Havochun (hikoya) [Jasur Kengboyev]

Havochun (hikoya) [Jasur Kengboyev]

Agar Oni unutsa banda oni, Tirik ermas agarchi boʻlsa joni.Soʻfi Olloyor Yer sayyorasida nimalar boʻlmaydi. Ha, oʻlimdan qoʻrqqan umr koʻrmas. Qancha umrim qoldi? Bilmayman. Bilib ham nima qilaman? Menga farqi bormi? Yana bir ogohlantirish signali kelsa, tamom, oʻlaman. Hisobimda qancha pul borligini hozir aniq aytolmayman. Har qalay bir-ikki kunlik havoga yetadi. Eh, oʻrtoq Chirskin!.. Oʻzimga-ku, rahmim kelmaydi. Seni koʻzim qiymaydi-da, doʻstim... * * * Boshimning ogʻrigʻi bosilmayapti. Ishlamaydigan narsa ogʻrisa, juda alam qiladi. Agar imkoni topilsa edi, kallamni kimga boʻlsa-da, berib yuborardim. Albatta, tekinga. Boshimga manavi lash-lushni osishganidan beri shu oʻy tinchlik bermaydi. Muttasil ogʻriq ham shundan boʻlsa kerak. Koʻzimni ocholmayman. Ochsam, xuddi burnimning tagida bir qora qurt osilib turganday, u har nafasda burnimdan kirib, butun a’zoi badanimni it misol shilimshiq manfur jagʻlari bilan gʻajiyotganday, shundoq ham qisilayotgan nafasimni battar boʻgʻar, tanamda oqayotgan rangsiz qonga bir tomchi-bir tomchi zahar tuflayotganday, zaharlangan qon jismimni oniy lahzada mahv etayotganday; bundan boshim telbalarcha aylanar, ogʻriq zoʻrayishidan ikki koʻzim va qulogʻimdan boshqa joylarim jonsiz tayoq singari qotganday tuyulardi. Koʻzim koʻrgan narsalarni chala anglayman, miyam xuddi ulkan bir qopni koʻtargancha, sayyora yagʻrini ustida noma’lum manzil tomon ketayotgan qoqsuyak, ojiz bir cholga oʻxshab qoldi. Oʻldirsang – oʻldir, tezlatma, deydi. Unga buyruq berib boʻlarkanmi? Eh, bir daqiqa manavi sabilga havo berishmasa edi, qiynalmasdim. Axir, toʻkilgandan tomchilagan yomon ekan. Havochinni burnimga osishgan paytlarda kun sanardim. Keyin soat. Hozir esa soniya hisoblayman. Oʻzimni koʻray desam, koʻnglim bormaydi. Nartsislik payt¬lar allaqachon oʻtib boʻlgan. Termulgan koʻyi nafratim oshadi. Oyna aybdormikin? Oyna, avvalo, gʻirt telba-teskari nusxangni koʻrsatadi. Oʻng koʻzing chapi bilan, chap koʻzing esa oʻngi bilan jiqqamusht boʻladi. Surating¬ni tomosha qilasan, siyratingdan-da yigʻlaysan. Ayniqsa, mana, burning ostida havochining boʻlsa! Oʻziga-oʻzi oʻlim tilagan odamni yomon koʻrardim. Bugun bu holat qolgan hayotimning mazmuniga aylangan. Umrni hisoblay boshlaganimdan beri uning naqadar uzun ekaniga shub¬ham qolmadi. Uzun yoʻlni tez bosib oʻtish mumkinmi? Bu haqda hech oʻylab koʻrmagan ekanman. Bir mashhur odamning al-jabr kabi hayotda ham eng toʻgʻri yoʻl eng qisqa yoʻldir, degan gapini oʻqigan edim. Agar men oʻsha ablahlarga qoʻrs, lekin haq gaplarni aytmaganimda edi, burnimga havochin osishmas, men ham telba-teskari yoʻllardan gandiraklab, egri koʻchalardan nasiba izlab daydib yurar, har uchragan nokasni, garchi noloyiq boʻlsa ham, hurmat qilar, shirinroq soʻz aytishga majbur boʻlar, hamma qatori qotgan muomalada boʻlar, oqibat, oʻz soʻzim, yuzimni oʻzim yer bilan yakson qilar, qiyofam dengizini isqirt chirindilarga toʻlgan koʻlmakday bulgʻagan boʻlardim. Yuzsizlik – oʻzsizlik, oʻzsizlik esa qoraqoʻngʻiznikidan ham battar hayot demakdir. Odamlar koʻrganda koʻngli aynib, burnini jiyiradi, eslaganda basharasi bujmayib, qusgisi keladi. Xoʻsh, burningga havochin taqishsa yaxshimi? Bilaman, toʻkilgan qayta toʻlmaydi. Biroq yer qa’riga batamom singib ham ketmas ekan. Mana, singolmayapman. Oʻlish ham osonmas ekan. Oʻlim shohu gadoga barobar, deydiganlar juda adashadi. Oʻlim — haq. Biroq sen oʻzing istaganingda oʻlolmaslik juda katta nohaqlikdir. Bugun ana shu nohaqlik meni qiynayotir. Oʻylash azobidan qutulishning bir yoʻli nafas olmaslikdir. Bu xayol eng soʻnggi qarordek tuyuladi menga. Nafas olmaslik oʻlim ekanini yaxshi bilaman. Bunga urinib koʻrarkanman, bir necha soniyada koʻzlarim namlanadi. Qoʻllarim boʻynimga yuguradi. Tomirlarim boʻrta boshlaydi. Vujudimda lazzatli bir titroq sezaman. Miyamda bir tozarish roʻy beradi, koʻkrak qafasimdanmi, tovonimdanmi chiqqan bir yengil epkin boʻgʻzimga kelib qotadi. Soʻng unga oyoq-qoʻlim barmoqlaridagi tirnoqlardan yashin tezligida shunday bir nimarsa kelib qoʻshiladiki, nahot, ruhim parchalari boʻgʻzimda, jigʻildonimda birlashdi? U nega muallaq qoldi, otilib chiqib ketmayapti? Qornim, tomogʻimda vulqondek bir shamol boʻron soladi. Oniy daqiqa dovuli nafratim alangasini birpasda oʻchirdi-qoʻydi. Men yengildim... Esimni olgan bir hikmat magʻzi koʻnglimni pora-pora qila boshlaydi. Zardusht xalqqami yo xalq Zardushtgamidi-e, shunday degan ekan: «Bukridan uning bukrisini olib qoʻyishganda, uning ruhini olib qoʻygan boʻlishadi. Koʻrga uning koʻz nurini qaytarib berishganda, u yer yuzida shunchalar koʻp bemazagarchiliklarni koʻradiki, oqibatda u koʻzini tuzatgan tabibni qargʻaydi. Choʻloqni chopishga yaraydigan qilib davolagan unga eng ogʻir ziyon yetkazadi, zero, u illatlar quvib oʻtib ketolmaydigan darajada tez yugurishga muyassar boʻlarmikin?». Men bu chogʻda bukrimni qaytarishlarini, koʻr koʻzimni berishlarini, choʻloq oyogʻimni boshqatdan hadya qilishlarini soʻramas edim. Men abadiy yoʻl tusayapman! Abadiy manzil! Tushunayapsizmi? Ayni damda men yoʻlga chiqish jilvasidan mast holga tushganida, manziliga yetishdan koʻra qaytib kelish haqida koʻp oʻylaydigan odamlar toifasidan emasligimni sezib qoldim. Toʻgʻri-da, hoziring – joning, hoziring – hayoting, hoziring – taqdiring. Boshqasi choʻpchakdek koʻrinadi menga. Bilaman, siz abadiy makonga eltadigan yagona kuch tomonidan siylangan barcha narsaning ikki tomoni bor dersiz: tugʻilish va oʻlish, yaxshilik va yomonlik, katta va kichik, kecha va kunduz, pokizalik va jirkanchlik... Agar burningizga havochin osishsa, boshqacha fikrlay boshlaysiz: hayot, ya’ni tugʻilish – oʻlimga tayyorgarlik vaqti; insoniyat oʻylab topgan axloqiy mezonlar – jazosiz qolmaydigan yaxshilik esa yomonlikning aynan oʻzginasi; tugʻilgan mitti goʻdak ulgʻayadi, katta boʻlib, voyaga yetgach, tagʻin kichrayib boradi, demak, kattalik asli kichiklikdir; kecha kunduz degan mavhumotning chegarasini bilish uchun kipriklar yumilgan oniy lahza ochilsa, undan asar ham qolmaydi; pokizalik jirkanchlikning xayolday uchqur, filnikiday bahaybat oyoqlari yetmagan joy, taassufki, bunday joy qancha qoldi oʻzi? Xullas, oʻzimga kuchim yetmadi. Boʻgʻriqish zarbi gardanim devorlarini buzolmadi. Jonim muallaq qoldi. Oʻziga kuchi yetmagan odam boshqalarni qanday idora qilardi? Buni xayoliga ham keltirmasin! Oʻzi, bu kuchni kim ato qiladi odamga? Yagona kuchmi? Nega u menga bermagan? Qizgʻangan? Boshqalarga saxiylik qilgan-da? Yoʻq. Menimcha, menga faqat gapirish uchungina kuch berganga oʻxshaydi. Oqibat, mana, oʻtiribman havochinni burnimga qoʻndirib. Oʻzni mahv etmoqqa kuch ham, iroda ham topilmayapti. Chorasi, yoʻli bitta – chidash, qattiq chidash. Bu bir azob. Xudo yaratgan havodan oʻpkangni toʻldirib nafas ololmaysan; havochinning nina uchidek keladigan teshigidan kirgan havo bilan kifoyalanasan, aniqrogʻi, shunga majbursan. Miyangda faqat bir fikr charx uraveradi: havo, havo, havo... Qoʻling ishga bormaydi. Bundoq olganda, bu xonada ish ham yoʻq. Nimqorongʻi zulmatdayin xona. Bir stol va stul, rangi oʻchib ketgan deraza romlarini chirmab olgan, soʻlayozgan chirmovuqsifat gulning ikkita tuvagidan bosh¬qa hech vaqo yoʻq. Derazadan moʻralaysan. Shu tobda oʻzing¬ni jilla qursa kasal mushukka oʻxshatolsang ham suyunasan, bundan battari emasligidan xursand boʻlasan. Koʻchada hayot qaynaydi. Yagʻiri chiqib ketgan torgina asfalt yoʻldan odamlar tinmay oʻtadi. Hammasi asabiy koʻrinadi. Birortasi turtinib ketsa, naq shapaloq tortib yuborishdan ham tap tortmaydi. Ogʻir sumka koʻtargan kampir har kuni koʻchani shov¬qinga toʻldirib oʻtadi: – Ifloslar, yaramaslar! Bolamni oʻldirishdi... Bolaginamni oʻldirishdi... Yer yutgurlar... Bu koʻchaning doimiy yoʻlovchilari kampirning gaplariga parvo ham qilmaydi. Yangilari boʻlsa, biri hayratda, biri ajabsinib, biri esa qahr bilan unga tikiladi. Chap oyogʻini sal oqsabroq bosadigan, egnida kulrang plash, boshidan qishin-yozin tushmaydigan havorang momiq roʻmolli kampirning qargʻishlari menga yod boʻlib ketgan. Eshitsam, oxirgi paytlar negadir zavqlanaman. Meni bu yerga keltirishlaridan avval, havochin taqishlaridan oldin ham bilardim kampirning oʻgʻli haqida... * * * Havochinimni tortib-tortib koʻrdim. Foydasi boʻlmadi. Temirsifat metall qirralari yuzim, boʻynim aralash boshimga ogʻriq berdi. Sabilning hech tirqishi yoʻqki, sekingina ochib, toʻyib-toʻyib nafas olsam. Qoʻlingga chipqon chiqqurlar shunaqayam shafqatsizlarcha yasaydimi bu matohni? «Yemoqning qusmogʻi bor». Buni qancha yesang, shuncha qusasan, deb tushunardim. Ya’ni «emoq», «qusmoq»da ham MUVOZANAT bor, deb oʻylar edim. Chumolinikidek «burun»dan nafas olib, filnikidek «burun»dan nafas chiqarayotgan hozirgi kezda bu borada ham adashganimni his etdim. Kam-kam yeb, koʻp-koʻp qusayotganimni oʻylab, koʻzimga nam yugurdi... «Xursand boʻlasan-a, – dedim oʻzimga oʻzim. – Kul, kulaver... Tilingga aqling, aqlingga kuching yetmagandan keyin kulaver. Birovlarning ustidan kulib oʻlib ketasan...» Kutilmaganda oʻrtoq Chirskin tovush berib qoldi. Xayolim qochib, oʻydan toʻxtadim. Derazaning rafiga qoʻyganim – gugurt qutisini qoʻlimga oldim. Sekin ochishim bilan oʻrtoq Chirskin diydiyoni boshlab yubordi. Tipirchilab-tipirchilab tashqariga intilardi. Butkul qoʻyib yubordim. Ozodlikka chiqqan oʻrtoq Chirskin uzo-o-o-q chirilladi. «Ana endi ismingga munosib boʻlding, ukam». Oʻrtoq Chirskin chigirtka zoti orasida eng botiri, choʻng chidamlisi boʻlsa kerak. U bilan dastlabki tanishuvimizdayoq buni sezgandim. Burnimga havochin osishgandan roppa-rosa bir hafta oʻtgan kuni tushga yaqin yuragim rosa siqilganidan, qolaversa, miyamga oʻtirib qolgan eski bir fikr – goʻyoki ochsam, toʻyibgina nafas olaman degan oʻy bilan derazani ochdim. Deraza ortidagi temir panjara oralab kelayotgan, koʻkragimga tekkan yengil epkindan, taassufki, nafas ololmadim. Jigʻibiyronim chiqib, tash¬qariga, hayot gurkirayotgan koʻchaga nafrat bilan qarab turar edim. Kutilmaganda yerdan chiqdimi, oydan tushdimi – bilmayman, bir narsa qattiq kelib qabogʻimga urildi. Koʻzimdan oʻt chaqnab ketdi. Jon achchigʻida qaltirab qolgan qoʻlim bilan ushlab uni otib yubordim. Qarasam, polga yuztuban tushgan narsa, mana shu, chigirtka ekan. Oyoqlarim bilan ezgʻilamoqchi boʻlib qadam tashlashimni bilaman, sabil, joningdan oʻrgilay, oʻlmagan ekan, zabt bilan uchib yana koʻzimni nishonga oldi. Bu safar yetib kelmasdanoq urib tushirdim. Keyin u ancha vaqt, borib xaskashga oʻxshab ketadigan oyoqchasidan ushlab koʻrgunimcha qimir etmay yotdi. Bir oyogʻidan tutib, koʻtarar ekanman, ikkinchisi bilan rosa qoʻlimni tirnab qarshilik koʻrsatdi. Bunday jasoratini koʻrgach, har qanday jallod ham uning jinoyatini kechirib yuborsa kerak, deb oʻyladim xuddi oʻzimni misol qilganday. Yuragingga balli, jonivor. Mabodo yuraging ikkita emasmi? Qabogʻimdagi ogʻriq jonimdan oʻtavergach, chigirtkani baribir oʻldirgim keldi. Keyin... Oʻylanib qoldim. Kuni bilan soniya sanayman, nafas yetishmaydi. Gaplashadigan odam ham yoʻq, ermak ham. Boz ustiga, bundoq oʻylasam, «chigirtka hamlasi» damlarida havo, nafas olish haqida oʻylamayotgan ekanman. Ana endi kallam ishlab ketdi. Ermak topilganidan behad suyundim... «Endi menga hamroh ham oʻzing, hamxona ham oʻzing, birodar ham oʻzing». Hamrohimga nom topish uchun uch kunimni sarfladim. (Doʻsting uchun uch kunlik umr nima degan gap? Hozir borligʻimni shunga bagʻishlashim ham mumkin-ku, axir?) Eh-he, qancha buyuk insonlarning, hatto qarindosh-urugʻlarimning, eng yaqin doʻstlarimning nomini unga qoʻymoqchi boʻldim. Ism¬larni bir-bir eslar ekanman, e-e, nimasini aytay, arzimadi... Hamroh boʻlgandan keyin ulugʻvor, zabardast ism topishim kerak. U shunga munosib. Chirskin degan nomda toʻxtadim. Lugʻaviy ma’nosi lugʻatda yoʻq boʻlishi mumkin. Mayli-da. Chigirtkalar ichra noyob chigirtkaning ismi ham original boʻlishi kerak emasmi, axir? Unga ehtirom belgisi sifatida «oʻrtoq» nisbasini oʻylab topganimdan soʻnggina koʻnglim joyiga tushdi. Doʻstimning ismini ovoz chiqarib, takrorlayman: oʻrtoq Chirskin! Oʻrtoq Chirskin! Chirskin! Chirskin! Oʻrtoq... Oʻrtoq... Shu-shu, men oʻrtoq Chirskinga, oʻrtoq Chirskin esa menga oʻrganib qoldi. Oʻta zerikkanimda nomini aytishim bilan gugurt qutisi ichida tipirchilab qoladi. Avaylabgina ochaman-da, har kuni uch martadan uni ozodlikka chiqaraman. U xonani gir aylanib chiqadi. Soʻng deraza rafiga qoʻnib, men tashlagan non ushoqlarini, ovqat qoldiqlarini yeyishga tushadi. Tomosha qilib, huzurlanaman. Unga nisbatan shuncha vaqt mana shu xonada turib sezmagan bir his – mehrim tovlanib ketadi... * * * «Ifloslar, yaramaslar! Bolamni oʻldirishdi... Yolgʻizgina bolaginamni oʻldirishdi... Yer yutgurlar...» * * * «Oʻrtoq Chirskin! Men oʻladiganga oʻxshayman». «Dunyo – orzu-havas uyi, birodar, oʻlmaysan. Uzoq yashaysan». «Nimalar deyapsan? Men shuncha yil yashasam-da, MUVOZANATlarni tushunolmadim, aqlim yetmadi». «Burning yopilgach, koʻzing ochilmadimi?» «Nimalar deyapsan, oʻrtoq Chirskin? Anavi kampirning qargʻishlarini qachongacha derazadan eshitib oʻtiraman?» «Soʻnggi nafasinggacha, birodar...» * * * Har kuni ertalab uyim ostonasidan chiqar ekanman, pogonimga qoʻndirilgan kichik yulduzchalarni silab qoʻyaman. Atrofdagilarga magʻrurona-magʻrurona qarayman. «Hmm, sen kim-u, men kim? Hammangning taqdiring qisman boʻlsa ham mening qoʻlimda-ya. Yashayverlaring jimgina». Bugun ishxonamdagi hamkasblarning yuzida qandaydir bezovtalik va tashvish alomatlarini sezdim. Soʻrasam, ahvol chatoq. Boshligʻimiz men bilan gaplashmoqchi, taqdirimni hal qilmoqchi ekanini aytishdi. Toʻgʻri uning kabinetiga yoʻl oldim. Kotiba «kiravering», degan ishora qildi. Eshikni taqillatib, soʻng bosh suqdim. Boshliq telefonda soʻzlashar, kayfiyati ham anchayin yaxshi edi. Menga koʻzi tushdi-yu, avzoyi oʻzgardi. Keyin oʻzim qoʻngʻiroq qilaman, deya goʻshakni qoʻyib qoʻydi. Har doim «Falonchiev», deb ham sal hurmat ma’nosida, ham bir ozgina hazillashib gapiradigan boshliq bu safar bir ogʻizgina qilib «Kir!» – dedi. Stulga choʻkdim. – Xoʻsh, nega topshiriqni bajarmading? – dedi u sensirashga oshkora oʻtib. Jahlim chiqsa ham, uning avzoyidan qoʻrqdim. Aslida, qildek aybcham bor edi. Shu bois boshqa takrorlanmaydi, deb qoʻya qoldim. – Nima, senga bu yer katta xolangning uyimi, choʻloqning bolasi?! – Nima? Choʻloqning bolasi? Tepa sochim tikka boʻlib ketdi. Qaltiray boshladim. Fazabdan koʻzimning oʻti chiqay dedi. Titrab ketdim. Oʻrnimdan sapchib turib toʻgʻri boshliqning oldiga borib, yoqasidan oldim. Endi men oʻzimda emas edim. Qaynab ketgan qonim soʻzga aylandi: – Enagʻar, oʻgʻri! Ish – ish, uy – uy. Ishimga onamni qoʻshma, itdan tarqagan! Nima qilayotganim, nega bunday deyayotganimni aniq bilmasdim. Qattiq jahl ustida boshliqqa musht tushirdim. Ke¬yin yana, yana... U jonholatda stoli tagidagi uchinchi tugmachani bosishga ulguribdi. «Trevoga» signali ovozi eshitila boshlaganda, boshligʻimiz kreslosiga boshini suyaganicha jimib qoldi. Mening koʻzim qonga toʻlgandi... Oʻsha kuniyoq meni mana shu xonaga tashlashdi. Topshiriqqa binoan, bir shart bilan burnimga havochin taqishdi. «Bu apparat ilk bor sinovdan oʻtayapti. U har kuni bir zaylda pul sarflaydi. Soʻnggi chaqa qolishidan besh daqiqa avval signal keladi. Pul toʻlanmasa, havo uziladi va sen oʻlasan. Oʻshanday paytda boshliqning oyogʻini yalab, pul soʻramaguningcha, burningdan havochin olinmaydi», deyishdi. Nozirdan eshitishimcha, zor qaqshab yigʻlagan onamga oʻgʻ¬lin¬giz dom-daraksiz yoʻqolib qoldi. Qidirayapmiz, topilib qolar, deyishibdi... Onam ishonmasligini bilardim. Havochin bilan oʻtayotgan ilk kunlarimda onamga juda achindim, rahmim keldi. Yolgʻiz oʻzi qanday yashayapti ekan, deb rosa siqildim. Onam haqida oʻylashdan ham koʻra muhimroq, kuchliroq muammo – nafas olish masalasiga kelganda, ba’zan undan xafa boʻlardim. Meni shunday xarakter bilan tuqqani, Yagona kuch esa shunday taqdir ato etganidan har ikkisidan ham ranjir, goh nafratlana boshlardim. Nafratim shu darajaga yetdiki, ular haqida boshqa oʻylamaslikka qaror qildim... * * * «Ifloslar, yaramaslar! Bolamni oʻldirishdi... Yolgʻizgina bolaginamni oʻldirishdi... Yer yutgurlar...» Bu tanish ovozdan choʻchib oʻzimga keldim. Qulogʻim gʻuvillardi. Koʻzimga hech nima koʻrinmadi. Men ustida yotgan stolni ushlab koʻrdim. Hech nima sezmadim. Nafasim siqilardi. Isitmam chiqayotganga oʻxshaydi. Oʻpkam «shigʻ-shigʻ» etayotganini eshitdim. Ochiq, lekin hech vaqoni koʻrmayotgan koʻzlarimni tagʻin yumdim. Quloqlarimga juda-juda olislardan tanish saslar kelardi. Bilmayman, bu dahshatli ovozmi yo ovozning shunchaki dahshatimi... Doʻstimni chaqiraman, tanish sas esa uning ovozini eshittirmaydi: «Oʻrtoq Chirskin!» «Ifloslar, yaramaslar!..» «Oʻrtoq...» «Bolamni oʻldirishdi...» «...Chirskin!» «Yolgʻizgina bolaginamni oʻldirishdi...» «Qayoqdasan?..» * * * Chiroqning yorugʻi tagiga tushmasa-da, atrofini yoritadi... Tun yarmidan oshganda, nafasim yana qisilib, boshim gir aylanar, koʻnglim aynib, qusgim kelar, shu tobda havodan boshqa butun olamni unutgan edim. Alahsiy boshladim, beixtiyor oʻrtoq Chirskin tungi oromini olayotgan gugurt qutisini paypaslab topdim. Qoʻlimga olib, shivirladim: – Mabodo oʻlib qolsam, sen nima qilasan? Holing nima kechadi? Qulogʻim ostida oʻzimnikiga oʻxshash tovush keladi: «Oʻlma, otim: yoz kelur, yoʻngʻichqa bitur...» Havochinimni yuzimga mahkam bosaman...

Muallif: Jasur Kengboyev