom etardi. Kaltaklanaverib, mahbuslarning orqasi shilinib, yara boʻlib ketdi. Lekin xayriyatki, besh-olti kun avval ularni Qarshiga koʻchirishdi. Ammo haligacha tunu kun ogʻriq zoʻridan ingranib chiqishadi. Har tugul bu yerning zindonboni xayrixoh odam ekan. Ammo ularni koʻrgani Qarshi begining oʻzi kelishi yaxshilik alomati emas. Mahmudxoʻja shularni oʻylarkan chuqur xoʻrsindi.
Zindonning zax hidiga qorishib ketgan boʻgʻiq havosida bek biroz jirkanibroq turdi-da, soʻng asirlarga bir-bir termulib, soʻz qotdi:
— Sizlar kimsizlar?
Unga hech kim javob qaytarmadi. Faqat Mardonqul eshitishni ham xohlamaymiz degan ma’noni ifodalash uchun ortga burilayotganda yara boʻlib ketgan orqasini yillar davomida mahbuslarning qoni bilan boʻyalaverib, qotib ketgan dagʻal sholcha tilib yubordi shekilli, ingranib qoʻydi.
Mahmudxoʻja yotgan joyidan qoʻzgʻalib, bekka yuzlandi:
— Bizlar Baytulloni ziyorat etmak uchun Samarqanddan chiqgʻon edik, yoʻlda amir ma’murlari sizlar jadid, kofir va tilchi, deb bizni qoʻlgʻa oldilar. Birodarimiz Naim afandini shahid etdilar. Taftish qilinsun. Bizning gunohsizligimiz shoyat ma’lum boʻlur.
Bekning yuzida ijargʻanish paydo boʻldi:
— Sizlar jadid va kofirdirsizlar. Buxorogʻa janob oliygʻa tigʻ tortqon sizning maslakdoshingiz emaslarmi edi? Sizlarni oʻldirmak kerak. Sizlar qutulmoq uchun Baytulloga bormoqni bahona qilib koʻrsatasiz.
Suhbatga zindonbegi Ahmad aralashdi:
— Taqsir. Bularning ishlarini haqiqatlab koʻring. Begunohga oʻxshaydurlar. Agar gunohlari sabab boʻlsa, soʻngra oʻlduring.
Bek achchigʻlanib, birinchi mahramiga yuzlandi:
— Sen ham jadidmisan? Nega jadidlargʻa tarafdorlik qilayotirsan?
— Taqsir bu kishi Mahmudxoʻja Behbudiy boʻladilar.
Bek quturgan itdek gʻazab otiga mindi:
— Oʻldurilaturgʻon jadidlar uchta edi, toʻrtta boʻlishini xohlaysanmi? Bular amirimizni oʻldurmoqqa chogʻlangan xoin va fitnakorlardir. Bular oʻlumga mahkum odamlar.
Ahmad tagʻin jimib qoldi.
Mahmudxoʻjaning ich-ichidan xoʻrligi keldi. Ammo bir jasorat tuyib, uni tiliga koʻchirdi:
— Bizlar oʻlumdan qoʻrqmaymiz. Balki haq yoʻlida oʻlmakni oʻzimiz uchun bir sharaf deb bilamiz. Munday yoʻlda yolgʻiz biz oʻlmagan, balki koʻp kishilar toʻgʻrilik va inqilob yoʻlida shahid boʻlgʻonlar. Mustabid amirlikning agʻdariladigan kuni yaqin, yuksak adolat tantanasiga va mehnatkash xalqning barcha ezuvchilar ustidan gʻalabaga ishonchi bizga jismoniy azob-uqubatlarga bardosh berish uchun kuch-quvvat bagʻishlaydi. Agar bizning hayotimiz hurriyat va xalqning baxt-saodati uchun qurbonlik sifatida kerak boʻlsa, biz oʻlimni ham xursandchilik bilan kutib olamiz.
— Koʻramiz boshlaring ustida qilich oʻynaganda ham shunday sayraysanlarmikan?, — bek shunday deya ulardan ijirgʻangandek, ortga burildi. Unga mahramlari, zindonbon Ahmad va uning xizmatchisi Sodiqjon ham ergashishdi.
Mahmudxoʻja duo oʻqiy boshladi:
— Iloho, u aziz va faol bandalaring hurmatigʻa bizga basirat ber. Eshitar quloq, anglar aql ber. Ey Allohi azim ush-shon. Bu magar sening gʻazabingmidur. Afv et, biz insonlarni, hidoyat et. Yer yuzinda sulh va silohi umumiy ato ayla. Insonlargʻa insoniyat ber. Zolimlarni qahr et, mahv boʻlsun zulm. Yashasin adolat va haqqoniyat, omin....
Bek eshik ortida bu ovozni eshitib turdi-da, soʻng indamay ketdi.
Bir necha kundan soʻng Zindonbonning mahrami Sodiqjon Amirning qatl etish xususidagi farmoni kelganini aytdi. Uchchala mahbusning ham koʻziga yosh qalqdi. Mahmudxoʻja hammasi tugaganini his qildi. Endi boshqa yoʻl yoʻq edi. Asrlardan beri saqlab kelinayotgan xazinaning siri nahotki u bilan nariga dunyoga ketsa? Yoʻq, hech qachon. Bunday boʻlmaydi. Hali koʻzi ochiq, koʻnglidagi istaklarini kimgadir aytishga hali imkon bor. Bu sirni toʻgʻridan-toʻgʻri birovga soʻzlash — uni boy berish bilan barobar. Shu boisdan u Sodiqjondan qogʻoz va qalam olib kelishini iltimos qildi.
Ertasi kuni tushlikda Sodiqjonning qorasi koʻrindi. U yeng ichida, yegulik u-bu narsa hamda aytilganlarni olib kelgan ekan. Oʻsha kuni kechgacha Mahmudxoʻja muk tushib, qogʻozga allanarsalarni qoraladi. Hisob-kitob qildi. Boʻyadi, oʻchirdi. Va nihoyat vasiyatnomanining soʻnggi nusxasini toza qogʻozga ehtiyotkorlik bilan koʻchira boshladi: “Vasiyatnoma ushbudir: “Ey, Turkiston maorif ishlarida boʻlgʻon oʻrtoq va oʻgʻlonlarim! Men oʻzim garchand bandi boʻlsam-da, sizlarni esimdan chiqarmayman va sizlarga bir oz vasiyat qilib oʻtaman. Mani sevar oʻrtoqlarim! Manim soʻzlarimni quloqlaringizga olingizlar! Biz ikki oydan beri Buxoro shaharlarida bandi boʻlib yurib, axir oʻn kundan beri bir yerda bu zolimlarning qoʻligʻa tushib bandi boʻldik. Jadid, kofir otini koʻtardik. Bu yerdan qutulmogʻimiz gumon boʻldi. Oʻrtoqlarim Siddiqiy, Ayniy, Fitrat, Qori va Akobir Mahmud va oʻgʻlonlarim Vadud Mahmud, Abdulqodir Shakuriy!
Bizning otimizga maktablar ochingizlar! Bizlar ul choqda qabrimizda tinch yoturmiz. Maning oʻgʻlonlarimgʻa salom yetkuringizlar. Bu hamrohlarimning avlodlaridan xabardor boʻlinglar! Ushbu vasiyatimni yozib Ahmadga berdim”.
Mahmudxoʻja yarim tunda Ahmadning navqiron mahrami Sodiqjon kelganda maktubni unga berdi. Lekin chiqib ketar asnosida bunga ham qanoat qilmay, yigitchani yoniga chaqirdi-da, qulogʻiga pichirlab bor sirni toʻkib soldi. Toki u oʻzi bilan tuproq ostiga singgib ketmasin.
Asirlar yorugʻ olamdagi soʻnggi tunlarini uygʻoq oʻtkazmoqda edilar. Mahmudxoʻja choʻk tushib, duo oʻqiy boshladi. Qolganlar boshini quyi soldilar. Mufti duoni tugatgach, Mardonqul oʻkirib yigʻlab yubordi.
Sizlarga vasiyat qilaman. Maorif yoʻlida ishlaydurgʻon muallimlarning boshini silangizlar! Maorifga yordam etingiz! Oʻrtadan nifoqni koʻtaringiz! Turkiston bolalarini ilmsiz qoʻymangizlar! Har ish qilsangiz jamoat ila qilingizlar! Hammaga ozodlik yoʻlini koʻrsatingizlar! Ozodlikni tezlik ila yuzaga chiqaringizlar! Bizning qonimizni zolim beklardan talab qilingizlar! Maorifni Buxoro tuprogʻida joriy qilingizlar!

Mahzunlik
Bir kuni Behbudni istirohat bogʻida uchratdim. Oʻsha kunlari xayolim parishon edi. Ketma-ket bir necha qarindoshlarimdan ayrilgan, tunlari ular bilan bogʻliq aloq-chaloq tushlar koʻrib, hushimda a’zoi badanimga horgʻinlik in qurgandi. Shanba kuni uzzukun uyda timriskilanib, televizor tomosha qilish, uxlash yoki boshqa bir qiziqarli mashgʻulot bilan shugʻullanish ham yoqmay, koʻchaga chiqib ketdim. Sayyora bilan ham gaplashgim kelmadi. Eng sevimli joyimga — shahar markazidagi boqqa — suv boʻyidagi oʻrindiqqa oʻtirib, bepoyon xayol ummoniga shoʻngʻidim. Oʻsha kuni qayiqda suzib yurgan ikki yoshga — atrofga alang-jalang qarab, keyin boʻsa ishtiyoqida bir-biriga lab choʻchchaytirayotgan yigit va qizga koʻz uzolmay termulib qolgan koʻyi, dunyo, uning bevafoligi-yu, oniy umrni chogʻ oʻtkazish uchun Buyuk Qudrat tomonidan hadya etilgan lahzalik lazzatlar haqida oʻy surib qoldim. Kimdir yonimga kelib oʻtirdi, sigaret chekdi, keyin turib ketdi. Boshqasi keldi. Men esa xayolim ummonida suzib yuraverdim. Yaqinlarimning umrini, hayotini, qilgan ishlarini oʻzim bilganim, quvvai-hofizam yetgani qadar sarhisob qilib chiqdim. Ammo men bir paytlar mukkasidan ketib oʻqiganim — dunyoning eng donishvar mutafakkirlari kabi bir xulosaga qayta-qayta kelaverdim. Asabni toliqtiradigan, yashashdan bezdiradigan javobsiz savollar, tinkani quritadigan bezovta oʻylar “inson bu — jumboq” deya qulogʻim ostida pichirlayverdi — “Yer Quyosh atrofida aylangani kabi, inson qalbining jamiki soʻroqlari shu javob atrofida aylanadi, faqat undan taskin qidiradi”.
Bir payt kimdir qoʻlini yelkamga qoʻyganini sezdim. Ilkis xayoldan chalgʻib, unga qaradim. Behbud menga gʻamgin koʻzlarini tikib turardi. Yelkamga shappatlab, “Bardam boʻl”, dedi, — “Hammasini eshitdim. Hech kim dunyoga ustun boʻlgan emas”. Keyin ikkimiz ham jim qoldik. Ancha vaqtdan soʻng “Dunyodagi eng jirkanch tuygʻu nima bilasanmi?”, dedi. Unga qaradim. Behbud qirgʻoqqa mayingina urilayotgan suvga termulib, chuqur xayolga botgandi. Nima deyishimni bilmay kalovlanib qoldim. Toʻgʻrirogʻi, oʻylashga hafsalam ham yoʻq edi.
— Mehr, — dedi u. Keyin davom etdi: — Inson hech bir tuygʻudan undanchalik aziyat chekmaydi. Boshqa har qanday badbin tuygʻular uchun insonda tabiiy immunitet bor. Ammo mehr... Aytaylik, kimdir sendan nafratlanadi, haqorat qiladi, nomingni, sha’ningni balchiqqa bulgʻaydi, ammo yashayverasan, dunyoi dunning tashvishlarini yelkangdan oshirib, kurashishda davom etasan. Chunki bu narsani oʻylamay, tinchgina uxlash imkoni mavjud. Lekin mehr... Aytaylik, kimgadir mehr qoʻyding. U sening ishonchingni, begʻaraz muhabbatingni suiiste’mol qilsa, diling ogʻriydi. Suyganing bevafo boʻlsa, doʻsting xiyonat koʻchasini tanlasa, birodaring oyogʻingdan chalsa, sen tortadigan azobdan, his qiladigan ogʻriqdan, yuragingni sugʻurib, oʻzingga yedirsalar afzal. Yana qazo degan baloibad bor. Biror yaqiningni yoʻqotsang, unga boʻlgan mehring jo boʻlgan qalbingga dunyoning bor azobi oʻpirib kiradi. Mehr... insonni mehr oʻldiradi...
Behbudning bu qadar hissiz gapirishi etimni junjiktirib yubordi. Bir qarashda u haqday edi. Ammo inson mehrsiz yasholmaydi-ku?! Negadir shu topda sigirimiz esimga tushib ketdi. Bolaligimda uning buzoqlashini, qaymoq, sut, qatiqqa toʻyishni labim tamshanib, rosa kutganman. Keyin chiroyligina peshonasi qashqa buzoqchali boʻldik. Oradan bir necha oydan soʻng, buzoqni onasidan ayirdik. Onam ham sigirni sogʻmay qoʻydilar.
Bir haftacha oʻtgach, momomning onamga “Sigirning yelini toʻlibdi, sogʻib tashlash kerak, boʻlmasa, sigir qiynaladi”, — deganini eshitib qoldim. Nega bunday dedilar? — deb rosa oʻylaganman, oʻshanda. Hozir, daf’atan bolalik onlarimdagi bu voqeaga qaytishimga sabab, insonga baxshida etilgan mehrni ham — oʻsha sigirimizning yelinida toʻplanib qolgan sutga oʻxshatdim. Inson ich-ichidan koʻpirib kelayotgan muhabbatni kimgadir baxsh etishi kerak emasmi? U ichkarida qolib ketsa, bir kuni yurakni yondirib yubormaydimi? Inson mehrsiz yashasa, birovga koʻngil qoʻymasa, doʻst orttirmasa, yakkamoxovga oʻxshab, jamiyatda yolgʻizlanib qolmaydimi? Odam bolasining qimmatli umrini mehr evaziga keladigan gʻurbat mahv borarkan, yakkash koʻngilga zardob tomchilari misol soniya sayin chikkillab nish urib turgan Mangu Yoʻqlikning nayzalari qoldirayotgan yaralarga inson mehrdan yaxshiroq malham topa oladimi? Shundogʻam rutubatga gʻarq boʻlgan qalbga mehrdan boʻlak munavvarlik qayerda? Bu gaplarni Behbudga aytishga iymandim.
Koʻzlarining tub-tubiga choʻkkan iztirobdan oʻzi ham dunyodagi birdan-bir yaqin odami boʻlmish bobosiga boʻlgan mehrdan aziyat chekayotganini, shuning azobli tovonini toʻlayotganini, ayni paytda menga aytgani kabi dunyoning bor azob-uqubati bir hovuch yuragining nozik devorlarini oʻpirib kirganini his qilib turardim.
U mendan vaqtim bor-yoʻqligi haqida soʻradi-da, “Agar boʻlsa yur, bir joyga borib kelamiz”, dedi. Katta markaziy yoʻlga chiqib, taksi toʻxtatdik. Yoʻl boʻyi u menga islom olamining ilohiy kitobi haqida gapirib ketdi. Men uning uzun, ammo qiziqarli hikoyasidan mushafning ilk nusxalari bugun Madina, Qohira, Makka va Toshkent shaharlarida saqlanishini bilib oldim. Bu orada bir necha yil oldin bunyod etilgan, aytish mumkinki, shaharga oʻzgacha koʻrk berib turgan Xasti Imom majmuasi yoniga kelganimizni ham payqamay qolibman.
U masjid va Baroqxon madrasasi oʻrtasida joylashgan va darvozasi kunbotar tarafga qaragan Moʻyi Muborak madrasasi tomon yurdi. Shundagina Halifa Usmon tomonidan VII asrda kiyik terisiga hijoz xatida yozdirilgan mushafni koʻrgani kelganimizni fahmladim. Kiraverishda yogʻimizni yechdik. Dastlab, ikkimiz ham qur’onga yaqinlashib, unga tikilib qoldik. Keyin men aylanib oʻtib, yon tarafdagi xonalarga qoʻyilgan turli tildagi diniy, katta-kichik kitoblarni tomosha qildim. Biz kelganimizda ichkarida bir nechta xorijlik sayyohlar bor edi. Bir payt allaqaysi oliy oʻquv yurtining talabalari dinshunoslik oʻqituvchilari yetovida kirib kelishdi. Talabalar choʻk tushib, duoi fotiha qilishdi. Baland boʻyli, oq-sariqdan kelgan, sochlari endi toʻkila boshlagan, moʻylovdor gid tomoq qirib olgach, talabalarga mushaf tarixi xususida toʻlqinlanib hikoya qila boshladi: “Qur’on 114 sura 6236 oyatdan iborat. Unda 77439 soʻz, 340740 harf bor. Dastlab uchinchi xalifa Usmon ibn Affon uni bir necha nusxada yozdiradi. Bu ilohiy kitobning qanday qilib Toshkentga kelib qolgani xususida ham bir nechta taxminlar mavjud. Birinchi taxminga koʻra uni Amir Temur Basradan yoki Oltin Oʻrdadan olib kelgan. Yana ba’zilar esa Shayx Abu Bakr Muhammad Qaffol Shoshiy nomi bilan bogʻlashadi. Qaffol Shoshiy hajga borayotganida Bogʻdodga kirib oʻtadi. Qur’onni Bogʻdod shohidan unga Rum sultonining ibri tilidagi maktubiga javob yozib berishi evaziga olgan, deyishadi. U uzoq yillar Samarqanddagi Nodir Devonbegi Togʻo madrasasida saqlangan. 1868 yili Samarqand ruslar tomonidan istilo etilgach, general Abramov oʻlja sifatida olib ketadi. Bir qancha muddat Rossiya Maorif vazirligida, Saltikov-Shchedrin kutubxonasida, Ufada saqlangan. 1924 yili Toshkent va Sirdaryolik ulamolar talabi bilan Toshkentga olib kelinib, Oʻzbekiston xalqlari tarixi muzeyiga qoʻyiladi. 1989 yil Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlar diniy idorasiga topshirilgan.
Gid Halifa Usmonning aynan shu kitobni qiroat qilib turganida qatl etilgani hamda “Baqara” surasi 137-oyatda hatto qon izlari saqlanib qolgani xususida gapirayotganda, ayrim diydasi boʻsh qizlarning koʻzlarida yosh xalqalandi. Deyarli hamma xuddi qon izlarini koʻrmoqchi boʻlgandek, gid aytgani hamonoq, Germaniyadan maxsus buyurtma asosida yasatib kelingan oynavand sarkofag tagiga qoʻyilgan Qur’onga bir qarab qoʻydi. Keyin gid, biroz tin olib, roʻmolchasi bilan lablarini artdi-da, — Savollaringiz boʻlsa, marhamat, dedi. Talabalar savol bera boshladi. Bu orada men yon tomonga qoʻyilgan oʻrindiqqa oʻtirib, oyna ostidagi Qur’on tarixiga oid qaydlarni oʻqishga kirishdim. Daf’atan tanish ovozni eshitildi.
— Mushafning xavfsizlik tizimi qanday? Uni oʻgʻirlab ketishga harakat qilinganmi?, — Behbud talabalar orasini yorib oʻtib, gidni savolga tutayotgan edi.
Gid:
— Buning hech-bir imkoni yoʻq, — dedi. Keyin biroz sukut saqladi-da, davom etdi:
— 1993 yili, shu yerda ishlagan Burhon ismli qoravul uning 8 varogʻini oʻgʻirlab sotmoqchi boʻladi. Lekin uning bu ishi fosh etilib, sakkiz varogʻdan 5 tasi aeraportda, uni chetga elga olib chiqib ketishmoqchi boʻlishganda ushlab qolinadi. Qolgan uch varogʻi esa topilmagan. Oʻsha voqeadan keyin bu ilohiy kitobni qoʻriqlash tizimi bir necha bor kuchaytirilgan”. Behbud: “Qaysi sahifalari topilmagan?”, — degach, gid bir muddat xayol ogʻushida unga termulib qoldi. Keyin birdaniga “Oxirgilari”, — deb mujmal javob qaytardi. Behbud bor narsani unutgan, oʻzini qiziqtirgan savollarga birdaniga javob olishga intilayotgani uning shoshib-pishib savol berishidan ham anglashilib turardi.
— Aytingchi, bu kitobning sahifalariga, yoʻq, sahifalari chetiga yozuv... Nima desam ekan, masalan, avlodlar uchun qandaydir maktub... Xullas nimadir yozib qoldirishgan boʻlishlari mumkinmi?, — dedi hammani hayron qoldirib.
Gid ham savol egasi biroz tutilib gapirgani sababli, birdaniga:
— Yoʻq, — dedi qat’iy. — Bu kitob eng muqaddas hisoblanadi, ajdodlarimiz unga qoʻshimcha yozuv yozishni hatto tasavvurlariga ham keltirishmagan. E’tiborlaringiz uchun katta rahmat. Gid toʻsatdan savol-javobga yakun yasadi.
Behbud talabalar toʻpidan ajralib chiqib, men tomon yurdi. Gid bir muddat angrayib turdi-da, keyin oʻqituvchi ayolga yaqinlashib, Behbudni koʻrsatdi-da, nimadir dedi. Chiqib ketar asnomizda avval ancha semiz boʻlib, keyin ozgan, shu tufayli yuz terisi xalqoblanib qolgan keksaroq ayol oʻqituvchining yoʻq degandek, bosh qimirlatganini koʻrdim.
Qaytayotib, yoʻl boʻyi yana shu mavzuda gaplashib ketdik.
— Bilasanmi, — dedi u koʻzlari porlab, — har ikkala taxminda ham haqiqat mavjud boʻlsa-chi? Aytmoqchi boʻlganim — Amir Temur ham, Qaffol Shoshiy ham Qur’onni Movoraunnahrga olib kelmaganmikan? Ulardan birini hozir Hasti Imom majmuasida koʻrdik.
—Ikkinchisi-chi? ..
—Birinchisi ikkinchisini topadi.
— Xoʻsh?
— Rostini aytsam, bir necha kundan beri ikkinchi kitobni topish uchun birinchisini oʻrganmoqchi, boʻlib yurgandim. Toʻgʻri, bu kulguli tuyulishi mumkin, lekin qanday boʻlsa ham bunga, albatta, erishardim... Endi oʻylab koʻrsam, bunga hojat ham yoʻq ekan...
— He seni qara-yu, afsonalar jinnisi, — deb kuldim.
U xijolat chekkandek, qovoqlarini oʻydi:
— Bu bor-yoʻgʻi mening fikrim edi, xohlasang ahmoqona deb hisoblay qol, lekin fojea yasama, iltimos.
Behbuddan nega dabdurustdan Sherdor qolib, Qur’onga qiziqib qolganini soʻradim. — Sherdorning sirini topdim, — dedi u hayratimga hayrat qoʻshib. — Dastlab arslon yelkasidagi quyoshga e’tibor qaratdim, — dedi u jiddiylik bilan. — Birinchi ravoqdagi quyoshning nurlari 38 ta. Ikkinchisiniki esa 40 ta. Quyosh sher va kiyik 12 burjlik hijriy yil hisobiga ishora qiladi, kiyik (jadiy) uchinchi oy, yoʻlbars muchallar boʻyicha 3, sher burjlar orasida beshinchi. Demak bu ikkala raqam hamda kiyikka berilgan sonni jamlasak 18 hosil boʻladi. Buni oʻzing yaxshi bilasan. Endi hisoblaymiz. Birinchi ravoqdagi quyosh nuriga 38 ga 18 ni qoʻshamiz 56 hosil boʻladi. Ikkinchi ravoqdagi xuddi shunday umumiy son esa 58 ni tashkil etadi. Barchasini qoʻshsak, 114. Bu son shubha yoʻqki, Qur’onga ishora qilmoqda.
Insonni Alloh bilan yaqin etadigan, joni uzilmay, uning jamoliga muyassar etadigan vosita bu a’lolar a’losi Qur’ondir. Hatto har bir xayolimizdan boxabar zot haqqi qasam ichaman-ki, to qiyomatgacha insoniyatni haq yoʻliga chorlab turadigan mayoq, oʻzgarmaydigan, har satri ilohiy nurga choʻlgʻangan narsa bu Arshi A’lodan paygʻambarimiz Muhammad (s.a.v)ga nozil etilgan adablar durdonasi Qur’ondir. Dunyoda kim boqiy yashaydi? Nima qiyomatgacha sobit turadi? Oʻnmaydigan, yoʻqotilmaydigan, insoniyat uchun muqaddas narsa nima? Albatta, Qur’on. Oyati kalimada ham “Inna nahnu nazzalna-z-zikra va inna lahu lahafizun” (Biz sizlarga “Qur’oni karim”ni nozil qildik va biz uni himoya qilamiz), deyilgan. Sir Usmon mushafiga Mirzo Ulugʻbekning suyukli shogirdi Ali Qushchi tomonidan bekitilgan. 15 ming jilddan iborat insoniyat tafakurining eng nodir durdonalarini va boshqa boyliklarni avlodlarga yetkazishning balki yakkayu yagona yoʻli shu edi. Buni ular juda yaxshi bilishgan. Demak, sirning bir uchi Qur’onda.
Oʻylanib qoldim.

Qochish
1939 yil 13 sentabrь. Qarshi. Toshturma. Ingroqlarga toʻla xonada toʻyib nafas olishningda iloji yoʻq. La’natlangan bu maskanga saxovatli quyosh ham faqat kichik temir panjara orqali bir choy qaynagulik muddat ijargʻangandek kirib keladi-yu, zum oʻtmay yoʻqoladi. Bu yerda kimdir oʻrnidan tursa, qaytib oʻtirishi dargumon. Devorlarning pasti allaqachon shoʻraxlagan, gʻishtlar yemirila boshlagan. Yerdan oʻtadigan namlik mahbuslarning ich-etini chimchillab oladi. Zarif oʻziga ajratilgan qoʻy terisidan qilingan poʻstakka choʻnqaydi. Otasi yerga keting bilan koʻp oʻtirma degani uchun oyoqlari uyushib ketsa-da shu zaylda oʻtiraverdi. Oʻn tarafda devorga tiqib oʻrnatilgan ustma-ust karavotlarga, ularda pishillab uxlab yotgan mahbuslarga mahzun qarab qoʻydi. Keyin bir kun avval turma hududida qolib ketgan eski sardobani buzdirishayotgan payti topib olgan simchani uch-toʻrt kun oldin otasi devorning hali zax yetib bormagan gʻishtiga chizib yozgan toʻrt qator she’rning ustidan yurgiza boshladi. Shu barobarida hijjalab oʻqib, ma’nosini tushunishga urindi.

Qalam griftamu guftam
Salom binavisam.
Hikoyati gʻami xudro
Bom binavisam...

Zarifning oʻy-u xayoli baribir temir eshikda edi. Tiq etgan tovush eshitilsa, oʻsha yoqqa mushtoqlik bilan termulardi. Sababi, uning otasini soʻroq qilgani olib ketishdi. Negadir bu yerga olib kelishganlaridan buyon otasini tez-tez soʻroqqa tutishar, qiynashar, holdan toyib, sillasi quriguncha doʻpposlashardi. Bir safar bunga oʻzi ham guvoh boʻldi.
Bir payt soqchilar yetovida Sodiqjonni olib kirishdi. Zarif oʻzlariga berilgan katta-kichik poʻstaklarga choʻnqayib, kallasini tizzalari orasiga qoʻyib mudrayotgan, tushlarida ozodlikda ot choptirib yurgan, suyuklisini, bolasini oʻpayotganidan yoki shirin taomlar tanovul qilayotganidan boʻlsa kerak, lunjlari likkillab tamshanayotgan mahbuslarni oralab, otasiga peshvoz chiqdi. Zarif yana mahbuszor oralab, otasini oʻzlariga ajratilgan joyga olib kelib oʻtirgʻizdi. Sodiqjonning koʻzlari yumilib ketar, nechukdir bor dunyoni unutib, choʻzilgisi, boshini toshga qoʻyib boʻlsa ham miriqib uxlagisi kelardi. Lekin bu la’nati turmada oyoq qoʻyishga-da joy yoʻq. Oʻn kishilik kameraga 40 kishini tiqib qoʻyishibdi. Ilk bor kelganlarida xonaning bijgʻib ketgan havosidan koʻngli aynib yurgandi. Ammo endi oʻrganib ketdi. Aksincha, toza havoga olib chiqishsa, yuragi behuzur boʻlib ketayapti. Hozir miriqib uxlasa, qaytib uygʻonmasa ham mayli. Lekin ajdodlar siri...
Bu xoʻrliklar, bu sitamlar ularning hayotidan qachon arirkan. Bir necha yillik quvgʻinlarda katta ukasi, xotini, jajjigina qizalogʻi oʻlib ketdi. Yaxshiyam, kichik ukasini afgʻonga eski tanishi Mulla maxsumnikiga oʻtkazib yubordi. Endi yashashidan hech bir ma’no yoʻq. Lekin oʻgʻli... Bir necha kun oldin boshiga bir mudhish xayol yopishib oldi. Tunda torgina karavotda oʻgʻlini quchoqlab mudrab yotganida jonimga qasd qilib, barcha koʻrgiliklardan osongina qutilsammikan degan shum xayol miyasiga oʻrnashib olib, asab tomirlarini egovlay boshladi. Oʻzini oʻldirishning eng oson, eng maqbul yoʻli xususida bosh qotirdi. Shu payt qoʻynida uxlayotgan oʻgʻli bezovtalanib, uzuq-yuluq gapirdi.
Bu kabi holatlar nahs bosgan turmada odatiy hol edi. U boshini noxush xayollardan tozalab, jim eshitib turdi. Lekin hech narsani idrok eta olmadi. Sal oʻtib — Men oʻlsam, oʻgʻlim nima boʻladi?, — degan xayolga choʻmdi. Narigi dunyoda xotiniga, nima deydi. Oʻgʻlim Behbudiydagi tosh turmada, u yer zax. Koʻpi bilan ikki yilda yonimizga keladi, deydimi. Yoʻq. Oʻgʻlini bu jirkanch dunyolarga tashlab ketmaydi. Avval oʻgʻlini, keyin oʻzini oʻldiradi. Ha, hoziroq. U koʻpdan beri yuvilmagan, daraxt tanasi kabi gʻadir-budur qoʻllarini jigargoʻshasining issiqqina boʻyniga olib bordi. Dastlab buni oʻzi ham oʻyin deb bilib, silay boshladi. Keyin qattiqroq qisdi. Bir payt koʻzlari qamashib, boshqa dunyoga tushib qolgandek boʻldi. Oʻtgan umri kino tasmalaridek koʻz oldidan lip-lip oʻtaverdi. Bu tushimi, hushimi anglay olmasdi. Ana xotini, qoʻlida chaqalogʻi bilan eriga peshvoz chiqdi. Oppoq yaktakdagi Sodiqjon xotining peshonasidan oʻpib, oʻgʻlini qoʻliga oldi. Uning ham peshonasiga labini tekkizib qoʻydi. Shu payt quloqlari allaqanday shovullashni tuydi. Oʻn tomondan ular tarafga bahaybat suv toʻlqini bostirib kelayotgandi. Goʻyo allaqanday toʻgʻon darz ketgan-u, ulkan dengiz suvi oʻzan qidirib, yoʻlida uchraganni mahv etishga qasd qilgandek. Sodiqjon bostirib kelayotgan koʻm-koʻk dahshatning yon-atrofdagi dov-daraxtlardan ham balandligini koʻrib, yuragi hapqirib ketdi. Qutilishdan, qochishdan biror umid yoʻq edi. O, nochor odamzot-a. Oʻgʻlini bagʻriga bosib, yerga choʻkdi. Xotini ham kelib, yerga egildi. Qoʻllari erining tirsaklarini mahkam changalladi. Ular shu yoʻl bilan himoyalanmoqchi boʻlishdi. Bir necha muddat muqarrar oʻlimni kutib qolishdi. Ammo kutilgan narsa sodir boʻlavermadi. Shovullash ovozi ham toʻsatdan tindi. Sodiqjon boshini koʻtarib orqasiga qaradi.
Ne ajabki, boyaga dahshatdan asar ham yoʻq edi. Quyoshning munavvar nurlari borliqni oltin rangga choʻmiltirar, uzoq-uzoqlardan koʻzga elas-elas tashlanayotgan koʻm-koʻk togʻlar, uning etagidan sudralib kelgan yashillik koʻzni quvnatardi. Muzdaygina shabada kelib peshonasini, ochiq koʻkragini siypalab oʻtgandan keyin terlaganini sezdi. Shunda birdan bagʻriga bosib olgan chaqalogʻining boʻgʻriqayoganini his qildi. Qoʻllarini yumshatib, oʻrnidan turdi. Xotini ham unga hamohang koʻtarildi. Shunda yana boshi aylanib, koʻzlarining oldi yorishib ketdi. Bir muddat oppoq dunyoga tushib qolgandek boʻldi. Hamma narsani koʻrayapti-yu, oʻzi yoʻq. Sekin-sekin koʻz oldi avval och qizil, keyin zangori tus olib, atrofdagi narsalarni gʻira-shira idrok eta boshladi. Tuyqusdan koʻkragida nimadir tipirchalayotganini sezdi. Yuragim deb oʻyladi. Yoʻq, alohida muallaq narsa. Keyin oʻgʻlini boʻgʻayotgani yodiga tushib, qoʻllarini boʻshashtirib, bazoʻr yuqori koʻtardi. Oʻgʻli jon achchigʻida bir sapchib turib, karavotning temir ustuniga suyanib qoldi. Koʻkragini ushlab, oʻqchib-oʻqchib yoʻtaldi. U har gal yoʻtalib boʻlgach, otasiga termulardi. Oʻsha lahzalar Sodiqjonning qorachiqlariga bir umrga muhrlandi.
— Ey, Sodiq aka — Sodiqjon gʻisht devorga boshini tegizib xayol surib qolgan ekan. Kimdir uni turtayotganini his qilib, koʻzlarini bazoʻr ochdi. Bu shu xonadagi mahbuslardan biri Gʻulom edi. Sodiqjon koʻzini ochgach, — “Juda yomon urishibdi shekilli, sizni, hali navbatingiz kelishiga yana bir necha soat bor. Ungacha mening oʻrnimga yotib tura qoling”,— dedi. Sodiqjon uning ilk gapini eshitib, hamdardlik bildirayapti, deb oʻyladi. “Ha, ha”, — deb qoʻydi. Negaki bu rutubatli xonada mehr-shafqat, odamgarchilik tuygʻulari haqida gap ham boʻlishi mumkin emasdi. Gʻulom soʻzlarini yana takrorlab, Sodiqjonning qoʻltigʻidan oldi. Yetaklab olib borib, karavotga yotqizdi, keyin oʻzi uning oʻrniga borib choʻk tushdi. Sodiqjon uyquga ketar oldidan quchogʻiga mushukvachchadek, kirib olgan oʻgʻlining quloqlariga shivirladi: — Oʻgʻlim biroz chida, ozgina qoldi. Yaqinda hammasidan qutilamiz.
5-tergov hibsxonasining xodimi Zaxarchenko turma boshligʻi, davlat xavfsizligi leytinanti Yermalovning xonasiga kirib, uchta mahbus qochib ketganini xabar qildi. Yermalov pinagini ham buzmay ishini davom ettirdi. Biroz oʻtgach, yozuvini tugatib, eshik yonida haliyam qaqqayib oʻtirgan Zaxarchenkoga koʻzi tushdi-da, qogʻozga koʻz yugurtirayotib soʻradi:
— Qochib ketishdi deng.
— Xuddi shunday oʻrtoq boshliq.
— Yaxshi.... — u shunday deb Zaxarchekoga yaqinlashib keldi. — Ularning har bir qadamini nazoratga oling. Chegara hududlarda nazoratni kuchaytirishsin. Zudlik bilan telegramma yuboring. Afgʻonistonga chiqib ketishga ham urinishi mumkin. Izlaridan soyaga aylaninglar. Keyin ertaga, hech kimi yoʻq uchta sartni topib qamang-da, mahbuslar tutildi deb, rasmiylashtirib qoʻying. Tushunarlimi?
— Xoʻp boʻladi, oʻrtoq boshliq, uch kun avval buyrugʻingiz bilan hamma chegara postlariga xabar berganmiz.
— Yaxshi. Darvoqe, qochoqlarning qoʻlida qurol bormi?
— Bitta, lekin oʻqlanmagan.
— Yaxshi. Hoziroq, qurolini oldirib, mahbuslarni qochirib yuborgan soqchilarni jazolang. Hammasi qonuniy boʻlsin. Endi ketishingiz mumkin.

Quyosh nurlaridagi sir
Behbudning uyida yarim tungacha suhbatlashib qoldik. U izlanishlarining soʻnggi koʻrinmayotgani, bundan hech bir samar chiqmayotgani haqida gapirdi.
— Boshim qotib qoldi, balki mushaf sahifalarining oʻgʻirlanishi ham bu narsaga bogʻliqdir?, — dedi u xayolga berilib.
Shu topda yana Sayyora yodimga tushdi. U meni uylaridagi yashirin xonaga olib kirganida, Mushaf sahifasi yonida eski bir teri parchasini ham koʻrgandim. Aytsammi-aytmasammi, deb ikkilanib turdim-da:
— Yoʻq, pergamentga yozilgan, — dedim, va’damga qoʻl siltab. — Men uni koʻrganman. Aytayotganim teri parchasi boʻlib, Qur’on koʻchirilayotgan payti xattotlar ishlatgan, keyinchalik adashib ketmaslik uchun undan xatchoʻp oʻrnida ham foydalanilgan.
— Qayerda koʻrgansan?, — deb soʻradi Behbud hovliqib.
Unga bir tanishimning uyida oʻsha yoʻqolgan sahifalarni koʻrganimni hamda bu mutlaqo maxfiyligini aytdim.
— Qani yur, — dedi u oʻrnidan qoʻzgʻalib.
— Qayerga?, — deb soʻradim.
— Oʻsha tanishingnikiga-da, — dedi jiddiylik bilan.
Yoʻq, desam ham, oyoq tirab oldi. Ertaga ertalab, oʻsha teri parchasini olib kelishimni aytib, bazoʻr tinchlantirdim.
Ertasi kuni ertalab, Sayyoraning uyi yaqinida u bilan uchrashib, gapimni aytdim. U buning iloji yoʻqligini aytib, iltimosimni rad etib tursada, nihoyat rozi boʻlgandek boʻldi. Harakat qilaman, — dedi mujmal. Keyin uyiga kirib ketdi. Kutib turdim. Bir necha soatlardan keyin nihoyat, toqatimni toq qilib, koʻrinish berdi. Baxtimga u bu ishni uddalagandi. Xayrlashar chogʻimizda ham ehtiyot qilishimni qayta-qayta tayinladi.
Pergamentni sinchiklab tekshirganimizdan keyin, Behbud ham, men ham dami chiqqan pufakdek, shalvirab, qoldik. Unda hech narsani anglatmaydigan allaqanday boʻyoqning izlari, eskirgan terining tabiiy chiziq va yoriqlaridan boshqa hech narsa yoʻq edi. Shuncha qilgan urinishlarimiz, qiyinchiliklar bir lahzada havoga sovrildi. Biz goʻyoki ulkan va sirli yoʻlda ketayotib, toʻsatdan oldi bekilib qolgan, orqaga qarashga yuragi betlamayotgan tajribasiz yoʻlovchilarga oʻxshardik. Teri parchasini qayta-qayta sinchiklab tekshirar ekanman, toʻsatdan otib yuborishga chogʻlandim. Xuddi shu lahzada Behbud menga ber, deya qoʻlimdan oldi. Asablarim qaqshab, sigaret cheka boshladim. Uning bir parcha matohni yeb yuborgudek boʻlib, paypaslashi, kulgimni keltirdi. Bir payt stol ustiga men hozirgina tashlagan gugurt qutisi ichidagi yagona choʻpni oldi. Ammo u ham chaqilgan edi. Behbud qimirlama, dedi-da, choʻpni labimda turgan sigaretning choʻgʻlanib turgan uchiga tekkizib, yonishini kutib turdi. Keyin gugurt choʻpni qoʻli bilan pana qilgancha negadir terining uchiga emas, yuzasiga yaqinlashtirdi. Baribir hozir yoqib yuboradi, deb oʻyladim. Bir xayol, uni bu yoʻldan qaytarmoqchi ham boʻldim, ammo ahdidan qaytarib boʻlmasligi yodimga tushib, indamadim. Shu payt u “Topdim”, — deya, oshxona tomonga yugurib ketdi. Chindan ham, yoqib yuborsa-ya, deb izidan bordim. U ikki, uchta gugurtchoʻpni birvarakayiga chaqdi.
— Agar bunda biror yozuv boʻlsa, u albatta issiq ta’sirida koʻrinadi, — dedi menga koʻz qirini tashlab. — Agar boʻyogʻi sulьfat va azot kislotasi aralashmasida eritilib, toʻrt hissa suv qoʻshilgan muxsardan[3] tayyorlangan boʻlsa, koʻk yozuv paydo boʻladi. Nashatir spirtida eritilgan kobalьtsimon yombidan foydalanilgan boʻlsa, qizil yozuv chiqadi. Unga yaqin borib, teriga tikildim. Darhaqiqat, uning chap pastki tarafida issiq ta’sirida allaqanday koʻk rangdagi ketma-ket yozilgan turli shakllar koʻrina boshladi. Qogʻoz-qalam olib, uni zudlik bilan koʻchirib oldim.
١ - ٩ ٢ -٢ ۵- ۷ ۶ - ۱۱ ۱-۲ ۱-۳
۶ - ۱۱ ۳ -۱ ۲ -۱ ۱ -۲ ۱-۱۱ ۱-۲
Buni qayerdan bilding, deb soʻradim, keyin undan.
— “Tilla qoʻngʻiz”, — dedi u.
— Baribir tushunmaganimni payqab, qoʻshimcha qildi. Edgar Po degan yozuvchi oʻtgan bilasanmi, Sharq adabiyoti va tarixini chuqur oʻrgangan, Amir Temur haqida she’r ham yozgan. Oʻshaning “Tilla qoʻngʻiz” degan asari bor oʻshanda oʻqigandim.
— Boʻpti shunday ham deylik, lekin bu shakllar nima ma’noni anglatadi?
Savolimga javob bermay, deraza yoniga bordi. Ikki tabaqali romning bir tabaqasini ochib, tashqariga qaradi. Shu koʻyi tosh qotib turaverdi. Uning saldan keyin xonada uyoqdan-buyoqqa, borib kelishidan, menga elas-elas eshitilayotgan gʻoʻdranishidan, nimanidir oʻylanayotganini sezdim.
Uygʻonganimda, allaqachon kun yorishgan, Behbud qogʻozga nimlarnidir yozayotgandi. Koʻzlari ostida uxlamaganidan salqigan doira hosil boʻlgandi.
Oʻniga borib,
— Nima boʻldi?, — dedim, keyin javobini ham kutmay, qogʻozga qaradim.
— Mana koʻrayapsanmi, — dedi u menga — bu sonlar oʻsha paytlarda bizda ham iste’molda boʻlgan arab raqamlari ekan. ۱-1, ۲-2, ۳-3, ۴-4, ۵-5, ۶-6, ۷-7, ۸-8, ۹-9. Oʻylab-oʻylab, ular qandaydir matndagi harflarni bildirishini tusmolladim. Lekin qanaqa matn? Shu topda Sherdor madrasasidagi qit’a esimga tushdi. Lekin ma’no chiqmadi. Peshtoqdagi sirli ramz haqida oʻyladim. Ikkita arslon, ikki quyosh, ikki ohu, demakki, 114 sonining ham ma’nosi ikkita. Biri 114 suradan iborat Qur’onni bildirsa, ikkinchisi uning 114- “Nas” surasini anglatadi. Ya’ni “Odamlar”. Koʻrinib turibdiki, nomida ham murojaat bor. U beshta oyatdan iborat ekan:
1. Qul a’uzu bi robbinnasi — Panoh soʻrayman, odamlarning robbisidan.
2. malikinnasi — Odamlar podshohidan,
3. ilahinnasi — Odamlar ilohidan panoh soʻrayman.
4. min sharril vasvasil xonnasi — berkinib, koʻrinib turuvchi vasvasachining,
5. Allazi yuvas visu fi sudurinnasi — odamlar qalbiga vasvasa soladiganlarning,
6. minal jinnati vannas — jinlar va odamlardan boʻlganning yomonligidan deb ayt.
Bu raqamlarning birinchisi oyatni, ikkinchisi oʻsha oyatdagi nechanchidir harfni bildiradi. Xayriyat... aniqlaganday boʻldim. Har xolda ma’no anglatuvchi soʻz hosil boʻldi — “Baytul Timuru”. Bu arabchadan tarjima qilinganda “Temurning oshiyoni” degan ma’noni anglatadi”.
Biz bir-birimizga termulib qoldik.
— Bu nima degani, bu Temur yashagan qasrmi yoki uning hoki qoʻyilgan Goʻri Amir maqbarasimi?”, — deb savol berdim.
— Bu Temur gʻori, — dedi Behbud. — Tuni bilan shu haqida ham oʻyladim. Qasrga yoki maqbaraga xazina yashirilmaydi. Mobodo shunaq boʻlsa, katta tavakkalchilik boʻlardi. Qolaversa, bizdan oldingilar koʻp bor u yerlarni tekshirib chiqqanlar. Gʻor esa hech kimning esiga kelmagan. Undan Sohibqiron davlat teppasiga kelmasidan burun foydalangan. Ammo “Zafarnoma” va “Temurnoma”da ham u yoʻl-yoʻlakay eslab oʻtiladi, xolos. Amir Temur qiyin vaziyatda qolgan bir paytida oʻziga boshpana boʻlgan tabiatning bu oshiyonini unutib qoʻymasa kerak har holda?! Endigi manzilimiz aniq bu— Temur gʻori.

Oʻzga yurtlardan panoh istab
1939 yil. Qarshi shahri. Sodiqjon ortlaridan izma-iz chopib kelayotgan odamni tanidi. Bu mahbus Gʻulom edi. Uchchovlon tuya yurish bilan, Qashqadaryo boʻyiga yetib kelishdi. Sal narida ancha yillar muqaddam Buxoroning soʻnggi amiri Amir Olimxon Behbudiy shahrida hokimlik qilganida qurdirgan koʻprik viqor toʻkib turardi. Sodiqjon oyning xira yogʻdusida shovullab yotgan daryoga tikildi. Daryoning suvi kam, ichida kichik-kichik qamish bilan qoplangan orolchalar paydo boʻlgandi.
— Halizamon yetib kelishadi, daryoning ichiga tushib, mollar yurgan izdan oqim boʻylab yuramiz, — dedi Sodiqjon. Keyin oʻgʻlining qoʻlidan tutib, oʻsha tomonga yurib ketdi.
Uzoq-uzoqlardan koʻrinib turgan togʻ tomonga yuzlanib turgan Gʻulom bir muddat turib qoldi-da, keyin ularning izidan yurdi. Uchchovlon shu tarzda tinimsiz yoʻl bosishdi. Koʻp yurganlaridan harchand charchagan boʻlsa-da, oʻtirib nafas rostlayotgan chogʻlarida ham, ehtiyotkorlikni unutmadi. “Toki ta’qibda ekanmiz, uxlashga haqqim yoʻq”, deb oʻyladi. U mudroqni haydash uchun, tez-tez koʻzlarini ishqalab turdi. Xayolida oʻtmish xotiralari gavdalandi. U Qarshiga Fargʻonadan kelganida endigina 14 bahorni qarshilagan edi. Uni Behbudiy shahriga shahar begi Togʻaybekning birinchi mahrami hamda zindonboni Ahmad olib kelgandi. Ular uzoq qarindosh ham edilar. Oʻshandan buyon uning xizmatini qilib yuradi.
Kunlarning birida zindonda jadidlar rahnamosi Mahmudxoʻja Behbudiy yotgani haqida eshitdi. Sodiqjon bir-ikki yil avval Samarqandga borganida mufti yozgan “Padarkush” teatrini koʻrgandi. Keyinchalik, xat-savodni oʻrganib, bu muhtaram zotning “Oyna” jurnalini oʻqib yurdi. Oʻshandan buyon bu zotga ixlosi baland edi, gʻoyibona uchrashib, suhbatlashishni orzu qilardi. Taqdir shunday taqdir etgan ekan.
Oʻsha mash’um voqea roʻy bergan kuni birinchi mahramning buyrugʻi bilan zindonga kirib, Mahmudxoʻjadan maxfiy vasiyatnomani oldi. Chiqib ketar asnosida, esa millat otasidan umrini boshqa oʻzanga solib yuborgan sirni eshitdi. Lekin vasiyatnomani Ahmadga berishga ulgurmadi. Boisi Buxoro amirining Mahmudxoʻja Behbudiy va u bilan muloqotda boʻlgan barchani zudlik bilan qatl etish toʻgʻrisidagi Farmoyishi ijrosini koʻrish uchun Buxoro elchixonasi xizmatchisi Utkinning oʻzi kelib qoldi. Zindonbon Ahmad soʻnggi ilinjni unda deb bilib, Behbudiy va boshqalarning jonini saqlab qoling, deb iltimos qildi-yu, oʻz boshiga balo orttirdi. Utkinning talabi bilan uning oʻzi ham qoʻl-oyogʻi bandi etilib, mahbuslar bilan chorboqqa olib chiqildi. Bekning yaqin mahramlaridan biri Buxoro amirining qatl ettirish toʻgʻrisidagi maxfiy farmonini oʻqib eshittirdi. Bu voqealarni devor ortidagi quyuq daraxt shoxlari orasidan jim kuzatib turgan Sodiqjonning koʻzlariga yosh keldi. Ichidan qoʻzgʻolgan ingroqni yuzaga chiqarmaslik uchun lablarini mahkam tishladi. Endi moʻy nish urib qolgan iyagi qip-qizil qoniga boʻyaldi. Ich-ichdan tirab-ketib, bir paytlar bezgak kasalini yuqtirib, jon taslim etgan otasi kabi varaja qila boshladi. Farmondagi “Ular istagimizni bajo keltirmadi-mi, bas oʻlim bilan qoʻrqitmoq emas, oʻldirish kerak”, degan dabdabali soʻzlar Sodiqjonning shuuriga manguga mixlandi. Jallod shu bogʻning oʻzida mahbuslarga toʻrtta qabr qazdirdi. Jallodning boltasini qayrayotganidan foydalanib, Behbudiy va yoʻldoshlari tahorat olib, soʻnggi nomozni oʻqimoqchi boʻlishdi. Lekin shu chogʻda rahmsiz jallod muovinlari ularni nomoz oʻqigani qoʻymadi. Eng avval Behbudiy hazratlarining boshini kesdi. Bu holni koʻrib Mardonqul, Muhammadqul va Ahmad afandilar yosh shoshqator oqayotgan koʻzlarini chirt yumgancha tavhid va shahodat kalimalarini oʻqib, oʻlimni kutib turdilar. Shundan keyin bekning xizmatkorlari mazkur shahidlarni oʻzlari qazgin qabrlarga koʻmishdi va yer bilan tekis qilib tashladilar...
Sodiqjon unsiz achchiq-achchiq yigʻladi. Yutoqib-yutoqib oʻksindi. Ich-ichidan endi bu yerlarda qola olmasligini his qildi. Shu ketishda Shahrisabzgacha badar ketdi. Mahmudxoʻja bergan vasiyatnomani koʻz qorachigʻidek asradi. Shahrisabzda bir hammolga shogird tushib, kunini koʻra boshladi. Qoʻli bir-ikki soʻm pul koʻrib, bir yil ichida oʻzini oʻnglab oldi. Ammo tili boʻshlik qilib, shuuriga mangu mixlanib qolgan voqeani yaqini Hojimurod tashkillashtirgan davrada soʻzlab berdi-yu, boshi baloga qoldi.
Uch kun oʻtmay izidan bir soya paydo boʻlganini sezdi. Taqdir unga hali koʻp musibatlarni tayyorlab qoʻygan ekan. 1920 yil dekabrь oyining oʻrtalari yodidan hech chiqmaydi. Amir tomonidan yollangan qotillar u deb oʻylab, Fargʻonadan endigina kelgan ukasi Salimjon oʻldirishdi. Sodiqjon yarim tunda, oy shulasi yorugʻida qor kurab qabr qazdi. Achchiq-achchiq iztirob chekib, jigarini oʻz qoʻllari bilan tuproqqa qoʻydi. Keyin doʻsti Sultonmurodning maslahati bilan Orenburgga qochib ketdi. Uch yildan soʻng Sultonmurod ham xotini, 10 yashar singlisi va 2 yashar goʻdagi bilan Orenburgga borib qoldi. Besh yilcha oʻsha yoqda yashashgach, yana yurtga qaytishdi. Bir muddat Qoʻqonda, Samarqandda umrguzaronlik qilishdi. Bu orada Sodiqjon Sultonmurodning singlisi Gulruxbegimga koʻngil qoʻyib, uylandi. Farzandlari turavermagach, havo almashtirish maqsadida, yana aylanib, bu paytga kelib Behbudiy nomi bilan yuritilayotgan Qarshi shahriga kelib qolishdi.
Sodiqjon hozir ayni kunlarda oʻsha voqealar haqida oʻylarkan, umri qochqin va quvgʻinlarda oʻtib ketayotgani, umrida bir lahza boʻlsin tin olgani yoʻqligi haqida oʻylab qoldi. Mana yana, ular bosh olib ketmoqdalar. Bu safar uzoq-uzoqlarga ketadi. Yana qaytib keladimi-yoʻqmi, saodatli kunlar nasib boʻladimi-yoʻqmi, bu Parvardigorning irodasiga bogʻliq. Lekin.. oʻgʻli albatta, qaytishi kerak. Uni vatanga muhabbat ruhida tarbiyalaydi. Axir, qachondir dushmanning kuni tugʻmaydigan kunlar ham kelar...

Ertasi kuni tunda uzoqdan miltillab chiroq yogʻdusi koʻrindi. Bu biyday choʻl oʻrtasidagi choʻponlar qoʻnalgʻasi edi. Unga baqirib-baqirib, yaqinlashishdi. Bitta rosmana eshakday keladigan it vovullab, ular tomonga chopdi. Sodiqjon qoʻlidagi oʻqsiz miltiq bilan, Gʻulom va Zarif esa uning ortiga oʻtib, yoʻldan topib olgan daraxt shoxi bilan himoyalanishdi. Shu payt qoʻnalgʻadan qoruvligina bir yigitcha chiroq koʻtarib chiqib keldi. Yaqinlashgach,
—Kimsizlar, — dedi gavdasiga yarashmagan yoʻgʻon ovozda.
— Bizlar adashib qol.., — Sodiqjon Gʻulomning soʻzlarini shartta boʻlib:
— Biz tosh turmadan qochdik, — dedi.
Choʻpon chiroqni ular tomon tutib, aft-angoriga, kiyim boshiga, birining qoʻlidagi miltiqqa qarab, biroz ikkilanib turdi. Keyin ichkariga taklif qildi-da, dasturxon yozdi. Anchagacha suhbatlashib qolishdi. Choʻpon yigit Doniyor ular ayni damda Qovchin qishlogʻida ekanliklarini aytgach, Sodiqjon eski tanishini surishtirdi:
— Shu qishloqlik bir tanishim bor edi. Ismi Sori edi. Otasining ismi Vali. Taniymaysanmi, mabodo, — dedi.
— Ha, taniyman, oʻgʻli biz tengi, ismi Abdinazar — dedi choʻpon yigit chuqur xoʻrsinib. — U kishini Fargʻona kanali qazishga olib ketishgandi. Afsuski, oʻsha yoqlarda ichak tuyulishidan vafot etibdi. Bir joʻrasi kiyimlarini olib keldi, deb eshitdim.
— Voajab, — deb hayqirdi Sodiqjon. — Qarshi tuprogʻida tugʻilgan birodarim men tugʻilgan tuproqqa qoʻyilibdur, men esa uning kindik qoni tomgan qishloqda ovorai-sarsonman. Nahot, diydor qiyomatga qolgan boʻlsa?...
Sodiqjon marhumning sha’niga duoi fotiha qildi. Keyin tanishining farzandlari, yaqinlarini obdon surishtirdi. Ularga hamdardligini yetkazib qoʻyishini tayinladi.
Uchovlon toʻyib-toʻyib ovqatlanib, issiqqina qimiz ichishgach, uyqu elitib, boshlarini bolishga qoʻydilar. Tong otmay, choʻpon yigit ularni uygʻotdi. Bu orada choʻponning onasi va xotini latta-puttalardan mehmonlarga kiyim-kechak tikib qoʻyishgan ekan. Qochoqlar bundan juda xursand boʻlishdi.
Rahmat aytib, xayrlashdilar. Lekin Sodiqjon bir necha qadam yurgach, yana ortga qaytib, choʻpon yigitdan:
— Nega bizni uyga kiritding, biz turmadan qochganmiz, oʻgʻri, qotil boʻlishimiz ham mumkin ediku, — deb soʻradi.
— Siz rost gapirdingiz, — dedi Doniyor vazmin ohangda. — Qolaversa, bizda eshikdan kelgan mehmonni haydashmaydi. Shuning uchun sizlarga qoʻnalgʻa berdim. Sodiqjon uni bagʻriga bosdi.
Uch qochqin dam olib, dam olib yurishdi. Bir safar tin olar chogʻlarida Zarif botayotgan quyoshga termulib qolgan otasining yelkasidan quchdi. Sodiqjon xirgoyi qilayotgandi. Zarifga bu she’rning ohangi juda yoqadi. Har gal ichida qoʻshilib takrorlaydi. Yana shunday boʻldi.
Bir safar, — unda hali qamoqda edilar, — bir oʻzi shu she’rni ovoz chiqarib, baralla aytgandi. Oʻshanda uni otasidan ayirib, bir xonaga olib kirishdi. Toʻrda ikki kishi suhbatlashib oʻtirardi. Eng yuqoridagi sariqnusxa odam unga oʻqrayib qarab qoʻydi. Zarif ularning oʻzaro muloqotlaridan bu odamning ismi Zaxarchenko ekanini bilib oldi. Oʻsh shuuriga zaxar soʻzi oʻrnashib qoldi. “Zaxar, zaxar, — deb takrorlay boshladi ichida. — Nega bunaqa ism qoʻyishibdi ekan-a?”, — deb oʻyladi. Shu payt, Zaxar ismli odamning yonidagi kishi toʻsatdan muloyim ohangda oʻzbekcha gapirdi:
— Otang senga xazina haqida gapirganmi?
Zarif bosh chayqadi.
— Mahmudxoʻja Behbudiy, Mirzo Ulugʻbek, Ali Qushchi yoki maxfiy vasiyat toʻgʻrisida-chi? Toʻgʻrisini aytsang, otangni ham, seni ham qoʻyib yuboramiz, agar aytmasang, otangni oʻldirishadi, maylimi, shunday boʻlsa?
Zarif otasi unga bunaqa narsalar haqida gapirmaganini aytdi.
Muloyim kishi ham, Zaxar ismli kishi ham unga ancha vaqt termulib qoldi. Keyin yana oʻzaro suhbatlashib, ketishdi. Zarif ularning bu bola hech narsadan xabari yoʻq, otasini qistovga olish kerak, deb gapirishayotanini tushundi.
Ular gaplashib boʻlishgach, Zaxar ismli kishi eshik yonidagi soqchiga “Bolani olib chiqing”, — dedi. Lekin eshikka yetmaslaridan, muloyim kishi: “Toʻxtanglar”, — dedi toʻsatdan. Toʻxtab, ortga burilishdi. Muloyim kishi uning yoniga kelib, boshini silab soʻradi: “Senga otang birorta she’r yodlatganmi?”
— Ha,— dedi Zarif qoʻrqa pisa. Keyin buyruq berishgach, sekin ayta boshladi:

Choʻkmishdi yer uzra olam toʻsugʻi
Oʻksuzlik boyqushi qanot qoqardi.
Botuvda qizorib turgʻon bulutdan
Ezilgan koʻnglimga motam yogʻardi.
Haqsizlik shahrining qon hidli yeli
Armonim gulidan bir yaproq uzib,
Bahorsiz choʻllargʻa sovurib qoʻydi.
Ul nozli yaprogʻim soʻlib, sargʻayub,
Yoʻqsul qolgʻonlarday har yon yugurdi,
Zolimlar, mazlumlar zulmlaring-da
Bariga uchradi, barchasin koʻrdi,
Oʻz yoʻqotqanin izladi, soʻrdi.
Bir darak topmagʻach, birdan bir tikildi,
Bor kuchin toʻpladi.
Zolimning taxtini tiratgan bir tovush
Qichqirdi:
- Otamning qabrini qay yerga yoshurding?!
Bot soʻyla!...
Qirli toj koʻb qoʻrqdi botur tovushdan,
Seskanib, titrab yoshundi
Bir javob bermasdi.[4]

She’rni aytib boʻlgach, “Buni kim yozgan, u nima haqida?”, deb soʻradi Zaxar ismli kishi muloyim kishidan. She’rning ma’nosini ruschaga tarjima qilib, kim yozganini bilmasliklarini aytishdi. “Yana bilasanmi?”, — deb soʻradi, muloyim odam. Zarif tagʻin “yoʻq”, deb bosh qimirlatdi. “Kakoy tupoy”, — deb soʻkindi, Zaxar ismli kishi oʻz tilida. Keyin shu she’rni qayta aytishni buyurishdi. U aytdi. Burchakda oʻtirgan odam mashinkasini chiqqillatib, yozib oldi. Keyin yana qamoqqa qaytarishdi. Kelganida otasi unga:
— Rus tilini bilasanmi, deb soʻrashdimi?, — dedi.
— Yoʻq”, — degach, chuqur nafas oldi.
Qochoqlar nihoyat 13 kun deganda Amudaryo sohiliga chiqishdi. Ulkan daryo sohilni toʻldirib oqar, chappar urayotgan toʻlqinlardan kishi hayiqardi. Hammalari rosa charchaganidan tiniqib uxlab qolishdi. Zarif uyqudan uygʻonganida otasi kiyimlarini yirtib, Gʻulomning oyoq qoʻlini chandib bogʻlayotgan edi. Zarif oʻzlariga xayrixoh boʻlgan bu odam otasiga qanday yomonlik qilganiga tushunmadi. “Ota nega unaqa qilayapsiz?”, — dedi yaqin kelib. Sodiqjon “Nari bor”, deb qoʻli bilan tizzasidan itardi. Keyin yaxshilab bogʻlaganiga amin boʻlgach, Gʻulomning ogʻzidagi lattani oldi.
Chalqancha yotgan Gʻulom ogʻzidan tupuk sachratib baqirdi:
— Nega bogʻladingiz meni, — nima gunoh qildim?
Sodiqjon iplarning mustahkamligini yana bir sidra tekshirib koʻrarkan beparvo gapirdi: “Tullak boʻlma, seni tirik qoldirayapman.
Buni toleyimning kulgani deb bil. Shahrisabzda jondan aziz ukamni oʻldirishgach, 5 yil Orenburgda yashadim. Buni bilarmidilaring. Yoʻq. Bilmaysan. Ukamni men deb oʻylagansanlar-da. Keyin yana tirikligimni bilib qoldilaring. Ilon dam chiqarsa, bilasanlar-a! Toshturmada, tilim mahkamligini koʻrib, oʻsha Yermaloving odamlariga, meni bir odam bilan qochirib, shu yoʻl bilan xazina qayerdaligini bilib olishmoqchi ekanlarini maslahatlashayotganida, bir burchakda sullayib yotardim. Rus tilini bilishim, yetti uxlab tushlariga ham kirmagan boʻlsa kerak? Omi deb oʻyladinglarmi? Ha, koʻrsatib qoʻyaman senlarga, hali. Nega osongina qochirib yuborganlariga, nega soqchida oʻqlanmagan qurol boʻlganiga, nega ortimizdan quvishga sustkashlik qilganlariga va yana bizga oʻsha payti boshqa joyda boʻlgan sening qoʻshilib qolganingga aqli yetmaydi, hech narsadan shubhalanmaydi, deb oʻylaganmiding? Seni toʻppa-toʻgʻri xazinaga boshlab borishim kerakmidi? Qashqadaryo boʻyigacha qochib kelib, keyin yana janub tomon yurganimda nega toʻxtab qolganingni fahmlamadi, deb oʻyladingmi? Kitob togʻlari tomon qochayapti, deb gumon qilganmiding? Hoynahoy, keyin meni oʻldirishni ham buyurishgan boʻlsa kerak-a? Anavi norasidani hammi? He, onalaringni... Borib, Yermalovga ayt, xazinani senlarga bermayman. Ber-may-man!”.
Sodiqjon oʻrnidan turib, oʻgʻlining qoʻlidan ushladi. Qirgʻoq boʻylab Afgʻonga oʻtish uchun sayozroq joy qidirib ketishdi. Yerda yotgan, qoʻl-oyogʻi chandilgan Gʻulomning aft-basharasi oftobda yaltirab, bujmayib qoldi.

Xazina sari
Ertasi kuni ertalab Hisor togʻ tizmalari bagʻrida, Qashqadaryo viloyati Yakkabogʻ tumanining Toshqoʻrgʻon qishlogʻi yaqinida joylashgan Temur gʻori sari otlandik. Yoʻlda Behbuddan “Xazinada qancha oltin boʻlishi mumkin?”, — deb soʻradim.
—Bilmayman, — deb yelka qisdi. — Buni menga ahamiyati yoʻq. Meni qadimiy kitoblar qiziqtirayapti...
— Mayli, Mirzo Ulugʻbekning 15 ming jilddan iborat eng noyob kitoblari ham shu gʻorga yashirilgan deylik, lekin oradan qancha asrlar oʻtdi, kitoblar tugul, ular solingan sandiqlar ham chirib ketmaganmikan?, — deb soʻradim.
U menga termulib qoldi. Savolim uni ham oʻylantirib qoʻygandek tuyuldi. Bir ozdan soʻng, “Yoʻq”, — dedi qat’iy ohangda. Yurishdan toʻxtab, unga tikildim. U ham menga qaradi:
— Sandiq yogʻochiga ikki xlorli simob shimdirilsa, u chirimaydi.
— Yana “Tilla qoʻngʻiz”mi? — deb kuldim. Uning lablari ham yotiq yarim oy shakliga kirib, yuzi yorishdi.
— Lekin oʻsha kitoblarning bugun ahamiyati bormikan?
Uning koʻzlari porlab ketdi:
— Nega unaqa deyayapsan?
— Axir oradan 500-600 yil oʻtdi. Bugun fan texnika asri...
— Ammo... u soʻzimni ilib ketdi. — ba’zi sohalarda haligacha ularga yaqinlasha olganimiz yoʻq. Masalan, tibbiyotda hanuz Ibn Sinoning bizgacha saqlanib kelgan kitoblarini titkilaymiz. Balki bizgacha yetib kelmagan kitoblarida bugun bedavo deb kelinadigan xastaliklarning ham shifosi haqida soʻz yuritilgandir. Me’morchilikda ham, ajdodlarimiz binolarni boʻyashda ishlatgan boʻyoqlarnining tarkibini bilolganimiz yoʻq. Toshni saryogʻdek kesuvchi shamshirlarni bugun qaysi alloma yasay oladi? Oʻqiganmisan oʻzi? Tarixiy manbalar Amir Temur davrida bu qilich yanada mukammallashtirilganini koʻrsatadi. Ustalar belga taqib yuriladigan maxsus, elastiklik xususiyatiga ega “belbogʻ qilichi” yasashadi.
Balki, gʻorda saqlanayotgan noyob kitoblarda ularning yasalish texnologiyalari haqida yozilgandir. Agar shunaqa boʻlsa, bu xazina butun dunyodagi eng bebaho xazina boʻladi. Fan va texnikaning keyinggi taraqqiyotini tasavvur qilayapsanmi? Chindanam, uning tengi yoʻq. Seni esa oltin deysan.
Toshqoʻrgʻon qishlogʻida Bahodir ismli oʻrtogʻim bor edi. U bilan harbiy xizmatda birga xizmat qilgandik. Soʻrab-surishtirib, Bahodirning uyini topdik. U bizni iliq kutib oldi. Temur gʻorini koʻrmoqchiligimizni aytgandik, bajonidil gʻor ogʻzigacha hamrohlik qilishini bildirdi. Tuni bilan Temur gʻori, uning ichiga kirmoqchi boʻlgan kishilar nimalarga e’tibor berishlari kerakligi xususida gaplashib yotdik.
Gʻor pastda mavjlanib oqayotgan daryo oʻzanidan ancha balandda ekan. Unga hayvonlar yuradigan soʻqmoqdan — bir paytlar tosh va yogʻochdan qilingan, ammo hozir shagʻal ostida qolib ketgan pillapoyalardan chiqib bordik. Shaharning yengil hayoti tufayli noziklashib ketganimizdanmi, qora mehnat qilmay qoʻyganimizdanmi, hansirab, oʻpkamiz qoʻlimizga tushdi hisob. Nihoyat, ne mashaqqatlar ila gʻor ogʻziga ham yetdik. Dastlab qarshimizda ikkita gʻor paydo boʻldi.
— Birinchisi — sayisxona, — dedi koʻzimizdagi hayratni uqqan Bahodir. — Bu yerda Temur sarbozlarining otlari boqilgan. Ikkala gʻor ogʻzida boʻyi taxminan 20 metr, eni 10 metr kattalikdagi supalar bor edi. Oʻtirib, biroz xordiq chiqardik. Pastdagi qishloqlar kaftdek koʻrinib turardi.
Behbud bilan bir paytlar Amir Temurdek yarim dunyoni poyida zir titragan buyuk Jahongirga boshpana boʻlgan bu sirli gʻor qarshisida turarkanmiz, hayajondan oʻzimizni yoʻqotar darajada, mast edik.
— Sizlarni shu yerda kutib turaman, ehtiyot boʻlinglar, gʻorning yoʻlaklari «labirint» shaklida, adashib qolmanglar yana, — deb hazil qildi Bahodir biz ichkariga qadam qoʻyganimizda ortimizdan baqirib.
Ichkariga 30-40 qadam tashlashimiz bilan asta-sekin qorongʻulik qa’riga gʻarq boʻla bordik. Darhol fonuslarimizni yoqdik-da, yana olgʻa intildik. Shiftdan chikkilab tomib turgan tomchilar qadamlarimizga hamohang sirli gʻor qoʻshigʻini kuylayotgandek edi. Kelishib olganimizdek, Behbud bilan imo-ishoralar orqali gaplashamiz, qadamimiz ham yetti bor oʻlchangan. Negaki, bunaqa joylarda hatto qattiq tovushdan ham tosh koʻchib tushishi mumkinligidan ikkimiz ham yaxshigina boxabarmiz-da. Koʻp oʻtmay, koʻz oʻngimizda oqish marmar ustunlar paydo boʻldi. Ulardan ba’zilari hatto allaqanday hayvonga oʻxshab ketardi. Ehtiyotkorligimiz yanada oshdi. Yurishda davom etarkanmiz, qarshimizdan turli tomonga yoʻnalgan yoʻlaklar paydo boʻlganini koʻrdik. Lekin koʻpini tosh bosib, bekilib qolgandi E’tiborimizni gʻor devorlaridagi boʻrtma shakllar ham tortdi. Yoʻlimizda bir necha tabiiy chashmalar ham uchradi. Qonib-qonib ichdik.
Koʻp oʻtmay, gʻor torayib bordi, keyin toʻsatdan kengayib, bizni ulkan dahlizga olib chiqdi. Yura turib, ancha masofadan keyin gʻor yana torayib bordi. Soʻng birdaniga oldimiz bekildi, soʻngiga yetdik, deb xayol qildik. Lekin notoʻgʻri oʻylabmiz. Behbud pastlikda, odam zoʻrgʻa sigʻadigan lahmni koʻrib qoldi. Undan ham zoʻr hayajon bilan sudralib oʻtdik. Yana qarshimizda katta-kichik yoʻlaklar paydo boʻlib, ular bizni bir-biriga tutash toshxonalar tomon yetakladi.
Biz yurishda davom etaverdik. Men xayol surib ketayapman, bilamanki, Behbud ham xuddi mening holatimda. Bir payt toʻgʻrida balandligi 3-4 metr keladigan tosh supalar koʻrindi. Tepaga qarab qoʻrqib ketdim, qoʻlchirogʻimizning xira nurida shiftda osilib turgan sumalaklar koʻzga tashlandi, ular bizga tigʻ oʻqtalib, ustimizda osilib turardi. Biroz yurgach, toʻsatdan oldimizda oxiri qorongʻulik qa’riga gʻarq boʻlgan afsonaviy koʻl yastandi. Teppadan suv shovullab tushayotgani eshitilib tursa-da, suv keyin qayerdan sizib chiqib ketayapti, bilib boʻlmasdi. Sovuqdan va atrofga choʻkkan vahimali sukunatdan a’zoi badanimiz junjukib ketdi. Sirli koʻlga tikilarkanman, suv ichida allaqanday maxluq moʻralab turgandek tuyulaverdi. Battar qoʻrqib orqaga tisarildim.
Qoʻrqoqlik qilayapti, deb oʻylamasligi uchun Behbudga indamadim. Faqat, qaytsak boʻlardi, degan muddaoni anglatish uchun “Endi nima qilamiz?”, — dedim sekingina. Garchi qarshimizdan oxiri koʻl chiqishini, hozirgacha uning narigi tomonidan nima borligini inson zoti bilmasa-da, bu qadar hech bir chorasiz qolishimizni tasavvur qilib koʻrmagandik.
Lekin umid bilan koʻlning oxirini koʻraman deb, chiroqni u tomon yoʻnaltirdim. Urinishim besamar ketdi.
— Xazina koʻlning narigi tomonida, — dedi u. Keyin qoʻshib qoʻydi, — Bunga ishonchim komil!
— Balki umuman xazina yoʻqdir, — dedim jahlim chiqib. — Barchasi shunchaki choʻpchakdir.
Ikkimiz ham jim qoldik. Orqaga qaytishdan oʻzga choramiz yoʻqligini tushunib turardik.
Ortga qaytib, oʻsha kecha Bahodirning uyida tunadik. Ertasi kuni qishloqdan ikkita brezent kiyim, mashina baloni topdik. Tushdan soʻng hordiq chiqardik. Ertaga qiladigan ishlarimizni rejalashtirib oldik. Tong saharda Bahodir yetovida yana gʻor ogʻziga yetdik. U kunbotarda bizni shu yerda kutib oladigan boʻldi.
Yana katta qiyinchiliklar bilan koʻl qoshiga yetdik. Hatto bir safar ustimizga tosh qulab tushishiga sal qoldi. Oyogʻim toyib, boshimni qonatib ham oldim. Nihoyat kutilgan lahzalar keldi. Yuragimizni hovuchlab, balonlar yordamida koʻldan suzib oʻtdik. Ammo uning naryogʻida ham kutilgan xazinadan nom-nishon yoʻq edi. Xafsalamiz pir boʻldi. Toʻgʻriga qarab uzun yoʻlak ketgandi. Farqli tomoni gʻor bu yerda toʻrtta alohida-alohida yoʻlakka boʻlingan ekan. Toʻgʻriga ketgan yoʻl ikki yuz metrlarda soʻng butunlay tugagan. Behbud yana koʻl yoniga qaytib, qadamlarini chamalay boshladi.
Har bir yoʻlakning uzunligini qayta-qayta oʻlchab chiqdi. Biror narsani topadigandek, gʻor devorlarini, oyogʻimiz ostidagi toshlarni paypaslab chiqdi. Oʻlchovlarini balaknotiga yozib bordi. Ammo hech narsa topa olmadik. Faqat gʻayritabiiy tarzda devorga suyangan bir nechta silliq yapasqi tosh e’tiborimizni tortdi. Aftidan bu yerda ham bir paytlar suv sizib turgan, toshlarning silliqligi, shundan edi. Ularning ba’zilarining yuzasida tabiiy boʻrtma xalqasimon shakllarni koʻrdik. Bu yuqoridan tosh qulab tushishi oqibati deb oʻyladik. Men ham Behbudga taqlidan xuddiki hozir sir ochiladigandek, ularni siypalab koʻrdim.
Gʻordan shalvirab chiqqanimizda, alaqachon qorongʻu choʻkkan, Bahodir tashqarida choponiga oʻrangancha, bizni intizorlik bilan kutib turardi. Koʻrinish berishimiz bilan yonimizga yugurib kelib: “Nega buncha qolib ketdinglar, tinchlikmi, tosh-posh bosib qolmadimikan, deb xavotir olib turgandim,— dedi. Keyin u ikki kishi ketma-ket kelib, bizni soʻraganini, ortimizdan kirib ketganini aytdi. Behbud ularning koʻrinishini surishtirib, yerga tufladi-da:
— Biri Sharifiddin ekan, — deb behayolarcha soʻkindi.
— Lekin aynan oʻsha sizning otangiz ekanini aytdi, — dedi Bahodir hayron boʻlgancha. “Otamligini?”, — Behbud toʻxtab, Bahodirga termulib qoldi.
Tunni Bahodirnikida oʻtkazib, ertasiga yana gʻorga kirdik. Koʻlga yetmasdan teppadan yana tosh qulagan ekan. Bu kecha biz gʻordaligimizda shunday boʻlganmi, yoki tundami eslay olmadik. Lekin hech bir odamning qorasi koʻrinmadi. Natijasiz Toshkentga qaytdik. Yoʻlda deyarli gaplashmadik, faqat xayol surib keldik. Toʻgʻrisi, gaplashadigan gapimiz ham qolmagandi. Keyin oʻqishga shoʻngʻib ketdim.
Bir haftalardan soʻng, uyiga borsam, eshigi qulf ekan. Yana uch kun oʻtib borib ham topolmadim. Keyingi safar qoʻshnilari uni formali kishilar ham qidirib kelishganini, ularga Behbudning suratini koʻrsatib, haqiqatan ham, shumi-shumasligini soʻrashganini, keyin bir soatga choʻzilgan surishtiruvlardan soʻng, chuqur afsus-nadomat bilan uni avtohalokatda vafot etganini, agarda biror qarindoshi boʻlsa, olib kelib dafn etishlari mumkinligini, boʻlmasa oʻzlari koʻmishlarini aytishibdi.
Qoʻshnilari ham uning qarindoshlarini bilmasliklari bois, hatto oʻzi bilan biror marta yozilib gaplashmaganlari sababli shunday qilsangiz ma’qul deyishibdi. Ular shu boʻyi qorasini koʻrsatmabdi. Lekin u qayerga koʻmildi, qabri qayerda, uni surishtirib kelgan militsiya formasidagi kishining ismi kim, qayerda ishlaydi, koʻrinishi qanday, bular haqida tuzukroq biror narsa aytib bera olishmadi. Faqat Behbud yoʻqolib qolishidan bir necha kun avval har-har zamonda arzimagan pul evaziga uyini tozalab turadigan qoʻshni kampirga u oʻzi doim qoʻlidan qoʻymaydigan qoʻldaftarini menga berib qoʻyishini tayinlab ketgan ekan. Izlashdan ma’no chiqmasligini tushunib turardim. Dastlabki kunlarda undan qolgan kitoblarni, jandasi chiqib ketgan qoʻldaftarini oʻqib yurdim. Bir yilgacha u bilan oʻtkazgan kunlarim, eshitgan maroqli hikoyalarim bot-bot yodimga tushib ketaverdi. Yaxshiyam baxtimga Sayyora bor ekan. Garchi uning otasi ham izsiz gʻoyib boʻlgan, uylaridagi bor eksponatlar bir kechada yoʻqolgan esa-da, u kuygan koʻnglimga malham boʻldi.
Bir yil oʻtgach, xat oldim. Yoʻq, balki oldim desam, xato boʻlar. Aniqrogʻi, kitoblarim ichidan topib oldim. Uni kim yozgani no’malum edi. Ammo unda bir parcha somon hamda bir varoq qogʻozga muhr etilgan dum chiqarilgan dumaloq xalqa va 137 deb yozilgandi. Dastlab, xamxonalarimdan biri hazillashgan boʻlsa kerak, deb oʻylagan boʻlsam-da, keyin toʻsatdan Behbudining qoʻldaftariga yozilgan soʻnggi jumlalarni xotirimga keldi. Ularni e’tibor bilan oʻqimagan ekanman hatto. Qaytadan bazoʻr hijjalab oʻqiy boshladim: “Nega Mahmudxoʻja, oʻzining oʻgʻillariga — Mas’udxoʻja, Maqsudxon, Matlubxon deb ism qoʻygan? Nega hatto oʻzining ismi ham “m” harfi bilan boshlanadi. Bunda qandaydir sir yashirin emasmi? Maxfiy vasiyatnomasida ham kishini ajablantiradigan yagona narsa bor — u ham boʻlsa, negadir shogirdi va maslakdosh birodari Hoji Muinni tilga olmagan. Yana “m” harfi. Bu nimani anglatadi?”
Varoqning eng pastiga yozgan soʻzini tushunib boʻlmadi. Adashmasam, “qon dogʻi” deyilgandek edi, ammo undan biror ma’no chiqara olmadim. Uch-toʻrt kuncha oʻylab yurib, maktubdagi belgi — xalqadan chiqarilgan dum arabcha “m” harfi boʻlsa kerak, degan xayolga bordim. Xoʻsh shunday boʻlsa, nima boʻlibdi? Boshim gʻovlab ketdi. Keyin umuman bu haqida oʻylamay qoʻydim. Lekin Behbudni tirik, deb oʻylashimga asos topilganidan quvonchim ichimga sigʻmasdi. Har holda, endi bu xatni u yozganiga shubha qilmayotgandim.

Xotima
Men oʻshanda poyida daryo mavjlanayotgan, ammo chanqoq azobi boʻgʻzini qaqshatib, nursiz koʻzlarini samoga tikkancha, quruqshoq lablari pichirlab osmondan yolvorib yomgʻir soʻrayotgan kimsaga oʻxshardim. Bugun xarsangday gʻamlar bosib ketgan koʻnglimning bir tirqishidan olam ayvoniga nazar solarkanman, Yaratganning bizga baxsh etgan sururli lahzalarini bolaligimda quvligim tutib oʻynaganim kabi, qaynoq qiliqlarga erk berganim misol bir toʻda kabutarday toʻzgʻitib yuborganimni anglab borayapman. Ammo u tirik ekaniniga shubha qilmayman. Men goʻyo yorugʻlikdaman-u, u oʻzining sirlarga burkangan hayoti bilan qorongʻulik ortidan menga termulib turganday. Xayolimda xuddi hozir eshik ochilib, u: “Anchaga choʻzilgan ayriliqqa barham berib, mana men keldim!”, — deydigandek. Arslon yelkasidagi xazinani xalqqa qaytarish faqat va faqat uning mahriga tushgan muqaddas vazifa.
U bir kuni, albatta, keladi va oʻz xazinasini topadi.

↑ Ayrilish vaqtida toshdan koʻngil kerak, toki karvon ketsin.

↑ Yahyo Shaybak Nishopuriyning “Shabiston” asaridan olindi.

↑ Urugʻidan moy, gulidan boʻyoq olinadigan oʻsimlik turi.

↑ Abdurauf Fitratning Mahmudxoʻja Behbudiy vafotiga bagʻishlab yozilgan marsiyasi.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Арслон елкасидаги хазина (қисса) [Inomjon Abdiyev] 520
2	Oqqush (hikoya) [Inomjon Abdiyev] 610
3	Оққуш (ҳикоя) [Inomjon Abdiyev] 412
4	Taqdiri azal (hikoya) [Inomjon Abdiyev] 528
5	Тақдири азал (ҳикоя) [Inomjon Abdiyev] 393
6	Chista oʻzbekcha gaplash...sak (haj... [Inomjon Abdiyev] 532
7	Чиста ўзбекча гаплаш...сак (ҳажвия) [Inomjon Abdiyev] 415

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62370
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57418
3	Gʻazallar [Nodira] 40458
4	Guliston [Sa’diy] 36482
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23260
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23152
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21391
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19482
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18625
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14443