Hazrati Muhammad (s.a.v.) hadislari [Lev Tolstoy]
![Hazrati Muhammad (s.a.v.) hadislari [Lev Tolstoy]](http://uzsmart.ru/kutubxona/asarlar/hazrati-muhammad-sav-hadislari-lev-tolstoy/hazrati-muhammad-sav-hadislari-lev-tolstoy.jpg "Hazrati Muhammad (s.a.v.) hadislari [Lev Tolstoy]")
| Hazrati Muhammad (s.a.v.) hadislari [Lev Tolstoy] |
| Daho Adibning Iymonli Iqrori Lev Tolstoyni Oʻzbek kitobxonlariga tanitishga ehtiyoj yoʻq. «Boʻyi baravar kitob yozgan» (Abdulla Qahhor) ulugʻ adib oʻzidan keyingi davrda yashagan barcha adiblarga oʻz ta’sirini oʻtkazgani ilmda tan olingan hodisa. Gʻafur Gʻulom uning «Pervaya kniga»sidan ruscha ilk saboqni olgan boʻlsa, Abdulla Qahhor Tolstoyning ijodini oʻziga mahorat maktabi deb bilgan edi. Darvoqe, «Mahorat maktabi» nomi bilan e’lon qilingan yostiqday kitobda eng koʻp tilga olingan rus adiblaridan biri ham Lev Tolstoy edi. Buyuk adibning hayotlik chogʻidayoq uning asarlari oʻzbek kitobxonlariga «Turkiston viloyatining gazeti» orqali yetib kelgan, ayrim asarlari oʻzbek kitobxonlarida hurmat uygʻotib ulgurgan boʻlsa, ayrim oʻzbek ziyolilari «buyuk sinod»ning «zulmga qarshi bormaslik» gʻoyalariga keskin qarshi chiqib, Siz mustamlakachilikni himoya qilyapsiz, deya raddiya bildirishgacha borib yetganlari bugungi oʻquvchilarga kunday ravshan. Yana shunisi ham ma’lumki, Tolstoy haqida yoʻqsillar dohiysi besh maqola yozgan va u maqolalar shoʻro kunlarida Qur’onday oʻqitilgani bilan ulugʻ adib ijodining hamma qirralarini ham aks ettirib bera olmagan edi. Lev Tolstoyning «Bolalik. Oʻsmirlik. Yoshlik» hasbi holi XX asr oʻquvchilariga adabiy saboq boʻlgan, uning «Kavkaz asiri» hikoyasi goʻdakligimizdanoq bizning badiiy ijodga boʻlgan munosabatimizni «shakllantirishga xizmat qildirgan» asarlardan edi. Tolstoy talqinida urush va tinchlik (shu nomli epopeya), baxt va baxtsizlik («Anna Karenina»), tugʻilish va oʻlim («Tirilish») kabi ziddiyatlarni insoniyat idroki ayniyat kabi qabul qilishda Tolstoydan koʻmak oʻtinganlarini ham zarracha unutmaymiz. Ayniqsa, ijodi tiniqqan, hayotining soʻnggi davrida yaratilgan «Sergey ota», «Hoji Murod» kabi dohiyona asarlari buyuk adibni tirik «sinod» (paygʻambar) darajasiga koʻtargani, uning oʻlimi oldidan minglab, oʻn minglab tolstoychilar oʻz yurtlarini tashlab chiqib ketib, «tirik paygʻambarning ilohiyotga qovushishi» (I.Bunin, «Tolstoyning qutilishi»)ni kuzatish ilinjida boʻlganlarini butun jahon ommaviy axboroti imkon darajasida yoritib turgan edi. Oʻzi bir paytlar «Sevastopol hikoyalari»da isyon koʻtargan kavkazlilarni qirganini buyuk bir iftixor bilan yozgan boʻlsa, «Hoji Murod» qissasida chor mustamlakachiligi zulmi uchun oʻzini ozmi-koʻpmi aybdorday bilib, chorizmga qarshi chiqish har bir erkparvar mazlumning niyati ekanini oshkor yozgani uni daho adib sifatida haqiqatga tik qaray oladigan mard inson ekanini ham anglatgandi. Ustoz Ozod Sharafiddinov «Iqrornoma»day murakkab va sirli bir asarni tarjima qilib, nashrga berarkan, uning: «Men urushda odam oʻldirganman, oʻldirmoq niyatida duelga chaqirganman, tasarrufimdagi mujiklarni kartaga boy berganman, ularning mehnati evaziga yashaganman, ularni qatl etganman. Yolgʻonchilik, oʻgʻirlik, har xil rangdagi zinokorlik, ichkilikbozlik, zoʻravonlik, qotillik... Men qilmagan jinoyat qolgan emas...» kabi iqrorini keltirib, «har qanday inson ham, birinchi navbatda, banda ekanini va banda sifatida adashish huquqiga ega ekanini unutib qoʻyamiz. Tolstoy ulugʻ edi, lekin u ayni chogʻda inson ham edi va ayni shu jihati bilan u boshqa insonlarga yaqin turadi» deb yozganida Tolstoyday murakkab adibning dunyoqarashiga doir ayrim sezimlarni anglatgan edi. Lev Tolstoyning ulugʻligi ham uning oʻsha «banda»ligida, Haq oldida insoniy ojizligiyu dohiyona tafakkur bilan mukarram iymonni saqlaganida edi. Uning dil iqroriga quloq tuting: «Qayerdaki hayot boʻlsa, oʻsha joyda insoniyat paydo boʻlgandan beri unga yashash imkonini beradigan iymon bor. Va iymonning asosiy belgilari hamma joyda va hamisha bir xil. Har qanday iymon kimga boʻlmasin va qanday boʻlmasin javob bergan boʻlsa, iymonning har qanday javobi insonning cheklangan hayotiga cheklanmagan narsaning ma’nosini baxsh etadi va bu ma’noni azob-uqubatlar, muhtojliklar, oʻlim mahv etolmaydi. Binobarin, faqat iymondagina hayotning ma’nosini va yashash imkonini topish mumkin. Shunda angladimki, soʻzning eng muhim ma’nosida olib qarasak, iymon «koʻz ilgʻamas buyumlarni» va hokazolarni fosh qilishgina emas, karomatgina emas (bu iymonning sifatlaridan birining tasviri, xolos), insonning Xudoga munosabatigina emas (Xudo orqali iymonni belgilash kerak emas, avval iymonni belgilab olib, soʻngra Xudoni belgilash lozim), koʻpincha, iymonni mana bunday tushun deb odamga aytilgan gaplarga qoʻshilishgina emas, balki iymon inson hayotining ma’nosini bilishdir va shu bilimi vajhidan inson oʻz-oʻzini mahv etmaydi, balki yashaydi. Iymon hayotning qudratidir. Inson yashar ekan, u biror narsaga ishonadi, iymon keltiradi. Agar u «nima uchundir yashamoq kerak» deb biron narsaga ishonmasa, iymon keltirmasa, unda u yashamas edi. Agar u cheklangan narsani koʻrmasa va uning xayoliy bir narsa ekanini anglamasa, u ana shu cheklangan narsaga ishonardi; agar u cheklangan narsaning xayoliy ekanini anglasa, unda u cheksiz narsaga ishonmogʻi kerak. Iymonsiz yashab boʻlmaydi». Bu soʻzlar din shaklidan qat’iy nazar har bir insofli banda iymon sari yuksalgandagina hayotning ham, oʻlimning ham ma’nisini topishga muhaqqaq boʻlajagini eslatuvchi bir dalolatnomadir. Shunday ekan, Tolstoyday abadiyat sari intilib «Xudo izlagan» adibni dahriy qilib koʻrsatishga uringan davrlarni bot-bot eslab turamiz. Ularni eslash barobarida daho san’atkor ruhiyatida kechgan ruhoniy tuygʻularni ilgʻashga harakat qilamiz. Garchi u oʻz qahramoni kabi P'er Bezuxov boʻlib masonlikdan koʻmak oʻtinganda ham, Platon Karatayev boʻlib, oʻz iymonini urush changalidan salomat olib chiqishga uringanda ham, Vronskiyday kibor knyaz quchogʻidan qochib oʻzini oʻlimga tutgan Anna Karenina qalbida yashaganida ham mukarram iymonning tarafida boʻldi. «Qotillik har qanday dinning birlamchi asoslariga zid boʻlgan yovuzlikdir» degan xulosaga keldi. Hayotning qudratini va oʻlim saodatini «iymon izlagan» va bu hayotda unga erishgan kishilardagina koʻrdi. Bu yoʻlda oʻzining abadiy savoli «Hayot nima? Uning mohiyati nimada?» ekanini izlab topmoqchi boʻldi. Buning uchun birgina pravoslav cherkovining qoidalari doirasida qolib ketmadi. Eng qadimgi dinlar – hind vedalari, konfutsiylik, buddizmdan tortib eng zamonaviy diniy qarashlargacha oʻrganib chiqdi: «men kitoblardan buddizmni ham, islomni ham oʻrgandim, hammadan koʻra koʻproq ham kitoblardan, ham atrofimni qurshab olgan odamlarning hayotidan xristianlikni oʻrgandim». Dastlab iymonining negizi deb nasroniylikni bildi, oʻzini doimo pravoslav tarafdori deb bildi. «Biroq bir joyga kelib hayot masalalari koʻndalang boʻldi, ularni hal qilmoq kerak edi. Cherkov bu masalalarni men yukinadigan iymon asoslariga zid tarzda hal qila boshladi». Sulaymon paygʻambardan tortib Shopengauergacha diniy ta’limotlarning mohiyatini anglamoqchi boʻldi, hatto oʻzi tan olib aytganiday, ularni oʻzaro solishtirmoqqa ham jazm qildi. Nasroniylikdagi ayrim masalalar unga oʻta chalkash va tushunarsiz boʻlib koʻrindi: «Ota, Oʻgʻil va Muqaddas Ruhga sigʻinaylik» degan iborani tushirib qoldirardim, negaki ularni tushuna olmas edim». Shunga qaramay, mukammal bir din izlash harakatida boʻldi: «Xoʻsh, men yana nimani izlayapman? – deb sado beradi dilimdagi ovoz. – Mana u. Usiz yashab boʻlmaydi. Xudoni tanimoq va yashamoq - aynan bir narsa. Xudo hayotdir» degan xulosada toʻxtadi. «Yasha, Xudoni izlab top, shunda hayoting Xudosiz boʻlmaydi». «Shunda dilimdagi va atrofimdagi narsalarning hammasi har qachongidan kuchliroq nurlanib ketdi va bu nur meni ortiq tark etmadi». Lev Tolstoy birmuncha tabiiy ikkilanishlardan soʻng bunday nurli hayotga qadam qoʻyganida 50 yoshlar boʻsagʻasida edi. Bundan keyin yana 30 yillardan moʻlroq umr kechirdi. Nihoyat, 80 yoshlar atrofida qariyb bir necha oʻn yillardan beri tortinib kelayotgan ishga qoʻl urdi. Soʻnggi din deb tan olingan Islom va paygʻambari oxirzamon Muhammad (s.a.v.) hayotini oʻrganish bilan cheklanmay Abdulloh Suhravardiyning Hindistonda nashr etilgan «Hazrati Muhammadning hadislari» risolasidagi hikmatlardan bir kitobcha tartib qilib, «Posrednik» nashriyotida chop (1909) qildirdi. Majmuaga kirgan va oʻta nozik ruhoniy did bilan saylangan ushbu hadislarni oʻqiganda, ulugʻ Tolstoy e’tiqodining naqadar teranligi, diniy bagʻrikenglik tushunchasi mana shunday ulugʻ adiblarga tegishli ekaniga ishonish mumkin boʻladi. Chunki 1879-1882 yillarda yaratilgan va shoʻro vaqtida uzoq payt xalqdan yashirilgan «Iqrornoma» bilan bu toʻplamga jamlangan hadislar oʻrtasida mantiqiy bir izchillik sezila boshladi. Lev Tolstoyning islomga boʻlgan samimiy hurmati tabiiy edi, biroq buni jahon afkor ommasiga shunday yetkazib boʻlmas ham edi. Ayni shu yili kavkazlik ziyoli oila Ibrohim ogʻa Vekilov va uning zavjasi Yelena Yefimovnadan maktub kelib, ora yoʻlda ikkilangan farzandlarining iymon-e’tiqodini islomga yoʻnaltirish maqsadida Tolstoydan maslahat soʻraganlari boʻldi. Tolstoyning javob xatidagi «Musulmonlikning nasroniylikdan ustunligiga va, ayniqsa, farzandlaringiz xizmat qilmoqchi boʻlgan gʻoyaning oliyjanobligiga butun qalbim bilan qoʻshilaman. Xristian ideali va ta’limotini har narsadan baland tutgan bir inson uchun buni aytish gʻoyat gʻalati boʻlsa-da, aytishim kerakki, musulmonlik oʻziga xos tashqi koʻrinish jihatidan ham cherkov xristianligidan qiyos qilib boʻlmas darajada ustun ekanligi menda hech bir shubha uygʻotmaydi. Agar bir kishiga cherkov xristianligi yoxud Islom diniga kirish borasida tanlash ixtiyori berilsa, oʻylaymanki, har bir aqlli odam murakkab va tushunarsiz ilohiyotdan, uch sifatli Ollohdan, gunohdan chiqarish marosimiyu boshqa diniy udumlardan, Isoning onasiga yolvorishidan, «Muqaddas shaxslar» va ularning rasmlari oldidagi son-sanoqsiz ibodatlardan koʻra yagona Ollohni va Uning paygʻambarlarini; Islom dinini, albatta, ustun koʻradi. Boshqacha boʻlish ham mumkin emas» kabi fikrlar tasodifiy aytilgan yoki bir mushtipar onaga bildirilgan hamdardlik oqibati emas, balki yillar, oʻn yillar davomida oʻylangan, izlangan va nihoyat umrning poyonida bir yoʻnalishga kirgan e’tiqodning samarasi ekanini anglash mumkin. Yoʻq, biz ulugʻ rus adibi Lev Tolstoyni Islom bilan bogʻlamoqchi emasmiz. Zero, Tolstoyning islomiy ta’limi tugal emasligi «Izrecheniya Magameta ne voshedshiye v Koran» («Hazrati Muhammadning Qur’onga kirmagan hadislari») sarlavhasidanoq ma’lum. Biroq umrining oxirida Allohga boʻlgan e’tiqodini turli ishoralar bilan izhor qilgan buyuk nemis shoiri Gyote kabi Islomga boʻlgan samimiy hurmatini e’tirof etmoqchimiz, xolos. Ayni mana shu ehtirom dohiyona tafakkur bilan mukarram bir iymon-e’tiqod natijasi ekanini kitobda ketma-ket keltirilayotgan manbalar tasdiqlab turibdi. Toʻgʻri, Tolstoyning «Iqrornoma»sini oʻz davrida, hatto undan 50 yil keyin ham «bevaqt alahsirash» deb baholaganlar boʻlgan, bu asarni ta’qib qilib, ulugʻ adib asarlari kulliyotiga qoʻshmay kelgan davrlar ham boʻlgan. Biroq «Iqrornoma» yaratilganidan qariyb 110 yil keyin (1991 yil) Lev Tolstoy toʻla asarlari jildlaridan oʻrin olgan ekan, ehtimol, Tolstoy asarlarining keyingi nashrlaridan ham iymonli maslahatgoʻy adibning Vekilovlar oilasiga yozgan xati va uning saylamasidagi «Hazrati Muhammadning hadislari» oʻrin olsa ajab emas. Hamidulla Boltaboyev, professor Musulmonlarning «Ollohdan boshqa iloh yoʻqdir, Muhammad Uning paygʻambaridir» degan hikmatida hech qanday muammo va sir yoʻq.Lev Nikolayevich Tolstoy Tolstoyning E’tiqodi Dunyoga mashhur rus yozuvchisi Lev Tolstoyning «Hazrati Muhammad» risolasi bir necha muhim ahamiyatga ega. Avvalo, bu asar nasroniylar koʻp yashaydigan Rusiyada yozilib, 1909 yilda nashr etilgan. Bu risolani hayotlik chogʻidayoq juda katta shuhrat qozongan jahonning ulugʻ yozuvchilaridan biri, rus adibi Lev Nikolayevich Tolstoy nashrga tayyorlagan. Katta mol-mulk egasi boʻlgan Lev Tolstoy dinni chuqur tahlil qilishi, bu xususda teran mulohaza yuritishi bilan koʻpchilik e’tiborini tortdi. Boshqalardan farqli oʻlaroq, u dinga shovinistlarcha yondashmadi. Din mohiyatini tushunishga intilishi, haqiqatga sadoqati va mol-dunyoga unchalik e’tibor bermasligi tufayli u diniy haqiqatlarni anglashga yaqinlashdi. Lev Tolstoy Hazrati Muhammadga (s.a.v.) hurmati va Islom diniga nisbatan hayrati natijasida tasnif etgan bu asari bilan yuksak madaniyatli va diniy ma’lumotlarga ega bugungi oʻquvchilarni hayratlantirmaydi, deb oʻylaymiz. Lev Tolstoy bu kitobchani boshqa asarlari bilan birga (1909), rus oʻquvchilarini Hazrati Muhammad (s.a.v.)ning hadislari bilan tanishtirish maqsadida tasnif etgan. Ishonch bilan ayta olamizki, ushbu kitobcha koʻplab kitobxonlarning diniy tushuncha va tarbiyasiga ta’sir qilgan. Chunki Hazrati Muhammad (s.a.v.)ning shaxsiyati, ul zotning ilohiy qudratga asoslangan fikrlari, shuningdek, Rusiyada e’tiborli dindorlardan biri sanalgan Tolstoyning tavsiya-taqdimi mazkur kitobchaning ta’sirini oshirgan. Sobiq shoʻrolar davrida L. N. Tolstoyning asarlari qayta-qayta chop etilgan boʻlsa-da, u zot tasnif etgan ushbu risola biror marta ham nashr etilmagan. Chunki shoʻrolar hukmronligining dastlabki yillaridanoq kishilar majburan dahriy ettirila boshlangan. Buni istamagan kishilar 1938 yilda «qatagʻon qurbonlari»ga aylangan. Shunday bir paytda Lev Tolstoyning din toʻgʻrisidagi mulohazalariga istisno sifatida qaralmasligi tabiiy. Oʻsha davrdagi vaziyat toʻgʻrisida tasavvur hosil qilish uchun bir voqeani misol sifatida keltirishimiz mumkin. 1978 yili (mazkur kitobcha nashr qilinganidan 70 yil keyin) Ozarboyjon jumhuriyatining nufuzli jurnallaridan biri «Ozarboyjon»da bu risolaning «Kirish» qismi va unga ilova tarzida turk generalining turmush oʻrtogʻi - Ye. Vekilovaning Lev Tolstoyga yozgan maktubi ozarboyjonchaga oʻgirilib, chop etilishi moʻljallandi. Ammo Bakudagi senzura tashkiloti bunga ruxsat bermadi. Sababi esa Tolstoy kabi bir ulugʻ rus yozuvchisining Islom dini va Hazrati Muhammad (s.a.v.) haqida ijobiy fikrlar aytgani edi. Bosh muharrir mazkur kitobchaning «Kirish» qismi va Ye. Vekilovaning maktubini chop etish maqsadida jurnalning ushbu soni nashrini uzoq vaqt kechiktirdi va ruxsat olish uchun Moskvaga murojaat qildi. U yerdan «Ha, nashr etish mumkin» degan javob kelgach, risola va maktublar oʻquvchilarga yetkazildi. Shunday qilib, ushbu kitobdagi maktublar 1978 yilda ilk bor Ozarboyjon matbuotida ozar va rus tillarida e’lon qilindi. Tolstoy tasnif etgan risola va maktublar ancha shov-shuv boʻldi. Lekin Tolstoy kabi dohiy bir qalamkash, Islomga buyuk ragʻbat va hurmati bor shaxs, asariga nom tanlashda jiddiy xatolikka yoʻl qoʻygan. Bizningcha, Islom dini Rus imperiyasi zamonida ochiq-oshkor ta’qiqlanmagan boʻlsa-da, u Rusiyada oʻrganilishi mumkin boʻlmagan bir din edi. Balki shu boisdan boʻlsa kerak, Tolstoy ham risolasiga nom tanlashda yanglishgan. 70 yil hukm surgan Sovetlar Ittifoqi parchalanganidan keyin diniy qadriyatlarga qaytadan ahamiyat berilishi tufayli Lev Tolstoyning risolasi 1990 yilda oʻz tili – rus tilida nashr etildi. Afsuski, Tolstoyning xatosini risolaning Ozarboyjondagi ushbu nashriga muharrirlik qilgan noshir Gayibov ham takrorladi. Biz esa bu kitobni tarjima qilar ekanmiz, nomlanishdagi yanglishishni islomiy atamashunoslikni asos qilib olgan holda, texnik xato deya qabul qilib, uni tuzatishga majbur boʻldik. Tolstoy nashr etgan vaqtda risolaning nomi «Hazrati Muhammadning Qur’onga kirmagan hadislari» edi. Bu nomlanish xatodir. Chunki «Qur’on» Olloh kalomidir. Hadislar esa Hazrati Muhammadning (s.a.v.) soʻzlaridir. Shuning uchun Tolstoyning mazkur risolasini «Hazrati Muhammad» deya nomlashni toʻgʻri deya bildik. Diqqatingizni yana bir narsaga qaratmoqchimiz. Rusiyada rus millatiga mansub, islomni qabul qilgan Valeriya Poroxova degan ayol bor. Bu ayol arab yigitiga turmushga chiqib, eri bilan 11 yil Saudiya Arabistonida yashagan. Bu rus ayoli islom dinini chuqur oʻrgangan va musulmon boʻlgan edi. V. Poroxova «Qur’oni karim»ni ruschaga tarjima qildi va bu tarjima ilohiyotchi (islomshunos)lar tomonidan ma’qul koʻrildi. Poroxova xonim katta jasorat bilan «Tolstoy va Islom» mavzusini ommaviy axborot vositalariga olib chiqdi va keng yoritdi. Poroxova xonim L. N. Tolstoy umrining oxirgi damlarida Islom diniga hurmat bilan qaraganini ommaviy axborot vositalarida ma’lum qildi. Sovet hukumati esa uzoq yillar bu haqiqatni yashirishga urindi. Poroxova xonim katta jasorat koʻrsatib, bu muhim hujjatni nashr ettirdi. Rus xalqi, xususan, rus ziyolilari va olimlari L. N. Tolstoyni donishmand inson sifatida sevishardi. Ulugʻ adibning Islomga boʻlgan hurmati rus jamoatchiligi ichida Islomga qarshi kayfiyat uygʻotishi mumkin edi. Rusiya davlati Tolstoy kabi bir dohiyning Islomga hurmat-ehtiromi jamoatchilikka ma’lum qilinishiga ruxsat berolmas edi. Shu boisdan Tolstoy tomonidan tasnif qilingan «Hazrati Muhammad (s.a.v.) hadislari» risolasi uzoq vaqt yashirin tutildi. Bu kitobchadan joy olgan hadislar va boshqa islomiy mavzularni diqqat bilan tadqiq qilib, turkchaga oʻgirib, uning Turkiyada chop etilishiga yordam bergan doktor Orif Arslonga tashakkur bildiramiz. Doktor, professor Telman Xurshid oʻgʻli Aliyev, Voqif Tehmez oʻgʻli Xalilov. Boku, Ozarboyjon. 2005 yil aprel’ Taqdim Lev Tolstoy Hazrati Muhammad (S.A.V.)ga Maftun Yozuvchi Ulugʻ rus yozuvchisi Lev Nikolayevich Tolstoyning islom diniga ehtirom koʻrsatganini bilishning oʻziyoq bir muhammadiy sifatida bizni quvontirdi. Shu boisdan ham bunday jahonga mashhur zotning Hazrati Muhammad bilan bogʻliq risolasini turkchaga tarjima qilib, oʻquvchilarga yetkazishga hissa qoʻshishdan faxrlanaman. Kapitan Kusto (Cousteau) musulmonlikni qabul qilganini Fransiyaning «Match» jurnalida bergan interv'yusini oʻqib bunga ishona olmagan edim. 1983 yilning may oyida aynan shu jurnalda Clement Torez haqida ham shu mavzudagi maqolani oʻqidim. Torez Fransiya Kommunistik partiyasi rahbari edi. U: «Insoniyat endi kommunizmga emas, haqiqiy qiblasi boʻlmish Ka’baga qaytajak, kommunizm tugadi...» der va falastinlik turmush oʻrtogʻi bilan birga gazeta va jurnallarga bu haqda juda koʻp interv'yular berishardi. Gʻarbda juda mashhur boʻlib, keyinchalik islom dinini qabul qilganlar faqatgina shu kishilargina emas, albatta. Yana ortga nazar tashlasak, Frans Bismark, Gyote, hatto, rus shoiri Aleksandr Pushkin va boshqalar ham islom diniga ehtirom bilan qaraganini koʻramiz. Bunday shaxslardan yana birini yozuvchi Alev Alatlidan boshqa deyarli hech kim bilmagan, 2001 yil boshida musulmon boʻlgan Rusiyaning Din Ishlari raisi V. Polosindir. E’tiborlisi shundaki, V. Polosin butun Rusiya ommaviy axborot vakillari huzurida musulmon boʻlganini bayon etarkan, jumladan bunday dedi: «Butun jamoatchilik oldida guvohlik beramanki, men ortadoks cherkovining popi ham, mudiri ham emasman. Men endi musulmonman... Yana guvohlik beramanki, men kitobi boʻlgan barcha dinlarning, Hazrati Ibrohimdan boshlab barcha paygʻambarlarning ulugʻ odati boʻlmish haqiqiy iymonning tolibi sifatida yagona toʻgʻri dinga iqror boʻldim. Ijtimoiy hayotimni ham e’tiqodimga muvofiq shakllantirishga qaror qildim. Va musulmon boʻldim». Ortodokslikning qal’asi - qoʻshnimiz Rusiyada V. Polosinning musulmon boʻlishi qanday aks-sado berishini oʻylab koʻring. Ammo u 1999 yilda Rusiya ortodoks patriarxalligining uyushmasi va diniy jamoalari aloqalari qoʻmitasi raisi va Oliy Sovet Vijdon erkinligi qoʻmitasi boshligʻi va Rusiya Federatsiyasi vakillari majlisi - «Duma»da deputat boʻlgan. Bosh pop Vyacheslav Polosinning (Turkiyada Diyonat ishlari boshqoni maqomiga toʻgʻri keladi) musulmon boʻlganini nimagadir Turkiyada toki Alev Alatli ma’lum qilmaganiga qadar hech kim bilmadi. V. Polosin ayni paytda Moskva Davlat universiteti falsafa fakul'teti, Zagors Diniy maktabi va Rusiya Federatsiyasi Tashqi ishlar vazirligi Diplomatik akademiyasi bitiruvchisi ham edi. Men bu ma’lumotni Alev Alatlining «Gogolning izini topmoqchi emasmiz» kitobida oʻqigach, avvaliga ishonmadim. Bunday voqea shov-shuv boʻlmasdan qolishi mumkin emasligi haqida oʻyladim. V. Polosin musulmon boʻlganini aytgach, uning boshiga tushishi mumkin boʻlgan xavf-xatarlar haqida nimalar oʻylashini soʻrashganida: «Hammamiz foniymiz, oxir-oqibat bu dunyodan ketamiz. Inson bolasining tahdid vahimalariga itoat etmoqdan koʻra Haqiqatga taslim boʻlgan holda dunyodan ketish yaxshiroqdir!» deb javob bergan. Turmush oʻrtogʻi ham musulmon boʻlganini, oʻzi Ali ismini olganini aytgan V. Polosin, rus mamlakatida nasroniylikdan musulmonlikka oʻtgan eng soʻnggi mashhur kishidir. 1978 yilda Moris Bacaill va R. Graudy lar musulmon boʻlishganda ham shunday quvongan edik. Bu shaxslar oʻtmishda kommunistlarning yetakchi gʻoyaviy arboblari edilar. Yana kimlardir qayerdadir yashirin yoki oshkora Islomga kirib, musulmon boʻlganidan biz bexabar qolgandirmiz. L. Tolstoy musulmonlikni sotsializm toʻgʻrisidagi gʻoyalar eng avj olgan va ular koʻpchilikni oʻz ta’siriga tortgan bir zamonda tilga oldi. U paytda bunday bir ishga kirishish oʻzini iskanjaga solish va oʻlimni boʻyniga olish bilan barobar edi. L. Tolstoy shu ishni qildi. U ijodda yuksak choʻqqiga koʻtarilgan va moddiy jihatdan hech narsaga muhtoj boʻlmagan bir paytda bu ishga qoʻl urdi. Bu vaqt hech kim «u zaif edi, yordamga muhtoj edi...» deyolmasdi. L. Tolstoy bularning hammasini tushungan, bilgan holda, Hazrati Muhammad (s.a.v.) hadislarini toʻplab, rus xalqiga taqdim etdi. Chunki poydevori zaif ekanligi aniq boʻlgan sotsializm uni oʻz ta’siriga ololmagan edi. Bu ulugʻ yozuvchi imkoni boʻla turib, oʻzi yashayotgan jamiyat ne’matlaridan bahramand boʻlish oʻrniga musulmon kabi yashamoqlikni afzal koʻrdi... Ulugʻ yozuvchining Yelena Vekilovaga yozgan maktubi L. Tolstoyning musulmonlikka va islom diniga muhabbatini ochiq-oshkor ifoda etgan edi. Yana ushbu xatda yozuvchi islom dinining boshqa dinlar tushgan holatga tushmaganligini, Hazrat Muhammad tadbiq etgan din eng soʻnggi va eng mukammal din ekanligini ta’kidlaydi va boshqa dinlardagi botil jihatlar va xurofotlarga diqqatni jalb etadi. Hadislardan tanlanganlari ham goʻyo rus xalqiga va ularni aldaganlarga bir dars-ibrat beradigan mazmunga ega. L. Tolstoy tanlab olgan bu hadislar orqali asl adolat va tenglik, haqiqiy qardoshlik va fidoyilik, hatto insonga hurmat va muhabbat ham islomda mavjudligini ta’kidlamoqchi boʻldi... L. Tolstoy tasnif etgan hadislardan aksariyatining manbasini aniqladik. Aniqlay olmaganlarimiz balki «Kutubi sitta»dan boshqa hadis kitoblardan olingan boʻlishi mumkin... Ushbu risoladagi hadislar dastlab arabchadan ruschaga oʻgirilgan. Keyin eski (klassik) ruschadan zamonaviy rus tiliga, soʻng ozarboyjonchaga, nihoyat, ozarboyjon tilidan turkchaga oʻtganligini e’tiborga olmoq lozim. Chunonchi, maktublar hamda hadislardagi til xususiyatlarini alohida oʻrganish lozim. Bu kitobchani va maktublarni ozarboyjonchaga tarjima qilib, bizga yetkazgan hurmatli professor Telman Aliyev va Voqif Xalilov janoblariga, ushbu asarni tezroq turk oʻquvchilariga yetkazish hayajoni ila kutgan «Karakutu» nashriyoti bosh muharriri Rosih Yilmazga tashakkur aytaman. Orif Arslon. 2005 yil, may. 1-Boʻlim Hazrati Muhammad Lev Nikolayevich Tolstoy 1908 yilda Abdulloh al-Suhravardiyning Hindistonda nashr etilgan «Hazrati Muhammadning hadislari» kitobini oʻqidi. Oʻqigan hadislaridan bir kitobcha tasnif qildi va uni Rusiyadagi «Posrednik» nashriyotida nashr qildirdi. Kitob 1908 yilning oktabr oyida «Muhammadning Qur’onga kirmagan hadislari» nomi bilan oʻquvchilarga taqdim qilindi . Mazkur birinchi boʻlim Tolstoy tayyorlagan Hadis kitobchasidan iborat. Kitobchaning nomi notoʻgʻri boʻlgani uchun u keyinroq «Hazrati Muhammad hadislari» deb oʻzgartirildi. «Qalbimizda Ollohning nuri bor. Uning nomi esa vijdondir!»Lev Tolstoy Olamshumul Tavsiya Lev Tolstoyning islom paygʻambari Hazrati Muhammad (a.s.)ga oshkor hurmati haqida avvalgi boʻlimlarda toʻxtalgan edik. Bu hurmat ulugʻ yozuvchida Hazrat Muhammadning hadislarini oʻqiganidan soʻng paydo boʻlgan. Yozuvchi hindistonlik islom mutafakkiri Suhravardiy tayyorlagan hadis kitobini sinchiklab mutolaa qilib, undan iqtibos va koʻchirmalar olar ekan, Hazrati Muhammad (s.a.v.) hadislaridan mahrum boʻlgan rus xalqiga va oʻziga, doʻst va oʻrtoqlariga Hazrati Muhammadni tanitmoqchi boʻlgan. Muhammad Paygʻambar(s.a.v.)ning xushmuomalalik, axloq, adolat, toʻgʻrilik kabi koʻplab insoniy qadriyatlar toʻgʻrisidagi soʻzlari Tolstoy singari «aqli komil» bir insonning diqqatini jalb qilmasligi mumkin emas edi, vijdonli insonlardan biri sifatida ularni boshqa kishilar bilan birga baham koʻrishni ham umid qilgan. Daho yozuvchining bu istagi bugun qoʻlingizda. U tanlagan hadislar guldastasi ushbu kitobcha orqali roʻyobga chiqdi. «Ollohim, Senga Boʻlgan Muhabbatimni Menga Bagʻishla» Xurmo daraxti ostida uxlab qolgan Hazrati Muhammad (s.a.v.) uygʻonsalar, qoʻlida bir qilich bilan uning ustida dushmani Du’suur turibdi. U soʻradi: «Ey Muhammad, seni endi oʻlimdan kim qutqaradi?». Hazrati Muhammad javob berdilar: «Olloh!» Du’suurning qilichi yerga tushdi. Uni qoʻlga olgan Rasululloh, oʻz navbatida soʻradilar: «Ey Du’suur, endi seni oʻlimdan kim qutqaradi?» Du’suur «Hech kim!» deb javob berdi. Rasululloh uni ozod qilib: «Bil, seni ham oʻlimdan mening Ollohim qutqardi», dedilar va uning qoʻliga qilichini qaytarib berdilar. Du’suur ketayotib: «Sen mendan xayrliroqsan», dedi. Rasuli akram: «Men bunga sendan koʻra haqliroqman», deb javob qaytardilar. Du’suur: «Men Ollohdan boshqa iloh yoʻqligiga va sen uning rasuli ekaningga ishondim», deya shahodat keltirdi va musulmon boʻldi. Va Du’suur Paygʻambarning sodiq doʻstlaridan biri boʻldi. * * * «Ollohim! Senga boʻlgan muhabbatimni menga bagʻishla. Sen kimni sevsang, menga ularni suyukli qil. Shunday qilginki, men Sening muhabbatingga sazovor boʻladigan ishlarni qilay. Senga boʻlgan muhabbatimni oʻzimga, oilamga va boyliklarimga boʻlgan sevgidan ustun qil. Ollohim! Sendan sevgini va Seni sevganlarning sevgisini va Sening sevgingga meni yetkazadigan amallarni soʻrayman. Ollohim! Sening sevgingni nafsimdan, oilamdan, molimdan va zilol suvdan-da suyukli qil!» * * * «Haqiqat insonlar uchun naqadar achchiq boʻlsa-da, haqiqatni soʻylagin!» * * * «Birodaring zolim va mazlum boʻlsa-da, unga yordam ber!» Bir odam: «Yo Rasululloh! Birodarim mazlum boʻlsa, unga yordam berayin. Ammo zolimga qanday yordam beraman, soʻylang?» - dedi. Rasuli akram buyurdilar: «Uni zulmdan qaytar. Shubhasiz, mana shu unga yordaming boʻladi» . * * * (Alloh taolo aytadi:) «Kim bir savob ish qilsa, unga uning oʻn barobaricha (ajrimi) bordir va undan ham orttiraman. Kim bir yovuz ish qilsa, uning ham misli bordir. Yoki uni butunlay afv etaman. Kim bir qarich yaqinlashsa, men unga bir arshin yaqinlashaman; kim menga bir arshin yaqinlashsa, men unga bir quloch yaqinlashaman. Kim (mening oldimga) yugurib kelsa, men uni quchib kutib olaman. Kim (mening oldimga) hech narsani sherik qilmay (shirk keltirmay) dunyo toʻla gunoh bilan kelsa, men uni shu qadar magʻfirat bilan qarshilayman» . * * * «Ollohim, meni miskin (faqir) qilib yashat, miskin holda jonimni ol. Qiyomat kuni miskinlar qatorida hashr et!» Hazrati Oysha soʻradilar: «Nechun, (bunday duo qilmoqdasiz?) ey Ollohning rasuli?» «Chunki ular jannatga boylardan qirq yil avvalroq kirajaklar. Ey Oysha, faqirlarni sev va ularni (rivoyat majlisiga) yaqinlashtir, toki Qiyomat kuni Olloh ham senga yaqinlashsin». «Ollohim! Meni faqirlarcha yashat, faqirlar bilan oʻldir va faqirlar qatorida hashr et!» * * * «Olloh taologa eng maqbul boʻlgan narsa insonning oʻz mehnati bilan topgan daromadidan kuchsizlarga bergan yordamidir» . * * * «Jahlini yutishlik eng yaxshi ichimlik ichishdan yaxshiroqdir» . * * * «Sizlardan biringiz, oʻziga ravo koʻrgan narsasini dindosh birodari uchun ham ravo koʻrmaguncha haqiqiy iymon keltirganlardan boʻlmaydi» . * * * «Jahannam nafsga xush kelgan narsalar bilan, jannat esa nafs istamagan narsalar bilan oʻralgandir» . * * * Olloh taolo buyuradiki : «Ey, inson! Faqat mening qonunlarimga amal qilsang, menga ergashasan... Deysanki: «Bu shunday edi va shunday boʻlajak!» Ya’ni, inson hayot va tabiat qonunlariga muvofiq harakat qilsa, Ollohning irodasiga ham muvofiq harakat etgan boʻladi va xohlagan narsasini qoʻlga kiritadi (Abdulloh Suhravardiy izohi). * * * «Ortiqcha yeyish va ichish bilan qalbingizga ortiqcha yuk yuklamang» . * * * Farishtalar soʻradilar: «Yo Rabbim! Sen yaratgan yaralmishlar ichida togʻdan mustahkamroq narsa bormi?» Olloh: «Temirni yaratdimki, u togʻdan qattiq, toshni maydalaydi», dedi. Farishtalar soʻradilar: «Temirdan ham qattiqroq narsa yaratdingmi?» Javob boʻldi: «Olovni yaratdim, u temirni eritadi» . Soʻradilar: «Sen yaratgan narsalar ichida olovdan kuchliroq nima bor?» Javob boʻldi: «Suv borki, u olovning yoʻlini toʻsadi va oʻchiradi». Farishtalar qayta soʻradilarki: «Yaralmishlar ichida suvdan kuchliroq nima bor?» Olloh buyurdi: «Suvdan kuchli shamol bor, u tebratadi va suvni haydaydi». Farishtalar soʻradilar: «Yo Rabbim! Sen yaratganlar ichida shamoldan kuchliroq narsa bormi?» Olloh buyurdi: «Odam (a.s.) bolalari borki, men oʻng qoʻli bilan bergan ehsonlarini chap qoʻliga ma’lum qilmaydigan saxovatpeshalarni kuchli qilib yaratdim» . * * * Olloh aytadi: «Men hech kim bilmagan dafina edim: bilinmak istadim va insonni yaratdim» . * * * «Hech kimni xafa qilma. Agar birov seni xafa qilsa va sening illatlaringni oshkor etsa, sen uning illatlarini yuziga solma» . * * * «Olloh taolo ba’zi narsalarni farz qildiki , unga beparvo boʻlma. Ba’zi gunohlarga yaqinlashmaslik uchun toʻsiqlar qoʻydiki, ulardan oshmagin. Ba’zi narsalarni harom qildiki, u haromlarga yaqin yurmagil. Ba’zi narsalarni unutgani uchun emas, senga boʻlgan marhamatidan tilga olmadiki, u (shubhali) narsalarni bajarishdan-da, qoch!» * * * «Kim Ollohning yaratgan narsalariga marhamatli boʻlsa, Olloh ham unga marhamatli boʻladi. Yaxshilik qilgan va qila olmagan insonlarga ham baravar muruvvatli boʻl. Yovuzlikka qarshi marhamatli boʻlish uni yovuzlikdan qaytarish demak» . * * * Hazrati Muhammaddan soʻradilarki : «Dinning asosi nimaga qurilgandir?» Javob berdilar: «Oʻzi uchun istagan narsalarni boshqalarga ham istash, oʻziga ravo koʻrmagan narsalarni boshqalarga ravo koʻrmaslik» . * * * «Bir musulmon samimiyatining oʻlchovi uning kuchi yetmagan narsalarda chorasiz qolishidir» . * * * «Olloh taolo har ikki tarafiga devorlar qoʻyilgan yoʻllar yaratdi. Ochiq eshiklar qurdi va ularning ustiga pardalar yopdi. «Bu yoʻlning boshida turgan yoʻl koʻrsatuvchi eshiklarga tomon ketayotganlarga shunday deydi: «Toʻgʻri yuring va hech bir tomonga qayrilmang». Soʻngra yuqorida turgan yoʻl koʻrsatuvchi aytdi: «Bu eshikdan ichkariga kirmang, yoʻqsa, chuqurga tushasiz». Bu yoʻl hayot yoʻlidir. Ochiq eshiklar Olloh taolo tomonidan tahlikali koʻrilgan amallardir. Eshik ustidagi pardalar Olloh tomonidan qoʻyilgan toʻsiqdir. Birinchi yoʻl koʻrsatuvchi Ollohning kalomidir, ikkinchisi esa har bir insonning qalbidan oʻrin olgan Ollohdan qoʻrquv hissidir». Tolstoy keltirgan bu hadis notoʻgʻri tarjima qilingan va uning talqinida ham xato ilovalar bor. Hadisning asl manbasidan qilingan tarjima shundaydir: Bir odam «Sirotu-l-mustaqim (toʻgʻri yoʻl) nimadir?» deb soʻradi. Hazrati Paygʻambar unga shu javobni berdilar: «Olloh bizni toʻgʻri yoʻlning boshiga qoʻydi. Buning oxiri esa jannatga erishmoqdir. Bu asosiy yoʻlning oʻngi va soʻlida boshqa yoʻlaklar ham bor. Bulardan har birining boshida bir guruh kishilar turadi va u yerdan oʻtganlarni yonlariga chaqiradilar. Kim toʻgʻri yoʻldan boshqasini tanlasa, bu yoʻl uni olov (doʻzax)ga eltadi. Kimki sirotu-l-mustaqim (toʻgʻri yoʻl)ga kirsa, u jannatga boradi». Ibni Mas’ud bu talqinni aytgandan soʻng ushbu oyatni oʻqidi: «Bu Mening sirotu-l-mustaqimimdir, bunga yuring. Boshqa yoʻllarga burilmang, u yoʻllar sizni Ollohning yoʻlidan adashtiradi» (An’om surasi, 152-oyat. Alouddin Mansur tarjimasi). * * * «Har bir musulmon sadaqa bermogʻi lozim» deb buyurdilar . U zot(s.a.v.)dan «Imkoni boʻlmasa-chi?» deb soʻradi bir sahoba. «Mehnat qilib, oʻz harajatini topsin va sadaqa bersin» javobini berdilar. «Ishlashga kuchi yetmasa-chi?» deb soʻradi. «Bu xususda bir ehtiyojmandga yordam berar» dedilar. «Bunga ham qurbi yetmasa-chi?» deyildi. «Yaxshilikka yoki savob ishga buyursin» dedilar. «Buni ham qilolmasa-chi?» degan takror savoliga «Birovlarga hech qanday zarar keltirmasin, zero, bu ham bir sadaqadir» deya marhamat qildilar . * * * «Shahvat bilan qarash zinodir. Erkak boʻlgan majlisda bir xotinning oʻzini koʻrsatish uchun oʻziga oro berib borishi va ehtiros bilan qarashi ham zinodir» . * * * Vobisa ibn Ma’bad aytadiki, Rasuli akramning huzuriga borgandim. Menga: «Yaxshilikning nima ekanligini soʻragani keldingmi?» dedilar. «Ha», dedim. Shunday deb aytdilar: «Qalbingdan soʻra». «Yaxshilik qalbga ma’qul boʻlgan va bajarilganida osoyishtalik keltirgan narsadir. Gunoh esa ichni timdalagan va boshqalar senga «Bu ishni qil» deya bir necha fatvolar bersa ham, sening ichingda shubha va taraddud (ikkilanish) uygʻotgan narsadir» . * * * «Siz oʻz diningizga sohib chiqmaguncha Ollohning saltanatiga voris boʻlolmaysiz va bir-biringizga muhabbat qoʻymaguncha istaganingizga erisha olmaysiz» . * * * «Muloyimlik va itoat iymonning alomatlari; qoʻpollik va baqiroq ovozlar ikkiyuzlamachilikning alomatidir» . * * * «Zolimlar bilan birga boʻlishdan koʻra, oʻz holicha yolgʻiz qolmoq yaxshiroqdir. Oʻz-oʻzi bilan birga boʻlishdan koʻra, yaxshi kishilar bilan birga boʻlish yanada yaxshidir. Ilm oʻrganishni istaganga ilm oʻrgatmoq jim turmoqdan yaxshidir. Befoyda soʻzlagandan koʻra jim turmoq yaxshidir» . * * * «Jahlini oshkora qilishdan tiyilib, uni jilovlaganlarni Olloh doimo mukofotlaydi» . * * * «Har kishining amali uning xatti-harakatlaridagi niyatiga koʻra baholanadi» («Amallar niyatlarga koʻradir») . * * * «Olloh taolo oʻz mehnati bilan kun koʻrganlarni Oʻziga doʻst tutar» . * * * «Haq yoʻlidagi kimsa shunday kimsaki, u yomonlikka sabrlidir va gʻam-anduhni unutuvchidir» . * * * «Haqiqiy kamtarlik barcha yaxshiliklarning boshidir» . * * * «Tavoze’ va farosat boʻlmasa, iymon boʻlmas» . * * * «Yaxshilik ulashishda gʻayratli boʻling» . * * * «Men Nurga intildim va yorugʻlikda yashamoqdaman» . * * * «Eng xayrli kishi udirki, yaxshilik koʻrganida Ollohga shukr qiladi. Kimki baxtsizlikka duch kelsa, sabr qiladi va Olloh tomonidan mukofotlantiriladi» . * * * «Hidoyat yoʻlini topganlar nooʻrin munozaraga kirishmasalar edi bu yoʻldan adashmas edilar» . * * * «Moʻ’min boʻlganlari holda, nohaq zulm qilib va odamlarni oʻldiradiganlar Ollohning eng buyuk dushmanlaridir» . * * * «Qabr oxirat manzillarining birinchi pogʻonasidir» . * * * «Eng muqaddas ish (urush) insonning oʻz nafsiga urush qilib, gʻolib kelishidir» . * * * «Bir soat mehnat qilmoq bir yil maishat qilmoqdan yaxshidir» . * * * «Ibodat – duo qilgan moʻ’minning ruhi yuksalib, uning Ollohga qovushishidir» . * * * «Oʻlim bu doʻstni doʻstga bogʻlaydigan koʻprikdir» . * * * «Faqirlik faxrimdir» . * * * «Moʻ’min Ollohga sodiq holda uning hukmiga va rahmatiga rozi boʻlib, umid bilan yashaydi» . * * * «Koʻzlarning zinosi boqmoqdir, tilning zinosi soʻzlamoqdir. Nafs istaydi va lazzat tuyadi, a’zolar buni toʻgʻri yoki yolgʻonga chiqaradi» . * * * «Olloh taologa eng xush kelmagan narsa erkak yoki xotinlarning ibodatlaridagi xoʻjakoʻrsinlikdir» . * * * «Olloh taolo tilanib yashaganlarni emas, oʻz mehnati bilan kun kechirganlarni marhamat qiladi» . * * * «Kim qancha katta zahmat ichida boʻlsa, mukofoti ham shuncha kattadir. Kim koʻp balolarga duchor boʻlgan boʻlsa, uning mukofoti ham yanada koʻpdir. Olloh suygan bandasiga koʻp dard (balo) yuboradi» . * * * Hazrati Muhammad namozini ado qilgach, shunday duo qilardi: «Ollohim! Senga boʻlgan iymonimni mustahkam qil. Hidoyat yoʻlidan adashtirma. Sening marhamatingdan umidvor va inoyatingga muhtoj boʻlib, sajda qilaman. Senga iltijo qilamanki, meni xatolarimdan xalos et, toza bir qalb, haqni soʻzlaguvchi bir til ber. Senga duo qilamanki, gunoh qilishdan va xato yoʻldan Oʻzing saqla. Pinhon va ma’lum gunohlarimni magʻfirat qilgin» . * * * Bilasizmi, dinimizning aslini buzib uni (obroʻyini) tushirgan nimadir? «Tafsirchi va tahlilchilarning yanglishishlari, riyokor naqlchilarning yolgʻon mubohasalari va yoʻldan ozgan hukmdorlarning hukmlaridir» . * * * «Xotin erkakning ikkinchi yarmidir» . * * * «Agar ilm unutilsa unga ziyon yetadi; layoqatsizning qoʻlida yoʻq boʻlur. Haqiqiy olim udirki, bilganini hayotga tatbiq etar» . * * * «Olloh taolo ilmni kishilarning xotiralaridan chiqarib, unuttirmoq surati bilan emas, balki olimlarni oʻldirib oradan koʻtarar. Natijada oʻrtada hech bir olim qolmas. Kishilar bir guruh johillarni oʻzlariga yetakchi sanarlar. Ulardan bir talay masalalarni soʻrarlar, ular-da bilmaganlari holda fatvo berarlar. Natijada, oʻzlari ham adashadilar, insonlarni ham adashtiradilar» . * * * «Shunday bir zamon keladiki, oʻz diningizning ismidan boshqa bir narsa qolmayajak. Islomdan ism, Qur’ondan rasmdan oʻzga narsa qolmaydi. U zamon masjidlarda ortiq ilm va din oʻrgatilmas, Ollohga qullik qilmayajaklar. Din odamlari, ilm odamlari kishilarning eng tubaniga aylanishar, bahs va munozaralar ulardan chiqajak va kishilar dindan ortga qaytadilar» . * * * «Ilm oʻrganmoq har bir musulmonga farzdir. Ilmni noahilga oʻrgatmak, toʻngʻizlarning boʻyinlariga gavhar, inju va oltin taqishga oʻxshaydi» . * * * «Ilm uch shaklda boʻlur: Bulardan biri, shubhasiz, haqiqatdirki, uning ortidan yur. Boshqasi yoʻldan chiqarur, undan saqlan. Uchinchisi esa kishilar bilmaydigan mavzulardadirki, buning yechimini Ollohning nazdida qidir» . * * * «Moʻ’minlar oʻlmaslar. Faqat ular foniy dunyodan boqiy dunyoga koʻcharlar» . * * * «Haqiqiy moʻ’min yaxshi kunlarda Ollohga shukr qiladi, boshiga balo kelsa, Ollohga yukinadi» . * * * «Ollohga tavakkul qil, lekin tuyani mustahkam qoziqqa bogʻlashni unutma» . * * * «Dunyo bir matodir, uning eng yaxshi matosi soliha ayoldir» . * * * «Bilamanki, Ollohdan boshqa har narsa foniydir» soʻzini Labiddan boshqa hech bir shoir toʻgʻriroq soʻzlamagan . * * * «Toʻgʻrilikka yukining, yolgʻondan qoching» . * * * «Haqiqiy moʻ’minga birovni sharmanda qilish, yaramas ishlar qilish va foydasiz soʻzlarni soʻzlash yarashmaydi» . * * * «Kishilarning qusurlarini, agar u qusurlar ularning oʻzlarida boʻlsa ham yuziga solmoqdan saqlan» . * * * «Koʻproq jim boʻlib, ruhni xayrli ishlarga yoʻnaltir, bundan-da goʻzalroq ish yoʻqdir» . * * * «Gapirsangiz, toʻgʻri soʻzlang, va’da berdingizmi – bajaring, qarzlaringizni toʻlang, fikr va ishlaringizda qingʻirlik qilmang, qoʻllaringizni isrofdan va gunohli ishlardan saqlang» . * * * «Olloh taolo bizni halim (yumshoq soʻzli), salim (sogʻlom), hurmatli va mutavoze boʻlishga buyuradiki, hech kim boshqalarga zulm qilmasin» . * * * «Kimki bizni zulm qilishga chaqirsa, u bizdan emas. Oʻz xalqini jaholatda va yolgʻon ichida saqlaganlar ham bizdan emas. Oʻz xalqini zulm va mushkulda qoldirsa, u ham bizdan emas» . * * * «Muhabbat insonni sevgilisi qarshisida koʻr va kar qiladi» . * * * «Oʻzi uchun istagan narsani moʻ’min birodari uchun ham istamagan haqiqiy moʻ’min emasdir» . * * * «Musulmon boshqa musulmonlar qoʻlidan va tilidan zarar koʻrmaydigan kishidir. Moʻ’min esa odamlar jon va mollarini unga ishongan kimsadir» . * * * «Tilning ziyonini ibodatlar ham qoplay olmaydi» . * * * «Namoz oʻqib, roʻza tutmakdan va yaxshilik qilishdan ham yaxshiroq narsa nima ekanligini bilasizmi? Bu bir-biri bilan xafalashgan kimsalarni yarashtirishdir. Chunki bir-biriga adovat, nafrat va dushmanlik insonni unga Olloh berajak mukofotdan mahrum etadi» . * * * «Olloh taolo aql va zakodan xayrli, goʻzalroq narsa yaratmagan. Insonlarga bergan boylikni ham ularning aqli uchun berur. Ollohni anglamak ham zakodandir» . * * * «Olloh taoloning oʻzi halim (muloyim) va halim muomalalidir. U muloyim bandalariga bergan narsasini qoʻpol kimsalarga bermaydi» . * * * «Kuchli va quvvatli kishi shundaydirki, u boshqalarga zulm qilmas va oʻz gʻazabini ushlab tura olur» . * * * «Haqiqiy boylik mol koʻpligi emas, koʻngil toʻqligidadir» . * * * Abdulloh ibn Mas’ud shunday dedi: «Rasululloh bir boʻyra ustida yotib uyquga ketdilar. Uyqudan tursalar, yonboshlarida botgan iz qolgan ekan. Biz dedik: «Yo Xudoning rasuli, istasangiz edi, ostingizga bir toʻshak solgan boʻlardik». Rasuli akram javob berdilar: «Mening dunyo bilan aloqam, bir daraxt soyasida salqinlanib, soʻng u yerdan turib ketgan bir otliq kabidir» . * * * «Oʻzingizdan koʻra boy va goʻzal insonlarga qaraganda oʻzingizdan quyiroq boʻlganlarni ham unutmang» . * * * «Sizdan mol-davlat va husnda ustun boʻlgan odamni koʻrganda quyiroqqa ham qarang. Bu Ollohning ne’matini kam deb bilishlikdan saqlaydi» . * * * Bir odam Hazrati Muhammadning oldiga kelib: «Ey Ollohning rasuli, men sizni yaxshi koʻraman» dedi. Rasululloh unga javoban: «Nima deganingni oʻylab koʻr!» (deb aytdilar). Boyagi odam: «Vallohki (qasam ichib aytamanki), sizni yaxshi koʻraman» degan soʻzni uch karra takrorladi. Rasululloh (s.a.v.) u odamga bunday dedilar: «Agar meni yaxshi koʻrsang, faqirlikka hozirlan. Chunki meni sevganga faqirlik manziliga tomon oqayotgan seldan ham tezroq yetib keladi» . * * * «Inson har bir a’zosi uchun Ollohning har bir kunida sadaqa bermogʻi kerakdir. Ikki kishining orasida boʻlib haqlarini adolat bilan hukm etmak ham bir sadaqadir. Bir kishiga ulovga minishda yordam koʻrsatish yoki yukni yuklashda yordam berishi ham sadaqadir. Goʻzal bir soʻz soʻzlamak ham sadaqadir. Namozga ketayotib, tashlagan har bir qadaming uchun sadaqa savobi bordir. Odamlarga aziyat yetkazadigan bir narsani yoʻldan olib qoʻymoq ham sadaqadir» . * * * Olloh taolo shunday buyuradi: «Har kim ixlos bilan qulluq qiladigan bir doʻstimga dushmanlik qilsa, men unga qarshi urush e’lon qilaman. Qulimni menga eng yaqin qildirgan narsa mening farzlarim (ni bajarish)dir. Qulim menga farzlarga qoʻshimcha nafl ibodatlar bilan toʻxtovsiz yaqinlashadi, nihoyat men uni sevaman. Qulimni sevgach esa, (xuddi) men uning eshitadigan qulogʻi, koʻradigan koʻzi, tutadigan qoʻli va yuradigan oyogʻi boʻlaman. Mendan har na istasa, uni albatta beraman, menga yukinsa, uni saqlayman» . * * * «Yerning ichki quvvati bilan temir tozalangani kabi Olloh taologa bilib iymon keltirmak bilan insonning qalbi tozalanadi» . * * * «Har bir yaxshilik sadaqadir». Boshqa bir rivoyatda: «Birodarini ochiq yuz bilan qarshilamoq, oʻz idishidan birodariga suv bermak ham yaxshilikdir» shaklidadir . * * * Rasulullohning yonlariga bolasidan ajralgan va sogʻinchdan uchragan har bolani quchoqlab, koʻksiga bosib emizgan bir ayolni asirlar ichidan keltirdilar. Rasuli akram (u xotinga ishorat bilan) atrofdagilardan: «Bu xotin bolasini olovga tashlashiga ishonasizmi?» deb soʻradilar. «Aslo tashlamas!» dedik. Bunga javoban hazrati paygʻambar: «Olloh taolo oʻz qullariga bu ayolga bergan shafqatidan koʻra marhamatlidir», dedilar . * * * «Hamma kishilar uchun yaratilgan narsalardan faqat oʻzi uchun foydalangan kimsa, aybdor va qonun oldida javobgardir» . * * * «Ishchining haqqini peshonasidagi teri qurimasidan (charchogʻi chiqmasidan burun) beringiz» . * * * «Insonlarga xushmuomala boʻl, qoʻpollik qilma, ular bilan murosada boʻl, ulardan nafratlanma. Sendan yahudiylar va nasroniylar kelib, jannatning kalitini soʻrasalar ularga: Jannatning kaliti «Ollohning borligiga va birligiga shahodat etmakdir» deb aytgin . * * * «Birodarini koʻrgan insonning tabassumi bir sadaqadir. Yaxshilikni amr etib, yomonlikdan saqlash ham sadaqadir. Yoʻlini yoʻqotgan kimsaga yoʻl koʻrsatmak-da sadaqadir; koʻzi koʻr kimsani yoʻlga solmak ham sadaqadir; yoʻl ustidagi tosh, tikan va suyak kabilarni olib tashlamak ham sadaqadir; oʻz idishingdan birodarining koʻzasiga suv bermak ham sadaqadir» . * * * «Insonlarga marhamat qilingki, Olloh ham sizga marhamat qilsin» . * * * «Bir kishiga bir shirin soʻz bilan tasalli bermoq, boshqasiga haq va adolatni sevdirmoq, istar-istamas yozma buyruqlarga rioya qilishdan yaxshidir» . * * * «Hukmida boʻlgan tahqirlovchi kishi (aybdor)ni afv etuvchi kishi Olloh qarshisida qadrlidir» . 2-Boʻlim Maktublar Hazrati Muhammadning tavsiyalari Rus yozuvchisi Lev Nikolayevich Tolstoy 1908 yilda Abdulloh Suhravardiyning Hindistonda nashr etilgan «Hazrat Muhammadning hadislari» kitobini oʻqidi. Lev Tolstoy oʻqigan hadislaridan bir kitobcha tuzdi va uni Rossiyaning «Posrednik» nashriyotida (1908, oktabr') «Muhammadning Qur’onga kirmagan hadislari» nomi bilan nashr qildirdi. Tolstoy dindor inson sifatida turli diniy mavzularni yaxshi bilardi. U islom diniga ham nihoyatda ehtirom bilan munosabatda boʻlgan. Ulugʻ yozuvchining bu munosabati, ayniqsa, uning asli ozarboyjonlik general Ibrohim ogʻa bilan turmush qurgan rus ayoli Yelena Vekilovaga 1909 yil 15 martda yozgan xatidan ayon. Oʻsha davrda Rossiyada, bolalar oʻz xalqining (ozar, turk xalqi) xotirjamligi uchun islomni qabul qilmoqchi boʻlishsa, ularning ota va onalari boshqa-boshqa dinga mansub boʻlsalar ham, bolalarning diniy e’tiqodini oʻzgartirishlariga tazyiq koʻrsatilmagan. Yelena Vekilova shu boisdan uning fikr-tushunchalarini qadrlaydigan zamondoshi Tolstoyga vaziyatni tushuntirib, farzandlari guvohnomasiga qaysi dinni yozdirishi yaxshi boʻlishini maslahat soʻrab, ulugʻ adibga «bu borada nimani tavsiya qilasiz, men qanday yoʻl tutsam ekan?» deya maktub yozgan edi. Lev Tolstoy ham bu xatga koʻp vaqt oʻtkazmay javob yoʻlladi. Tolstoyning Javob Xati «Muhammadiylikka Provaslav (Rossiyada nasroniylikning bir tarmogʻi)dan koʻra koʻproq ahamiyat berishlariga kelsak, men butun qalbim bilan bunga qoʻshilaman. Bu gapni aytish juda gʻalati boʻlsa-da, men uchun muhammadiylik, ya’ni islom dini xochga topinmoqdan (nasroniylikdan) qiyoslab boʻlmas darajada yuksakdir. Agar inson tanlash haqqiga ega boʻlsa edi, oqil har bir pravoslav (nasroniy) va har bir kishi hech shubhasiz, ikkilanmasdan muhammadiylikni; yagona Ollohni va Uning paygʻambarlarini qabul qilgan boʻlar edi. Nega? Chunki mavhum va tushunarsiz din hisoblangan Troitsa (Ota, Iso va Muqaddas Ruh) Maryam ona, muqaddas ruh kabilar bilan bogʻliq turli sirli, mubham rasm-rusumlarga toʻladir... Ya’ni, asl aqidalar oʻrnini egallagan bir necha botil kishilarning cherkov inonchidan balandda turmasligi tayindir. Shunga e’tibor berishimiz kerakkki, muhammadiylik nasroniylikdan 600 yil keyin maydonga chiqdi. Dunyodagi barcha narsa rivojlanmoqda, mukammallashmoqda. Har bir inson taraqqiy topgani kabi insoniyat ham rivojlanib, mukammalashmoqda. Inson hayotining ma’nosi, asosi uning diniy e’tiqodidir. Dinning mukammallashishi esa uni tushunishni osonlashtirish va turli tarzda yashirin qolgan tushunchalarni oydinlashtirishdan iboratdir. Eng qadim davrlardan insoniyatning buyuk mutafakkirlari diniy qadriyatlar va haqiqatlarning parda ortidagi qorongʻu joylarining yoritilishiga intilib kelishgan va uni hayotga tatbiq qilishgan. Ular dunyodagi barcha katta dinlarning asosini oʻrganishgan, oʻzaro muqoyasa qilishgan. Ayonki, bizga ma’lum dinlarning asosiy gʻoyalari, qadriyatlari «Veda»ning (Hinduizm) kitoblarida, keyinchalik Hazrati Musoning, Buddaning, Lao-Цzining, Hazrati Isoning va Hazrati Muhammad (s.a.v.) ning ta’limotlarida oʻz ifodasini topgan edi... Dinlarni tushunishni yanada teranlashtirgan, yanada oson va aqlga mos holga keltirganlar ham odamlar edilar. Biroq baribir ular ham oddiy bir inson boʻlishi boisidan dinning asl haqiqatini, uning butun mazmun-mohiyatini azaliy sof holida ifoda eta olmadilar. Bu kishilar yanglishmagan boʻlishsa-da, lekin bularning talablari bilan haqiqatni bezab, dinni hammaga «tushunarli», «ma’qul» holga keltirish maqsadida, unga bir qator keraksiz, va eng achinarlisi, teskari narsalarni qoʻshib tarjima qilishgan. Natijada esa kishilarning haqiqatni bilishi yana qiyinlashgan. Dinlar oʻrganilsa, ular bir necha ilohiyotchilarning «sa’y-harakati» bilan oʻz mazmun-mohiyati, asliyatidan uzoqlashtirilib oʻzgartirilganligi, haqiqat yuziga parda tortilganligi ayon boʻladi. ...Bu holat eski din hisoblangan Buddizm, Braxmanizm, Konfutsizm dinlarida, Taoizm kabi bashariy dinlarda ham, shuningdek, nasroniylik va musaviylikda ham, juda oz boʻlsada, eng oxirgi va buyuk din Islomda ham koʻrinadi...» Lev Tolstoyga Maktub Oradan olti oy oʻtdi. Biroq na ota Ibrohim Ogʻa xotirjam boʻldi, na Yelena Vekilovaning mushfiq qalbidagi bezovtalik barham topdi. Ularni oʻylantirayotgan muammo-oʻgʻillarining qaysi dinga e’tiqod qilishi edi. Alloh ularga uchinchi farzandni ham bergan edi. Qizlari Rayhona ham oʻn uch yoshga kirgan. Ota-ona «Qayerga borib, kimdan aqlli bir maslahat olsak ekan?» deya oʻylashmoqda. Rasmiy davlat idoralari va dindorlar bunday vaziyatdagi oilaga yordam bermaydi. General Ibrohim Ogʻaning Peterburg Texnologiya institutida tahsil koʻrayotgan katta oʻgʻli Boris (Foris) va Moskvadagi Alekseev Harbiy maktabida ofitser boʻlgan ukasi Gleb (Gʻolib)ni ham bir savol jiddiy oʻylantirmoqda: «Biz kimmiz? Qaysi millatga mansubmiz?» Bu haqda aka-uka tez-tez ota-onalariga murojaat qilib, muammolariga chora axtarishmoqda.Farzandlaridan Foris (Boris) vaziyatni quyidagicha bayon qiladi:«Men 19 yoshda edim. Dars mashgʻulotlari chogʻida Muhammadning diniga oʻtish fikri meni hech tark qilmasdi. 1904-1905 yillardagi sharoit bu niyatimning amalga oshishiga yordam berishi kerak edi. Ammo fojialarga toʻla Rossiya-Yaponiya urushi, xalqning ruhiy holati chor hukumatini ba’zi liberal qarorlar qabul qilishga majbur qilgandi. 1904 yilda «Din erkinligi toʻgʻrisida manifest» e’lon qilindi. Unda biror bir sabab bilan ota-onasi dinidan qaytganlarga yana oʻsha dinga qaytishga ruxsat berilgan edi. Ma’qul bir ariza yozilsa, bas, bu masala hal boʻlardi-qolardi. Tajribali kishilar boʻlmish ota-onam Peterburgga kelganimning ilk yilida pravoslav (nasroniy) dini himoyachilarining yaqinligida bu masalani hal etishga ruxsat bermadilar, nahotki shunday holat yuzaga kelishidan andisha qilib, men niyatimni amalga oshirishni bir oz kechiktirdim. Otam Ibrohim Ogʻa Vekilov va Onam Yelena Vekilova esa bu jiddiy oilaviy muammoga mutafakkir yozuvchi Lev Tolstoydan boshqa hech kim oqilona javob berolmaydi, degan qarorga keldilar. 1909 yil 2 mart kuni Yelena Vekilova Tiflis (Tbilisi)dan Tolstoyga bir xat yozadi va unda oila a’zolarining e’tiqod borasidagi «izlanish»larini bayon qiladi. «Bizning benihoya sevimli ustozimiz Lev Nikolayevich! Maktubim bilan bezovta qilganim uchun Sizdan uzr soʻrashga soʻz topolmayapman. Bilaman, menga oʻxshash sizdan maslahat olmoqchi boʻlganlar koʻp. Shunga qaramay, men sizga murojaat qilaman. Chunki hayot mening roʻparamga kuchim yetmaydigan bir muammoni koʻndalang qoʻydi. Men istagimni qisqacha ifodalashga harakat qilaman. Yoshim ellikda. Uch farzandning onasiman. Erim ham musulmon. Ammo nikohimiz qonuniy emas (ya’ni, diniy nikoh qilmadik). Bolalarimiz nasroniy diniga ishonishadi. Qizim oʻn uch yoshda, bir oʻgʻlim yigirma uch yoshda. U Peterburg Texnologiya institutida oʻqiydi. Yana bir oʻgʻlim yigirma bir yoshda. U Moskvadagi Alekseev Harbiy maktabida ofitser. Oʻgʻillarim otalarining diniga oʻtish uchun mendan ruxsat soʻrayapti. Men nima qilishim kerak? Men bilamanki, hozir bu mumkin va ayni paytda mamlakatimizda yashayotgan begona vatandoshlar (xorijliklar) bilan munosabatlar ham durust emasligi menga ma’lum. Ularda (farzandlarimda-tarj.) bu fikrning paydo boʻlishiga kichik oilaviy masalalar sabab boʻlgan emas. Na moddiy manfaat, na maqom-martabaga qiziqish ularni bunga undayapti. Ularning faqat zulmatda qolgan tatar xalqiga yordam berish niyatlari bor. Ularning xalqqa qoʻshilishi va yordam berishiga dinlari toʻsqinlik qilmoqda. Ammo men oʻz fikrim, maslahatim bilan ularni yomon yoʻlga boshlab qoʻyishdan qoʻrqaman. Men oʻz dardim bilan yolgʻizman... Oh... Agar men oʻz dardlarimni va iztiroblarimni sizga yoza olsam... Men bu maktubni oʻz farzandlarini telbalarcha sevuvchi bir onaning koʻz yoshlari ila yozyapman. Endi azobdan aqldan ozgan bir holda sizdan maslahat soʻrashga jazm qildim. Siz, ha, faqat Siz oʻz aqlingiz bilan hayotimizdagi bugungi vaziyatda bu masala qanday natija bilan tugashini seza olasiz. Mening dardim sizga kichik va oddiygina boʻlib koʻrinishi mumkin, biroq bu dard menga dahshatli azob bermoqda. Lev Nikolayevich, siz bizdan, biz kabi kichik insonlardan chin yurakdan, samimiy qimmatli tavsiyalaringizni hech qachon darigʻ tutmagansiz. Buni bilganim uchun ham jur’at qilib, Sizni bezovta qildim. Meni tasalli oloviga oting. Qimmatli vaqtingizni olganim uchun uzr soʻrayman. Bunga jur’at topishga meni majburlagan narsa telbalarcha onalik sevgisidir. Butun qalbi bilan sizga bogʻlangan Yelena Yefimovna Vekilova. Tbilisi, Uchebniʻy tor koʻchasi, 1. 8-uy. Tolstoyning Javob Xati Tolstoy 1909 yil 15 mart kuni Yasnaya Polyanadan yuborgan javob xatida bunday yozgan edi: Yelena Yefimovna (Vekilova)ga Oʻgʻillaringiz tatar xalqining ilm-ma’rifatli boʻlishiga yordam bermoq orzusini taqdirlamaslik mumkin emas. Shunday boʻlsa-da, Muhammadning dinini qabul qilish qay daraja lozimligini ham tushuntirib berolmayman. Umuman, sizga aytishim kerakki, hukumatga ma’lum qilib oʻtirmasdan qaysi dinga e’tiqod qilishni har kim oʻzi hal qilishi kerak, deb oʻylayman. Shunday ekan, oʻgʻillaringizning ham Muhammadning dinini nasroniylikdan ustun koʻrib, uni qabul qilishi, ya’ni bir dindan boshqa bir dinga oʻtishi haqida hech kimga ma’lumot berishi shart emas. Balki bu (xabar bermaslik - tarj.) zaruriydir. Albatta, men bu xususda qat’iy bir narsa deya olmayman. Farzandlaringiz ham bu masalada hukumat organlariga xabar berish-bermaslikni oʻzlari hal qilishlari kerak. Musulmonlikning nasroniylikdan ustunligiga va, ayniqsa, farzandlaringiz xizmat qilmoqchi boʻlgan gʻoyaning oliyjanobligiga butun qalbim bilan ishonaman. Xristian ideali va ta’limotini har narsadan baland tutgan bir inson uchun buni aytish gʻoyat gʻalati boʻlsa-da, aytishim kerakki, musulmonlik oʻziga xos tashqi koʻrinish jihatidan ham cherkov xristianligidan qiyos qilib boʻlmas darajada ustun ekanligi menda hech bir shubha uygʻotmaydi. Agar bir kishiga cherkov xristianligi yoxud Islom diniga kirish borasida tanlash ixtiyori berilsa, oʻylaymanki, har bir aqlli odam murakkab va tushunarsiz ilohiyotdan, uch sifatli Ollohdan, gunohdan chiqarish marosimiyu boshqa diniy udumlardan, Isoning onasiga yolvorishidan, «Muqaddas shaxslar» va ularninig rasmlari oldidagi son-sanoqsiz ibodatlardan koʻra yagona Ollohni va Uning paygʻambarlarini; Islom dinini, albatta, ustun koʻradi. Boshqacha boʻlish ham mumkin emas. Ayrim-ayrim shaxslar, butun insoniyat va barcha kishilar hayotining asosini tashkil etgan diniy shuur mukammallashgan kabi hayotda ham har narsa rivojlanadi va mukammallashadi. Dinning rivojlanib mukammallashuvi esa uning soddalashuvidan, tushunarli boʻlishidan va uni tushunarsiz qilgan turli narsalardan qutilishdan iborat. Diniy haqiqatlarni tushunarsiz qilgan turli narsalardan tozalash eng qadim zamonlardan beri dinlarning asosini qoʻygan mutafakkirlar tomonidan hayotga tatbiq qilingan. Chunonchi bizga ma’lum barcha dinlarda bunday yuksak din tushunchasi dastlab Vedaning (Hinduizm) kitoblarida, keyinroq Muso, Budda, Konfutsiy, Lao Szi, nasroniylik va Muhammadning ta’limotlarida berilgan. Dinni eski dagʻal ma’nosidan qutqarib, yanada teranlashtirgan, kishilarning sodda aqliga mos haqiqatlar bilan uni oʻzgartirgan barcha yangi din namoyandalari buyuk kishilar boʻlishgan. Biroq ular ham haqiqatni toʻla-toʻkis, aniq-ravshan va soddaligi, sofligicha eski notoʻgʻri fikrlardan butkul tozalangan holda ifoda etisholmagan. «Bu kishilar xato qilmaydi, ularning barcha fikrlari inkor qilinmaydigan haqiqat» deb faraz qilganimizda ham, ulardan birmuncha quyiroqdagi shogirdlari (talabalari) haqiqatni toʻla-toʻkis tushunmay, uni yanada jimjimador va hammaga mos holga keltirish orzusida unga juda koʻp keraksiz qoʻshimchalar, ajoyib-gʻaroyib narsalarni aralashtirib yuborganlari bois asl haqiqatni anglash anchayin qiyinlashdi. Haqiqatning din tomonidan bunday oʻzgarishlarga uchragani qancha koʻp e’tirof etilgani sayin bu buzilishlar shunchalik ortdi va pirovardida dinga xizmat qilganlar tomonidan kashf etilgan asl haqiqat qorongʻulikda qolib ketdi. Inchunun, eng qadimgi dinlarda haqiqatni yashirgan moʻ’jiza va uydirmalar hammasidan koʻpdir. Bu, eng koʻp eski din - braxman dinida, undan ozroq yahudiy dinida, undan ozroq budda, konfutsiy, laoizm dinlarida, ulardan yanada ozi nasroniy dinida va nihoyat eng ozi soʻnggi din boʻlgan islom dinida bor. Bu jihatdan musulmonlik eng qulay vaziyatdadir. Islom dini, oʻzidagi xorijiy, tabiiy boʻlmagan barcha narsalarni tashlasa va oʻz tamaliga Muhammadning diniy-ma’naviy ta’limotlarining tamoyillarini qoʻysa-tabiiyki, u barcha dinlarning asoslari va, xususan, haqiqatni e’tirof etgan xristan ta’limoti asoslari bilan birlashardi . Bunday uzundan-uzun yozishdan maqsad, shoyad mening fikrlarim sizga dinlarining goʻzal tushunchalarini hayotga tatbiq etishga nafi tegsa. Dinning mohiyatini tashkil etuvchi buyuk haqiqatlarni qorongʻulashtirgan har bir narsadan tozalanishga yordam bermoq inson qilishi mumkin boʻlgan eng goʻzal amallardan biridir. Agar farzandlaringiz bu ishlarni oilaviy bir burch deb bilsalar, oʻshanda ularning hayoti toʻla va mukammal boʻlajak. Bilmadim, musulmonlikdagi notoʻgʻri fikrlardan va mavhum mulohazalardan qutilishga koʻmaklashishini iddao qilayotgan ikki qarash (oqim) sizga va farzandlaringizga ayonmi-yoʻqmi? Men nazarda tutgan har ikki guruh tadqiq qilingan va ular hali ham oʻrganilmoqda. Bu guruhlardan biri Eronda paydo boʻlgan, soʻngra Turkiyaga oʻtgan va u yerda oʻrnashishga uringan bahoiylikdir. Bahoiylik Makkada yashagan Bahoulloh oʻgʻillarining nomi bilan maydonga chiqqan. Biroq barcha insoniyat uchun yagona boʻlgan, sevgi-muhabbat qozongan dinni qabul qilgan bu mazhab ibodatning hech bir shaklini tan olmaydi . Ikkinchisi Qozonda paydo boʻlgan. Uning tarafdorlari oʻzlarini tashkilotchilarining nomi bilan atashib, «Alloh lashkari» yoki «Vaisovchilar» deyishadi. Bular e’tiqodning aslini sevgida bilishadi. Hamda sevgiga zid har narsadan uzoq turishadi. Bu mazhab yoxud tariqat ham kuzatilmoqda, rahbarlari ushlanib, qamoqqa olinmoqda. Agar mening fikrlarim bir narsaga yarasa, siz yoki oʻgʻillaringiz oʻz faoliyatlari haqidagi qarorlarini menga bildirsalar, xursand boʻlaman. Lev Tolstoy Koʻrinadiki, onaning yozgan xati Tolstoyni nihoyatda hayajonga solgan. Buni toʻrt betlik va shoshilinch yozilgan xatdan tushunib olish mumkin. Lev Tolstoyning «Musulmonlik oʻziga xos tashqi koʻrinishi jihatidan ham cherkov xristanligidan qiyos qilib boʻlmas darajada ustun ekanligi menda hech bir shubha uygʻotmaydi» degan fikri ularning oilaviy iztiroblariga barham beruvchi bir javob boʻldi. Maktub oilada hukm (buyruq) kabi oʻqilib, qonun kabi qabul etildi. Tolstoyning xatidan keyin Tbilisidagi Zakavkaz'e Diniy idorasi general Ibrohim Ogʻa Vekilovning farzandlarini musulmonlikka qabul qildi va ularga Mufti Mirzo Husayn Afaqli Qayibzodaning imzosi bilan rasmiy guvohnoma berdi. Bolalarning ismi oʻzgartirilib Boris-Foris, Gleb esa Gʻolib deya rasmiylashtirildi. Lev Tolstoy Yelena Vekilovaga yozgan xatning asl nusxasini Yelenaning oʻgʻli Foris 1978 yili Moskvadagi Lev Tolstoy nomidagi muzeyga topshirgan. Yozishmalar hozir ham muzeyda saqlanmoqda. Yasnaya Polyana Qaydlari Daho yozuvchi Lev Tolstoy islom diniga e’tiqodini faqat Vekilovlarga yozgan maktublari orqaligina izhor etmagan. Tolstoy bilan qalamkash doʻstlari va koʻngil yaqin kishilar oʻzlarining Islom dini, Hazrati Muhammad (s.a.v.)ning shaxsiyati toʻgʻrisidagi mulohazalarini bayon etib, xatlar yozishgan, suhbatlar qurishgan. Tolstoyning musulmonlikni qabul qilishi haqidagi fikrining ilk aniq ifodasi quyidagi soʻzlardan ayon boʻladi. Asli slovak D.P.Makovitskiy Tolstoyga olti oy shaxsiy doktor sifatida xizmat qildi. U bu vaqt mobaynida Tolstoyni koʻrishga kelgan koʻpsonli doʻstlari bilan yozuvchi oʻrtasidagi suhbatlarni qayd qilib bordi. Va nihoyat «1904-1910 yillarda Tolstoyning yonida» nomli katta asar yozdi. 4 jildli bu kitob 1979 yilda «Yasnaya Polyana xotiralari» nomi bilan ilk marta Moskvada nashr etildi. Kitobning 3-jildi 356-betida esa Tolstoyning oilaviy suhbatlari keltiriladi. Kitobxon bu suhbatlardan Tolstoyning general Ibrohim Vekilovning xotini iztiroblariga hamdard boʻlgani va uning Islom dinini chin qalbdan sevganiga yana bir bora guvoh boʻladi. Qarang, Tolstoyning doktori Dushan Petrovich Makovitskiy bu holatni qanday bayon qiladi: «1909 yili mart oyining 13-kuni Lev Nikolevich Tolstoy bir suhbat davomida bunday dedi: «Bir onadan xat oldim. Yozadiki, bolalarimning otasi - musulmon, men esa xristianman. Ikki oʻgʻlim bor: biri - talaba, ikkinchisi - zobit. Har ikkisi ham islom diniga kirmoqchi». Tolstoy bu soʻzlaridan soʻng Sof'ya Andreevna (xotini)ga shunday dedi: — Bizda koʻpxotinlilar ozmi? Bu maktub haqida oʻylar ekanman, menga koʻp narsa oydin boʻldi. Muhammad hamisha Yevangelizmdan (nasroniylik)dan ustun turadi. Chunki u insonni Olloh deb bilmaydi. Va oʻzini ham Olloh bilan tenglashtirmaydi. Musulmonlarning «Ollohdan boshqa ilohi yoʻqdir va Muhammad Uning paygʻambaridir» degan hikmatida hech qanday muammo va sir yoʻqdir. Sof'ya Andreevna yana savol berdi: — Qaysi biri yaxshi - nasroniylikmi, musulmonlikmi? Tolstoy: — Menga ravshanki, musulmonlik yanada yaxshi, yanada ustundir. Bir oz sukutdan soʻng Lev Nikolayevich Tolstoy takrorladi: — Musulmonlik, agar taqqoslansa, nasroniylikdan ustun ekani koʻrinadi. Musulmonlik menga juda koʻp yordam berdi. Mixail Vasil'evich (Tolstoyning doʻsti): — Zaporoj'elik Nekrasovchilar islom diniga oʻtibdilar... Lev Nikolayevich Tolstoy: — Inson (oʻzini) kashf etgach, dinning asoslarini ham, taoizm, buddizm, xristianlikni ham ancha kashf qiladi. Barcha dinlarning asoslari birdir. Vaqt oʻtgan sayin bu ham birlikka va soddalikka olib keladi... Bir Dardli Ona - Yelena Vekilova Mashhur yozuvchi Tolstoy bilan dardli ona - Yelena oʻrtasidagi xat yozishuvlaridan keyin qariyb 80 yil oʻtgach, 1991 yilda «Literaturnaya gazeta»ning 7-sonida general Ibrohim Ogʻa Vekilovning bir shaxsiy hujjati e’lon qilindi. Bu hujjat Islom dinining barcha asoslarini oʻzida jamlagan tengsiz kitob – «Qur’oni karim» haqida edi. Ayni hujjat ming-minglab rus oʻquvchilariga Islom dinining asoslari haqida ochiq-oshkora jiddiy ma’lumot berdi. Yozuvchi Lev Tolstoyning Yelena Vekilovaga yozgan xatlaridagi ayrim mulohazalarga oʻrin bergan gazeta «Afsuski, Yelena Vekilovaning shaxsiyati haqida hech bir ma’lumotga ega emasmiz», deya e’tirof etadi. Ozarboyjonda bu masalaga oydinlik kirituvchi yagona kishi bor edi. Bu - general Ibrohim Ogʻaning yagona nabirasi, professor Laylo Gʻolib qizi Vekilova edi. Harbiylar xonadonida oʻsib-ulgʻaygan Vekilova oilasini quyidagicha tanitadi: — Otamning onasi (buvim) Yelena Tbilisida ofitserlar yigʻinlaridan birida bobom – yosh ofitser Ogʻa oʻgʻli Ibrohim Vekilov bilan tanishgan. Bizning vekilovlar nasli Ozarbayjonning chekka shahri Qozoqdandir. Zodagon oilasiga mansub sulolamiz rasmiy hujjatlarga koʻra 350 yildan buyon davom etmoqda. Bizning sulolamizdan oʻz xalqiga, vataniga fidoyilik bilan xizmat koʻrsatgan bir necha jangchi, olim, yozuvchi va shoir yetishib chiqqan. Ikki yosh bir-birini yaxshi koʻrishadi. Biroq ularning baxtiga diniy tafovut toʻsiq boʻlayotgan edi. Ozarboyjon Ibrohim Vekilov - musulmon, Yelena Yermolayeva esa pravoslav (nasroniy) diniga mansub edi. U paytdagi Rossiya imperiyasi qonunlariga koʻra, nikohdan oʻtish uchun turmush qurayotganlardan biri oʻz dinidan voz kechishga majbur boʻlgan. Biroq bobom (buvam) ham, momom (buvim) ham oilalaridan olgan diniy tarbiyaga qarshi chiqisholmaydi. Shunday bir vaziyatda Ibrohim Ogʻa Vekilov chor Rossiyasiga murojaat qiladi. Uzoq tortishuvlardan soʻng ularning turmush qurishlariga ruxsat beriladi. Ammo turmush qurgach, bu oilada dunyoga keladigan farzandlar, Rus imperatorligi qonunlariga koʻra, pravoslav (nasroniy) diniy tarbiyasini olishi kerak edi. Binobarin, Yelena uch bolasini - qizi Rayhona, oʻgʻillari - Boris va Glebni baptist qildiradi. Biroq otasi hamda qarindoshlarining ta’siri tufayli farzandlar Islom diniga mayl koʻrsatishadi va Tolstoyning tavsiyasi bois musulmon boʻladilar...» . Tolstoy Va Naqshbandiylar Lev Tolstoyning 80 yillik yubileyi munosabati bilan tatar tilidagi gazeta va jurnallarda Lev Nikolayevich Tolstoy haqidagi koʻpgina xotiralar bosilib chiqqan. Tatarlarning mashhur yozuvchilaridan Abdulla Toʻqay, Fotih Amirxon, Fotih Karimiylar Tolstoy toʻgʻrisida maqolalar e’lon qilishdi. «Fikr», «Ideal», «Vaqt», «Al-Isloh» va «Shoʻro» kabi nashrlarda Tolstoyning falsafiy qarashlari va uning dunyo adabiyotidagi oʻrni haqida bahs yuritildi. Bu maqolalar orasida tatar yozuvchilarining Tolstoy bilan yozishmalari (xatlari) ham oʻrin olgan. Ulardan e’tiborni jalb etadigani esa «Iqtisod» jurnali muxbiri Fotih Murtazinning 1909 yilda Tolstoyga javob berishi uchun yuborgan 5 savoldan iborat xatidir. Tolstoyning javobi 1910 yil 9 yanvarda kelgan. Tolstoy yozgan javob xatining tatarcha tarjimasi «Iqtisod» jurnalining 1910 yil 11-sonida e’lon qilingan. Tolstoy javobida, jumladan, quyidagilarni yozadi: «Aslida har bir din oʻzicha goʻzal. Hayotning ma’nosini esa dinga ishongan har inson qidirmogʻi va insoniyatni sevmogʻi kerak». E’tiborlisi shundaki, Lev Tolstoy javob xatlari yozish bilan cheklanmasdan jurnal muxbiri Murtazinga «Har kun uchun bir hadis» nomli bir kitobcha yuboradi. Bu kitobcha ham Tolstoy Hazrati Muhammad (s.a.v.)ning soʻzlariga oʻrin beradi va: «Bu ilohiy kalimalar har qanday din ahli uchun lozimdir...» deya ilova qiladi. Jurnalda chiqqan javob maktubida Tolstoy arab tilini bilmagani bois Islomni rus missionerlaridan oʻrganganligini e’tirof etadi. Professor Doktor Elfina Sibgatullinaning ta’kidlashicha, Tolstoy nazarda tutgan missionerlar tatarlar orasida faoliyat koʻrsatgan (1860) soʻfiy bir tashkilotidir. Tashkilot asoschisi Bahouddin Voisov Naqshbandiylik tariqatida boʻlsa-da, davrning ijtimoiy va hayotiy ehtiyojlariga muvofiq tariqat falsafasiga yangiliklar olib kiradigan ilgʻor fikrli bir inson boʻlgan. Biroq Chor Rossiyasi yuborgan xatlarida hukumat siyosatini tanqid qilgani uchun Bahouddin Voisov surgun qilingan... Professor doktor Elfina Sibgatullinaning e’tirof etishicha, Bahouddin Voisov Tolstoy bilan koʻrishgan va ba’zi masalalarda u bilan hamfikr boʻlgan. Hatto, Tolstoy Voisovning dinni davlatdan ajratish fikriga qoʻshilgan . 3-Boʻlim: Tolstoyning E’tiroflari Lev Tolstoy. «Iqrornoma»dan ...Umuman, tajribaga asoslangan ilmlarning hayot savoliga munosabatini bunday ifodalasa boʻladi. Savol: «Men nima uchun yashayapman?» Javob: «Cheksiz katta fazoda cheksiz uzoq vaqt davomida cheksiz kichkina zarralar cheksiz murakkablikda turlarini oʻzgartiradilar. Agar sen ana shu turlar oʻzgarishining qonunini anglasang, nima uchun yashayotganingni anglab olasan». Ilmi aqliyaga taalluqli ilmlar sohasida oʻzimga oʻzim shunday derdim: «Butun insoniyat ma’naviy ibtidolar va ularga rahnamolik qiluvchi ideallar asosida yashaydi va rivojlanadi. Bu ideallar dinlarda, fanlarda, san’atlarda, davlatchilik shakllarida oʻz ifodasini topadi. Bu ideallar yuksalgandan yuksala boradi va insoniyat eng oliy ne’matlar sari boradi. Men insoniyatning bir boʻlagiman, shuning uchun ham mening vazifam insoniyat ideallarini anglash va amalga oshirishga koʻmaklashishdir». Men aqlim qodir vaqtlarimda shu gaplarga qanoat qilgan edim, ammo koʻnglimda hayot savoli aniq-tiniq holda koʻndalang boʻlishi bilan bu nazariya bir zumda boshdan oyoq kunpayakun boʻldi. Avvalo shuni aytish kerakki, bunga oʻxshash ilmlarda muayyan gʻirromlik bor – ular insoniyatning kichik bir qismini oʻrganish oqibatida chiqargan xulosalarini umumiy xulosalar oʻrnida taqdim etadilar. Bundan tashqari bunday qarashlarning turfa xil tarafdorlari oʻrtasida «insoniyat ideallari nimadan iborat», degan masala ustida bir-biriga zid fikrlar mavjud. Ammo eng bema’nisi demayligu, eng gʻalatisi shundaki, bu nazariyaga koʻra har bir odam qarshisida koʻndalang boʻluvchi «Men nimaman?» yoxud «Men nima uchun yashayapman?» yoki «Men nima qilmogʻim kerak?» degan savollarga javob berishdan avval inson bitta masalaga javob bermogʻi lozim. Bu masala quyidagicha turur: «Butun bir insoniyat bor. Uning nima ekani menga ma’lum emas. Men uning bir zarrasiman, binobarin, shu zarraning qisqagina bir muddat mobaynidagi hayotini bilaman. Shunga qaramay, men «butun insoniyatning hayoti nimadir? degan masalani hal qilib berishim kerak». Binobarin, odamzod oʻzining nima ekanini anglamoq uchun uning oʻzi kabi hali oʻzligini anglab yetmagan ayrim-ayrim odamlardan tashkil topuvchi sirli imkoniyatning nima ekanini anglab olmogʻi zarur. E’tirof etmogʻim kerakki, men bunga ishongan chogʻlarim boʻlgan. U chogʻlarda mening oʻz sevimli ideallarim bor edi, bu ideallar mening injiqliklarimni oqlar edi. Oʻshanda men bir nazariyani yaratish ishtiyoqida edim. Bu nazariyaga asoslanib, men oʻz injiqliklarimga insoniyat qonuni sifatida qaramogʻim mumkin boʻlardi. Ammo mening koʻnglimda hayot savoli butun ravshanligi bilan koʻndalang boʻlgani hamon, bu javob ham qoqigulday toʻzib ketdi. Shunda angladimki, xuddi tajribaga asoslangan ilmlarda haqiqiy ilmlar bilan bir qatorda oʻzlariga tegishli boʻlmagan savollarga javob berishga urinadigan chala ilmlar boʻlgani kabi bu sohada ham oʻzlariga tegishli boʻlmagan masalalarga javob berishga harakat qiladigan bir qator ilmlar boʻlib, ular ancha keng tarqalgan ekan. Bu sohaning chala ilmlari - huquqshunoslik, ijtimoiy ilmlar, tarixshunoslik – ayrim inson masalalarini hal qilishga kirishganida u qolib ketib, har qaysisi oʻziga xos tarzda butun insoniyat hayotining masalalarini hal qilishga kirishib ketadilar. Ammo tajribaga asoslangan ilmlar sohasida «qanday yashamogʻim kerak?» deb chin yurakdan soʻraydigan odam «cheksiz makonda cheksiz zamonda cheksiz murakkablik bilan sodir boʻladigan cheksiz zarralar oʻzgarishini oʻrgan, shunda sen hayotingni anglaysan» degan javobga qanoat hosil qilolmaydi. Xuddi shunga oʻxshash samimiy odam «biz insoniyatning na ibtidosini, na intihosini bilamiz, biz uning kichik bir qismini ham bila olmaymiz. Lekin sen ana shu insoniyatni yaxlit olib, uning nimaligini angla. Shunda oʻzingning kimligingni anglab olasan» degan javobga ham qanoat qila olmaydi... * * * «Hamma narsaning va hammaning qismati bir. Batavfiq odamning ham, betavfiqning ham, yaxshi va yomonning ham, pokiza va iflosning ham, qurbonlik qilgan va qilmaganning ham, sersaxovat va gunohkorning ham, qasamxoʻr va qasamdan qoʻrquvchining ham qismati bitta. Yorugʻ dunyodagi hamma ishlarda qismatning bitta ekani yomon, shu tufayli bani odamning yuragi yomonlikka toʻla, ularning yuragidan aql qochgan, hayotlaridan ham aql ketgan. Shundan keyin ular oʻtganlar safidan oʻrin oladi. Tiriklar orasida qolganlar hali nimalardandir umidvor boʻladi, negaki, oʻlik arslon boʻlgandan koʻra tirik kuchuk boʻlgan yaxshi. Tiriklar vaqti-soati yetib, qazo topishlarini biladilar, oʻliklar esa hech narsani bilmaydilar, ular ortiq inoyat koʻrmaydilar, negaki, ularning xotirasi ham unut boʻlgan, ularning muhabbati ham, ularning nafrati ham, ularning rashki ham gʻoyib boʻlib boʻlgan, bu yorugʻ dunyoda endi ular hech narsa bilan sharaflanmaydilar». Sulaymon paygʻambar shunday deydi. Yoxud shu soʻzlarni yozgan odam shunday deydi. Endi hind donishmandlari nima deyishini eshiting: «Yosh baxtiyor shahzoda Sakna-Muniga xastaliklar, qarilik, oʻlim begona edi. Kunlardan birida u saylga bordi va tishlari toʻkilib ketgan, soʻlaklari oqib yotgan, munkillagan bir cholni koʻradi. Shu paytgacha qarilikni koʻrmagan shahzoda aravakashdan buning nimaligini, nima sababdan bu odam shu qadar ayanchli va xunuk ahvolga tushganini soʻraydi. Bunday qismat hamma odamlarning boshida bor ekanini, yosh shahzoda ham vaqti-soati kelib, albatta, shu ahvolga tushajagini eshitib, shahzoda saylga borgisi kelmay qoladi va bu gaplarning hammasini oʻylab koʻrmoq uchun orqaga qaytishni buyuradi. Uyga yetib borgach, ichkariga bekinib olib, oʻylashga boshlaydi. Bir necha muddat oʻtgach, shahzoda bir narsadan taskin topadi. U yana shodu xurram va baxtiyor kayfiyatda saylga yoʻl oladi. Bu gal unga bemor roʻpara keladi. Uning koʻz oʻngida oʻlguday toliqqan, koʻkarib ketgan, koʻzlaridan nur ketgan, dagʻ-dagʻ qaltiroq bosgan bechorahol bir odam gavdalanadi. Shu paytgacha xastalik nima ekanini bilmagan shahzoda toʻxtab, nima gap ekanini soʻraydi. Shunda bu xastalik ekanini, hamma odamlar xastalikka uchrashi mumkinligini, uning oʻzi sogʻlom va baxtiyor yurgan shahzoda ham, ehtimol, ertaga shunaqa bemor boʻlib qolishi mumkinligini eshitib, kayfi buziladi, kayfi chogʻliq qilishga xushi qolmaydi va uyga qaytishni buyuradi. U uyida yana oʻzicha biror taskin izlaydi va uni topadi, shekilli. Chunki u yana bir marta ham yoʻlda bir voqeaga yoʻliqadi - odamlar nimadir koʻtarib ketayotganini koʻradi. «Nima bu?» - «Bandalikni bajo keltirgan odam». – «Bandalikni bajo keltirish qanaqa boʻladi?»-deb soʻraydi shahzoda. - «Bandalikni bajo keltirish shu odamga oʻxshab jon taslim qilish boʻladi», - deb javob berishadi. Shahzoda tobutning oldiga boradi, pardani koʻtarib mayitning yuziga qaraydi. - «Bu odam endi nima boʻladi?» - deb soʻraydi shahzoda. - «Uni yerga koʻmadilar», - deb javob berishadi shahzodaga. - «Nega?» - «Negaki, endi u hech qachon boshqa tirilmaydi, u chirib-iriydi, keyin tuproqqa aylanadi». - «Hamma odamlarning ham qismati shunaqami? Men ham shu koʻyga tushamanmi? Meni ham koʻmishadimi? Men ham irib-chirib, qurtlarga yem boʻlamanmi?» - «Ha». - «Orqaga qayt! Men sayrga bormayman. Bundan keyin hech qachon hech qanaqa sayrga bormayman». Shunday qilib, Sakna-Muni hayotdan taskin topa olmadi va «hayotning turgan-bitgani ulugʻ bir yovuzlikdir» degan toʻxtamga kelib, butun qalb kuchini undan xalos boʻlishga va boshqalarni undan xalos etishga sarfladi. «Xalos etganda ham shunday qilmoq kerakki, odamning vafotidan keyin hayot bir amallab qayta tiklanmasin, uni butunlay, tag-tugi bilan, tubdan mahv etish kerak». Hind donishmandlari shunday deydi. Insoniyat donolari hayot savollariga bergan bevosita javoblar bunday turur: «Jismning hayoti yovuzlikdan va yolgʻondan iborat. Shuning uchun ham bu jism hayotini mahv etish ne’matidir, biz shu ne’matni tilamogʻimiz darkor», - deydi Suqrot. «Hayot shunaqa narsaki, uning boridan yoʻgʻi yaxshiroq boʻlardi. Hayot - yovuzlik, yovuzlikdan hechlikka koʻchish hayotdagi birdan-bir ne’matdir», - deydi Shopengauer. «Dunyodagi hamma narsa - hamoqat ham, donolik ham, boylik ham, qashoqlik ham, shod-xurramlik va qaygʻu-alam ham, hammasi behuda va arzimas narsalardir. Inson oʻladi va undan hech narsa qolmaydi. Bu bema’nilikdir», - deydi Sulaymon paygʻambar. «Azob-uqubatlar, zaiflashish, qarish va oʻlim muqarar ekanini anglab turib yashab boʻlmaydi, odam oʻzini hayotdan xalos etmogʻi, har qanday yashash imkonidan mahrum etmogʻi kerak», - deydi Budda. Ana shu katta aql egalari aytgan narsalarni ularga oʻxshagan million-million odamlar ham aytgan, oʻylagan, his etgan. Men ham shunday oʻylayman va shunday his qilaman. Shunday qilib, mening bilimlar oʻrmonida dovdirab yurishim na faqat meni tushkunlik botqogʻidan xalos eta oldi, aksincha, uni yanada chuqurlashtirdi. Bir sohadagi bilimlar hayot savollariga javob bermadi, boshqa sohadagi bilimlar esa javob berdi-yu, bu javobi bilan toʻgʻridan-toʻgʻri mening tushkunligimni tasdiqladi. Bu javob yana shuni koʻrsatdiki, men chiqargan xulosa adashishlarimning hosilasi emas, xasta tafakkurimning mahsuli emas, aksincha, u mening oʻylarim toʻgʻri boʻlganini tasdiqladi. Mening oʻylarim insoniyatning eng baquvvat aql egalarining xulosalariga toʻgʻri keldi. Oʻzini laqillatishning hojati yoʻq. Hammasi - behuda. Tugʻilmagan odam baxtiyor, oʻlim hayotdan yaxshi; shuning uchun hayotdan xalos boʻlmoq kerak... * * * Oqilona bilim meni hayotning ma’nosizligini tan olishga olib keldi, mening hayotim toʻxtab qoldi va men oʻzimga suiqasd qilish yoʻliga tushib qoldim. Tevarak atrofimdagi odamlarga, butun insoniyatga oʻgirilib qarab turdimki, odamlar yashayapti va hayotning ma’nosini bilamiz deyishyapti. Oʻzimga oʻgirilib qaradim: men hayot ma’nosini bilganim darajada yashagan ekanman. Boshqa odamlarga oʻxshab menga ham hayotning ma’nosini va yashash imkonini iymon bergan ekan. Undan nariga oʻgirilib, boshqa mamlakatlarning menga zamondosh va oʻtib ketgan odamlariga qarab ham yana oʻsha aholining oʻzini koʻrdim. Qayerdaki hayot boʻlsa, oʻsha joyda insoniyat paydo boʻlgandan beri unga yashash imkonini beradigan iymon bor. Va iymonning asosiy belgilari hamma joyda va hamisha bir xil. Har qanday iymon kimga boʻlmasin va qanday boʻlmasin javob bergan boʻlsa, iymonning har qanday javobi insonning cheklangan hayotiga cheklanmagan narsaning ma’nosini baxsh etadi va bu ma’noni azob-uqubatlar, muhtojliklar, oʻlim mahv etolmaydi. Binobarin, faqat iymondagina hayotning ma’nosini va yashash imkonini topish mumkin. Shunda angladimki, soʻzning eng muhim ma’nosida olib qarasak, iymon «koʻz ilgʻamas buyumlarni» va hokazolarni fosh qilishgina emas, karomatgina emas (bu iymonning sifatlaridan birining tasviri, xolos), insonning Xudoga munosabatigina emas (Xudo orqali iymonni belgilash kerak emas, avval iymonni belgilab olib, soʻngra Xudoni belgilash lozim), koʻpincha, iymonni mana bunday tushun deb odamga aytilgan gaplarga qoʻshilishgina emas, balki iymon inson hayotining ma’nosini bilishdir va shu bilimi vajidan inson oʻz-oʻzini mahv etmaydi, balki yashaydi. Iymon hayotning qudratidir. Inson yashar ekan, u biror narsaga ishonadi, iymon keltiradi. Agar u «nima uchundir yashamoq kerak» deb biron narsaga ishonmasa, iymon keltirmasa, unda u yashamas edi. Agar u cheklangan narsani koʻrmasa va uning xayoliy bir narsa ekanini anglamasa, u ana shu cheklangan narsaga ishonardi; agar u cheklangan narsaning xayoliy ekanini anglasa, unda u cheksiz narsaga ishonmogʻi kerak. Iymonsiz yashab boʻlmaydi. Shunda men ichimdan kechganlarning hammasini eslab, dahshatga tushdim. Endi menga bir narsa ayon edi - inson yashay olmogʻi uchun u yo cheksiz narsani koʻrmogʻi kerak, yoki hayot ma’nosini shunday tushunmogʻi kerakki, buning natijasida cheklangan narsa cheksiz narsaga teng deb hisoblanmogʻi shart. Menda shunday tushuncha bor edi, biroq men cheklangan narsaga ishonar ekanman, uning menga keragi yoʻq edi. Shunda men uni aql tarozisida tekshira boshladim. Aql tarozisiga solib koʻrishim bilan avvalgi izohlarimning hammasi tirqirab ketdi. Ammo fursati yetib, men cheklangan narsaga ishonmay qoʻydim. Shunda men oqilona asoslarga tayanib, bilganlarimdan shunday izoh tuza boshladimki, bu izoh hayotning ma’nosini uqtirmogʻi kerak edi. Ammo hech narsani tuzib boʻlmadi. Insoniyatning eng yetuk mutafakkirlari bilan birga men O = O degan xulosaga keldim va bunaqa xulosaga kelganimni koʻrib rosa hayron boʻldim. Holbuki, oʻshanda boshqa hech qanaqa xulosaga kelib boʻlmas edi. Tajribaga asoslangan bilimlardan javob izlaganimda men nima qilgan edim? Men nima uchun yashayotganimni bilmoqchi boʻlgan edim va buning uchun oʻzimdan tashqaridagi hamma narsani oʻrganishga tutingandim. Ravshanki, men juda koʻp narsa bilmogʻim mumkin edi, ammo oʻzimga kerak hech narsani bilolmas edim. Falsafiy bilimlardan javob izlaganimda nima qilgan edim? Mening ahvolimga tushib qolgan, menga oʻxshab «nima uchun yashayapman?» degan savoliga javob topolmagan odamlarning fikrlarini oʻrgandim. Ravshanki, men oʻzim bilgan narsadan, ya’ni «hech narsani bilib boʻlmaydi» degan xulosadan boshqa hech narsani bila olmas edim. Men nimaman oʻzi? Cheksiz narsaning bir qismiman. Masalaning butun mohiyati ana shu ikki soʻzda ifodalangan. Nahotki, faqat kechagi kundan boshlabgina insoniyat bu masalani oʻz oldiga koʻndalang qoʻygan boʻlsa? Nahotki, menga qadar hech kim ana shu joʻn savolni, har bir aqlli bolakayning tilining uchida turadigan shu savolni oʻziga oʻzi bermagan boʻlsa? Axir bu masala odamzod bino boʻlgan zamonlardanoq anglashilganki, bu masalani hal qilmoq uchun cheklangan narsani cheklangan narsaga va cheksiz narsani cheksizga tenglashtirmoq birday kifoya emas va odamlar bino boʻlgan zamonlardayoq cheklangan narsa bilan cheksiz narsaning munosabatlari topilgan va ifodalangan. Cheklangan narsa cheksiz narsaga tenglashtirilgan va buning oqibatida hayotning ma’nosi kelib chiqadigan tushunchalarini, Xudo, erkinlik, yaxshilik tushunchalarini biz mantiqan tadqiq qilamiz. Unda bu tushunchalar aql tanqidiga dosh berolmaydi. Bilasizmi, bu nimaga oʻxshaydi? Biz bola kabi haddan tashqari oʻzimizga-oʻzimiz magʻrur boʻlib, oʻzimizdan-oʻzimiz mamnun boʻlib, soatni olamiz-da, butun ichak-chavogʻini agʻdarib koʻramiz, qoʻgʻirchoqdek uni xoʻb oʻynaymiz, keyin esa soat yurmay qolganidan rosa hayratga tushamiz. Bu ahvol juda dahshatli boʻlmaganida haddan ziyod kulguli boʻlardi. Cheklangan narsa bilan cheksiz narsa oʻrtasidagi ziddiyatni hal qilish va hayot savoliga yashashga imkon beradigan javobni topish kerak. Bu juda qimmatga tushadi. Masalaning yagona yechimi bor. Bu yechim hamma vaqt, hamma joyda va hamma xalqlarda boʻlgan. Bu yechim zamonlar qa’ridan kelib chiqadi, u shu qadar qiyin yechimki, biz oʻzimiz sira ham bunday yechimga kela olmaymiz. Ana shu yechimni oʻzimiz kunpayakun qilamiz, bundan maqsad oʻsha hammaga xos va biz uchun javobsiz savolni yana qoʻyishdir. Cheksiz Xudo tushunchasi, ruhning ilohiyligi, odamzod qilmishlarining Xudoga bogʻliqligi, yaxshilik va yomonlik, ma’naviyat tushunchalari insoniyat hayotining koʻzlarimizdan yashirin olisliklari qa’rida ishlab chiqilgan tushunchalardir. Bu tushunchalarsiz hayotning boʻlishi ham, mening oʻzimning boʻlishim ham mumkin emas. Men boʻlsam butun insoniyat bajargan bu ishni itqitib tashlab, hammasini boshqatdan oʻz bilganimcha qilmoqchi boʻlib yuribman. U paytlarda men hali bunaqa deb oʻylamas edim, ammo bu fikrlar miyamda uch bera boshlagan edi. Men, birinchidan, shuni tushintirdimki, har qancha donoligimizga qaramay, biz Shopengauer va Sulaymon paygʻambar uchovimiz gʻoyatda bema’ni ahvolga tushib qolganmiz: biz hayotning yovuz narsa ekanini bilamiz, bilamizu yashashda davom etaveramiz. Bu uchchiga chiqqan bema’nilik emasmi? Men jamiki oqilona narsani haddan ziyod yaxshi koʻraman, shundoq boʻlgach, hayot bema’ni boʻlsa, hayotni mahv etish kerak. Oʻshanda uni inkor etadigan odam qolmaydi. Ikkinchidan, men shuni tushintirdimki, bizning hamma mulohazalarimiz behuda aylanayotgan gʻildirakday boshi berk koʻcha ichida oʻylanib qolgan. Biz har qancha yaxshi mulohaza yuritmaylik, masalaga javob ola olmaymiz, oladigan javobimiz hamisha O = O boʻladi, sababki, biz tanlagan yoʻl, aftidan, xato boʻlsa kerak. Uchinchidan, shuni tushuna boshladimki, iymon tomonidan beriladigan javoblarda insoniyatning juda teran donoligi mavjud, aql asosida ularni inkor etishga men haqli emasman. Eng muhimi esa faqat shu javoblardagina hayot savollariga javob mavjud... * * * Men buni tushunardim, lekin bundan hech qancha yengillik koʻrmadim. Men endi har qanday iymonni qabul qilishga tayyor edim, faqat bu iymon mendan aqlni bevosita inkor etishni talab qilmasa boʻldi. Negaki, bunday qilinsa, yolgʻon boʻlardi. Shu tarzda men kitoblardan buddizmni ham, islomni ham oʻrgandim, hammadan koʻra koʻproq ham kitoblardan, ham atrofimni qurshab olgan odamlarning hayotidan xristianlikni oʻrgandim. Tabiiyki, men hammadan avval oʻz davramga mansub xudojoʻy odamlarga, pravoslav dinshunoslarga, qari monaxlarga, yangi yoʻnalishdagi pravoslav dinshunoslarga va hatto tavba-tazarru bilan gunohlardan poklanishni targʻib qiluvchi yangi xristian deb atalmish toifadagi xudojoʻylarga murojaat qildim. Men ularning etaklaridan mahkam ushlab olib, ulardan iymonlari qanaqa ekanini, hayotning ma’nosini nimada koʻrishlarini surishtirdim. Turli-tuman masalalarda ularga imkoni boricha yon berganimga qaramay, har xil bahsu munozaralardan oʻzimni tiyganimga qaramasdan men bu odamlarning iymonlarini qabul qilolmas edim, chunki koʻrib turardimki, ular iymon deb atayotgan narsa hayotning ma’nosini oydinlashtiradigan emas, aksincha, xiralashtiradigan narsa edi. Ularning oʻzlari ham iymonlarini qattiq tutgan boʻlsalar, buni meni iymonga olib kelgan oʻsha hayot savoliga javob berish uchun emas, balki allaqanday boshqa, menga begona maqsadlar yoʻlida qilishgan edi. Bu odamlar bilan muloqotga kirishganda necha martalab mening qalbimda umid choʻgʻlari yaltilladi. Shu umid choʻgʻlaridan keyin yana avvalgi tushkunlik, ilojsizlik holatiga qaytish men uchun juda ham iztirobli boʻldi. Ular menga oʻz diniy e’tiqodlarini qancha koʻproq va batafsilroq bayon qilib bersalar, men ularning xatolarini shuncha ravshanroq koʻrar va ularning iymonlarida hayot ma’nosining izohini topaman degan umidlarim chippakka chiqayotganini his qilardim. Mening xafsalamni pir qilgan narsa bu odamlarning oʻz diniy e’tiqodlarini bayon qilib berishayotganida men uchun hamisha yaqin boʻlgan xristian haqiqatlariga juda keraksiz va noaqliy narsalarni qoʻshib yuborganlari boʻlmadi; yoʻq, xafsalamni pir qilgan narsa bu emas; meni bezdirgan narsa shu boʻldiki, bu odamlarning hayoti ham xuddi menikiga oʻxshash edi. Faqat farqi shundaki, ularning hayoti oʻzlari diniy e’tiqodlarini bayon qilib aytgan qoidalariga mos kelmasdi. Men aniq his qildimki, ular oʻzlarini oʻzlari aldayapti va ular ham oʻsha men bilgan hayot ma’nosidan boshqa ma’noni bilishmaydi, ya’ni umring oʻtayotgan ekan, yashayver, hayot ne’matlaridan imkoning yetkancha istifoda qilaver. Men buni shunga qarab angladimki, agarda ular azob-uqubatlar, muhtojliklar va oʻlimdan qoʻrqishni mahv etadigan ma’noni bildirganlarida, bulardan qoʻrqmagan boʻlardilar. Holbuki ular, ya’ni mening davramga mansub boʻlgan bu xudojoʻylar xuddi menga oʻxshab toʻq va farovon turmush kechirishar, shu farovonlikni koʻpaytirish va saqlab qolish gʻamini yeyishar, muhtojlikdan, iztiroblardan, oʻlimdan qoʻrqishar hamda dinga ishonmaydigan bizlarga oʻxshab eng yaramas nafslarining gapiga kirib hayot kechirishardi, biz - dinga ishonmaydiganlardan koʻra ular koʻproq gunoh botqogʻiga botib ketishgan edi. Hech qanaqa mulohazalar meni ularning iymoni chin ekaniga ishontira olmasdi. Meni ishontirishi mumkin boʻlgan birgina narsa bor edi – ularning xatti-harakatlari shundan dalolat bersaki, hayotning ma’nosini bilishadi; bu bilish esa ularga men uchun qoʻrqinchli boʻlgan qashshoqlik, iztirob va oʻlimdan tap tortmaslikka imkon beradi. Bizning davrimizga mansub boʻlgan bu turfa xil xudojoʻylar orasida esa men bunday xatti-harakatni koʻrmadim. Aksincha, bunday xatti-harakatlarni men bizning davraga mansub boʻlgan dinga ishonmaydigan odamlar orasida koʻrdim, lekin bizning davrimizga mansub xudojoʻylar orasida esa zinhor-bazinhor koʻrmadim. Shunda men tushundim – bu odamlarning iymoni men izlagan iymon emas, ularning iymoni, umuman, iymon emas, balki hayotdagi ishratbozlik taskinlaridan biri, xolos. Men yana angladimki, bu iymon, balki taskinlikka yaramasa ham, oʻlim toʻshagida yotib, jamiki gunohlari uchun tavba-tazarru qilayotgan Sulaymon paygʻambarni jinday xotirjam qilishga yarar, lekin u koʻpchilik odamlar uchun sira yaramaydi, chunki bu odamlarning zimmasida boshqalarning mehnatlaridan foydalanib, vaqtichogʻlik qilish emas, hayotni barpo etish vazifasi yotadi. Butun insoniyat yashamogʻi mumkin boʻlsin uchun, hayotga ma’no baxsh etib, yashashni davom ettirish maqsadida yashamogʻi uchun, ular – yana shu milliardlar boshqa, chinakam iymonni bilmogʻlari kerak boʻladi. Axir, iymonning mavjudligiga meni ishontirgan narsa – Sulaymon paygʻambar bilan Shopengauer uchovimizning oʻzimizni-oʻzimiz oʻldirmaganimiz boʻlgani yoʻq, balki milliardlab odamlarning hayot kechirib kelgani va hamon yashayotgani, men bilan Sulaymon paygʻambarlarni oʻz hayot toʻlqinlarida koʻtarib kelganlari boʻldi. Shunda men qashshoq, oddiy, oʻqimagan xudojoʻylar bilan, turli-tuman darveshlar, monaxlar, mujiklar bilan topisha boshladim. Xalqdan chiqqan bu odamlar ham xuddi bizning davraga mansub qalbaki xudojoʻylar kabi xristian diniy e’tiqodiga ega edilar. Ularning xristian haqiqatlariga ham juda koʻp xurofot aralashgan edi, biroq farqi shunda ediki, bizning davrimizga mansub xudojoʻylarning xurofotlari ularning oʻziga mutlaqo kerak emas edi, ularning turmushiga sira mos tushmasdi, faqat oʻziga xos ishratbozlik ermagi edi xolos; mehnatkash xalqdan chiqqan xudojoʻylarning xurofotlari esa ularning turmushi bilan shu qadar yaqindan bogʻlanganki, bu xurofotlarsiz ularning hayotini tasavvur ham qilib boʻlmaydi. Bu xurofotlar ularning yashashining zaruriy sharti edi. Bizning davraga mansub xudojoʻylarning butun hayoti ularning iymoniga butunlay zid edi, mehnatkash xalqqa mansub xudojoʻylarning butun hayoti ularning iymoni bergan hayot ma’nosini toʻla tasdiqlar edi. Shunda men bu odamlarning hayoti va e’tiqodlariga sinchiklab qaray boshladim va qaraganim sari chuqurroq amin boʻla bordimki, bu odamlarning iymoni chin iymon, bu iymon ular uchun juda zarur va yolgʻiz shu iymongina ularga hayotning ma’nosini va yashash imkonini beradi. Bizning davramizda iymonsiz ham yashayveradiganlar koʻp, ularning orasida zoʻrba-zoʻr mingtadan bittasi oʻzini xudojoʻy deb tan olishi mumkin. Bunga qarama-qarshi oʻlaroq, ularning muhitida mingtadan bitta Xudoga ishonmaydigan odam topilishi amri mahol. Bizning davramiz odamlarining hayoti bekorchilik ichida ermaklar bilan oʻtadi va yana hamma hayotdan norozi boʻladi. Bu odamlarning butun hayoti esa ogʻir mehnat ichida kechadi va ular badavlat odamlarga qaraganda hayotdan kamroq norozi boʻlishadi. Bizning davramizga mansub odamlar muhtojliklar va azob-uqubatlar uchun taqdirdan koʻproq noliydilar va unga qarshilik koʻrsatadilar. Bunga qarama-qarshi oʻlaroq oddiy odamlar xastaliklar va gʻam-gʻussalarni hech qanday noroziliksiz, qarshilik koʻrsatmasdan, xotirjam qabul qiladilar. Ular qat’iy ishonadilarki, bularning hammasi huddi shundoq boʻlmogʻi kerak, boshqacha boʻlishi mumkin ham emas, bularning bari – Xudoning ne’mati. Biz qancha aqlli boʻlsak, hayotning ma’nosini shuncha kam tushunamiz, iztiroblar chekamiz va qazomizni allanechuk yovuz bir masxara deb hisoblaymiz. Bunga qarama-qarshi oʻlaroq oddiy odamlar osoyishta bir tarzda hayot kechiradilar, iztiroblar chekadilar va oʻz qazolari sari boradilar. Ular iztirob chekkanda ham qandaydir xotirjam boʻladilar hatto, mamnuniyatlari sezilib turadi. Bizning davramizda xotirjam jon taslim qilish, nola-figʻonsiz, tushkunlikka berilmay vafot etish kamdan-kam uchraydigan voqea. Bunga qarama-qarshi oʻlaroq, xalq orasida nola-figʻon bilan, isyon koʻtarib, gʻam-gʻussaga botib jon taslim qilish haddan tashqari kam uchraydi. Bu odamlar biz Sulaymon paygʻambar bilan oʻzimiz uchun hayotning yakka-yu yagona hisoblanadigan juda koʻp narsalaridan mahrum, lekin shunga qaramay ular oʻzlarini benihoya baxtiyor deb biladilar. Bunday odamlar haddan tashqari koʻp. Men tevarak-atrofimga kengroq nazar tashladim. Mendan avval oʻtgan va men bilan bir zamonda yashayotgan son-sanoqsiz odamlarning hayotiga chuqurroq nazar tashladim. Va shunda hayotning ma’nosini anglagan, yashashni va jon taslim qilishni biladigan ikkita, uchta, oʻnta emas, yuzta, mingta, millionta odamni koʻrdim. Fe’li atvori, aqli, ma’lumoti, mavqeiga koʻra haddan tashqari xilma-xil boʻlgan bu odamlarning hammasi menga qarama-qarshi oʻlaroq hayotning ma’nosini bab-baravar darajada mukammal bilishardi, muhtojliklar va azob-uqubatlarini boshlaridan kechirib, xotirjam mehnat qilishardi, umrguzaronlik qilib vafot etishardi va bunda ma’nosiz, behuda narsani emas, ulugʻ bir ne’matni koʻrishardi. Shunday qilib, men bu odamlarni yaxshi koʻrib qoldim. Men tirik odamlarning hayotiga qancha chuqur kirib borsam, men kitoblarda oʻqigan va eshitgan shunga oʻxshash odamlarning oʻtib ketgan hayotlariga qancha chuqur kirib borsam, ularni shuncha koʻproq yaxshi koʻrdim va oʻzim uchun ham yashash shuncha yengil boʻlib qoladi. Shu ahvolda ikki yilcha hayot kechirdim va menda inqilob sodir boʻldi. Bu inqilob menda anchadan beri pishib yetilib kelardi, uning uchqunlari hamisha men bilan birga edi. Menda shunday inqilob sodir boʻldiki, oqibatda bizning davramizning hayotini, badavlat, olim odamlarning hayotini jinimdan battar yomon koʻrib qoldimgina emas, bu hayot men uchun butkul ma’nosini yoʻqotdi. Bizning hamma xatti-harakatlarimiz, ilm, san’at - bularning bari menga bir ermakday, tantiqlikday koʻrinib qoldi. Angladimki, bundan ma’no izlab boʻlmaydi. Hayotni ijod qiluvchi mehnatkash xalqning xatti-harakati esa menga birdan-bir arziydigan haqiqiy ish boʻlib koʻrindi. Shunda angladimki, shu hayotga ato qilingan ma’no haqiqatdir. Va men bu haqiqatni qabul qildim. * * * Gʻalati bir manzara: odamlar diniy e’tiqodlariga sigʻinib, ularga zid tarzda hayot kechirganlarini koʻrganimda shu e’tiqodlardan bezib ketgandim. Ammo odamlar xuddi shu e’tiqodlarining oʻziga amal qilib yashaganlarini koʻrganimda ular menga gʻoyatda jozibador va oqilona koʻrindi. Shunda men nega bir vaqtlar bu e’tiqodlardan bezganimni, nega ularni ma’nosiz deb hisoblaganimni, endilikda esa nima sababdan ularni qabul qilganimni va juda ma’nodor deb hisoblayotganimni tushundim. Men notoʻgʻri fikr yuritganim uchun adashgan emas ekanman, balki gunohkorona hayot kechirganim uchun adashgan ekanman. Men angladim - haqiqat yuzini mendan yashirgan narsa fikrlarimdagi xatolik boʻlmagan ekan, balki favqulodda ishratbozlik sharoitida, maishatparastlik sharoitida, baloi nafsni qondirish yoʻlida oʻtkazgan hayotim boʻlgan ekan. Yana angladim - «mening hayotim nima?» - degan savolim va «yovuzlik» deb bergan javobim mutlaqo toʻgʻri boʻlgan ekan. Xatolik shunda boʻlgan ekanki, faqat mengagina taalluqli javobni butun hayotga nisbatan qoʻllabman. «Mening hayotim nima?» - deb oʻz-oʻzimdan soʻrab, «yovuzlik va ma’nosizlik», - deb javob olganman. Chindan ham mening hayotim baloi nafsni qondirishga qaratilgan boʻlgan va shuning uchun ma’nosiz va yovuz narsa» degan javob, umuman, odamlar hayotiga emas, yolgʻiz mening hayotimga taalluqlidir. Men keyinchalik Injilda topganim haqiqatni angladim - unga koʻra odamlar yorugʻlikdan koʻra koʻproq zulmatni yaxshi koʻrganlar, negaki, ular yovuz ishlarini koʻp qilishgan. Sababki, yomon ish qiladigan har bir odam yorugʻlikni juda yomon koʻradi va ishlari fosh boʻlishidan qoʻrqib, yorugʻlik sari bormaydi. Men angladimki, hayotning ma’nosini tushunmoq uchun hammadan avval hayotning oʻzi ma’nosiz va yovuz boʻlmasligi kerak, shundan keyingina aql bilan uni tushinib olsa boʻladi. Men oʻz-oʻzidan koʻrinib turgan ana shu haqiqat tegrasida nima uchun bu qadar uzoq oʻralashib qolganimning sababini tushindim - insoniyatning hayoti toʻgʻrisida gapirib, oʻylaydigan boʻlsang, hayotdagi bir nechta tekinxoʻrlarning emas, insoniyatning hayoti toʻgʻrisida oʻylash va gapirish kerak. Bu haqiqat 2x2=4 ga oʻxshash hamisha haqiqat boʻlib kelgan, lekin men uni tan olgan emasman, chunki 2x2=4 ekanini tan olsam, men oʻzimning yaramas odam ekanimni tan olmogʻim kerak edi. Holbuki, 2x2=4 ligidan koʻra oʻzimni yaxshi odam deb his etish men uchun muhimroq va zarurroq edi. Men yaxshi odamlarni sevib qoldim, oʻzimdan-oʻzim nafratlanib ketdim. Endi menga hamma narsa ravshan boʻldi. Mabodo butun umrimni qiynoqlarda odamlarning boshini olish bilan oʻtkazgan bir jallod yoki butun umrini bir qorongʻi xonada oʻtkazgan, bu xonasini najosatga toʻlatib, iflos qilib tashlagan va «shu xonadan chiqsam muqarrar halok boʻlaman» degan fikrni singdirib olgan biror uchchiga chiqqan piyonista yoxud jinni oʻz-oʻziga «hayot nima?» deb savol bersa nima boʻlardi? Oʻz-oʻzidan ayonki, «hayot nima» degan savolga ular «hayot eng katta yovuzlikdir» degan javobdan boshqa javob ola bilmas edilar. Bunda jinnining javobi mutlaqo toʻgʻri boʻlardi, biroq faqat uning oʻzi uchun toʻgʻri boʻlardi. Unda qandoq boʻladi – men ham oʻshanga oʻxshagan bir telbamanmi? Nahotki bizning hammamiz – badavlat, oʻqimishli odamlar shunga oʻxshash telba boʻlsak? Shunda angladim – ha, biz chindan ham ancha shunaqa telbalarmiz. Har holda, men muqarrar tarzda ana shunaqa telbaman. Darhaqiqat, qush shunday hayot kechiradiki, u uchmogʻi, ovqat jamgʻarmogʻi, in qurmogʻi kerak. Qush shunday qilayotganini koʻrsam qushdan xursand boʻlaman. Echki, quyon, boʻri shunday hayot kechirishadiki, ular qorinlarini toʻygʻazishi, urchishlari, oilalarini boqishi kerak. Ularning shunday qilayotganlarini koʻrsam men qat’iyan ishonamanki, ular baxtiyor va ularning hayoti oqilona. Xoʻsh, inson nima qilmogʻi kerak? U ham xuddi jonivorlar qilgan ishlarni qilib hayot kechirmogʻi kerak, faqat farq shundaki, bu ishlarni inson yolgʻiz oʻzi qilsa, u muqarrar tarzda halok boʻladi, u faqat oʻzi uchun emas, hamma uchun qilmogʻi zarur. U hamma uchun bu ishlarni qilayotganini koʻrsam, men qat’iyan ishonamanki, u baxtiyor va uning hayoti oqilona. Xoʻsh, men oʻzimning oʻttiz yillik ongli hayotimda nima qildim? Men nafaqat hamma uchun hayotni barpo etganim yoʻq, men loaqal oʻzim uchun ham tirikchilik arkonlarini yaratganim yoʻq. Men bir tekinxoʻr tarzida hayot kechirdim va oʻz-oʻzimdan «nimaga yashayapman?» deb soʻradim-da, «hech narsaga» deb javob oldim. Agar inson hayotining ma’nosi tirikchilik arkonlarini barpo etishda boʻlsa, men oʻttiz yil mobaynida bu arkonlarni barpo etish oʻrniga oʻzimni ham, boshqalarda ham ularni yoʻq qilish bilan shugʻullangan boʻlsam, qanday qilib «hayotim be’mani va yovuz narsa» degandan boshqa javob olishim mumkin? U haqiqatan ham bema’ni va yovuz boʻlganda... Dunyoning hayoti kimningdir irodasi bilan sodir boʻladi-mana shu dunyoning hayoti va bizning hayotimiz orqali kimdir oʻzining allaqanday ishini roʻyobga chiqaradi. Bu irodaning ma’nosini anglashga umidvor boʻlmoq uchun dastavval uni bajarmoq kerak, ya’ni bizdan istayotgan ishlarini qilmogʻimiz kerak. Agar men mendan istayotgan ishlarini qilmasam, mendan nima istashlarini ham hech qachon bilolmayman, bizning hammamizdan va butun dunyodan nima istashlarini esa inchunun bilolmayman. * * * Oqilona bilimlar xatoligini anglash behuda mulohazabozlik vasvasasidan xalos boʻlishimga yordam berdi. Haqiqat haqidagi bilimni faqat hayot orqaligina topish mumkinligiga qat’iy ishonch meni oʻz hayotimning toʻgʻriligiga shubha qilishga undadi. Biroq men oʻzimning favqulodda odamligim haqidagi tasavvur changalidan qutilib qolishga ulgurdim va oddiy mehnatkash xalqning chinakam hayotini koʻrib, haqiqiy hayot faqat ana shu hayot ekaniga iymon keltirdim. Shu narsa meni qutqarib qoldi. Angladimki, agar men hayotni va uning ma’nosini anglamoqchi boʻlsam, men tekinxoʻrga xos hayot kechirmogʻim kerak emas, balki chinakam hayot qoʻynida yashamogʻim zarur, haqiqiy insoniyat bu hayotga qanday ma’no berayotgan boʻlsa, shu ma’noni qabul qilib, shu hayotga singib ketmogʻim va uni tekshirib koʻrmogʻim shart. Xuddi shu vaqtlarda men yana bir narsani kechirdim. Butun bir yil mobaynida men deyarlik har daqiqada oʻz-oʻzimdan «boʻynimga sirtmoq solsammikan yo bir oʻq bilan bir yoqlik qilsammikan?» deb soʻrab yurgan kezlarimda men aytgan shunday oʻylar va koʻnglimdan kechgan kuzatuvlar bilan yonma-yon yuragim allanechuk bir hisdan iztirobda edi. Bu hisni men «Xudo izlash» degan iboradan boshqa biron ibora bilan atay olmayman. Gapimga e’tibor bering: men Xudo izlashni his deyapman, mulohaza deyayotganim yoʻq. Sababki, bu izlashlar mening mulohazalarim oqibatida kelib chiqqani yoʻq, qolaversa, u, hatto, mulohazalarimga butkul zid edi, bu izlash toʻgʻridan-toʻgʻri yurakdan chiqib kelgandi. Bu tuygʻu jamiki yot, begona narsalar oʻrtasida qoʻrquv, yolgʻizlik, kimsasizlik tuygʻusi va kimningdir yordamidan umidvorlik tuygʻusi edi. Xudoning mavjudligini isbot qilish mumkin emasligiga toʻlaligicha imonim komil edi. Kant buni menga isbot qilib bergandi va men Xudoning mavjudiligini isbot qilib boʻlmasligini aniq anglagan edim. Lekin shunga qaramasdan, men Xudoni izladim, uni topishga umid bogʻladim va eski odatimga koʻra oʻzim izlayotgan narsaga iltijolar qildim, lekin topolmadim. Goh men dilimda Kant bilan Shopengauerning Xudoning mavjudligini isbot qilish mumkin emasligi haqidagi dalillarini taftishdan oʻtkazardim. Men oʻz-oʻzimga derdim: sababiyat makon va zamon kabi tafakkur kategoriyalari emas. Agar men mavjud ekanman, demak, buning sababi bor va sababining sababi bor. Ana shu hamma narsaning sababi, sabablarining sababi – Xudo deb atalmish narsadir; men shu fikr ustida toʻxtab, butun vujudim bilan shu sababning mavjudligini anglashga harakat qildim. Olamda bir kuch bor ekanini va men shu kuchning hukmida ekanimni anglay boshlashim bilanoq men shu ondayoq yashash mumkin ekanini anglay boshladim. Biroq men oʻzimga-oʻzim savol berdim: «Nimadir, axir, bu sabab, bu qudrat? Men uning toʻgʻrisida qanday oʻylamogʻim kerak? Xudo deb ataganimga qanday munosabatda boʻlmogʻim kerak?» Bu savollarga faqat menga tanish javoblargina koʻndalang boʻlardi: «U – yaratuvchi, barpo etuvchi». Bu javoblar meni qanoatlantirmas edi va men koʻnglimda yashashim uchun zarur narsa gʻoyib boʻlayotganini his qilar edim. Men dahshatga tushib, izlaganimga sigʻinib, ibodat qilib, menga yordam berishini soʻrab tavallo qilardim. Ammo harchand ibodat qilganim sari u mening tavallolarimni eshitmayotgani menga koʻproq ayon boʻlar va men tavallo qilish mumkin boʻlmagan biron zot yoʻqligiga amin boʻlardim. Va men yuragimda Xudo yoʻqligini sezib, umidsizlikka tushsam-da, «Ey Xudo! Oʻzing najot ber! Ey Xudo! Oʻzing meni toʻgʻri yoʻlga sol!» deya tavallo qilishda davom etardim. Ammo hech kim rahm qoʻlini uzatmas va men hayotim toʻxtab qolayotganini his qilardim. Ammo yana va yana boshqa har xil tomonlardan oʻsha toʻxtamga kelaverar edim – axir, men hech qanday bahonayu sababsiz, biron-bir ma’nosiz dunyoga kelgan boʻlishim mumkin emas-ku? Axir, men inidan tushib ketgan bir polapon emasman-ku! Mayli, shunaqa polapon ham boʻla qolay, mayli, baland maysalar orasida chalqancha yotganimcha chiyillab yotibman deylik. Ammo chiyillashimning boisi shuki, men bilaman – meni ochib chiqqan onam bor, - meni isitgan, boqqan, sevgan. Qani oʻsha onam? Agar meni tashlab ketishgan boʻlsalar, kim tashlab ketdi? Kimdir meni yaxshi koʻrib dunyoga keltirganini men oʻz-oʻzimdan yashira olmayman. Xoʻsh, ana shu «kimdir» kim? – Yana Xudo! «U mening izlanishlarimni, tushkunliklarimni, kurashimni koʻrib turipti. U - bor», - deyman oʻzimga-oʻzim. Bir lahzaga buni e’tirof etishim bilanoq menda hayot joʻsh ura boshlaydi va men yashash imkoni borligini koʻraman, yashash quvonchini his qilaman. Ammo Xudoning mavjudligini e’tirof etgandan keyin men yana unga munosabatni izlay boshlayman va menga yana oʻsha Xudo, yaratganimiz, uch qiyofadagi xaloskor Oʻgʻlini yuborgan Xudo namoyon boʻladi. Yana oʻsha dunyodan tashqaridagi, mendan tashqaridagi Xudo koʻz oʻngimda muz parchasidek erib bitardi va undan hech narsa qolmasdi, yana hayot bulogʻi qurib qolardi va men qaytadan tushkunlikka tushib, oʻzimni oʻldirishdan boshqa ilojim qolmaganini his qilardim. Eng yomoni shu ediki, men buni ham qilolmasligimga koʻzim yetib turardi. Ikki marta emas, uch marta emas, men oʻnlab, yuzlab martalab, shu ahvolga tushdim – goh shodu xurram boʻlib qolar va jon kirganday boʻlardim, gohi yana yashash imkoni yoʻqligini anglab, tushkunlikka berilardim. Esimda bor – navbahor kezlari edi. Yolgʻiz oʻzim oʻrmonda sayr qilib yurib, oʻrmon tovushlarini tinglardim. Oʻrmon tovushlarini tinglardimu kallamda hamon oʻsha - soʻnggi uch yil mobaynida doimiy ravishda miyamni band qilib kelgan oʻy charx urardi. Men yana Xudoni izlardim. «Yaxshi, hech qanaqa Xudo yoʻq boʻla qolsin, - derdim oʻz-oʻzimga. – Mening tasavvurimdan tashqaridagi Xudo yoʻq deylik, ammo voqelik xuddi mening hayotim kabi. Hech narsa, hech qanaqa moʻ’jiza bunaqa narsani isbot qilib berolmaydi, chunki moʻ’jizalar mening tasavvurim doirasida, yana buning ustiga aql bovar qilmaydigan narsa boʻladi». «Ammo mening tasavvurim Xudo haqidami? Oʻsha oʻzim izlayotgan Xudo haqidami? – deb soʻrayman oʻzimdan-oʻzim. – Bu tasavvurning oʻzi qayerdan kelib qoldi?» Bu fikr koʻnglimga kelishi bilan yana mening vujudimda hayotning xurram toʻlqinlari qoʻzgʻoldi. Tevaragimdagi hamma narsa jonlandi, hamma narsa ma’no kasb etdi. Ammo mening shodligim uncha uzoq davom etgani yoʻq. Aql oʻz ishini davom ettirardi. «Xudo tushunchasi Xudo emas, - derdim oʻz-oʻzimga. – Tushuncha mening dilimda sodir boʻladigan narsa. Xudo haqidagi tushunchani men dilimda hosil qilishim ham mumkin, hosil qilmasligim ham mumkin. Bu men izlayotgan narsa emas. Men shunday narsani izlayapmanki, usiz hayotning boʻlishi mumkin emas». Shundan keyin tevaragimdagi va dilimdagi hamma narsa yana oʻla boshladi va men yana oʻz-oʻzimni oʻldirgim kelib qoldi. Biroq shu yerga kelganimda men oʻzimga oʻzim oʻgirilib qaradim, dilimda sodir boʻlayotgan narsalarga nazar soldim, dilimda yuzlab marta sodir boʻlgan oʻlib-tirilishlarni esladim. Men faqat Xudoga ishongan kezlarimdagina yashaganimni esladim. «Avvallari boʻlgani kabi hozir ham, - derdim oʻzimga-oʻzim, - Xudoni tan olishim bilan menga jon kiradi, yashay boshlayman, uni unutsam, unga ishonmay qoʻysam, darhol oʻla boshlayman. Bu tirilish va oʻlishlar nima boʻlsaykin? Axir, Xudoning mavjudligiga ishonchimni yoʻqotgan kezlarimdagi hayotimni hayot deb boʻlmaydi, Xudoni topishimga gʻira-shira umidim boʻlmaganda edi, allaqachon oʻzimni oʻzim oʻldirib qoʻya qolgan boʻlardim. Men faqat uni his qilgan chogʻlarimda, uni izlagan chogʻlarimdagina chindan ham yashayman. «Xoʻsh, men nimani izlayapman? – deb sado beradi dilimdagi ovoz. – Mana U. Usiz yashab boʻlmaydi. Xudoni tanimoq va yashamoq - aynan bir narsa. Xudo - hayotdir». «Yasha, Xudoni izlab top, shunda hayoting Xudosiz boʻlmaydi». Shunda dilimdagi va atrofimdagi narsalarning hammasi har qachongidan kuchliroq nurlanib ketdi va bu nur meni ortiq tark etmadi. Shu tarzda men jonimga suiqasd qilishdan qutilib qoldim. Mendagi bu inqilob qachon va qanday sodir boʻlganini aytib berolmayman. Mendagi hayot qudrati nechogʻlik asta-sekin, bilinar-bilinmas tarzda mahv qilina borgan boʻlsa va men yashashning iloji yoʻqligiga, hayotimning toʻxtab qolishiga, oʻz-oʻzimni oʻldirish ehtiyojiga kelgan boʻlsam, xuddi shu tarzda asta-sekin, bilinar bilinmas tarzda menga hayot quvvati qaytib keldi. Gʻalati joyi shunda ediki, menga qaytgan hayot quvvati yangi emas, juda eski hayotimning ilk pallalarida meni oʻziga jalb etgan oʻsha quvvat edi. Men hamma narsada avvalgilariga, bolaligim va yoshligimdagiga qaytdim. Men meni barpo etgan va mendan nimadir istaydigan ifodaga e’tiqod qoʻyishga qaytdim; men hayotimning birdan-bir maqsadi – asosiy maqsadi yaxshiroq boʻlmoqdir degan e’tiqodga, ya’ni oʻsha iroda bilan rozi-rizolikda yashashga qaytdim; men koʻzimdan pinhon boʻlgan olis tarixda butun insoniyat oʻziga rahnamo qilib olish uchun bu irodani ishlab chiqqan degan toʻxtamga qaytdim. Boshqacha aytganda, men Xudoga e’tiqodga, ma’naviy kamolot sari intilishga va hayot ma’nosini oʻzida eltuvchi rivoyatga qaytdim. Faqat farqi shunda ediki, bir zamonlar bularning hammasi ongsiz tarzda qabul qilingandi, endi esa men busiz yashay olmasligimni bilar edim. Goʻyo men boshimdan bunday voqeani kechirganday edim: esimda yoʻq - qachondir meni qayiqqa oʻtqazdilar, menga noma’lum boʻlgan allaqanday sohildan meni yoʻlga ravona qildilar, boshqa sohilga tomon yoʻnalishni koʻrsatishdi, mening tajribasiz qoʻllarimga eshkakni tutqazishdi-da, meni yolgʻiz qoldirishdi. Men bilganimcha eshkak eshib, suzib ketdim. Ammo oʻrtaga yetganim sari oqim tezlasha bordi; oqim meni manzildan boshqa tomonga sudrardi. Yoʻlda esa oqim ixtiyoriga tushib menga oʻxshab sar-sari suzayotgan yoʻlovchilar borgan sari koʻproq uchray boshladi. Eshkak eshishda davom etayotgan yolgʻiz yoʻlovchilar ham bor edi. Eshkaklari qoʻlidan tushgan yoʻlchilar ham bor edi. Odam liq toʻla katta qayiqlar, zoʻr kemalar ham bor edi – ularning ba’zilari oqimga qarshi kurashar, ba’zilari esa ixtiyorlarini butunlay oqimga topshirib qoʻyishgan edi. Men suzib borganim sari yoʻnalish boʻylab quyiga, barcha suzib borayotgan oqimga qarar ekanman, menga berilgan yoʻnalishni koʻproq unutardim. Oqimning qoq oʻrtasida, quyi tomonga ketayotgan kemalar va qayiqlar qatorida men yoʻnalishni butunlay yoʻqotib qoʻydim va eshkaklarni tashladim. Mening tevaragimda har tomonimdan yelkanli va eshkakli qayiqlarda yoʻlchilar shodu xurramlik bilan qiyqirishib quyi tomonga yelib borishar va meni ham, bir-birlarini ham boshqa yoʻnalishning boʻlishi mumkin emasligiga ishontirishmoqchi boʻlishardi. Men ularga ishondim va ular bilan suzib ketdim. Suzib ketaveribman, ketaveribman. Juda olislab ketib qolibman. Shu qadar oliski, shovvalarning ovozini eshitdim. Men bu shovvalarda toshlarga urilib nobud boʻlishim muqarrar edi. Shovvalarda dabdalasi chiqqan qayiqlarni koʻrdim. Birdan hushim joyiga keldi. Ancha vaqtgacha menga nima boʻlganini, qanaqa ahvolga tushib qolganimni aniqlayolmay turdim. Men qarshimda halokatdan boshqa narsani koʻrmas edim. Men shu halokat sari yelib-yuguribman, undan juda qoʻrqar edim va hech qayerda undan qutilish chorasini koʻrmasdim, nima qilishimni bilmay qolgan edim. Ammo orqamga oʻgirilib qarab, hormay-tolmay oqimni yorib kelayotgan son-sanoqsiz qayiqlarni koʻrdim, sohil esimga tushdi, eshkaklarni, yoʻnalishni esladim va orqaga – oqimga qarshi sohil tomonga suza boshladim. Sohil – Xudo edi, yoʻnalish – rivoyat edi, eshkaklar – menga berilgan erk edi. Men ularning yordamida sohilga – Xudoning jamoliga erishmoqqa suzmogʻim kerak edi. Shunday qilib, menda hayot qudrati qayta tirildi va men yana yashay boshladim. Buyuk Adibning Iqrornomasi Bundan bir necha yil muqaddam biz bir guruh ijodkorlar Qashqadaryo viloyatidagi Muborak gazni qayta ishlash zavodiga bordik. Bizni zavod direktori Nuriddin Zayniyev kutib oldi. U xoʻjalik xodimi boʻlsa-da, qaddi-basti, shinamgina kostyum-shimi, boʻyinbogʻi, shlyapasiga qaraganda rostmana ziyoliga oʻxshardi. Ayniqsa, koʻzlarida chaqnab turgan teran ma’nodorlik, chehrasidagi nurafshonlik daf’atan odamni oʻziga mahliyo etardi. Uning rahnamoligida choʻli biyobonning qoq oʻrtasida ertaklardagi pahlavonlardek qad koʻtargan ulkan inshootni aylanib chiqdik. Zayniyev zavodni ipidan-ignasigacha bilar ekan – uning tarixini, qanday ishlashini, nima mahsulot berishini, respublika iqtisodiyotida qanday oʻrin egallashini, bugun qanday muammolari borligini chuqur bir iftixor bilan gapirib berdi. Aslini olganda ham har qancha iftixor qilsa arzirdi – zavodning qurilishi ancha avval boshlangan boʻlsa-da, Oʻzbekiston mustaqillik kasb etgandan keyingina qurilish nihoyasiga yetibdi, zavod toʻla kuch bilan ishlay boshlabdi. Buni qarangki, u oʻzining koʻlami va qudratiga koʻra butun dunyodagi eng yetuk oʻnta gazni qayta ishlab chiqaruvchi zavodning biri boʻlib qolipti. Suhbatimiz kechqurun dasturxon tevaragida davom etdi. Bu gurungda men Nuriddin Zayniyevni batamom boshqa jihatdan kashf etib, lol qoldim – endi u shunchaki oʻz kasbini mukammal bilgan zamonaviy injener sifatidagina emas, juda koʻp oʻqigan, olamshumul falsafiy muammolar haqida oʻylaydigan mutafakkir, donishmand odam sifatida koʻrindi. U ayniqsa, ulugʻ adib L.N.Tolstoy haqida hayajonlanib gapirardi. Uning bir asari ichki dunyosini agʻdar-toʻntar qilib yuboribdi. Unda inson hayotining ma’nosi haqida ibratli gaplar oʻrtaga tashlangan ekan: — Oʻshandan beri oʻylayman, - dedi Nuriddin. Haqiqatan ham inson hayotining ma’nosi nima? Inson tugʻiladi, ulgʻayadi, berilgan muddatni yashab boʻlib, olamdan oʻtib ketadi. Xoʻsh, uning vafoti bilan hayotining ma’nosi ham yoʻqolib ketadimi? — Siz Tolstoyning «Iqrornoma»sini aytyapsiz-da? – deb luqma tashladim men. — Ha, ha, oʻqigan ekansiz, - Nuriddin tilini va balki dilini tushunadigan suhbatdosh topilganidan mamnun boʻldi. – Shu kitobni bir zamonlar oʻqigan edim, shundan beri izlayman. Topib boʻlarmikin-a? Kitobni izlagancha bor edi – kitob Tolstoy hayotligida cherkovning ta’qiqiga uchragan va juda kam bosilgan edi. Shoʻro zamonida esa bu asar faqat bir marta – 1928 yilda adib tavalludining 100 yilligi bilan atigi ming nusxada chop etilgan, «Mukammal asarlar toʻplami»ga kiritilgan edi. Keyin oshkoralik zamonlari kelib, 1991 yilda yana bir marta bosilgan edi. Shu kitob menda bor edi. — Menga shundan nusxa koʻchirib joʻnatsangiz juda minnatdor boʻlardim. Umuman, nega shunaqa asarlarni tarjima qilib chiqarmaysizlar? Nuriddin Zayniyevdagi buyuk adib ijodiga qiziqish oʻtkinchi va tasodifiy emasligini koʻrib, boshim osmonga yetdi. Buning boisi bor, albatta. Insoniyat tarixida oʻtgan adibu shuaroni sanab hisobiga yetib boʻlmaydi, ammo ularning kamdan-kami odamlarning ma’naviy rivojida salmoqli iz qoldirgan. Shundaylardan biri Lev Nikolayevich Tolstoydir. Uning olamdan oʻtganiga salkam bir asr boʻlyapti. Shu muddat mobaynida uning olamshumul shuhrati ortsa ortdiyu, sira kamaygani yoʻq. Bugun butun yer yuzida – hamma qit’alarda, hamma mamlakatlarda uning asarlari, otashin xitoblari, oʻylari yetib bormagan joy qolmadi, desak xato boʻlmaydi. Har xil irqdagi, har xil ijtimoiy tabaqaga mansub, har xil e’tiqodlarga ega odamlar oʻz hayotlarining mushkul va murakkab damlarida Tolstoy asarlariga, uning boy va koʻp qirrali ijodiga murojaat qiladilar va undan ma’naviyat saboqlarini oladilar. Zamonlar aylanib hayotidagi juda koʻp narsalar eskirib ketgan boʻlsa-da, bizni qurshab olgan muhit, ashyolar dunyosi tubdan yangilangan boʻlsa-da, hatto, koʻpgina an’anaviy qadriyatlar oʻrnini yangi qadriyatlar, yangi tushunchalar, yangi e’tiqodlar egallayotgan boʻlsa-da, hayotligidayoq «Insoniyatning ustozi» sifatida tanilgan Tolstoyning ma’naviy saboqlari mutloq eskirgani yoʻq. Oʻzbeklar ham bu ulugʻ adibni asarlari bilan asrimiz boshidayoq tanishgan edilar. Tolstoyning bolalar uchun yaratgan masallari, ertaklari, jajji hikoyalari oʻzbek tilidagi ilk darsliklarga kiritilgan. Ayrim oʻzbek ziyolilari esa adib asarlarini oʻqish asnosida tugʻilgan fikr-mulohazalarini bevosita Tolstoyning oʻziga yozib yuborishgan va undan javob ham olishgan. Hozirgi kunda deyarli hamma badiiy asarlari oʻzbek tiliga agʻdarilgan va allaqachon oʻzbek kitobxonining koʻngil mulkiga aylanib qolgan. Lekin shunga qaramay biz bugun Tolstoy haqida, uning boy, serqirra va murakkab shaxsiyati toʻgʻrisida tugal tasavvurga egamiz deb ayta olmaymiz. Tolstoyning koʻplab falsafiy, axloqiy, ijtimoiy, siyosiy, adabiy-tanqidiy asarlari hali-hanuz oʻzbek kitobxonlarining nazaridan chetda qolib kelmoqda. Bu bilan biz oʻzimizning hazrat Tolstoy shaxsiyatining yangi qirralari bilan tanishuvdan oladigan juda katta ma’naviy boylikdan mahrum qilib kelmoqdamiz. Shuning uchun bir zamonlar «dod sasi» kelgan Qarshi choʻlining qoq oʻrtasida qad koʻtargan tom ma’nodagi zamonaviy sanoat korxonasining yetakchisi «Iqrornoma»dan bahs yuritar ekan, demak, oʻzbek ziyolilarining bugungi tafakkurida muayyan siljishlar roʻy bergan ekan-da! Ular ham umumjahon tafakkurining orbitasida oʻz oʻrinlarini izlay boshlabdilar-da! Butun insoniyatni javob izlashga majbur qilib kelgan, oʻylashga, bahs yuritishga, izlanishga undagan «mal’un savollar» endilikda hamma oʻzbek ziyolilarining boʻlmasa ham-ku, ayrimlarining oldida koʻndalang boʻla boshlapti-da! Axir, bunga quvonmasdan boʻladimi? «Iqrornoma» hasbi hol janrida yozilgan asar. Jahon adabiyotida bunaqa asarlar unchalik koʻp emas. Eng mashhurlari – Jan Jak Russo, Oskar Uayl'd kabi yozuvchilarniki. Ularning barida mualliflar oʻz hayotlari misolida inson faoliyatining eng murakkab jihatlarini yoritadilar. Lekin ular biografik yoxud memuar asar emas. Tolstoy «Iqronoma»sining eng muhim fazilati shundaki, u asarda qaysi muammo haqida bahs yuritmasin hamisha bu muammolarini oʻz hayoti misolida tahlil qilgan va biror oʻrinda samimiyatdan chekinib maqtanchoqlikka, manmanlikka, oʻzni pardozlab koʻrsatishga uringan emas. Mana, quyidagi parchaga e’tibor bering: «Men urushda odam oʻldirganman, oʻldirmoq niyatida duelga chaqirganman, tasarrufimdagi mujiklarni kartaga boy berganman, ularning mehnati evaziga yashaganman, ularni qatl etganman. Yolgʻonchilik, oʻgʻirlik, har xil rangdagi zinokorlik, ichkilikbozlik, zoʻravonlik, qotillik... Men qilmagan jinoyat qolgan emas...» Bu parchani oʻqigan oʻzbek kitobxoni, albatta, yoqa ushlaydi: «Yo alhazar! Shu oʻzimiz bilgan, soyasiga salom berib kelgan ulugʻ adibmi? Rosa boʻlgan ekan-ku! Voy soqoling koʻksingga toʻkilgur – ey!» Bunday deyishimizga sabab shuki, biz («biz» deganda oʻzim tengi avlodni nazarda tutayapman) yuzaki fikrlashga oʻrganganmiz, biz uchun faqat oq va qora ranglargina mavjud, biz har qanday odamni baholaganda ham yo uni maqtab, farishtaga aylantirib yuboramiz, yoxud qoralab qargʻab, qora yerga kiritib tashlaymiz. Oʻrtaliqni tan olmaymiz, har qanday inson ham, birinchi navbatda, banda ekanini va banda sifatida adashish huquqiga ega ekanini unutib qoʻyamiz. Tolstoy ulugʻ edi, lekin u ayni chogʻda inson ham edi va ayni shu jihati bilan u boshqa insonlarga yaqin turadi. Koʻrinadiki, «Iqrornoma» yuksak samimiyati bilan, oʻzi haqida oʻta shafqatsiz qalam tebratish bilanoq bizga inson toʻgʻrisida fikr yuritganda bir tomonlamalikka yoʻl qoʻymaslik zarurligini, masalaning hamma qirralariga birday e’tibor bilan qarash kerakligini oʻrgatadi. «Iqronoma»ning yana bir fazilati muallif fikrlarining gʻoyatda oʻtkirligida. U har gal betakror bir sinchkovlik bilan masalaning mohiyatigacha yetib borishga harakat qiladi va natijada kitobxon ilgari kam e’tibor bergan jihatlarni ochib, uni yanada qiziqtirib, oʻz ortidan yetaklaydi. «Iqrornoma»ni muallif 1879 yilda, ya’ni 51 yoshida yoza boshlagan, lekin uning mazmuni haqida, asarda qoʻyilgan axloqiy-ma’naviy va falsafiy masalalar toʻgʻrisida kamida 20 yoshidan oʻylay boshlagan. Demak, asar daf’atan tugʻilgan, birdan esga tushib qolgan, fikr-mulohazalarga asoslangan emas. Ehtimol, shuning uchundirki, u bugungi kitobxon uchun ham gʻoyatda ardoqli, uning ma’naviy yangilanishida gʻoyatda sezilarli tirgak boʻladigan asardir. Ozod Sharafiddinov, Oʻzbekiston qahramoni |
| № | Eng ko'p o'qilganlar |
|---|---|
| 1 | Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 66135 |
| 2 | Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 63236 |
| 3 | Gʻazallar [Nodira] 41246 |
| 4 | Guliston [Sa’diy] 38620 |
| 5 | Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 32528 |
| 6 | Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 24764 |
| 7 | Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 24641 |
| 8 | Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 23382 |
| 9 | Qorakoʻz majnun (hikoya) [Said Ahmad] 22480 |
| 10 | Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 19726 |
Tush.UZ - Tushlar tabiri