Hojimurod (qissa) [Lev Tolstoy]

Men uyga dala bilan qaytdim. Yozning qoq oʻrtasi edi. Oʻt oʻrilib olingan va qora bugʻdoyni oʻrishga endigina harakat qilinmoqda edi.
Yilning bu paytida rang-barang chiroyli gullar — qizil, oq, pushti, xushboʻy, momiqli chinnigullar, sut singari oq, oʻrtasi och-sariq, yoqimli hid sochuvchi «muhabbat gullari», bol hidli sariq gulira’nolar, gunafsha rangli va oq lolaga oʻxshash qomatdor karnaygullar, chirmashib oʻsuvchi noʻxatgullar, sariq, qizil, pushti skabiazlar, gunafsha rangli, och pushti jigʻalik va sezilar-sezilmas yoqimli hid beruvchi otquloq gullar, quyoshda va yosh niholligida tiniq koʻk, kechqurunlari hamda qarigan vaqtida koʻkimtir va qizgʻimtir boʻlib tovlanuvchi va latif, bodom hidli, guli darrov soʻlib qoladigan chirmovgullar koʻp boʻladi.
Men turli-tuman gullardan kattakon guldasta yasab, uyimga qarab ketayotganimda zovur ichidagi ajoyib qizgʻish rangli, chaman-chaman ochilgan, bizda qushqoʻnmas deb ataluvchi, chalgʻichilar uni chopmasdan qoldirib oʻtadigan, mabodo qoʻqqisdan chopilib ketgan boʻlsa, qoʻlga kirmasin uchun oʻt ichidan olib tashlanadigan tikanakka koʻzim tushdi. Men bu tikanakni yulib olib guldastamning oʻrtasiga qoʻymoqchi boʻldim. Zovurga tushdim-da, gulning oʻrtasiga yopishib olib, qattiq uyqiga kirgan tukdor arini haydab, uni uzishga tutindim. Ammo bu ish juda qiyin boʻldi, gulning tikanaklari har tarafdan, hatto qoʻlimga oʻrab olgan roʻmoldan ham oʻtib, nayzadek sanchilardi, bugina emas, — u shu qadar chayir ediki, men uning dastasini titib, iplarini birma-bir uzish uchun besh minutcha ovora boʻldim. Nihoyat gulni uzib olgan paytimda uning poyasi tamom titilib toʻzgʻigan edi, gulning oʻzi ilgarigidek goʻzal koʻrinmasdi. Bundan tashqari, u, oʻzining dagʻalligi va beoʻxshovligi bilan guldastaning nozik gullariga qovushmas edi. Men, oʻz tupida yashnab turgan gulni uzib behudaga juvonmarg qilganim uchun oʻkindim, keyin uni yerga tashladim. «Ajabo, hayotning naqadar gʻayrat va kuchi bor,— deya men gulni uzayotganimdagi chekkan ma-shaqqatimni xotirladim,— u oʻz hayotini juda zoʻr kuch bilan himoya qildi va osonlikcha jon bermadi».
Uyga olib boradigan yoʻl shudgor qilinib, yangigina haydalgan qora tuproqli daladan oʻtar edi. Mana shu qora tuproqli chang yoʻldan borardim. Haydalgan dala pomeshchik yeri boʻlib, shu qadar katta ediki, har ikki tarafda va tepalikka choʻzilgan old tomonda qora tep-tekis qilib haydalgan, hali mola bosilmagan shudgordan boʻlak hech narsa koʻrinmasdi. Yer yaxshi haydalgan, dalaning hech bir yerida bironta giyoh koʻrinmas, hammayoq qop-qora edi. Men, beixtiyor bu oʻlik, qora dala oʻrtasidan biror jon asarini axtararkanman: «Odam — qanday yemiruvchi maxluq, oʻz hayotini saqlash uchun qanchadan-qancha rang-barang tirik mavjudotlarni, oʻsimliklarni mahv etgan»,— deb oʻyladim. Oldimda, yoʻlning oʻng tarafida allaqanday bir buta koʻrindi. Men, yaqinroq kelib qarasam, u haligi men gulini uzib tashlaganim «qushqoʻnmas» navidan ekan.
Butaning uchta novdasi bor edi. Uning bittasi sindirib olingan va qolgani xuddi chopib tashlangan qoʻl singari choʻltoq edi. Qolgan ikki shoxning har birida bittadan gul bor. Shoxning bir bandi singan va uning yarmisi, iflos guli bilan pastga osilib, boshqa biri garchi loyga belangan boʻlsa-da, hamon yuqoriga qarab dikkayib turardi. Butun butani gʻildirak bosib oʻtganligi, soʻng yana koʻtarilganligi ma’lum edi, xuddi uning tanasidan bir parchasini yulib olganlar, ichak-chovogʻini agʻdarib tashlaganlar, qoʻlini sugʻurib, koʻzlarini oʻyib olganlar, lekin u hamon qaddini koʻtarib turar va atrofidagi barcha birodarlarini mahv etgan insonga taslim boʻlmas edi.
«Naqadar zoʻr quvvat!—deya oʻyladim men,— inson hammasini yengibdi, millionlarcha oʻt-oʻlanlarni mahv etibdi, bu esa hamon taslim boʻlmaydi».
Shundan keyin, bundan ancha ilgari boʻlib oʻtgan bir Kavkaz tarixi yodimga tushdi. Bu voqeaning bir qismnni oʻzim koʻrganman, bir qismini esa tasavvur qildim. Mening xotiramda va tasavvurimda tartibga kelgan bu voqea mana bunday edi.

I
Bu 1851 yilning oxirlarida yuz bergan edi.
Noyabrning sovuq bir oqshomida, ruslarga qarashli yerlardan yigirma chaqirimcha uzoqlikdagi, chechenlarning tezak tutuniga koʻmilib yotgan notinch Maxket ovuliga Hojimurod kirib keldi.
Soʻfining oʻtkir tovushi endigina tingan va tezak hidi singib ketgan togʻ havosida, bir-birovi bilan tortishayotgan erkaklarning shovqinlari, pastdagi buloqdan chiqayotgan xotin-xalaj va bolalarning ovozlari, ovulning tigʻiz, xuddi ari uyasi singari bir-biriga yopishib ketgan uylariga taralayotgan sigir va qoʻylarning ma’rashlari baralla eshitilmoqda edi.
Hojimurod, oʻz qahramonliklari bilan dong chiqargan, biror yoqqa borganida tugʻ koʻtargan, atrofida ot oʻynatib, uni kuzatib boruvchi oʻnlab muridlarsiz yurmaydigan Shomilning noibi edi. Hozir u, ostidan miltiq turtib chiqib turgan kigiz chakmonga oʻralgan, quloqchinini bostirib kiygan holda, mumkin qadar oʻzini tanitmaslikka tirishib, yoʻlda uchragan ovul ahllarining yuzlariga oʻynoqi qora koʻzlari bilan yashirin nazar tashlab, bittagina muridi bilan bormoqda edi.
Hojimurod ovulning oʻrtasiga kelgach, guzarga chiqadigan yoʻl bilan ketmasdan, chapga — tor koʻchaga burildi. U, tepalikdagi ikkinchi uyning oldiga kelgach, atrofiga qaranib toʻxtadi. Uy oldidagi bostirmada hech kim yoʻq, tomda esa yaqindagina suvalgan moʻrining orqasida poʻstinga oʻralgan bir kishi yotar edi. Hojimurod u kishini qamchisining sopi bilan turtdi va qattiq yoʻtaldi. Poʻstin ostidan boshida tungi qalpoq, ustida yagʻiri chiqib ketgan eski nimcha kiygan bir chol koʻtarildi. Cholning kipriksiz koʻzlari qizil va namli edi, u yopishqoq koʻzlarini ochmoqchi boʻlib pirillatdi. Hojimurod odatdagi salom alaykumni aytgach, yuzini ochdi.
Chol Hojimurodni tanib, tishsiz ogʻzini ochib iljaygach:
— Vaalaykum assalom,— dedi, soʻng oʻzining qaltiragan oriq oyoqlarini yigʻib oʻrnidan turdi-da, moʻri yonidagi yogʻoch poshnali kavushini kiya boshladi, kiyib boʻlgach, shoshilmasdan tushib, taqiri chiqib qolgan poʻstinining yenglarini kiydi. Soʻng tomga qoʻyilgan narvondan orqasi bilan yurib tusha boshladi. Chol pastga tushar ekan, ingichka, tirishib ketgan, oftobda kuygan boʻyni bilan boshini chayqar va tishsiz ogʻzi bilan hech toʻxtovsiz gʻoʻngʻillar edi. U yerga tushgach, mehmondoʻstlik koʻrsatib, Hojimurodning oti jilovi va oʻng uzangisidan ushladi, ammo otidan chaqqon tushgan Hojimurodning baquvvat va chapdast muridi cholni chekkaga surib, oʻrnini oʻzi egalladi.
Hojimurod otidan tushdi va sal oqsab bostirmaga kirdi. Uning qarshisiga eshikdan oʻn besh yoshlarda boʻlgan bir bola yugurib chiqdi va xuddi pishib turgan qaragʻat singari qora, yaltiroq koʻzlarini taajjub bilan keluvchilarga tikdi.
— Chop, machitga borib otangni chaqirib kel,— deb chol bolaga buyurdi, soʻng, Hojimurodning oldiga tushib, unga uyning yengil, gʻijillab ovoz chiqargan eshigini ochdi, Hojimurod ichkariga kirgan vaqtda ichkarigi eshikdan qoʻlida yostiq bilan sariq koʻylak ustidan qizil kamzul kiygan, koʻk ishtonli, yoshi oʻtibroq qolgan ingichka, ozgʻin bir xotin chiqdi.
— Qadaming qutlugʻ boʻlsin,— dedi u ikki bukilib mehmonning yon-atrofiga yostiq qoʻyarkan.
— Ilohim oʻgʻillaring omon boʻlsinlar,— dedi Hojimurod chakmonini yechib, miltiq va quloqchinini olib, ularni cholga berayotib.
Chol miltiq va quloqchinni ohistalik bilan uy egasining qurollari yonidagi qoziqqa, tekis suvalib oqlangan devorda yarqirab turgan ikkita katta jom oʻrtasiga osib qoʻydi. Hojimurod toʻpponchasini toʻgʻrilab qoʻyib, yostiq yoniga keldi va cherkaskasini qoqib, yostiqqa suyaldi. Chol uning yoniga choʻkkaladi, koʻzlarini yumdi, qoʻllarini yuqori koʻtardi. Hojimurod ham shunday qildi. Soʻng fotiha oʻqib boʻlishgach, har ikkalasi ham qoʻllarini yuzlariga surtishdi.
— Nima xabar bor?— Hojimurod choldan soʻradi.
— Hech qanday xabar yoʻq,— chol oʻzining qizil, nursiz koʻzlari bilan Hojimurodning yuziga emas, balki koʻkragiga qarab turib javob berdi.— Men asalari bogʻchasida turaman, faqat shu bugun oʻgʻlimni koʻray deb keldim. Biror yangi gap boʻlsa, u biladi.
Hojimurod, chol bilganlarini va unga tegishli boʻlgan gaplarni gapirishni istamaganini angladi-da, boshini sal qimirlatib qoʻydi va ortiq hech narsa soʻramadi.
— Hech qanaqa hushxabar yoʻq,— chol gap boshladi. Yangilik faqat shuki, barcha quyonlar, burgutlarni qanday qilib haydash toʻgʻrisida kengashmoqdalar. Burgutlar esa goh unisini, goh bunisini titkilamoqda. Oʻtgan hafta beting qurgʻur rus itlari michitliklarning pichaniga oʻt qoʻydilar,— chol gʻazab bilan xirilladi.
Qatta-katta ohista qadam bosib, Hojimurodning muridi kirdi va xuddi murshidi singari u ham chakmonini yechdi, oʻzida faqat xanjar bilan toʻpponchasinigina qoldirib, miltiq va qilichini ustidan oldi, soʻng ularni olib borib, Hojimurodning qurollari turgan qoziqqa ildi.
— Bu kim boʻladi?— chol kiruvchini koʻrsatib, Hojimuroddan soʻradi.
— Muridim Eldor,— dedi Hojimurod.
— Koʻp yaxshi, dedi chol va Eldorga Hojimurodning yonidan — kigizdan joy koʻrsatdi.
Eldor chordana qurib oʻtirdi va jim holda oʻzining chiroyli qoʻy koʻzlarini gapirayotgan cholning yuzlariga tikdi. Chol, oʻtgan hafta ularning yigitlari ikki soldatni tutib olganliklarini, birini oʻldirib, ikkinchisini Vedenoga — Shomilning oldiga yuborganliklarini soʻzlab bermoqda edi. Hojimurod eshikka qarab-qarab qoʻyib va tashqaridan eshitilayotgan ovozlarga quloq solib, cholning soʻzini parishon holda tinglamoqda edi. Uy oldidagi bostirmaning ostidan oyoq tovushlari eshitildi, eshik gʻiyjillab ochilib, uy sohibi ichkari kirdi.
U Sado boʻlib, qirq yoshlar chamasida, siyrak soqolli, uzun burun, uni chaqirib kelish uchun machitga chopib borgan va otasi bilan birga uyga kirib, eshikning yonida oʻtirgan oʻn besh yashar oʻgʻlining koʻzlari singari garchi u qadar yaltiroq boʻlmasa-da, qora koʻzli bir kishi edi. Uy egasi, eshik oldiga yogʻoch kavushini yechdi va koʻpdan beri olinmay, oʻsib ketgan qora sochli boshidagi eski, qirilib ketgan papagʻini yelkasiga surib qoʻydi-da, shu zamoniyoq Hojimurodning qarshisiga choʻkka tushib oʻtirib oldi.
Chol singari u ham koʻzlarini yumdi, qoʻllarini koʻtarib fotiha oʻqidi, shundan keyingina gapira boshladi. U, Shomildan Hojimurodni oʻlik yo tirik holda qoʻlga tushirish haqida buyruq boʻlganini, Shomilning elchilari kechagina ketganlarini va xalq Shomilning buyrugʻiga quloq solmaslikdan qoʻrqishini, shuning uchun ham ehtiyot boʻlish kerakligini soʻzlardi.
— Hali men tirik ekanman,—dedi Sado,— uyimdagi mehmonimga hech kim hech narsa qilolmaydi. Lekin tashqarida qanday boʻladi? Buni oʻylab koʻrish kerak.
Hojimurod diqqat bilan tingladi va ma’qullab boshini qimirlatib qoʻydi, soʻngra Sado soʻzini tugatgach:
— Yaxshi. Hozir ruslarga maktub bilan bir kishini yuborish lozim. Muridimni joʻnataman, faqat uni boshlab olib boruvchi kishi kerak,— dedi.
— Ukam Bota boradi,— dedi Sado va oʻgʻliga qarab,— Botani chaqir,—dedi.
Bola xuddi prujinaday irgʻib turdi va qoʻllarini chayqatganicha uydan tez chiqib ketdi. U, oʻn minutlardan keyin, oftobda qop-qora boʻlib kuyib ketgan, qotma, kalta oyoq, ustiga titilib bitgan, yenglari yirtilgan jiyakli sariq cherkaska va sidirilib tushib ketgan qora nogovitsi kiygan bir chechen bilan birga qaytib keldi. Hojimurod yangi kelgan kishi bilan koʻrishdi va shoshqich:
— Mening muridimni ruslarning huzuriga olib borolmaysanmi?— dedi.
— Boʻladi,— Bota xushchaqchaqlik bilan javob berdi,— Hammasi ham boʻladi. Mendan boshqa birorta chechen ham u yoqqa oʻtolmaydi. Mabodo oʻtadigani topilsa, va’dani katta qiladi-yu, ammo hech ish chiqarolmaydi. Men esa ish chiqara olaman.
— Xoʻp,— dedi Hojimurod va uch bormogʻini koʻrsatib turib,— xizmating uchun uchni olasan.
Bota anglaganligining ishorasi qilib, bosh irgʻadi, ammo uning uchun pul qiymatli emas, balki u sharaf yuzasidan Hojimurodga xizmat qilishini pisanda qilib qoʻydi. Hojimurod rus toʻngʻizlarining qanday qilib ta’zirini berganini togʻdagilarning hammasi biladi.
— Yaxshi,— dedi Hojimurod.— Arqonning uzuni, gapning qisqasi yaxshi.
— Argun buriladigan joyda, tik jarning qarshisida, oʻrmon ichidagi yalanglikda ikki gʻaram bor. Bilasanmi?
— Bilaman.
— U yerda uch nafar otliq yigitlarim meni kutib turishibdi,— dedi Hojimurod.
— Xoʻsh,— dedi Bota bosh qimirlatib.
— Xon-Magomani soʻraysan. Xon-Magoma nima qilishini va nima gapirishini biladi. Uni ruslarning boshligʻi knyaz' Voronsovning huzuriga olib borish lozim. Olib borolasanmi?
— Olib borolaman.
— Olib borib, yana qaytib olib kelish lozim. Uddasidan chiqa olasanmi?
— Albatta chiqaman.
— Soʻng oʻrmonga qaytib kelasan-a! Men ham oʻsha yerda boʻlaman.
— Hammasini bajo keltiraman,— dedi Bota,— soʻng oʻrnidan turdi va ta’zim qilib uydan chiqib ketdi.
— Yana bir kishini Gexiga yuborish lozim.— Hojimurod Bota chiqib ketgach; uy egasiga aytdi.— Gexida mana nima qilish kerak,— u cherkaskasining gozirlaridan birini ushlab turib, gap boshlagan edi, ammo uyga kirib kelgan ikki xotinni koʻrib, shu zamoniyoq qoʻlini pastga tushirdi-da, jim boʻlib qoldi.
Ulardan biri Sadoning xotini, bu — oʻsha yoshi oʻtib qolgan, ozgʻin, mehmonlarga yostiq keltirib qoʻygan ayol edi. Boshqa biri qizil ishton va zangori kamzul kiygan, koʻkragi bilan bitta kumush tanga jevak taqib olgan yoshgina bir qiz edi. Uning ozgʻin yelkalari orasida yotgan, uncha uzun boʻlmagan, ammo yoʻgʻon, qattiq qora haydarining ustiga bir soʻmlik kumush tanga taqilgan edi; xuddi otasi va ukasiniki singari, qoragʻatday koʻzlari — jiddiy boʻlishga uringan yosh chehrasida jonsarak yaltirardi. U mehmonlardan iymanib ularga tik qaramasdi.
Sadoning xotini dumaloq xontaxta keltirdi, uning ustida choy, chalpak, qatlama, pishloq, churak va bol bor edi. Qiz esa tosqumgʻon va sochiq olib kirdi.
Sado bilan Hojimurod,— har ikkalasi ham to ayollar oʻzlarining qizil, yumshoq, oʻkchasiz chuvaklari bilan ohista yurishib, keltirilgan narsalarni mehmonlar oldiga joylashtirib qoʻyganlariga qadar, jim oʻtirdilar. Eldor boʻlsa ayollar to uydan chiqib ketgunlaricha, oʻzining qoʻy koʻzlarini chalishtirgan oyoqlariga tikkancha xuddi haykal kabi, qimirlamadi. Faqat ayollar eshikka chiqib ketgan va eshik orqasida ularning yumshoq qadam tovushlari tamoman tovsilgachgina, Eldor yengillanib nafas oldi, Hojimurod esa cherkaskasining goziridan bir oʻqni sugʻurib, uning ostidan naycha qilinib oʻrab qoʻyilgan bir xat chiqardi-da, Sadoga uzatdi.
— Oʻgʻlingga ber,— dedi u xatni uzatib.
— Javobini qayerga yetkazamiz?— Sado soʻradi.
— Senga bersinlar, sen menga yetkazasan.
— Xoʻp, boʻladi,— dedi Sado va xatni oʻz cherkaskasining gizoriga joylab qoʻydi. Keyin qumgʻonni qoʻliga olib, tosni Hojimurodning oldiga surdi. Hojimurod kamzulining yenglarini muskuldor bilaklarigacha surdi-da, qoʻllarini Sado quyayotgan qumgʻondan oqib turgan muzday shaffof suvga tutdi. Hojimurod toza sochiqqa artgach, taomga yaqin siljidi. Eldor ham shunday qildi. Mehmonlar ovqat yeyish bilan mashgʻul ekanlar, Sado mehmonlarning qarshisida oʻtirib olib, bir necha bor ularning kelganlaridan minnatdor ekanligini aytdi. Poygakdagi bola yaltiroq qora koʻzlarini Hojimuroddan olmay, xuddi oʻz tabassumi bilan otasining soʻzlarini ma’qullaganday iljayar edi.
Hojimurod bir kecha va bir kunduzdan ortiq tuz totmaganiga qaramay, jindakkina non bilan pishloq yedi va xanjarining ostidan pichoqchasini chiqarib, boldan olib nonga surtdi.
— Bizning bolimiz yaxshi. Boshqa yillarga qaraganda bu yil bol ham moʻl, ham yaxshi boʻldi,— dedi chol, aftidan, Hojimurod asaldan totingani uchun xursand boʻlib.
— Rahmat,— dedi Hojimurod va taomdan chetga surildi. Eldor yana yemoqchi edi, ammo u ham oʻzining murshidi singari dasturxondan uzoqladi va Hojimurodga tosqumgʻon tutdi.
Sado Hojimurodni uyiga kiritib, oʻz hayotini xavf ostida qoldirganini tushunardi, negaki Shomilning Hojimurod bilan boʻlgan janjalidan soʻng, butun chechen aholisiga Hojimurodni qabul qilmaslik, kimki qabul qilsa, qattiq jazolanishi bildirilgan edi. Hojimurod uning uyidaligidan ovul kishilari har bir soniyada xabar topishi va Hojimurodni tutib berishni talab qilishlari mumkinligini bilardi. Lekin bu narsa Sadoni tashvishga solmas, balki quvontirar edi. Sado oʻz jonini fido qilib boʻlsa-da, mehmonini himoya etishni oʻz burchi deb hisoblar va bu ishidan xursand boʻlibgina qolmay, faxrlanar edi ham. U Hojimurodga qarab:
— Hali hozir sen uyimda ekansan va boshim omon ekan, hech kim senga hech narsa qilolmaydi,— deya takrorladi.
Hojimurod uning yarqiroq koʻzlariga qaradi va gaplarining rost ekanini anglab uni tantanavor duo qildi.
— Ilohim umring uzoq, baxting musharraf boʻlsin.
Sado, bu yaxshi tilak uchun minnatdor boʻlib qoʻllarini koʻksiga qoʻydi.
Sado, uyning darpardalarini yopib va pechka uchun shox tayyorlab qoʻyib, gʻoyat shod va koʻtarinki bir kayfiyatda mehmonxonadan chiqdi-da, butun oilasi yashaydigan xonaga kirib ketdi. Ayollar hali uxlashmagan edi. Ular mehmonxonada tunamoqchi boʻlgan xavfli qoʻnoqlar haqida soʻzlashmoqda edilar.

II
Xuddi shu kechaning oʻzida, Hojimurod yotgan ovuldan yigirma chaqirimcha uzoqlikda, oldingi Vozdvijenskiy krepostidan, Chahgirin darvozasining orqasidagi istehkomdan unter-ofitser bilan birgalikda uch soldat chiqdi. Ular, oʻsha vaqtlarda Kavkaz soldatlari yuradigan kiyimlarda: kalta poʻstin va papax kiygan, shinellarini oʻrab, yelkalariga osishgan va qoʻnji tizzadan yuqori boʻlgan katta etiklarda edilar. Soldatlar miltiqlarini yelkalariga osib olganlaricha avvalo yoʻldan bordilar, soʻng besh yuz qadamcha bosishgach, burildilar-da, etiklari bilan qurigan yaproqlarni shitirlatib oʻng tarafga qarab yigirma qadamcha yurdilar va singan, qora tanasi qorongʻida ham koʻrinib turgan chinorning yonida toʻxtadilar. Chinorning odatda tagiga maxfiy qorovullar yuborilar edi.
Soldatlar kelayotgan vaqtda, daraxtlarning tepasida xuddi chopqillab borayotganday boʻlib koʻringan yorugʻ yulduzlar endi butoqlar orasida yaltirashib toʻxtadilar.
— Balli, qoqlanibmiz,— dedi unter-ofitser Panov, soʻng uzun nayzali miltigʻini yelkasidan olib, taraqlatib daraxtga suyab qoʻydi. Uch soldat ham shunday qildi.
— Chinakam yoʻqotib qoʻydimmi-a,— Panov jahl bilan gʻoʻngʻilladi.— Yo unutib qoldirganmanmi, yo yoʻlda tushib qolgan.
— Nimani axtaryapsan axir?— soldatlardan biri tetik, xursand ovoz bilan soʻradi.
— Trubkani, bilmadim, sabil qayoqqa yoʻqoldi ekan.
— Ha, nay butunmi?— tetik ovoz soʻradi.
— Nay mana.
— Toʻgʻri yerni oʻyib chekavermaysizmi?
— Be, boʻlmagan gap.
— E, birpasda toʻgʻrilaymiz.
Maxfiy postlarda chekish man qilingan, ammo bu yer deyarli maxfiy post emas, balki aniqrogʻi, togʻliklar ilgari qilganlari singari, bildirmasdan toʻplarini keltirib istehkomga qarab oʻq otmasin uchun qorovullar yuboriladigan oldingi post edi, shuning uchun ham Panov oʻzini chekishdan mahrum qilishni istamadi-da, xushchaqchaq soldatning taklifiga qoʻshildi. Xushchaqchaq soldat choʻntagidan pichoq olib yerni oʻya boshladi. U chuqurchani kavlab boʻlib, unga nayni joylashtirdi, chuqurchaga soʻng tamaki soldi, tamakini pastga bosib qoʻydi,— trubka tayyor boʻldi. Mukkasidan tushib yotgan, bet suyagi irgʻib chiqqan soldatning basharasini bir lahza yorugʻlantirib, oltingugurt yondi. Naydan vishillab ovoz chiqdi, Panov yongan tamakining yoqimli hidini sezdi.
— Toʻgʻriladingmi?— dedi u oyoqqa turib.
— Boʻlmasa-chi.
— Qandingni ur, Avdeev, ixtirochi. Qani?
Avdeev Panovga joy berdi-da, ogʻzidan tutun chiqara turib, yonboshiga agʻdarildi.
Panov muk tushdi va nayni yengi bilan artib, cheka boshladi.
Chekib boʻlishgach, soldatlar orasida suhbat boshlanib ketdi.
— Rota komandiri yana yashikka qoʻl suqqan emish, deb aytishyapti, aftidan, yutqizib qoʻyganga oʻxshaydi,— dedi soldatlarning biri yoqimsiz ovoz bilan.
— Qaytarib beradi,— dedi Panov.
— Shubhasiz, u yaxshi ofitser,— Avdeev quvvatladi.
— Yaxshi, yaxshi,— gap boshlagan soldat qovogʻini solib davom etdi,— mening fikrimcha, rota u bilan: modomiki, olibsan, qancha olding va qachon berasan, ayt, deb gaplashmogʻi lozim.
— Rota nima desa, shu,—dedi Panov ogʻzidan trubkani olib.
— Turgan gap, koʻpchilik — qudratli narsa,— Avdeev quvvatladi.
— Axir arpa sotib olish kerak, yana bahorga etiklarni butun qilib olish lozim, pul kerak axir, nega pulni oladi...— norozi soldat soʻzida turib oldi.
— Aytayotibman-ku, rota xohlaganini qiladi,— Panov takrorladi.— Bu birinchi marta boʻlayotgan ish emas axir,— olibdimi, beradi.
U vaqtlarda Kavkazda har bir rota oʻz xoʻjaligi ustidan saylangan kishilari orqali idora qilinar edi. Rota xazinadan kishi boshiga 6 soʻm 50 tiyindan pul olar va oʻzini ta’min qilar: karam ekar, pichan oʻrar, oʻzining ot-aravalari boʻlar, toʻq rota otlari bilan maqtanar edi. Rotaning pullari esa yashikda saqlanar, yashikning kaliti rota komandirida boʻlar va rota komandirining yashikdan qarzga pul olish hodisasi koʻp boʻlib turar edi. Bu safar ham shunday boʻlgan, soldatlar ham shu haqda soʻzlashmoqda edilar. Qovogʻi soliq soldat Nikitin rota komandiridan hisob talab qilishni istar, Panov bilan Avdeev esa bunday qilmaslik kerak, der edilar.
Panovdan keyin Nikitin ham chekdi, soʻng ostiga shinelini toʻshab, daraxtga suyanib oʻtirdi. Soldatlar jim boʻldilar. Faqat shamolning balandda, daraxtlar tepasida shitirlagan ovozigina eshitilardi. Birdan bu shitirlashlar orasidan chiyaboʻrilarning chiyillashi, yigʻlashi, akillashlari eshitildi.
— La’natilarning avjini qara-ya,— dedi Avdeev.
— Ular yuzingning qiyshiqligini mazax qilishayotibdi,— dedi toʻrtinchi soldat ingichka ovozda.
Yana hammasi jim boʻldi, faqat shamolgina daraxtlarning shoxlarini qimirlatib, yulduzlarni goh koʻrsatib, goh bekitar edi.
— Antonich,— xushchaqchaq Avdeev birdan Panovdan soʻradi,— sening ham zerikadigan payting boʻladimi?
— Qanaqangi zerikish?
— Men ba’zan shu qadar zerikaman, shu qadar diqqinafas boʻlamanki, nima qilishimni oʻzim ham bilmay qolaman.
— Shunaqami!—dedi Panov.
— Men hov bir vaqt pullarimni ichib qoʻygan edim-ku, bularning hammasi diqqatbozlikdan edi. Boshimga tashvish kelaverdi, kelaverdi. Ke, mast boʻlib, bir xursand boʻlay, deb oʻyladim.
— Ichkilikdan yana battarroq boʻladi.
— Shunday ham boʻldi, ilojing qancha?
— Ha, nimadan diqqat boʻlasan?
— Menmi? Uyimni sogʻinib diqqat boʻlaman-da.
— Nima, boymidilaring.
— Boy emasdikku-ya, ammo durustgina kun kechirardik-da.
Soʻng Avdeev, Panovning oʻziga necha martalab aytib bergan narsalarini yana hikoya qila boshladi.
— Axir men oʻz xohishim bilan akam uchun soldatlikka keldim-da,— Avdeev gapira ketdi.
— Uning toʻrt bolasi bor, meni boʻlsa yangigina uylantirishgan edilar. Onam yolvorib qoʻymadi. Menga nima, balki, yaxshiligimni unutmasdir, deb oʻyladim. Xoʻjayinning oldiga kirdim. Xoʻjayinimiz yaxshi odam:—Barakalla, boraver,— dedi. Shunday qilib akam uchun soldatlikka keldim.
— Juda soz, yaxshi qilibsan,— dedi Panov.
— Mana, endi, Antonich, koʻrib turibsan, xafaman. Hammasidan ham koʻproq shunga diqqatmanki, axir nimaga akam uchun soldatlikka keldim? U hozir maza qilib yuribdi, men esa mana, azob chekyapman. Qancha koʻp oʻylasam, shuncha yomon boʻladi. Shunaqa boʻlar ekan.
Avdeev bir oz jim qolgach:
— Ha, yana chekamizmi??— deb soʻradi.
— Ha, mayli, qani, toʻgʻrila!
Soldatlar cheka olmadilar. Avdeev endigina oʻrnidan turib, trubkani toʻgʻrilamoqchi boʻlgan edi, shamolning shovuri aralash yoʻlda kelayotgan kishilarning qadam tovushlari eshitildi. Panov miltigʻini qoʻlga olib, oyogʻi bilan Nikitinni turtdi. Nikitin oʻrnidan turib, shinelini yerdan oldi. Uchinchi soldat Bondarenko ham oʻrnidan turdi.
— Menchi, birodarlar, ajoyib bir tush koʻrdim...
Avdeev Bondarenkoga qarab «jim», deb qoʻydi, soldatlar jim boʻldilar. Etik emas, boshqa bir narsa kiygan kishilarning muloyim oyoq tovushlari yaqinlasha boshladi. Qorongʻilikda yaproq va qurigan shoxchalarning shitirlashi borgan sari aniq eshitilmoqda edi. Qeyin chechenlarga xos tovushlar eshitildi. Endi soldatlar faqat ovozlarnigina eshitib qolmay, darxtlar orasidagi yorugʻlikdan oʻtib borayotgan ikki sharpani ham koʻrdilar. Sharpalarning biri pakanaroq, ikkinchisi novcharoq edi. Sharpalar soldatlarga yaqinlashganda Panov qoʻliga miltigʻini olib, oʻzining ikki hamrohi bilan yoʻlga chiqdi va:
— Kimsan?—deb baqirdi.
— Tinch chechenlar,— pakanasi javob berdi. Bu Bota edi.
— Miltiq yoʻq, qilich yoʻq,—- dsdi u oʻzini koʻrsatib.— Kinez' kerak.
Novchasi miq etmay hamrohinipg yonida turardi. U ham qurolsiz edi.
— Demak, josus, polk komandirining oldiga olib borish kerak,— dedi Panov oʻz oʻrtoqlariga tushuntirib.
— Kinez' Voronsov kerak, juda zarur ish bor,— dedi Bota.
— Boʻldi, boʻldi, olib boramiz,— dedi Panov.— Qani boʻlmasa, Bondarenko bilan sen olib bora qol,— u Avdeevga murojaat qildi,— navbatchiga topshirgach, yana qaytib kel. Menga qara,— dedi Panov,— ehtiyot boʻl, oldingga tushirib ol!
— Ha, bu nima?—dedi Avdeev, goʻyo miltigʻining nayzasi bilan birovni sanchayotganday harakat qilib,— bitta tiqaman — ikkovining ham surobi toʻgʻri boʻladi.
— Oʻzi nima joni bor, bitta sanchsang masala hal,— dedi Bandarenko.
— Qani, marsh!
Askariy josuslar va ikki soldatning oyoq tovushlari tingach, Panov bilan Nikitin oʻz joylariga qaytdilar.
— Kechasi nima qilib yuribdi?— dedi Nikitin.
— Ish bordir-da,— dedi Panov.—Picha sovuqroq boʻlib qoldimi,—deya qoʻshib qoʻydi, soʻng shinelini yozib kiydi-da, daraxt yoniga oʻtirdi.
Ikki soatlardan soʻng Avdeev bilan Bondarenko qaytib keldilar.
— Xoʻsh, topshirdilaringmi?— Panov soʻradi.
— Topshirdik. Polk komandirinikidagilar hali ham yotishmagan ekanlar. Toʻppa-toʻgʻri uning oldiga olib bordik. E, doʻstlarim, bu taqirboshlar juda yaxshi yigitlar ekan,— Avdeev davom etdi.— Xudo haqqi! Men ular bilan toza gaplashdim.
— Sen, surishtirmay-netmay gaplashaverasan,— dedi Nikitin Avdeevdan norozi boʻlib.
— Rost, xuddi Rossiya kishilariga oʻxshaydi. Bittasi uylangan ekan. Marja bor?—deyman,— bor,— deydi. Baranchuk bor?—deyman,— bor, koʻp,— deydi. Ikkitami?— Ikkita,— dsydi. Shunday qilib toza gaplashdik. Yaxshi yigitlar ekan.
— Boʻlmasa-chi, ular yaxshi yigitlar,— dedi Nikitin,— faqat yakkama-yakka duch kelib qol-chi, ichak-chovogʻingni agʻdarib tashlaydi, xolos.
— Tezda tong yorishsa kerak,— dedi Panov.
— Ha, yulduzlar ham soʻna boshladilar,— dedi Avdeev oʻtirayotib. Soldatlar yana jim boʻldilar.

III
Kazarma va soldat uylarining derazalarida koʻpdan chiroq shu’lasi koʻrinmas, ammo krepostdagi eng yaxshi uylardan birining derzalaridan hamon yorugʻ tushib turardi. Bu uyda Kurinskiy polkining komandiri, bosh qoʻmondonning oʻgʻli, fligel'-ad’yutant knyaz' Semyon Mixaylovich Voronsov turar edi. Voronsov xotini, Peterburgning mashhur goʻzali Mariya Vasil'evna bilan bu kichkina Kavkaz krepostida hech kim, hech qachon yashamagan dabdaba bilan yashar edi. Bu esa Voronsov va ayniqsa uning xotini uchun faqirona hayotday tuyular edi: bu yerdagi aholiga esa bularning turmushi favqulodda dabdabali koʻrinardi.
Hozir, kechasi soat oʻn ikkida, gilam toʻshalib tashlangan, ogʻir darpardalari tushirigʻliq katta mehmonxonada toʻrtta sham bilan yoritilgan karta stolining atrofida uy egalari mehmonlar bilan birga oʻtirishib karta oʻynashmoqda edi. Oʻynovchilarning biri — uy egasining oʻzi: choʻzinchoq yuzli, malla sochli, fligel'-ad’yutantlariga xos nishonlar — venzel' va aksel'bantlari bilan oʻtirgan polkovnik Voronsov edi; uning sherigi boʻlib oʻynayotgan kishi Peterburg universitetining kandidati, ya’ni knyaginya Voronsovaning ergashtirib kelgan yosh oʻgʻlini oʻqitish uchun yaqindagina chaqirtirilib olingan paxmoq sochli, tumshaygan yosh yigit edi. Ularga qarshi ikki ofitser oʻynar edi: biri — keng qizil yuzli, gvardiyadan bu yoqqa oʻtgan rota komandiri Poltoratskiy, ikkinchisi — chiroyli yuzida sovuq bir ifoda boʻlgani holda gerdayib oʻtirgan polk ad’yutanti edi. Shahlo koʻz, qora qosh goʻzal knyaginya Mariya Vasil'evna esa Poltoratskiyning yonida, uning oyoqlariga etigini tegizib va kartalariga qarab oʻtirar edi. Knyaginyaning soʻzlarida ham, koʻz qarashlarida ham, tabassumlarida ham, tanasining butun harakatlarida ham va undan anqib turgan atirning hidlarida ham, Poltoratskiyni unga yaqin oʻtirishidan boshqa hamma narsani unutishga olib borgan bir joziba bor edi, shuning uchun ham Poltoratskiy oʻz sherigini borgan sari gʻazabga keltirib, xato ustiga xato qilar edi.
— Esi joyidami oʻzi! Yana tuzni kuydirdi,— dedi ad’yutant qip-qizarib, Poltoratskiy tuzni boy berganida.
Poltoratskiy, xuddi uyqudan uygʻongandek, dovdirab muruvvatli, katta-katta qora koʻzlari bilan ad’yutantga norozi qaradi.
— Ha, uni kechiring,— dedi Mariya Vasil'evna tabassum bilan.— Ana, sizga aytmabmidim,— u Poltoratskiyga murojaat qildi.
— Axir siz butunlay boshqa narsani aytgan edingiz,— dedi Poltoratskiy iljayib.
— Ajab, boshqa narsa edimi?— dedi u va yana jilmaydi. Bu jilmayish Poltoratskiyni shu qadar zoʻr hayajonga soldi va quvontirdiki, u qip-qizarib ketdi va kartalarni olib chiylay boshladi.
— Sen chiylama,— dedi ad’yutant jiddiy va shu zahoti uzukli oq qoʻli bilan xuddi kartadan tezroq qutulmoqchi boʻlganday, uni tez-tez suza boshladi.
Mehmonxonaga mulozim kirib, navbatchi knyazni soʻrayotganini bildirdi.
— Kechirasiz, afandilar,— dedi knyaz' ruschani inglizcha talaffuz bilan soʻzlab.— Mariya, sen mening oʻrnimga oʻtirasan.
Knyaginya oʻzining sarv qomatini rostlab, oʻrnidan ildam turdi ham ipak kiyimlarini shildiratib baxtiyor ayollarga xos ochiq tabassum bilan iljayib soʻradi:
— Rozimisizlar?
— Men doim hamma narsaga roziman,— dedi ad’yutant, endi oʻynashni mutlaqo bilmaydigan knyaginyaning oʻziga qarshi oʻynaydigan boʻlganidan xursand boʻlib, Poltoratskiy esa faqat iljayib, qoʻllarini yozdi.
Knyaz' mehmonxonaga qaytib kelganda robber tugagan edi. U gʻoyat hayajonga tushgan va xursand bir holda kirib keldi.
— Bilasizlarmi, men sizlarga nimani taklif qilaman.
— Xoʻsh?
— Shampanskiy ichamiz.
— Bunga men doim tayyorman,— dedi Poltoratskiy.
— Xoʻsh, bu juda yaxshi gap,— dedi ad’yutant.
— Vasiliy! Qani, keltiringlar,— dedi knyaz'.
— Nimaga chaqiribdilar?— Mariya Vasil'evna soʻradi.
— Navbatchi va yana bir kishi kelgan ekan.
— Kim? Nima gap?—Mariya Vasil'evna yana shoshib soʻradi.
— Aytolmayman,— dedi Voronsov yelkasini qisib.
— Aytolmaysanmi?— Mariya Vasil'evna takrorladi.— Koʻramiz.
Shampanskiy keltirdilar. Mehmonlar bir stakandan ichishdi, soʻng oʻyinni tugatishib va hisoblashishib, xayrlasha boshladilar.
— Sizning rotangiz ertaga oʻrmonga borishga tayinlanganmi?— knyaz' Poltoratskiydan soʻradi.
— Ha. Nima edi?
— Boʻlmasa ertaga siz bilan koʻrishamiz,— dedi knyaz' bir oz jilmayib.
Es-hushi faqat Mariya Vasil'evianing doʻmboq oq qoʻlini qisishda boʻlgan Poltoratskiy Voropsovning gapini yaxshi anglab yetmasdan:
— Juda xursand boʻlaman,— dedi.
Mariya Vasil'evna har galgiday Poltoratskiyning qoʻlini faqat mahkam qisibgina qolmay, ustiga qattiq silkib ham qoʻydi. Va u, Poltoratskiyga gʻishtinni yurgan vaqtida qilib qoʻygan xatosini yana bir karra eslatib, chiroyli, erkalovchi ma’nodor tabassum bilan jilmayib qoʻydi.
Poltoratskiy, faqat unga oʻxshash kiborlar jamiyatida oʻsgan va tarbiyalangan kishilargina, bir oy harbiy hayotning yolgʻizligini boshidan kechirgach, yangidan, oʻzining ilgarigi doirasiga mansub boʻlgan ayolni, yana knyaginya Voronsova singari ayolni uchratgani uchun boshi koʻklarga yetib yaxshi kayfiyatda uyga qaytdi.
Askarlarning oʻrmondagi ishi daraxt qirqishdan iborat edi, bu bilan ular dushmanning bildirmay kelib hujum qilishini va qochish joyini yoʻqqa chiqarar edilar.
U, oʻrtogʻi bilan yashaydigan kichkina uyga kelib, tashqi eshikni itardi, eshik berk edi. U taqillatib koʻrdi, ochilmadi. Soʻng jahl bilan oyogʻi va qilichini ishga solib taraqlata boshladi. Eshik orqasidan oyoq tovushi eshitildi, Poltoratskinning malayi krepostnoy Vavilo eshiknipg ilgagini tushirdi.
— Eshik zanjirlashni qayerdan chiqarding? Ahmoq!
— Ha, axir berkitmasa boʻladimi, Aleksey Vladimir...
— Yana mast. Men senga berkitishni koʻrsatib qoʻyay...
Poltoratskiy Vaviloni urmoqchi boʻldi-yu, yana bu fikridan qaytdi.
— He, turqing qursin: Shamni yoq!
— Hozir.
Vavilo haqiqatan ham ichgan edi, chunki u kaptenar-musnikida tugʻilgan kun sharafiga qilingan ziyofatda boʻlgan edi. U, uyga qaytib kelgach, oʻz hayotini kaptenarmus Ivan Makeichning hayoti bilan taqqoslab, oʻylay ketdi. Ivan Makeichning kirimlari bor, uylangan va bir yildan soʻng boʻshayman, degan umidi ham bor edi. Vavilo esa, bolaligidayoq yuqoriga, ya’ni xoʻjayinlarning xizmatiga olingan, hozir qirqlardan oshib qolgan boʻlsa-da, haliga qadar uylanmagan va oʻzining betayin xoʻjayini bilan darbadar hayot kechirar edi. Xoʻjayin yaxshi edi, kam urishardi,— ammo bu qanaqa turmush axir! «Kavkazdan qaytib kelgach, seni ozod qilaman, deb va’da bergan edi, ha, ozod boʻlib qayoqqa boraman axir...» Itday yashasang, oʻyladi Vavilo. Soʻng shu qadar uxlagisi keldiki, u bitta-yarimta odam kirib biror narsani olib ketmasin, deya qoʻrqib eshikning ilgagini soldi va uxlab qoldi.
Poltoratskiy, oʻrtogʻi Tixonov bilan birga yotadigan xonaga kirdi.
— Xoʻsh, nima, yutqizib qoʻydingizmi?—dedi Tixonov uygʻonib.
— Yoʻgʻ-e, oʻn yetti soʻm yutdim va bir butilka shampanskiy ichdik.
— Mariya Vasil'evnani ham koʻrdingmi?
— Mariya Vasil'evnani ham koʻrdim,— Poltoratskiy takrorladi.
— Turadigan vaqt ham boʻlay deb qoldi,— dedy Tixonov,— soat oltida yoʻlga tushmoq lozim.
— Vavilo,— deb chaqirdi Poltoratskiy,— menga qara, ertaga meni soat beshda uygʻot.
— Sizni uygʻotib boʻladimi, urishib ketasiz.
— Men senga uygʻotib qoʻy deyapman! Eshitdingmi?
— Xoʻp.
Vavilo etik va kiyim-boshlarini olib ketdi. Poltoratskiy esa oʻrniga yotdi va iljayganicha, papiros chekdi-da, shamni oʻchirdi, u qorongʻida qarshisida Mariya Vasil'evnaning tabassum-la kulib turgan chehrasini koʻrdi.
Voronsovlar darrov uxlashmadi. Mehmonlar ketishgach, Mariya Vasil'evna erining yoniga keldi va uning qarshisida toʻxtab, jiddiylik bilan dedi.
— Eh bien, vous ai er me dir che gue c’est?
— Mais, ma chere ...
— Pas de «ma chere»! C’est un emissaire n’est-ce past?
— Quand meme je ne pous pas vous le dire.
— Vous ne pouvez pas? Alors c’est moi qui vais vois le dire!
— Vous?
Bir necha kundan beri Hojimurod bilan bitim qilish yuzasidan boʻlayotgan gaplarni eshitgan va erining oldiga Hojimurodning oʻzi kelgan, deya gumon qilgan knyaginya:
— Hojimurod emasmi?—deb soʻradi.
Voronsov inkor qila olmadi, ammo kelgan kishi Hojimurodning oʻzi emas, balki Hojimurodning ertaga daraxt kesilmoqchi boʻlgan yerga kelishini xabar qilgali kelgan vakili ekanini aytib, xotinining hafsalasini pir qildi. Krepostdagi koʻngliga tegadigan bir tarzdagi zerikarli turmush kechirayotgan yosh Voronsovlar — xotini ham, eri ham — bu voqeadan xursand boʻldilar. Bu xabarni Voronsovning otasiga qanday yoqib tushishi haqida soʻzlashgan eri xotin soat uchda uxlashga yotishdi.

IV
Hojimurod, Shomilnppg unga qarshi yuborgan muridlaridan qochib yurib oʻtkazgan uyqusiz uch kechadan soʻng, Sado unga xayrli tun tilab uydan chiqib ketishi bilanoq uxlab qoldi. U yechinmasdan, boshini qoʻliga qoʻyib, xoʻjayin tomonidan qoʻyilgan qizil momiq yostiqqa tirsaklarini botirib uxlardi. Unga yaqin joyda devor tagida Eldor uxlamoqda edi. Eldor oʻzining kuchli tanasini har tomonga tashlab, chalqanchasiga yotar, uning qora gozirli oq cherkaska ichidagi baland koʻkragi, yostiqdan pastga tushib ketgan yaqindagina qirilgan boshidan baland edi. Uning naq bolalarniki singari bilinar-bilinmas moʻylov chiqqan keng yuqori labi dam qisilib, dam ochilib, xuddi bir narsani kavshab yotganga oʻxshardi. U ham xuddi Hojimurod singari kiyingan holda belbogʻiga qistirib olgan toʻpponchasi va xanjari bilan uxlab yotardi. Uchoqdagi shox yonib bitmoqda va pechka ichidagi chilchiroq miltiramoqda edi.
Yarim kechada mehmonxonaning eshigi gʻijirladi, Hojimurod shu zamoniyoq oʻrnidan koʻtarilib toʻpponchasini ushladi. Uyga oyoq uchida yurib Sado kirdi.
— Nima kerak?— Hojimurod hech uxlamagan kishidek soʻradi.
— Uylamoq kerak,— dedi Sado Hojimurodning oldiga oʻtirib,— sening kelganingni bir xotin tomdan koʻribdi,— dedi u,— va eriga yetkazibdi, hozir buni butun ovul biladi. Yangigina qoʻshnim xotinimning oldiga shoshib chiqibdi va chollarnipg machitga toʻplanishganini ham seni ushlamoqchi boʻlishgaiini aytibdi.
— Ketish kerak,— dedi Hojimurod.
— Otlar tayyor,— dedi Sado va uydan tez chiqib ketdi.
— Eldor,— Hojimurod shivrirladi, Eldor oʻz nomini va hammasidan muhimi, oʻz murshidining ovozini eshitib, papaxini tuzatar ekan, irgʻib turdi. Hojimurod qurolini osdi va chakmonini kiydi. Eldor ham shunday qildi, soʻng har ikkalasi ham indamasdan uydan bostirmaga chiqdilar. Qora koʻzli bola otlarni keltirdi. Suv sepganday jimjit koʻchadan ketayotgan otlarning tuyoq tovushiga qoʻshni uyning eshigidan allakim boshini chiqarib qaradi. Soʻng yogʻoch kavushini taraqlatgancha tepalikdagi machitga qarab chopib ketdi.
Oy chiqmagan, yulduzlargina qop-qora koʻkda charaqlab turar va qorongʻilikda uy tomlarining va hammadan koʻproq ovulning yuqori qismidagi minorali machitning shakli koʻrinib turardi. Machitdan shovqin eshitildi.
Hojimurod darhol miltigʻini ushlab, oyogʻini tor uzangiga qoʻydi, soʻng oʻzini tovush chiqarmasdan, egarning baland yostigʻiga oldi.
— Olloga topshirdim!—dedi u uy egasiga murojaat qilib, oʻng oyogʻining odatiy harakati bilan ikkinchi uzangini axtarayotib va chetlanishinipg ishorasi qilib, otni ushlab turgan bolani qamchi bilan sal turtib qoʻydi. Bola oʻzini chetga oldi, ot goʻyo nima qilishi kerakligini oʻzi bilganday, tor koʻchadan katta yoʻlga qarab yoʻrgʻalab ketdi. Eldor orqada borardi; Sado poʻstin kiyib olgan, qoʻllarini tez-tez qimirlatib, tor koʻchaning goh u betiga, goh bu betiga yugurib oʻtib, ularning ketidan chopardi. Katta yoʻlga chiqaverishda bir sharpa, soʻng ikkinchi sharpa koʻrindi.
— Toʻxta! Kimsan? Toʻxta!—deb qichqirdn birov, soʻng bir qancha kishi yoʻl toʻsdi.
Hojimurod toʻxtash oʻrniga toʻpponchasini belidan oldi va otini yoʻl toʻsgan kishilarga qarab handab, yurishini tezlatdi. Yoʻlda turgan kishilar tarqaldilar va Hojimurod, atrofiga qaramasdan, otini qattiq yoʻrttirib, yoʻldan pastga qarab tushib ketdi. Eldor otini qattiq yeldirib, uning ketidan borardi. Orqadan tarsillab ikki marta miltiq otildi, oʻq unga ham, Eldorga ham tegmasdan, gʻuvillagancha oʻtib ketdi. Hojimurod oʻsha yurishda davom etdi. U, uch yuz qadamcha uzoqlashgandan soʻng, hansiragan otini bir oz toʻxtatdi-da, quloq sola boshladi. Oldinda, pastda tezoqar suv shovullamoqda edi. Orqadan ovuldagi xoʻrozlarning qichqirishlari eshitilar edi. Bu qichqiriqlar orasidan Hojimurodning ketidan yaqinlashib kelayotgan ot tuyoqlarining va kishilarning tovushlari eshitildi. Hojimurod, otini «chuv» deb avvalgicha bir qolipda yoʻrgʻalatib ketdi.
Orqadan kelayotganlar chopdilar va Hojimurodni quvib yetdilar. Ular yigirma chogʻli otliq kishilar edi.
Bular Hojimurodni tutishga qaror qilgan yoki juda boʻlmaganda, oʻzlarini Shomil oldida oqlash uchun Hojimurodni tutmoqchiday koʻrinishgan ovul xalqi edi. Ular qorongʻida koʻrinadigan darajada yaqinlashib kelgan vaqtlarida, Hojimurod, tizginni qoʻyib yuborib, toʻxtadi va chap qoʻlining odatiy harakati bilan miltigʻining gʻilofini yechdi, oʻng qoʻli bilan miltiqni oldi. Eldor ham shunday qildi.
— Nima kerak?—deya baqirdi Hojimurod.— Ushlamoqchimisiz? Mana ushlanglar! U miltigʻini koʻtardi.
Ovul xalqi toʻxtadi. Hojimurod miltigʻini qoʻliga ushlaganicha, jarlikka tusha boshladi. Otliqlar yaqinlashmasdan uning orqasidan kelardilar. Hojimurod jarlikning naryogʻiga oʻtib olgach, uning orqasidai kelayotgan otliqlar: «Soʻzimizni tingla!» deb qichqirdilar. Bunga javoban Hojimurod miltiqdan oʻq uzdi va otini choptirib ketdi. U otini toʻxtatganda uning ortidan quvib kelayotganlarning tovushi eshitilmas, xoʻrozlarning qichqirigi ham kelmas, faqat oʻrmon ichidan oqayotgan suvning aniq shildirashi va har zamonda ukkining sayrashi quloqqa chalinar edi. Oʻrmonning qora devor singari qirgʻogʻi juda ham yaqin edi. Bu oʻrmon Hojimurodning muridlari kutishib turishgan oʻrmon edi. Hojimurod oʻrmonning yoniga kelib toʻxtadi va koʻkragini toʻldirib havo olib, hushtak chaldi, soʻng quloq soldi. Bir minutdan soʻng oʻrmon ichidan xuddi shunday hushtak eshitildi. Hojimurod yoʻldan burilib oʻrmonning ichiga kirib ketdi. U yuz qadamcha yurgandan keyin, daraxtlar orasidan gulxanning atrofida oʻtirishgan kishilarning soyalarini va yarmigacha olov yoritgan tushovlangan, egarlogʻliq otlarni koʻrdi. Gulxan oldida toʻrt kishi oʻtirar edi.
Gulxan oldidagi kishilardan biri tez turdi-da, Hojimudorning yoniga kelib, otning jilovini va uzangisini ushladi. Bu kishi Hojimurodning tutingan ukasi, uning xoʻjalik mudiri edi.
— Oʻt oʻchirilsin!— dedi Hojimurod otdan tushayotib.
Kishilar gulxanni toʻzgʻitib, yonayotgan shoxlarni toptay boshladilar.
Hojimurod yerga solingan chakmonning yoniga kelib:
— Bota bu yerga keldimi?— deb soʻradi.
— Keldi, koʻp boʻldi. Xon-Magoma bilan ketdi.
— Qaysi yoʻldan ketdilar?
— Manavi yoʻl bilan,— Hanafiy Hojimurod kelgan yoʻlining qarshi tomonini koʻrsatib javob berdi.
— Xoʻp,— dedi Hojimurod va miltigʻini olib, oʻqlay boshladi.— Ehtiyot boʻlish lozim, mening ketimdan quvdilar,— dedi Hojimurod oʻtni oʻchirayotgan odamga murojaat qilib.
Bu kishi chechen Gamzalo edi. Gamzalo chakmonning yoniga keldi, uning ustida yotgan jildli miltiqni oldi va jimgina yalanglikning chekkasiga, Hojimurod kirib kelgan yerga qarab ketdi. Otidan tushgan Eldor Hojimurodning otini oldi va har ikkala otning ham boshini yuqori qilib, daraxtga qantarib qoʻydi; keyin xuddi Gamzalo singari miltigʻini yelkasiga osib, yalanglikning narigi chekkasiga borib turdi. Gulxan oʻchirilgan boʻlsa-da, oʻrmon endi avvalgidek qorongʻi emas, garchi zaif boʻlsa-da koʻkda yulduzlar porlar edi.
Hojimurod yulduzlarga, osmonning yarmigacha koʻtarilib qolgan «Yetti ogʻayni» yulduzlarga qarab, tun yarmidan ogʻib qolganini va koʻpdan tungi ibodat vaqti yetganini payqadi. U Hanafiydan doimo xurjunda olib yuriladigan qumgʻonni soʻradi, soʻng chakmonini kiyib, suvga qarab joʻnadi.
Hojimurod yechinib va tahorat olib boʻlgach, chakmonini yozib, qiblaga qarab nomozini oʻqidi.
U nomozni oʻqib boʻlib, oʻz oʻrniga — xurjuni turgan joyga qaytib keldi va chakmonga oʻtirib, qoʻllarini tizzasiga tiradi, soʻng boshini quyi solib, oʻylab ketdi.
Hojimurod oʻz baxtiga doimo ishonardi. U biror narsani boshlasa, albatta muvaffaqiyat qozonaman deb oʻylardi,—shuning uchun ham hamma narsa unga kulib boqar edi. Uning butun joʻshqin harbiy turmushi davomida, har zamonda uchraydigan tasodiflardan qat’iy nazar, shunday boʻlgan. U hozir ham shunday boʻladi, deb ishonardi. U Voronsov tomonidan oʻziga beriladigan qoʻshin bilan Shomilning ustiga yurish qilishini va uni asir qilib, oʻch olishini, rus podshosi uni mukofotlashini va faqat Avariyanigina emas, balki unga boʻysunadigan butun Chechen oʻlkasini idora qilishini koʻz oldiga keltirdi. U bu fikrlarga choʻmib, qanday qilib uxlab qolganini sezmadi.
U oʻzining yigitlari, ashulalar va «Hojimurod kelayotir!»—degan qiyqiriqlar bilan Shomil ustiga bostirib borayotganini, uni xotinlari bilan birgalikda ushlayotganini va Shomilning xotinlari yigʻlab-siqtayotganlarini eshitayotganini tush koʻrdi. U uygʻonib ketdi. «Loiloha» degan sura, «Hojimurod kelayotir!»— degan qiyqiriqlar va Shomil xotinlarining yigʻisi — bular — uni uygʻotib yuborgan chiyaboʻrilarning ulishi, chinqirigʻi edi. Hojimurod boshini koʻtardi, sharq tomonga, daraxtlar orasidan yorishib koʻringan osmonga qaradi va oʻzidan nariroqda oʻtirgan murididan Xon-Magomani soʻradi. Xon-Magoma hali qaytmaganini bilib, boshini quyi soldi va shu zahotiyoq yana mudrab ketdi. Magomaning xursand ovozi uygʻotdi. Xon-Magoma kela solib Hojimurodning yoniga oʻtirdi-da, ularni soldatlar qanday qilib kutib olganliklarini ham xuddi knyazning oldiga olib borganliklarini, knyazning oʻzi bilan soʻzlashganini, knyazning xursand boʻlganini va erta bilan ularni ruslar daraxt kesadigan joyda — Michik daryosining narigi yogʻidagi Shalin yalangligida kutib olishga va’da berganini gapirib bera boshladi. Bota, oʻzi bilan tafsilotlarini qoʻshib, oʻrtogʻining soʻzini boʻlib turdi.
Hojimurod, oʻzining ruslarga qoʻshilmoqchi boʻlgan taklifiga Voronsov aniq qanday soʻzlar bilan javob berganligini mufassal soʻradi. Xop-Magoma ham, Bota ham knyazning Hojimurodni mehmon sifatida qabul etishga va unga koʻp narsa va’da qilishganini aytdilar. Hojimurod yana yoʻl haqida soʻroqlay berdi. Xon-Magoma yoʻlni yaxshi bilganini ham toʻppa-toʻgʻri olib borishganini aytib, uni ishontirgach, Hojimurod yonidan pul chiqarib, Botaga va’da qilingan uch soʻmni berdi: oʻz odamlariga esa xurjundan oʻzining oltin suvi yugurtirilgan qurolini va salla oʻralgan papaxini olib berishlikni, muridlarning oʻzlariga boʻlsa, ruslarning oldiga durust boʻlib borish uchun tozalanishni buyurdi. Qurollarni, egarlarni, otlarning jabduqlarini tozalab boʻlishgunlaricha, yulduzlar soʻnib, kun yorishib qoldi va tonggi shabada esa boshladi.

V
Tong qorongʻisida, Poltoratskiyning komandasi ostida bolta koʻtarishgan ikki rota soldat Chahgirin darvozasidan oʻn chaqirim nariga chiqib borishdi va saf boʻlib yoyilib, tong yorishi bilanoq daraxt kesishga tutinishdi. Gulxanda pisillab va tarsillab yonayotgan hoʻl shoxlarning tutuni bilan qoʻshilib ketgan tuman soat sakkizlarda koʻtarildi, ilgari besh qadam naridan bir-birini ilgʻamay, faqat ovoznigina eshitayotgan daraxt kesuvchilar gulxanlarni ham, oʻrmon ichidan oʻtgan —ustiga daraxtlar agʻanagan yoʻlni ham koʻra boshladilar, quyosh goh yorugʻ xol boʻlib tuman ichidan koʻrinib qolar, goh yana yashirinar edi. Yalanglikda, yoʻl boʻyida doʻmbiralarning ustida, oʻzining subaltern-ofitseri Tixonov bilan Poltoratskiy, uchinchi rotaning ikki ofitseri va sobiq kavalergard, duelda urishgani uchun darajasi kamaytirilib soldatlikka tushirilib yuborilgan — Poltoratskiyning Pajeskiy korpusdagi oʻrtogʻi — baron Freze oʻtirar edi... Doʻmbiralarniig yonverida tashlandiq qogʻozlar, papiros qoldiqlari va boʻsh shishalar sochilib yotardi. Ofitserlar aroq ichishib boʻlib, ovqat yemoqda va porter ichishib oʻtirmoqda edilar. Doʻmbirachi uchinchi shishani ochdi, Poltoratskiy uyquga toʻymaganligiga qaramay, oʻziga xos ruhiy koʻtarinkilik va sof, quvnoq kayfiyatda edi: u bunday vaqtlarda, ya’ni xavf yuz berishi mumkin boʻlgan yerda oʻz soldatlari va oʻrtoqlari orasida boʻlib, oʻzini doimo shunday his etar edi.
Ofitserlar orasida soʻnggi yangilik — general Slepsovning oʻlimi haqida qizgʻin suhbat borardi. Bu oʻlimda hech kim hayotdagi eng muhim paytni — hayotning tugatilishini va oʻzi paydo boʻlgan manbaiga qaytib borishini koʻrmas, balki qilich bilan togʻlilarga tashlangan va ularni botirlik bilan qilichdan oʻtkazgan abjir ofitserning azamatligini koʻrardi.
Garchi bularning hammalari, ayniqsa jangda boʻlgan ofitserlar, u vaqtlarda Kavkazda boʻladigan urushlarda va umuman, hech qachon va hech yerda, taxmin qilinadigan va tasvir etiladigan roʻbaroʻ kelishib qilich bilan chopishishlar boʻlmasligini bilsalar-da, (mabo-do shunday roʻbaroʻ kelinib qilich va nayza bilan chopishish ham sanchishlar boʻlsa, hamma vaqt faqat qonunchilargina chopiladi va sapchiladi) va bilishlari mumkin boʻlsa-da, bu roʻbaroʻ kelib jang qilish haqidagi uydirma gap ofitserlar tarafidan e’tirof qilinar ham ularga magʻrurlik va xursandlik bagʻishlar edi; ular bu magʻrurlik va xursandlik bilan biri botirlangan, biri aksincha eng kamtarin qiyofada, Slepsovning boshiga tushgani singari, har minut sayin har birlarining boshlariga kelishi mumkin boʻlgan oʻlimni pisand qilmasdan, chekishib, ichishib va hazillashib, doʻmbiralar ustida oʻtirmoqda edilar. Haqiqatan ham xuddi shu chogʻ — suhbat oʻrtasida, yoʻlning chap tomonidan tetiklantiruvchi, chiroyli, qarsillab otilgan miltiq tovushi eshitildi va otilgan oʻq, qayerdadir tumanli havoda gʻuvillab borib, tarsillab daraxtga tegdi. Dushmanning oʻqiga — soldatlarning miltigʻidan otilgan bir qancha salobatli — qattiq oʻq tovushlari javob berdi.
— Uhoʻ,— deya Poltoratskiy koʻtarinki ovoz bilan qichqirdi,— bizning safda emasmi? Qani, Kostya birodar,— u Frezega murojaat qildi,— senigg baxting. Rotanigg yoniga bor. Biz hozir ajoyib bir jang yasaymiz! Tomosha koʻrsatamiz.
Mansabdan tushgan baron oʻrindan irgʻib turdi-da, tez-tez qadam tashlab oʻz rotasi turgan joyga qarab tutun ichiga kirib ketdi. Poltoratskiyga oʻzining kichkina qora toʻriq kabardin otini keltirib berdilar, u otiga mindi, soʻng, rotani safga tizib miltiq otilgan tarafga, saf olib yotgan askarlarning yoniga olib ketdi. Safda yotgan askarlar oʻrmonning labida, yalangʻoch tik jarning oldida edi. Shamol oʻrmonga qarab esar va jarning yonbagʻrigina emas, hatto uning narigi tomoni ham yaqqol koʻrinar edi.
Poltoratskiy saf oldiga yetib kelgan vaqtda quyosh tuman ichidan moʻraladi, jarning u yogʻida, mayda daraxtlarning yonidan yuz sajenlarcha narida bir qancha otliqlar koʻrindi. Bular Hojimurodning orqasidan tushgan va uning ruslarga kelib qoʻshilishini koʻrmakchi boʻlgan chechenlar edi. Ulardan biri safga tizilayotgan askarlarga qarata oʻq uzdi. Bir qancha soldat unga javob qaytardi. Chechenlar orqaga qaytdilar, otishma toʻxtadi; ammo Poltoratskiy rota bilan yetib kelgach, yana otishga buyurdi, komanda berilishi bilan butun saf boʻylab, chiroyli, bir tekis tutun taratib, jonli, tetiklantiruvchi, bir vaznda otilayotgan miltiq ovozlari eshitila ketdi. Soldatlar tomoshaga xursand boʻlishib, miltiqlarini oʻqlashga shoshildilar va ustma-ust oʻq chiqarar edilar. Chechenlarning gʻayrati qistadi shekilli, oldinga yugurib chiqishib, soldatlarga qarata orqama-orqa bir qancha oʻq uzdilar. Ularning bir oʻqi bitta soldatni yarador qildi. Bu soldat, maxfiy qorovullikda boʻlgan Avdeev edi. Oʻrtoqlari yoniga kelishganlarida, u ikki qoʻli bilan qornidagi jarohatini ushlab, muk tushib yotar va birdek tebranib ingrar edi.
— Miltiqni endigina oʻqlayotgan edim, tars etgan ovozni eshitdim,— dedi u bilan birga otishayotgan soldat,— qaraymanki, buning miltigʻi qoʻlidan tushib yotibdi.
Avdeev Poltoratskiyning rotasidan edi. Poltoratskiy toʻplanishib turgan soldatlarni koʻrib, ularning yoniga keldi.
— Ha, uka, oʻq tegdimi?—dedi u.— Qayeringga? Avdeev javob bermadi.
— Miltigʻimni eidigina oʻqlayotgan edim, janob oliylari,— dedi Avdeevning hamrohi,— tars etgan ovozni eshitdim,— qarasam — uning miltigʻi qoʻlidan tushib yotibdi.
— E, attang,— dedi Poltoratskiy.— Nima, ogʻriyaptimi, Avdeev?
— Ogʻriyotgani yoʻgʻu yurishga qoʻymayotibdi. Jindek vino boʻlarmidi, janob oliylari.
Aroq, ya’ni Kavkazda soldatlar ichadigan spirt topildi, Panov qovogʻini osiltirgani holda uni Avdeevga tutdi. Avdeev ogʻziga olib bordi, ammo shu zamoniyoq spirtni chetga surdi.
— Tomogʻimdan oʻtmaydi, oʻzing ich,— dedi.
Panov qolgan spirtni ichib tugatdi. Avdeev yana oʻrnidan turishga harakat qildi, ammo turolmay yana yotib qoldi. Shunda shinelini yerga yozib Avdeevni yotqizdilar.
— Janobi oliylari, polkovnik kelayotibdi,—dedi fel'dfebel' Poltoratskiyga.
— Xoʻp, yaxshi, sen boshqar,— dedi Poltoratskiy va otiga qamchi berib, Voronsovni qarshilagani ketdi.
Voronsov oʻzining nasldor, ingliz aygʻirini minib, polk ad’yutanti — kazak va tarjimon chechen bilan birga kelardi.
— Nima gap?— u Poltoratskiydan soʻradi.
— Bir toʻda chechenlar kelib, askarlarga hujum qildi.— Poltoratskiy unga javob berdi.
— Xoʻsh, xoʻsh, hamma ishni siz boshlagandirsiz?
— Men emas axir, knyaz',— dedi Poltoratskiy tabassum bilan,— oʻzlari boshladilar.
— Bir soldat yarador boʻlgan deb eshitdim.
— Ha, juda achinarli boʻldi, yaxshi soldat edi.
— Ogʻir yaralanganmi?
— Ogʻir shekilli, qornidan.
— Siz bilasizmi, men qayoqqa ketayotibman?— Voronsov soʻradi.
— Bilmayman.
— Nahotki fahmlamaysiz?
— Yoʻq.
— Hojimurod bizga oʻtdi va hozir bizni qarshi oladi.
— Yoʻgʻ-e!
— Kecha undan kishi kelgan edi,— dedi Voronsov shodlik tabassumini zoʻrgʻa bosib turib.— Hozir meni Shalin yalangligida kutib turishi kerak, siz soldatlarni yalanglikkacha joylang-da, soʻng mening oldimga keling.
— Xoʻp,— dedi Poltoratskiy, qoʻlini papaxiga qoʻyib, soʻng rotasining yoniga ketdi. Uning oʻzi safning oʻng tomonini boshlab olib ketdi, safning chap tomonini olib borishni fel'dfebelga topshirishdi. Bu orada yaralangan Avdeevni soldatlar krepostga olib ketdilar.
Poltoratskiy orqasidan chopib kelishayotgan otliqlarni koʻrgan vaqtda Voronsovning oldiga kelayotgan edi. U toʻxtab ularni kutib turdi.
Hammadan oldinda, oq yolli otga minib, oq cherkaska va salla oʻragan papax kiygan ham oltin bilan ishlangan qoʻrol osgan devday bir kishi kelmoqda edi. Bu odam Hojimurod edi. U Poltoratskiyning yoniga kelgach, tatarchalab bir narsa dedi. Poltoratskiy anglamaganligining ishorasini qilib, qoshlarini koʻtardi, qoʻllarini yozdi-da, iljaydi. Hojimurod tabassumga tabassum bilan javob berdi, bu tabassum oʻzining bolalarnikidek sofligi bilan Poltoratskiyni hayratga soldi. Poltoratskiy bu qoʻrqinchli togʻlikni shunday holda koʻraman deb hech kutmagan edi. U, qovoq-tumshugʻi osilgan, dagʻal, begona bir kishini kutgan edi, vaholanki uning oldida eng oddiy, koʻpdan beri doʻst boʻlib yurgan kishining tabassumiga oʻxshash xushtabassum bir kishi turar edi. Unda faqat bir narsa ayniqsa ajralib turardi: bu narsa uning katta-katta, boshqa odamlarning koʻziga diqqat bilan oʻqtin va tinch qarovchi koʻzlari edi.
Hojimurodning jilovdorlari toʻrt kishidan iborat edi. Bu jilovdorlar ichida bugun kechasi Voronsovning yoniga borgan Xon-Magoma ham bor edi. U, kipriksiz, qora, shahlo koʻz, qizil kulcha yuz chehrasida xursandlik ifodasi barq urib turar edi. Yoʻgʻon, hamma yogʻini jun bosgan, qoshlari oʻsiq yana bir kishi bor edi. Bu kishi Hojimurodning butun mulkini tasarruf etuvchi tavlin Hanafiy edi. U, ustiga liq toʻldirilgan xurjun ortilgan, zapas otni yetaklab olgan edi. Jilovdorlarning ichidan ikki kishi alohida ajralib turardi: biri — yosh, beli xotinlarnikiday xipcha, yelkasi keng, endi sabza ura boshlagan sariq moʻylovli qoʻy koʻz goʻzal yigit Eldor, ikkinchisi — bir koʻzi gʻilay, qosh va kipriksiz, kuzalgan sariq saqolli va burun ham yuzida ortigʻi bor — chechen Gamzalo edi.
Poltoratskiy Hojimurodga yoʻlda koʻringan Voronsovni koʻrsatdi, Hojimurod unga qarab yoʻl oldi-yu, keyin uning yoniga kelgach, oʻng qoʻlini koʻksiga qoʻyib, tatarchalab bir narsa dedi-da, toʻxtadi. Tarjimon chechen tarjima qildi.
— Rus podshosining ixtiyoriga berilaman, deydi, unga xizmat qilishni istayman. Buni koʻpdan beri xohlar edim, Shomil qoʻymadi, deydi.
Voronsov tarjimonning soʻzini tinglab boʻlgach, charm qoʻlqopli qoʻlini Hojimurodga uzatdi. Hojimurod bu qoʻlga qaradi, bir nafas xayol surdi, ammo keyin uni mahkam qisdi va goh tarjimonga, goh Voronsovga qarab, yana bir narsa dedi.
— U, hech kimning yoniga chiqishni istamaganini va faqat sening yoninggagina chiqmoqchi boʻlganini, chunki sen sardorning oʻgʻli ekanligingni aytdi. Seni qattiq hurmat qilaman, deydi.
Voronsov, tashakkur bayon qilganining ishorasi qilib, boshini qimirlatib qoʻydi. Hojimurod oʻz odamlarini koʻrsatib yana bir narsa dedi.
— U, bu odamlar mening muridlarim, bular ham menga oʻxshab ruslarga xizmat qiladilar, deydi.
Voronsov ularga qaradi va boshini qimirlatib qoʻydi.
Xushchaqchaq, kipriksiz qora koʻz chechen — Xon-Magoma ham boshini qimirlatib, Voronsovga qandaydir kulgili bir narsa aytdi. Negaki, hamma yogʻini jun bosgan avariyalik kishi tiniq oq tishlarini koʻrsatib iljaydi. Sariq Gamzalo boʻlsa faqat bir nafasgina oʻzining qip-qizil koʻzini yalt etkazib Voronsovga tashladi, soʻng yana otining quloqlariga tikildi.
Voronsov va Hojimurod, jilovdorlar bilan birga, krepostga qaytib ketayotganlarida safdan boʻshatilgan soldatlar toʻplanishib ta’na qila boshladilar.
— Qancha odamni halok qildi, la’nati. Endi-chi, uni siylashlarini koʻraverasan,— dedi birovi.
— Boʻlmasam-chi, Shomilning birinchi komandiri boʻlgan. Endi u yogʻini qoʻyaver!
— Nimasini aytasan, azamat yigit.
— Sarigʻi-chi, sarigʻi, xuddi yirtqich hayvonga oʻxshab koʻz qirini tashladi.
— Uh, it boʻlsa kerak.
— Hammalari sariqni chandidilar.
Daraxt kesilayotgan joydagi yoʻlga yaqin boʻlgan soldatlar Hojimurodni koʻrgani yoʻlga yugurib chiqishdi. Ofitser ularga qarab qichqirdi, lekin Voronsov uni toʻxtatdi.
— Qoʻyaver, oʻzlarining eski tanishlarini koʻrsinlar. Sen buning kim ekanini bilasanmi?— Voronsov inglizcha talaffuz bilan soʻzlarni choʻzib gapirib, yaqinida turgan soldatdan soʻradi.
— Hech bilmayman, janob oliylari.
— Bu Hojimurod boʻladi, eshitganmisan?
— Qanday qilib eshitmayin, janobi oliylari, uni koʻp kaltaklaganmiz.
— Ha, undan ham kaltak yegansiz.
— Xuddi shunday, janob oliylari,— boshliq bilan gaplashishiga muyassar boʻlgani uchun mamnun boʻlgan soldat javob berdi.
Hojimurod oʻzi haqida soʻzlashayotganlarini anglaganidan koʻzlarida quvnoq bir tabassum yarqiradi. Voronsov juda xursand holda krepostga qaytdi.

VI
Voronsov Rossiyaning Shomildan keyin ikkinchi oʻrinda turgan eng kuchli dushmanini jazb etish va qabul qilish unga, xuddi unga muyassar boʻlgani tufayli gʻoyat mamnun edi. Lekin birgina narsa koʻngilsiz edi: Vozdvijenskiyda qoʻshin ustidan qoʻmondonlik qiluvchi general Meller-Zakomel'skiy boʻlib, aslida butun ishni u orqali olib borish kerak edi. Voronsov boʻlsa, unga xabar bermasdan, hamma ishni oʻzi qildi. Shuning uchun ham koʻngilsizlik yuz berishi mumkin edi. Bu fikr Voronsovning kayfiyatini bir oz buzar edi.
Voronsov uyiga yetgach, Hojimurodning muridlarini polk ad’yutantiga topshirdi, oʻzi esa Hojimurodni uyiga olib kirib ketdi.
Knyaginya Mariya Vasil'evna yasangan, yuzida tabassum, oʻgʻli — olti yoshli jingalak sochli goʻzal bola bilan birga Hojimurodni mehmonxonada kutib oldi. Hojimurod qoʻllarini koʻksiga qoʻyib, bir qadar tantanada ular bilan birga ichkariga kirgan tarjimon orqali, oʻzini knyazning mehmoni hisoblaganini, negaki knyaz' uni oʻz uyiga qabul qilganini, mehmon uchun mezbonning butun oilasi mezbonning oʻzi singari muqaddas ekanini aytdi. Hojimurodning sirtqi koʻrinishi ham, muomalasi ham Mariya Vasil'evnaga yoqib tushdi. Knyaginya oʻzining katta, oppoq qoʻlini Hojimurodga bergan vaqtda, uning gup etib qizarib ketganligi knyaginyani unga yana koʻproq moyil qildi. U Hojimurodga oʻtirishni taklif qildi va undan kofe ichasizmi, deb soʻradi-da, kofe keltirishni buyurdi. Biroq kofe keltirilgach, Hojimurod ichmadi. U ruschani uncha-muncha anglar, ammo gapirolmas va anglamagan vaqtda iljayar edi, uning tabassumi Poltoratskiyga yoqqani kabi Mariya Vasil'evnaga ham yoqdi. Mariya Vasil'evnaning jingalak sochli, oʻtkir koʻzli oʻgʻilchasi Bul'ka esa, zoʻr jangchi deb eshitgani Hojimuroddan koʻzlarini olmay onasining yonida turardi.
Voronsov Hojimurodni xotinining oldida qoldirib, uning qoʻshilganligi haqida boshliqlarga xabar qilish toʻgʻrisida buyruq berish uchun idoraga ketdi.
Voronsov Grozniy shahriga, soʻl qanot boshligʻi general Kozlovskiyga xabar berib va otasiga xat yozib boʻlgach, xafa ham qilmasdan, ortiqcha erkalatib ham yubormasdan muomala qilish kerak boʻlgan begona, qoʻrqinchli kishini xotini oldida qoldirib ketgani uchun Mariya Vasil'evnanint norozi boʻlishidan qoʻrqib, shoshilgancha uyiga qaytdi. Ammo behudaga tashvishlangan edi. Hojimurod Voronsovning oʻgay oʻgʻli Bul'kani tizzasiga olib, kresloda oʻtirar va boshini quyi solib diqqat bilan Mariya Vasil'evnaning soʻzlarini tarjima qilib borayotgan tarjimonning gapini tinglamoqda edi. Mariya Vasil'evna, agar u har bir tanishiga uning maqtagan narsasini berib yuboraversa, tez orada hech vaqosiz qolishini aytdi.
Hojimurod knyaz' kirishi bilan tizzasidan Bul'kani oldi va shu zahotiyoq yuzidagi oʻynoqi qiyofani qat’iy va jiddiy qiyofa bilan almashtirib, oʻrnidan turdi. U Voronsov oʻtirgandan soʻnggina oʻtirdi. U suhbatni davom ettirib, Mariya Vasil'evnaning soʻzlariga javoban ularning qonuni shunday ekanini, oshnasiga yoqqan narsaning hammasini unga berish kerakligini aytdi.
— Sening oʻgʻling mehmondoʻst,— dedi u ruschalab tizzasiga yana chiqib olgan Bul'kaning jingalak sochlarini silab.
— Sening qaroqching juda yaxshi odam ekan,— dedi Mariya Vasil'evna eriga fransuzchalab.— Bul'ka uning xanjariga qiziqqan edi, xanjarni unga taqdim qildi.
Bul'ka xanjarni otasiga koʻrsatdi.
— C’et un objet de prix , — dedi Mariya Vasil'evna
— Al faudra trauver l’occasion de lui faure cadeau , — dedi Voronsov.
Hojimurod bolaning jingalak sochini silab:
— Yigit, yigit,— deb gapirib oʻtirardi.
— Juda yaxshi, juda yaxshi xanjar,— dedi Voronsov oʻrtasidan yoʻl tushgan, oʻtkir poʻlat xanjarni yarmiga qadar sugʻurib koʻrib.— Rahmat, dedingmi?
— Undan soʻra, men nima bilan uni xursand qila olaman,— dedi Voronsov tarjimonga.
Tarjimon tarjima qilib berdi. Hojimurod shu zahotiyoq hech narsa kerak emasligini, ammo uni namoz oʻqish mumkin boʻlgan bir joyga olib borishlarini iltimos qilishini aytdi. Voronsov xizmatchini chaqirib, Hojimurodning istagini bajo etishni buyurdi.
Hojimurod oʻziga berilgan uyda yolgʻiz qolishi bilanoq yuzi oʻzgardi: zavq va haligi muloyimlik, haligi tantana ifodasi yoʻqoldi, ular oʻrniga tashvish ifodasi choʻkdi.
Uning Voronsov tomonidan qarshi olinishi, oʻzi kutgandan koʻp daraja yaxshi boʻldi. Ammo bu qarshi olish qancha yaxshi boʻlsa, Hojimurod Voronsovga va uning ofitserlariga shuncha oz ishonardi: u hamma narsadan — uni ushlab, oyoq-qoʻliga kishan solib Sibirga joʻnatishlaridan yoki toʻgʻridan-toʻgʻri oʻldirishlaridan qoʻrqar, shuning uchun ham sergaklanib turar edi.
U, yoniga kelgan Eldordan: muridlar qayerga joylandilar, otlar qayerda, ularning qurollarini olib qoʻymadilarmi, deb soʻradi.
Eldor otlarning knyaz' otxonasida ekanligini, kishilarni saroyga joylashtirganlarini, qurollarini oʻzlarida qoldirganliklarini va tarjimon ularni ovqat ham choy bilan mehmon qilayotganini aytdi.
Hojimurod hayron boʻlib bosh chayqadi, soʻng yechinib, namoz oʻqishga kirishdi. U namozni oʻqib tugatgach, kumush xanjarini keltirib berishni buyurdi. U kiyinib belbogʻini bogʻladi-da, bundan soʻng nima boʻlishini kutib taxtaga chiqib oʻtirdi.
Soat beshlarda uni knyaznikiga ovqatga chaqirdilar.
Hojimurod ovqat vaqtida palovdan boshqa hech narsa yemadi, palovni ham tovoqning xuddi Mariya Vasil'evna oʻziga suzib olgan yeridan olib tarelkaga soldi.
— U, bular zaharlab qoʻyishmasin, deb qoʻrqayotibdi,— dedi Mariya Vasil'evna eriga.— U xuddi men olgan joydan oldi.— Soʻng shu zamoniyoq tarjimon orqali, yana qachon namoz oʻqishini soʻrab, Hojimurodga murojaat qildi. Hojimurod besh barmogʻini koʻtarib, quyoshni koʻrsatdi.
— Demak, yaqin qolibdi.
Voronsov yonidan bregetini oldi-da, murvatini bosdi, soat toʻrtu chorakka urdi. Bu tovush, aftidan, Hojimurodga qiziq tuyuldi shekilli, u yana jaranglatishini va soatni koʻrsatishni soʻradi.
— Voila l’occasion. Donnez-lui la montre , — dedi Mariya, Vasil'evna eriga.
Voronsov shu zamoniyoq soatni Hojimurodga taqdim qildi. Hojimurod qulluq qilib, soatni oldi. U bir necha bor murvatni bosdi, quloq soldi va ma’qullab boshini qimirlatdi.
Ovqatdan soʻng knyazga Meller-Zakomel'skiyning ad’yutanti kelganini xabar qildilar.
Ad’yutant knyazga, general Hojimurodning qoʻshilganini bilib, bu haqda unga xabar qilinmaganligidan juda norozi boʻlganini va Hojimurodni tezda uning oldiga yetkazishni talab qilganini bildirdi. Voronsov generalning buyrugʻi bajarilishini aytdi, soʻng tarjimon orqali Hojimurodga generalning talabini eshittirib, undan oʻzi bilan birga Mellerning oldiga borishni iltimos qildi.
Mariya Vasil'evna ad’yutantning nima uchun kelganini bilgach, darhol eri bilan general oʻrtasida koʻngilsiz bir voqea yuz berishi mumkinligini angladi va erining har qancha rad qilishiga qaramasdan, ular bilan birgalikda general oldiga borgani otlandi.
— Vous freiz beaucoup mieux de restez; c’est mon affaire mais pas la votre .
— Vous ne pouvez pas m’empecher d’aller vour madame la denerale .
— Boshqa vaqtda borsang boʻlar edi.
— Men hozir borishni istayman.
Iloj yoʻq edi. Voronsov koʻndi va uchalasi birga ketdi.
Ular ichkariga kirgach, qovogʻi solingan Meller Mariya Vasil'evnani odob bilan xotinining oldiga kuzatib qoʻydi, ad’yutantga esa Hojimurodni qabulxonaga olib kirishni va uning buyrugʻi boʻlmaguncha hech qayoqqa chiqarmaslikni buyurdi.
— Marhamat,— dedi u Voronsovga, kabinetning eshigini ochib va knyazni oʻzidan oldin kabinetga kirgizib.
U kabinetga kirgach, knyazning qarshisida toʻxtadi va uni oʻtirishga taklif qilmay:
— Bu yerda harbiy boshliq menman, shuning uchun ham dushman bilan boʻladigan butun muzokara men orqali boʻlishi kerak. Nima uchun siz Hojimurodning qoʻshilishi haqida menga xabar bermadingiz?
Voronsov gʻazablangan generalning qoʻpol muomala qilishini kutish orqasidan vujudga kelgan hayajondan oqarib va shu bilan birga oʻzi ham gʻazabga kelib:
— Mening yonimga elchi keldi va Hojimurodning menga qoʻshilmoqchi boʻlganini aytdi,— deb javob berdi.
— Men, nima uchun menga xabar bermadingiz, deb soʻrayapman!
— Men xabar bermoqchi edim, baron, ammo...
— Men sizga baron emas, balki janob oliylaridirman!
Baronning zoʻrgʻa bosib turgan gʻazabi ana shu yerda birdan toshib ketdi. U koʻpdan beri dilida saqlab yurganlarining hammasini toʻkib soldi.
— Men oʻz podshohimga yigirma yetti yillik xizmatimni kechagina kelgan kishilar oʻzlarining qarindoshlik aloqalaridan foydalanib, tumshugʻimning tagida, ularga dahli boʻlmagan ishlarni boshqaraversinlar, deb qilgan emasman.
— Janob oliylari, nohaq narsalarni gapirmasligingizni soʻrayman,— Voronsov uning soʻzini boʻldi.
— Men haqiqatni gapirayotibman va bunday ishlarga yoʻl qoʻymayman...— dedi general yana battaroq gʻazabga kelib.
Shu vaqtda yubkasini shildiratib Mariya Vasil'evna, uning orqasidan boʻyi pastroq, kamtar bir xonim Meller-Zakomel'skiyning xotini kirib keldi.
— Ha, yetar, baron. Simon sizni xafa qilmoqchi emasdi,— dedi Mariya Vasil'evna.
— Men, knyaginya, u haqda gapirayotganim yoʻq...
— Qani, keling, yaxshisi shu gapni qoʻyaylik. Bilasizmi, yomon munozara yaxshi janjaldan afzal. Men nima deyapman...— dedi Mariya Vasnl'evna va kulib yubordi.
Achchiqlangan general goʻzal xotinning jozibali tabassumiga taslim boʻldi. Uning lablari jilmayib ketdi.
— Men nohaq ekanligimga iqrorman,— dedi Voronsov,— lekin...
— Men ham qizishib ketdim,— dedi Meller va knyazga qoʻlini berdi.
Yarashdilar. Hojimurodni hozircha Mellernikida qoldirishga, keyin soʻl qanot boshligʻi oldiga yuborishga qaror qilindi.
Hojimurod qoʻshni xonada oʻtirardi. U garchi ularning gapirayotgan gaplariga tushunmasa-da, anglashi lozim boʻlgan narsani: ular uning haqida tortishayotganini va Shomildan ajralib kelishi ruslar uchun juda katta ahamiyatga ega boʻlgan bir ish ekanini, shuning uchun ham agar uni surgunga yubormasalar va oʻldirmasalar, ulardan koʻp narsa talab qilishi mumkin ekanini angladi. Bundan tashqari u, Meller-Zakomel'skiy boshliq boʻlsa-da, uning qoʻl ostidagi kishi Voronsov molik boʻlgan darajaga ega emasligini va Meller-Zakomel'skiy muhim emas, balki Voronsov muhim ekanini ham angladi. Shuning uchun ham Meller-Zakomel'skiy Hojimurodni oʻz huzuriga chaqirib, gap soʻray boshlaganda, Hojimurod oqposhshoga xizmat qilish uchun togʻdan chiqib kelganini va butun narsa toʻgʻrisida faqat uning sardoriga, ya’ni Tiflisdagi bosh qoʻmondon knyaz' Voronsovga hisob berishligini aytib, oʻzini tantanali va magʻrur tutdi.

VII
Yaralangan Avdeevni krepostdan chiqaverishdagi kichkina, taxta tomli binoga oʻrnashtirilgan kasalxonaga olib keldilar-da, umumiy palatadagi boʻsh karavotlardan biriga yotqizdilar. Palatada toʻrt kasal bor edi: biri — haroratning zoʻridan oʻzini bilmay yotgan, terlama, ikkinchisi — rangi oʻchgan, koʻzlarining taglari koʻkarib ketgan, isitmaning xurujini kutib hadeb esnamoqda boʻlgan bezgak, yana ikkitasi bundan uch hafta burun boʻlgan urushda — biri panjasidan (bunisi turib yurgan edi,) ikkinchisi kaftidan (bunisi karavotda oʻtirgan edi) yaralanganlar edi. Terlama kasaldan boshqa hammasi yangi yaradorni oʻrab olishib, uni keltirgan kishilardan soʻray ketdilar.
— Ba’zan oʻq yomgʻirdek yogʻsa ham hech narsa boʻlmaydi, bu safar esa hammasi boʻlib besh marta oʻq uzildi, xolos,— keltiruvchilardan biri gapirib berdi.
— Har kimning peshonasida.
Avdeev karavotga yotqizganlarida, ogʻriqqa chiday olmay qattiq:
— Voy!—deb yubordi. Yotqizib boʻlganlaridan keyin esa, qovogʻini soldi-da, ortiq ingramadi, lekin oyoq uchlarini toʻxtovsiz qimirlatib yotdi. U yarasini qoʻli bilan ushlab, qimirlamasdan qarshisiga tikilmoqda edi. Doktor keldi va oʻq orqadan chiqib ketganmi-yoʻqmi, koʻrish uchun yaradorni agʻdarib yotqizishni buyurdi.
— Bu nima?— doktor Avdeevning yelkasi va orqasidan kattakon, bir-biriga chalishtirilgan oq chiziqlarni koʻrsatib soʻradi.
— Bu eski narsa, janob oliylari— dedi inqillab Avdeev.
Bu chiziqlar ichib bitirilgan pul uchun berilgan jazoning izlari edi. Avdeevni yana agʻdardilar, soʻng doktor zond bilan qornini uzoq kovladi, oʻqni axtardi, lekin ololmadi. Doktor yaraga yopishqoq plastirni yopishtirib va uni bogʻlab boʻlib ketdi, yarani kovlagan va bogʻlagan vaqtda Avdeev tishini tishiga qoʻyib, koʻzlarini yumib yotdi. Doktor ketgachgina u koʻzlarini ochdi va taajjub bilan atrofiga qaradi. Uning koʻzlari kasallarga va fel'dsherga tikilgan, lekin u goʻyo ularni koʻrmas, balki qandaydir uni hayron qoldiradigan boshqa bir narsalarni koʻrar edi.
Avdeevning oʻrtoqlari — Panov va Seryoginlar kelishdi. Avdeev hamon oʻsha holda, taajjub bilan qarshisiga tikilgancha yotardi. U, garchi koʻzlari toʻppa-toʻgʻri oʻrtoqlariga qarab turgan boʻlsa-da, anchagacha ularni taniy olmadi.
— Pyotrga, uyingga aytib yuboradigan ishing yoʻqmidi?—dedi Panov.
Avdeev, garchi Panovning yuziga qarab turgan boʻlsa-da, javob bermadi.
— Men, uyingga aytib yuboradigan biror gaping yoʻqmi, deyapman,— Panov uning suyagi yoʻgʻon qoʻlini turtib, yana soʻradi:
Avdeev xuddi uygʻongandek boʻldi.
— Ha, Antonich?
— Ha, mana keldim. Uyingga biror narsa aytib yubormaysanmi? Seryogin yozib yuboradi.
— Seryogin,— dedi Avdeev zoʻrgʻa Seryoginga boqib,— yozasanmi?.. Ha, xoʻp, yoz boʻlmasa: «Sizning oʻgʻlingiz Petruxa, degin, uzoq umr tilaydi...» Akamga hasad qilgan edim. Men senga burun gapirib edim. Endi boʻlsa, oʻzim xursandman. Mayli, yashasin. Tangri unga uzoq umr bersin, men xursandman. Xuddi shunday yoz.
Bu gaplarni aytib boʻlgach, koʻzlarini Panovga tikib, uzoq vaqt jim qoldi.
— Xoʻsh, trubkani topdingmi?—u birdan soʻradi. Panov javob bermadi.
— Trubkani, trubkani topdingmi, deyapman,— Avdeev takrorladi.
— Sumkada ekan.
— Ha, ha, qani endi menga sham beringlar, men hozir oʻlaman,— dedi Avdesv.
Shu vaqtda oʻz soldatini koʻrgani Poltoratskiy kelib qoldi.
— Xoʻsh, uka, holing ogʻirmi?— dedi u.
Avdeev koʻzini yumdi va yoʻq, deb boshini chayqadi. Uning yonoq suyagi irgʻib chiqqan, yuzi — qonsiz va qat’iy qiyofada edi. U hech qanday javob bermadi va faqat Panovga murojaat qilib:
— Sham ber, oʻlaman!—deb takrorladi.
Uning qoʻliga sham berdilar, lekin barmoqlari bukilmadi, soʻng shamni barmoqlarining orasiga qistirib ushlab turdilar. Poltoratskiy ketdi, u ketgach, besh minutdan soʻng fel'dsher qulogʻini Avdeevning yuragiga qoʻyib koʻrdi-da, uning oʻlganini aytdi.
Tiflisga yuborilgan ma’lumotda Avdeevning oʻlimi quyidagicha ta’rif qilingan edi: «28 noyabrda Kurinskiy polkining ikkinchi rotasi daraxt kesish uchun krepostdan chiqdi. Tush vaqtida togʻliqlar toʻdasi daraxt kesuvchilarga qoʻqqisdan hujum qildi. Saf chekina boshladi, shu vaqtda ikkinchi rota nayza oʻqtalib togʻliqlarni qochirdi. Bu urushda ikki soldat yaralandi va biri oʻldi. Togʻliqlar esa oʻlgan va yaralanganlar boʻlib yuzga yaqin kishi yoʻqotdilar».

VIII
Petruxa Avdeev Vozdvijenskiy kasalxonasida oʻlgan kuni uning chol otasi, kichik akasining xotini va katta akasining birovga unashib qoʻyilgan qizi — hammalari xirmonda suli yanchar edilar. Bir kun burun qalin qor yoqqan va ertalab qattiq sovuq boʻlgan edi. Chol saharlab, xoʻrozlar uchinchi chaqirgandayoq turdi, u muzlab qolgan oynadan oyning yorugʻ shu’lasini koʻrib, pechkadan tushdi, etigini, poʻstinini, shapkasini kiydi, soʻng xirmonga qarab ketdi. U yerda ikki soatcha ishlagandan keyin, uyga qaytib keldi va oʻgʻli bilan xotinlarni uygʻotdi. Xotinlar bilan qiz xirmonga kelganlarida xirmon tozalangan, toʻzgʻuvchi oppoq qorga suqilgan holda yogʻoch kurak va uning yonida boshi osmonga qaratilgan supurgi turar, toza xirmon atrofida boshoqlari bir-biriga taqalgan suli bogʻlari uzunasiga ikki qator qilinib terib qoʻyilgan edi. Ular toʻqmoqlarini oldilar va uch zarbni bir qolipda oldinma-ketin urib, sulini yancha boshladilar. Chol somonlarni parchalab, ogʻir toʻqmoq bilan qattiq urar, qiz ham bir qolipdagi zarb bilan tepadan urar, kelin boʻlsa agʻdarib turar edi.
Oy botib, kun yorisha boshladi, kalta poʻstin va shapka kiygan katta oʻgʻil — Akim, ishlayotganlarning oldiga chiqdi, bu choq yoyib qoʻyilgan suli yanchilib boʻlgan edi.
— Sen nega tanballik qilasan?— deb baqirdi otasi yanchishdan toʻxtab, toʻqmoqqa suyanib turib.
— Otlarga qarash kerakmi axir.
— Otlarga qarash emish, — dedi otasi zaharxanda bilan. — Kampir qaraydi. Toʻqmoqni ol. Juda semirib qolibsan, piyanista.
— Nima, sen ichirdingmi,— deb toʻngʻilladi oʻgʻli.
— Nima?—chol xoʻmrayib va yanchishdan toʻxtatib turib, poʻpisa bilan soʻradi.
Oʻgʻli indamasdan toʻqmoqni oldi, ish toʻrt toʻqmoq bilan davom etdi, tap-tapa-tap, tap-tapa-tap..- Tap,— uch zarbdan soʻng cholning ogʻir toʻqmogʻi tushar edi.
— Gardanini qara-ya, xuddi boʻrdoqi qoʻynikideka. Mening boʻlsa lipam ham joyida turmaydi,— dedi chol zarbni oʻtkazib va urishning maqomi yoʻqolmasin uchun toʻqmogʻini havoda aylantirib qoʻyib.
Qatorni tamomladilar, soʻng xotinlar tirma bilan somonni ola boshladilar.
— Sening oʻrningga ketgan Petruxa ahmoq. Soldatlikka sening ahmoqligingni qoqib qoʻygan boʻlardilar, u boʻlsa uyda sandaqalarning beshtasiga arzir edi.
— Xoʻp, boʻldi, endi, ota,— dedi kelini uzilgan bogʻlarni nari itarib tashlayotib.
— Ha, hammangni oʻzim boqsamu bittang ham ishlamasang-da? Petruxa bitta oʻzi ikkitangning ishini qilar edi, senlardaqa...
Hovlidagi toptalgan yoʻldan, puxta qilinib oʻralgan jun paytava ustiga kiyilgan yangi poʻstloq kavush bilan qorni gʻirchillatib bosib kimdir keldi. Erkaklar sovurilmagan donni kurak bilan bir yerga toʻplamoqda, xotin-qizlar supurmoqda edilar.
— Oqsoqol kirgan edi, hamma xoʻjayinga gʻisht tashib berishi kerak ekan,— dedi kampir.— Men nonushta hozirladim. Yura qolinglar.
— Xoʻp, otni qoʻshib bora qol,— dedi chol Akimga.— Menga qara, yana bir kungiday boʻlib, sening uchun javob berib yurmaylik. Petruxani eslagin.
— Petruxa uyda ekanligida uni soʻkar edi, endi,— Akim otasiga oʻshqirdi,— u yoʻq, meni gʻajiydi.
— Oʻzingdan koʻr,— dedi onasi ham jahl bilan.— Seni Petruxa bilan tenglashtirib boʻlmaydi.
— Xoʻp, boʻldi!— dedi oʻgʻli.
— Ha, ha, boʻldi, unni sotib ichib odoq qilding, endi esa boʻldi deysan.
— Oʻtgan ishga salovat,— dedi kelin.
Ota bilan oʻgʻil oʻrtasida kelishmovchilik koʻpdan, deyarli Pyotrni soldatlikka bergan vaqtdan boshlangan edi. Chol oʻsha kezdayoq kakkuni qirgʻiyga alishtirganini sezgan edi. Toʻgʻri, cholning anglashiga koʻra, qonunga muvofiq bola-chaqalikning oʻrniga bolasizning ketishi lozim edi. Akimning toʻrt bolasi bor, Pyotrning esa hech kimi yoʻq, ammo ish vajidan u ham xuddi chol kabi chaqqon, ziyrak, baquvvat, chidamli va hammadan muhimi ishsevar edi. U tinimsiz ishlardi. Agar u ish qilayotgan kishilarning yonidan oʻtgudek boʻlsa, xuddi cholga oʻxshab, darrov yordamlasha ketar, yo chalgʻi bilan ikki qator borib kelar, yuk ortishib yuborar, yo daraxt kesishar, yoki oʻtin yorishib berar edi. Chol unga achinar, ammo hech narsa qilish mumkin emasdi. Soldatlik xuddi oʻlim singari narsa edi. Soldat kesilib olingan bir luqma u haqda oʻylash, jon kuydirish — behuda edi. Faqat ahyon-ahyonda katta oʻgʻlini chimchib olish uchun chol burungi singari, uni eslab qoʻyar edi. Ona esa kichik oʻgʻlini tez-tez oʻylab turar va qariyb ikki yildan beri choldan Petruxaga bir oz pul yuborishni soʻrar edi. Lekin chol indamay keldi.
Avdeevlar oilasi boy va cholning bekitib qoʻygan pullari ham bor, ammo u, bu pullarga hech tekkisi kelmas edi. Hozir kampir cholning kichik oʻgʻlini xotirlaganini eshitgach, undan yana suli sotilganda u oʻgʻliga hech boʻlmaganda bir soʻm yuborishni soʻrashga qaror qildi. U shunday ham qildi. Yoshlar xoʻjayinning xizmatini qilgani ketganlaridan soʻng, chol bilan ikkisi qolishdi, kampir sulining pulidan Petruxaga bir soʻm yuborishga erini koʻndirdi. Sovurilgan xirmondan oʻn ikki chorak suli uch chanaga moʻljallanib qanorlarga solingan va qanorlarning ogʻzi yogʻoch toʻgʻnagʻichlar bilan puxta qilinib toʻgʻnalgach, kampir oʻzi aytib turib xalfaga yozdirgan xatni cholga berdi, chol shaharda xatning yoniga bir soʻm qoʻshib adres boʻyicha yuborishga va’da qildi.
Yangi poʻstin va kamzul kiygan, toza oq jun paytava oʻrab olgan chol xatni olib hamyoniga joyladi va tangriga ibodat qilib, oldingi chanaga oʻtirdi-da, shaharga qarab joʻnab ketdi. Keyingi chanalarda nabirasi kelardi. Chol shaharda saroybonga xatni oʻqitib koʻrdi va uni ma’qullab diqqat bilan tingladi.
Onasining Petruxaga yuborgan xatida, birinchidan, duo, ikkinchidan, hammadan salom, Petruxani chaqaloq kezida choʻqintirgan kishining oʻlganligi haqidagi xabar va eng oxirida Aksin'ya (Pyotrning xotini)ning ular bilan birga turishni istamagani va boshqa yerga xizmatchi boʻlib ketib ham, eshitishlariga qaraganda, yaxshi yashayotgani toʻgʻrisida yozilgan edi. Xatda, kampirning yigʻlab turib, toʻgʻridan-toʻgʻri oʻz ogʻzidan xalfaga aytib turib soʻzma-soʻz yozdirgan tubandagi gaplari ham ilova qilingan edi.
«Yana soʻz shulki, jonim bolam, qoʻzichogʻim Petrushkam, seni sogʻinib yigʻlay-yigʻlay koʻzim koʻr boʻldi. Oftobim, sen meni kimlarga qoldirib ketding...» Shu yerga kelganda kampir hoʻngrab yigʻlab yubordi-da:
— Boʻldi,— dedi.
Xatda ham xuddi shunday boʻlib qoldi, lekin na xotinining uydan ketib qolganligi haqidagi xabarni, na bir soʻm pulni olish va na onasishshg soʻnggi soʻzlarini oʻqish Petruxaga nasib qildi. Bu xat va pul, Petruxa podshoni, vatanni va xristian dinini himoya qilib, urushda oʻldi, degan xabar bilan birga qaytib keldi. Harbiy mirza shunday deb yozgan edi.
Kampir bu xabarni eshitib, toza dodladi, keyin yana ishga tushib ketdi. Birinchi yakshanbadayoq u cherkovga bordi, aza tutdi. Pyotrni oʻlganlarning roʻyxatiga yozdirib qoʻydi va tangrining qoʻli Pyotrning xotirasi uchun xayrli kishilarga «tabarruk» nonni maydalab ulashdi.
U bilan faqat bir yilgina umr koʻrgan Aksin'ya ham sevgili erining oʻlganini eshitib dod soldi. U ham eriga, ham oʻzining xarob boʻlgan butun turmushiga achinar va faryod ichida Pyotr Mixaylovichning chiroyli sochini, uning muhabbatini, ham oʻzining yetim Van'ka bilan oʻtkazgan achchiq turmushini xotirlar va har kimning eshigida sargardon boʻlib yurgan shoʻrlik xotiniga emas, balki akasiga achinganligi uchun Petrushkadan qattiq oʻpka qilar edi.
Yuragining teran joyida esa Aksin'ya Pyotrning oʻlganiga xursand edi. U, hozir uyida yashab turgan prikazchikdan yana boʻyida boʻlib qolgan, endi uni hech kim urisha olmas ham prikazchik, uning koʻnglini topgan vaqtda aytganiga qaraganda, unga uylanishi mumkin edi.

IX
Angliyada tarbiyalangan, rus elchisining oʻgʻli Mixail Semyonovich Voronsov, yuqori rus mansabdorlari orasida oʻsha vaqtlarda kam uchraydigan Yevropa tahsilini koʻrgan, shuhratparast, oʻzidan past darajadagi kishilarga nisbatan muloyim, mehribon va oʻzidan yuqori boʻlganlarga, nisbatan maxsus nozik muomala qiluvchi kishi edi. U hokimliksiz va mahkumliksiz hayotni tan olmas edi. U barcha yuqori mansablarga va ordenlarga ega usta harbiy boʻlib, hatto Kraon yaqinidagi Napaleonni yenggan kishi sanalar edi. U 51-yilda yetmishdan oshgan boʻlsa-da, hali baquvvat, tetik harakat qilar va hammadan muhimi, oʻz hukmronligini saqlash va oʻz shuhratini barqaror qilish ham taratishga qaratilgan nozik va oʻtkir aqlning butun mahoratiga ega edi. U katta boylikka — ham oʻziniki, ham xotini grafinya Branitskayaga qarashli boylikka va podshoh vakili sifatida oladigan juda koʻp maoshga ega boʻlib, oʻz mablagʻining koʻp qismini Qrimning janubiy sohilida bino qilinayotgan saroy va bogʻ qurilishiga sarf qilar edi.
1851 yilning 7 dekabrida kechqurun uning Tiflisdagi saroyi oldida uch ot qoʻshilgan xabarchi arava kelib toʻxtadi. Charchagan, jangdan tamom qorayib ketgan, Hojimurodning ruslarga qoʻshilganligi haqida general Kozlovskiydan xabar keltirgan ofitser, uvishib qolgan oyoqlarini uqalab, qorovullarning yonidan oʻtib, saroyning keng zinasidan ichkariga kirib ketdi. Voronsovga xabarchi kelganligini aytganlarida kechqurun soat olti boʻlib, u ovqat qilgani ketmoqda edi. Voronsov xabarchini darhol qabul qildi, shuning uchun ham ovqatga bir necha minut kechikdi.
U mehmonxonaga kirgan vaqtda, stolga taklif qilingan knyaginya Yelizaveta Ksaver'evnaning atrofida oʻtirishgan oʻttiztacha kishi va toʻdalashib derazalar oldida turganlar oʻrinlaridan qoʻzgʻaldilar-da, yuz oʻgirib, kiruvchiga qaradilar. Voronsov oʻzining odatdagi qora harbiy epoletisiz, yarim pogon taqilgan syurtugida boʻlib, boʻyniga oq but taqib olgan edi. Uning qirilgan yuzi muloyimgina jilmayar va koʻzlari atrofdagilarga qarab suzilar edi.
U sharpasiz ildam bosib ichkariga kirdi va kechikib qolgani uchun xotinlardan uzr soʻradi, erlar bilan salomlashdi, soʻng 45 yoshli sharqliklarga oʻxshab ketadigan toʻla, novcha gruzin knyaginyasi goʻzal Manana Orbelianining oldiga kelib, uni stolga olib borish uchun qoʻl berdi. Knyaginya Yelizaveta Ksaver'evna tikandek dagʻal moʻylovli, malla kelgindi generalga oʻzi qoʻl uzatdi. Gruzin knyaz', knyaginyaning oʻrtogʻi grafinya Shuazyolga qoʻlini berdi. Doktor Andreevskiy ad’yutantlar va boshqalar,— kimlar xonimlar bilan, kimlar shunday oʻzlari oldingi ikki juftning orqasidan ketdilar. Kaftan, paypoq va boshmoq kiygan lakeylar, stullarni nari-beri surib oʻtirayotganlarga yordamlashdilar, metrdotel' kumush kashkuldan bugʻi chiqib turgan shoʻrvani tantana bilan idishlarga quya boshladi.
Voronsov uzun stolning oʻrtasiga oʻtirdi. Uning qarshisida xotini knyaginya general bilan oʻtirdi. Uning oʻng tomonida goʻzal Orbeliani, chap tomonida — qomati zebo, qora, ikki beti qip-qizil, yaltiroq zebu ziynatlar taqingan, hech toʻxtovsiz jilmayuvchi gruzin knyajnasi oʻtirdi.
— Yexsellentes, chere amie, — knyaginyaning qanday xabar keltirildi, degan savoliga javob berib, — Simon a eu de la chance , — dedi.
Keyin u stol atrofida oʻtirganlarning hammasi ham eshita oladigan qilib, Shomilning mashhur va eng bahodir yordamchisi boʻlgan Hojimurod ruslar tomoniga oʻtibdi, u bugun-erta Tiflisga keltiriladi, degan ajoyib yangilikni gapirib bera boshladi. Bu faqat uning uchungina unchalik yangilik emasdi. Chunki Hojimurod bilan boʻlgan muzokara koʻpdan beri davom etardi.
Ovqat qilayotganlarning hammasi, hatto stolning uzoq burchagida oʻtirishgan va bungacha allanima toʻgʻrisida gapirishib, sekin kulishayotgan yoshlar, ad’yutantlar va ma’murlar jim boʻlib quloq soldilar.
— Xoʻsh, general, Hojimurodni sira uchratganmisiz?— knyaz' gapini tugatgach, knyaginya yonida oʻtirgan tikandek dagʻal moʻylovli, malla generaldan soʻradi.
— Bir necha marta uchratganman, knyaginya.
Soʻng general 43-yili togʻliklar Gergebilni olganlaridan keyin, Hojimurodning general Passekning otryadiga toʻqnash kelganini va ularning koʻz oldida polkovnik Zolotuxinni oʻldirib qoʻyishiga oz qolganini aytib berdi.
Voronsov, generalning gapga kirishib ketganidan mamnun boʻldi chogʻi, uning soʻzlarini iljayib turib tingladi. Lekin Boronsovning chehrasi birdan parishon va ma’yus bir ifoda kasb etdi.
Gapga tushib ketgan general Hojimurod bilan boʻlgan yana boshqa toʻqnashuvi toʻgʻrisida soʻzlab bera boshladi.
— Axir,— dedi general,— janobi oliylari, esingizdami, oziq ekspeditsiyasi vaqtidagi bizni qamal qilgan va qutqazib olishga majbur qilgan shu edi-da.
— Qayerda?— Voronsov koʻzlarini suzib, takroran soʻradi.
Botir general «qutqazib» olish deb talafotli Dargʻin yurishida yuz bergan ishni aytardi. Haqiqatan ham bu yurishda, agar madadga kelgan qoʻshin qamalda qolganlarni qutqazib olmasa, butun askar, ularga qoʻmondonlik qiluvchi knyaz' Voronsov bilan birga halok boʻlardi. Ruslardan talay kishi oʻlgan va yarador boʻlgan, bir qancha toʻp boy berilgan. Voronsov boshchiligi ostida Dargʻin yurishining sharmandali bir voqea boʻlgani hammaga ma’lum edi, shuning uchun ham biror kishi Voronsov oldida bu yurish haqida gapirgunday boʻlsa, faqat Voronsov bu yurish yuzasidan podshoga yozgan ma’lumot mazmunida, ya’ni bu yurish rus qoʻshinining mumtoz muzaffariyati edi, degan mazmunda gapirar edi. «Qutqazib olish» soʻzi esa toʻgʻridan-toʻgʻri bu yurishning mumtoz qahramonlik emas, balki koʻp kishilarni halok qilgan yanglishuv ekanini koʻrsatardi. Buni hamma angladi, lekin bu yerdagilarning ba’zilari general tomonidan gapirilgan soʻzlarning ahamiyatini tushunmaganday boʻlib ba’zilari esa iljaygan holda bir-birlariga qarashib oldilar.
Faqat qattiq qilmoʻylov sariq generalgina hech narsani payqamadi va oʻz hikoyasiga qiziqib ketib, bahuzur javob berdi:
— Qutqazib olgan-da, janob oliylari.
Soʻng sevgan mavzuga berilib ketgan general mufassal ravishda Hojimurodning juda chaqqonlik bilan otryadni ikkiga boʻlib yuborganini, agar qutqazib olgani,— u alohida bir muhabbat bilan «qutqazib olgani» soʻzini takrorladi,— kelmaganlarida butun otryad oʻsha yerda qolishini soʻzlab berdi.
General aytmoqchi boʻlgan narsaning hammasini aytib ulgura olmadi, chunki Manana Orbeliani, gapning nimadan iborat ekanini anglab, generalga Tiflisdagi imoratning qulayliklari haqida savol berib, uning soʻzini boʻldi. General hayron boʻldi, hammaga va stolning oxirida oʻtirgan, ma’noli koʻz qisib astoydil tikilmoqda boʻlgan oʻz ad’yutantiga qarab chiqdi va birdan masalani angladi. U knyaginyaning savoliga javob bermasdan, qovogʻini soldi, jim boʻldi va oldidagi tarelkada turgan, uning uchun koʻrinishi va hatto mazasi ham yot boʻlgan, nozik taomni shoshilgan holda, chaynamasdan yuta boshladi. Hamma oʻngʻaysizlandi, lekin vaziyatning noqulayligini knyaginya Voronsovaning narigi tomonida oʻtirgan, saroy korchalonlaridan biri boʻlmish gruzin knyazi toʻgʻrilab yubordi. Bu tabiatan kaltafahm boʻlsa-da, tilyogʻlamalik qilishga juda usta edi. U, goʻyo hech narsani sepmaganday boʻlib qattiq ovoz bilan Hojimurodning mextulinlik Ahmadjonning xotinini oʻgʻirlaganini aytib bera boshladi.
— Kechasi qishloqqa kirib oʻziga kerak narsani olganda, oʻz askarlari bilan joʻnab qolgan.
— Nima uchun unga xuddi oʻsha xotin kerak boʻlibdi?—deb soʻradi knyaginya.
— Chunki Hojimurod uning eriga dushman boʻlgan, uni ta’qib qilib yurgan, ammo xonni to oʻlgunigacha hech yerda duch keltira olmagan, shundan keyin oʻchini bevadan olgan.
Knyaginya bu gapni, gruzin knyazining yonida oʻtirgan eski oʻrtogʻi grafinya Shuazyolga fransuzcha tarjima qilib berdi.
— Quell horreur! janob, — dedi grafinya koʻzlarini yumib va boshini chayqatib.
— O, yoʻq,— dedi Voronsov iljayib,— menga, «u, asirga olijanob hurmat bilan muomala qilgan, soʻng boʻshatib yuborgan» deb aytdilar.
— Ha, aqcha barobariga.
— Ha, turgan gap, lekin u har holda bama’ni ish qilgan.
Knyazning bu soʻzlari Hojimurod haqidagi bundan keyingi gaplarga yoʻl ochdi. Saroyga mansub boʻlgan kishilar Hojimurodga qancha koʻp ahamiyat bersalar, knyaz' Voronsovga shuncha koʻngilli boʻlishini angladilar.
— Bu kishida juda ajoyib jasorat bor. Juda mumtoz odam!
— Boʻlmasa-chi, u 49-yilda kuppa-kunduzi Temirxon-Shuraga bostirib kirib, doʻkonlarni talagan.
Stulning oxirida oʻtirgan, oʻsha vaqtda Temirxon-Shurada boʻlgan armani, Hojimurodning bu qahramonligi haqidagi tafsilotlarni soʻzlab berdi. Umuman, butun ziyofat Hojimurod haqida hikoya qilish bilan oʻtdi. Hamma bir ogʻizdan uning botirligini, aqlli, olijanobligini maqtashdi. Kimdir birov uning yigirma olti asirni oʻldirishga buyurganini gapirdi, ammo bunga ham odatdagicha e’tiroz bildirildi.
— Nima qilsin. A la guerre comme a la guerre .
— U zabardast.
— Agar u Yevropada tugʻilgan boʻlsa, ehtimol yangi Napaleon boʻlar edi,— dedi xushomadgoʻy esi past gruzin knyazi.
U Napaleonni har qanaqasiga xotirlash ham, uning ustidan gʻalaba qozongani uchun oq but taqib yurgan Voronsovga xush kelishini bilardi.
— Ha, garchi Napaleon boʻlmasa-da, chaqqon otliqlar generali boʻlar edi,— dedi Voronsov.
— Agar Napaleon boʻlmasa Myurat boʻlardi.
— Ha, uning nomi ham Hojimurod.
— Hojimurod bizga qoʻshilgan boʻlsa, Shomil ham tugadi, deyavering,— dedi allakim.
— Ular endi (bu «endi» soʻzi Voronsov vaqtida degan ma’noni berardi) chidash berolmaydilar,— dedi boshqa birov.
— Tout cela est grace a vous , — dedi Manana Orbel'yani.
Knyaz' Voronsov oʻzini koʻmib yubormoqda boʻlgan xushomadgoʻyliklarni bosmoqqa urindi. Lekin bu xushomadlar unga xush yoqardi va u gʻoyat xursand holda oʻz xonimini stol yonidan mehmonxona tomon olib ketdi.
Knyaz' ovqatdan soʻng, mehmonxonaga kofe olib kirilganda, hamma bilan ham juda xushmuomalada boʻldi va tikanday dagʻal moʻylovli malla generalning yoniga kelib, uning noqulay vaziyatda qolganini sezmaganligini koʻrsatishga urindi.
Hamma mehmonlarni aylanib oʻtgandan soʻng, knyaz' karta oʻynagani oʻtirdi. U faqat juda eski oʻyin boʻlgan lomber oʻyininigina oʻynar edi. Knyazga gruzin knyazi, keyin, knyazning xizmatchisidan lomber oʻyinini oʻrganib olgan arman generali va toʻrtinchi — oʻz hukmronligi bilan dong chiqargan doktor Andreevskiy ulfat boʻldilar.
Xizmatchi, ital'yan Jovani kumush patnisda xat olib kirgan vaqtda Voronsov, oldiga Aleksandr I ning rasmi solingan oltin tamaki qutini qoʻyib, atlas kartani shilib, uni endi suzmoqchi boʻlib turgan edi.
— Yana xabarchi keldi, janob oliylari.
Voronsov kartani yerga qoʻydi va avf soʻrab, xatni olib oʻqiy boshladi.
Xat oʻgʻlidan edi. U, xatida Hojimurodning qoʻshilganligini va Meller-Zakomel'skiy bilan boʻlgan mojaroni yozgan edi.
Knyaginya erining yoniga kelib, oʻgʻlining nima yozganligini soʻradi.
— Yana oʻsha haqda. Al a eu quelques desagrements avec le commandaut de la place. Simon a eu tort . But all is well what ends well — dedi knyaz', xatni xotiniga berib, soʻng odob bilan uni kutib turishgan ulfatlariga murojaat qilib, kartani qoʻllariga olishlarini soʻradi.
Birinchi qoʻlni berib boʻlgandan soʻng, Voronsov tamaki qutisini ochdi va juda xursand vaqtlarida qiladigan qiligʻini qildi, qarilarga xos ravishda ajin bosib ketgan oppoq qoʻli bilan bir chimdim fransuz tamakisidan oldi-da, burnining tagiga olib kelib iskadi.

X
Ertasi Hojimurod Voronsovning oldiga kelganida knyazning qabulxonasi odam bilan liq toʻla edi. Bu yerda formasini toʻla kiygan va ordenlarini taqib, knyazni ziyorat qilib ketgani kelgan tikanday dagʻal moʻylovli kechagi general ham; yana polkning oziq-ovqatini suiiste’mol qilgani uchun sudga tushish xavfi boʻlgan polk komandiri ham; davlatdan mayxonalarni sotib olgan va endi shartnomani yangilash uchun harakat qilib yurgan, doktor Andreevskiy tomoni himoya qilinadigan boy armani ham hozir edi. Bu yerda, boshdan-oyoq qora kiygan — pensiya yoki bolalarini yetimxonaga joylashtirishni soʻrab kelgan, oʻldirilgan bir ofitserning beva xotini ham bor edi. Bu yerda xonavayron boʻlgan, yopilgan cherkov yerlarini oʻziga olmoq uchun harakat qilib yurgan, bashang kiyingan gruzin knyazi ham bor edi. Bu yerda Kavkazni boʻysundirishning yangi loyihasini koʻtarib kelgan pristav ham hozir edi. Bu yerda uyiga borib, men knyazning huzurida boʻldim, deb maqtanish uchungina kelgan bir xon ham bor edi.
Hamma navbat kutmoqda va chiroyli, malla sochli yosh yigit — ad’yutant ularni birin-sirin knyazning kabinetiga olib kirib turmoqda edi.
Qabulxonaga zalvarli dadil qadam tashlab, sal oqsoqlanib Hojimurod kirib keldi, hamma unga qaradi va u har tarafdan shivirlab aytilayotgan oʻz nomini eshitdi.
Hojimurod, yoqasiga kumush jiyak tutilgan jigarrang kamzul ustidan uzun oq cherkaska kiyib olgan edi. Oyogʻida qora nogovitsa va xuddi qoʻlqop singari tovoniga tarang boʻlib yopishib turgan chuvak, boshida — papaxga oʻralgan salla bor edi, salla — Ahmadxonning chaqigʻi bilan Hojimurodning general Klyugenau tomonidan qamalishiga va Shomilga oʻtib ketishiga sabab boʻlgan — hov, oʻsha salla edi. Hojimurod kaltaroq oyogʻiga sal oqsoqlanganidan butun kelishgan qomati bilan chayqalib, qabulxonaning parket polidan tez qadam tashlab kelardi. Uning katta-katta koʻzlari ilgariga joʻngina qarar va hech kimni koʻrmayotganga oʻxshar edi.
Xushbichim ad’yutant, koʻrishib boʻlib, Hojimuroddan knyazga xabar berguncha oʻtirib turishlikni soʻradi. Lekin Hojimurod oʻtirmadi, u qoʻlini xanjariga tirab, oyoqlarini kergan holda, atrofdagilarga rashk bilan qarab tikka turaverdi.
Tarjimon knyaz' Tarxanov Hojimurodning yoniga kelib, u bilan gaplasha boshladi. Hojimurod istamasdan, kalta-kalta javob berdi. Pristavning ustidan arz qilib kelgan qoʻmiq knyazi kabinetdan chiqdi, uning orqasidan ad’yutant Hojimurodni chaqirdi va uni kabinetning eshigiga olib keldi-da, ichkariga kirgizib yubordi.
Voronsov Hojimurodni stolning chekkasida tikka turib qabul etdi. Bosh qoʻmondonning keksa oq yuzi kechagiga oʻxshash tabassum qiluvchi emas, balki koʻproq jiddiy va tantanali edi.
Hojimurod katta stol oʻrnatilgan va zangori jaluzalar tutilgan zoʻr derazalari bor ulkan xonaga kirgach, oftobda kuygan rosmana qoʻllarini koʻkragiga qoʻyib oʻtirib, oʻzi yaxshi gapiradigan qoʻmiq lahjasida koʻzlarini pastga olib, shoshilmasdan, dona-dona qilib, hurmat bilan dedi:
— Ulugʻ podshoh va sizning himoyalaringizga sigʻinib keldim. Sadoqat bilan, bir tomchi qonim qolguncha oqpodshohga xizmat qilishga va’da beraman va sizning ham, mening ham dushmanimiz boʻlgan Shomil bilan boʻlajak urushda foydam tegar, deb umid qilaman.
Voronsov tarjimonning soʻzini eshitib boʻlgach, Hojimurodga qaradi, Hojimurod ham Voronsovning yuziga boqdi.
Bu ikki kishining koʻzlari bir-birlari bilan uchrashdilar va bir-birlariga koʻp soʻz bilan ifoda qilib boʻlmaydigan va tarjimon aytgan gaplardan tamom boshqa narsalarni gapirdilar. Ular bir-birlariga toʻgʻridan-toʻgʻri, soʻzsiz hamma haqiqatni aytib berdilar: Voronsovning koʻzlari Hojimurod gapirgan soʻzlarning bittasiga ham ishonmasligini, Hojimurod butun ruslarning dushmani ekanini va doimo shunday boʻlib qolishligini, hozir esa boʻysunishga majbur boʻlgani uchun taslim boʻlayotganini bilganini gapirardi. Hojimurod ham buni anglar va har holda oʻzining sodiq ekanligini inontirishga tirishar edi. Hojimurodning koʻzlari esa, bu chol rus urushi haqida emas, balki oʻlim haqida oʻylashi kerak, ammo u, garchi qari boʻlsa-da, hiylakordir, u bilan ehtiyot boʻlib muomala qilish kerak, deb gapirar edi. Voronsov ham buni anglar va har holda Hojimurodga, urushning muvaffaqiyati uchun kerak deb qaraganini bildirar edi.
— Unga aytgin,— dedi Voronsov tarjimonga (u yosh ad’yutantlarni sensirab gapirardi)—bizning podshohimiz qudratli boʻlgani singari, shafqatli hamdir, ehtimol, mening iltimosim bilan uni kechirar ham xizmatga olar. Aytdingmi?—deb soʻradi u tarjimondan Hojimurodga qarab turib.—Unga ayt, podshohimning marhamatli qarorini olganimga qadar, uni qabul qilishni va biznikida oʻtkazadigan umrini koʻngilli qilishni oʻz ustimga olaman.
Hojimurod yana bir marta ta’zim qildi va qizgʻinlik bilan nimanidir gapira ketdi.
Tarjimonning tarjima qilib berishiga koʻra, u ilgari 39-yillarda, Avariyani idora qilgan vaqtlarida ham ruslarga sodiq boʻlib xizmat qilganini va mabodo uni halok qilmoqchi boʻlgan va general Klyugenau oldida unga boʻhton qilgan dushmani Ahmadxon boʻlmasa, ruslarga hech qachon xiyonat qilmagan boʻlishini gapirdi.
— Bilaman, bilaman,—dedi Voronsov, garchi u bularning hammasini bilgan boʻlsa ham allaqachon unutgan edi.— Bilaman,— dedi u, oʻtirib va Hojimurodga devor yonidagi taxtadan joy koʻrsatib. Lekin Hojimurod Voronsovday obroʻli kishining huzurida oʻtirishga jur’at etolmaganining ishorasi qilib, kuchli yelkalarini qisib, oʻtirmadi.
— Ahmadxon ham, Shomil ham — mening dushmanlarim,— u tarjimonga murojaat qildi va soʻzida davom etdi.— Knyazga ayt, Ahmadxon oʻldi, men undan oʻchimni ololmadim, ammo Shomil hali tirik va men undan oʻchimni olmay turib oʻlmayman,— dedi u qovogʻini solib va jagʻlarini mahkam qisib.
— Xa, ha,—dedi Voronsov sekin,— u Shomildan qanday qilib oʻch oladi?—dedi u tarjimonga.— Aytgin axir, oʻtirishi mumkin.
Hojimurod yana oʻtirmadi va oʻziga berilgan savolga: «Shomilni yoʻqotishda yordam berish uchun ruslarga qoʻshildim»,— deb javob berdi.
— Yaxshi, yaxshi,— dedi Voronsov.— U, xullasi kalom, nima qilmoqchi axir? Oʻtir, oʻtir...
Hojimurod oʻtirdi va agar uni lazgi tomoniga yuborsalar va unga qoʻshin bersalar, butun Dogʻistonni oyoqqa turgʻizishga va Shomilning bunga dosh bera olmasligiga kafil ekanini aytdi.
— Bu yaxshi gap. Buni qilish mumkin.— dedi Voronsov.— Oʻylab koʻraman.
Tarjimon Voronsovning soʻzlarini Hojimurodga tarjima qilib berdi. Hojimurod oʻyga toldi.
— Sardorga ayt,— dedi u yana,— mening oilam dushmanimning qoʻlida va qachonki, mening oilam togʻda ekan, men toʻppa-toʻgʻri unga qarshi borsam, u mening xotinimni, onamni, bolalarimni oʻldiradi. Knyaz' mening oilamni qutqazsin, uni asirlarga almashtirsin, u vaqtda men yo oʻlaman, yo Shomilni yoʻqotaman.
— Yaxshi, yaxshi,— dedi Voronsov.— Bu haqda oʻylab koʻramiz. Endi u shtab boshligʻining oldiga borsin va unga oʻz vaziyati, niyati va xohishini batafsil aytib bersin.
Hojimurodning Voronsov bilan boʻlgan birinchi uchrashuvi shu bilan tugadi.
Oʻsha kuni kechqurun Sharq uslubida, yangidan ishlangan teatrda ital'yancha opera qoʻyilmoqda edi. Voronsov oʻz lojasida edi, shu vaqt parterda salla oʻragan holda, koʻzga tashlanib turgan qomati bilan oqsoq Hojimurod paydo boʻldi. Hojimurod, oʻz yoniga qoʻshib qoʻyilgan Voronsovning ad’yutanti Loris-Melikov bilan birga kirib birinchi qatorga joylandi. Hojimurod birinchi parda tamom boʻlguncha, sharqqa, musulmonlarga xos bosiqlik bilan, betaajjub, hatto beparvo koʻrinish bilan tomosha qilib oʻtirib, soʻng oʻrnidan turdi va tomoshabinlarga sekin koʻz yugurtirib chiqib, butun kishilarning diqqatini oʻziga qaratib, zaldan chiqib ketdi.
Ertasi dushanba Voronsovnikida bazm boʻladigan kun edi. Katta, koʻzni qamashtiradigan darajada yoritilgan zalda, qishki bogʻcha orasiga yashirinib muzika oʻynar edi. Boʻyinlarini, qoʻllarini va koʻkraklarini ochib turadigan kiyimlar kiygan yosh, navqiron va shuningdek, uncha yosh boʻlmagan xotinlar rangdor mundirlar kiyib olishgan erkaklarning quchogʻida aylanmoqda edilar. Bufetda qizil frak, paypoq va boshmoqlar kiyib olgan lakeylar qadahlarga shampanskiy quymoqda va xotinlarga konfetlar olib borib tutmoqda edilar. «Sardor»ning xotini ham yoshi oʻtib qolganiga qaramasdan, boshqalarga oʻxshash yarim yalangʻoch holda salom va tabassumlar bilan mehmonlar orasida yurardi. U tarjimon orqali, xuddi kecha teatrdagi singari, beparvolik bilan mehmonlarga koʻz tashlagan Hojimurodga bir qancha iliq soʻz aytdi. Qnyaginyaning orqasidan Hojimurodning yoniga boshqa xotinlar ham kelishdi va hammasi ham uyalishmasdan uning roʻbaroʻsida turishib, jilmayishib bir narsani: Hojimurodning bu yerda koʻrayotgandari unga yoqish-yoqmasligini soʻrashdi. Voronsovning oʻzi oltin epoletlar va aksel'bantlarda, boʻyniga oq but taqib olgan holda Hojimurodning yoniga keldi va u ham muqarrar, boshqa soʻrovchilar singari Hojimurodga, bu yerda koʻrgan narsalarining yoqmasligi mumkin emas deya ishonib, oʻsha savolni berdi. Hojimurod Voronsovga ham hammaga qilgan javob qildi: yaxshimi yo yomonmi, buni gapirmasdan,— bizda bunaqa narsalar yoʻq,— deb aytdi.
Hojimurod shu yerda, balda Voronsov bilan oʻz ishi, oilasini asirlar barobariga sotib olish toʻgʻrisida soʻzlashmoqchi boʻlgan edi, lekin Voronsov, uning soʻzlarini eshitmaganlikka solib nari ketdi. Keyin Loris-Melikov Hojimurodga, bu yer ish toʻgʻrisida gapirishadigan joy emasligini aytdi.
Soat oʻn birga jom chalganda Hojimurod vaqtni Mariya Vasil'evna hadya qilgan soatga qarab tekshirib koʻrib, Loris-Melikovdan ketish mumkinmi, deb soʻradi. Loris-Melikov mumkin ekanini, biroq qolsa yaxshi boʻlishini aytdi. Bunga qaramasdan Hojimurod qolmadi va uning ixtiyoriga topshirilgan fayton bilan oʻziga berilgan uyga qarab joʻnadi.

XI
Hojimurod Tiflisga kelganining beshinchi kuni noibning ad’yutanti Loris-Melikov, bosh qoʻmondonning topshirigʻi bilan Hojimurod oldiga keldi.
— Boshim ham, qoʻllarim ham sardorga xizmat qilishga tayyor,— dedi Hojimurod oʻzining odatiy diplomatik qiyofasi bilan qoʻli koʻksida bosh egib.— Buyur,— dedi Loris-Melikovning koʻzlariga muloyimgina qarab.
Loris-Melikov, stolning yonida turgan kresloga oʻtirdi. Hojimurod uning qarshisidagi past taxtaga oʻtirdi va qoʻllarini tizzasiga tirab, boshini quyi soldi-da, Loris-Melikovning aytayotgan gaplarini tinglay boshladi. Tatarchani erkin gapira oladigan Loris-Melikov, knyaz', garchi Hojimurodning oʻtmishini bilsa-da, uning butun tarixini oʻz ogʻzidan eshitishni istaganini aytdi.
— Sen menga gapirib ber,— men yozib olaman, keyin ruschaga tarjima qilaman, undan keyin knyaz' podshohga yuboradi,— dedi Loris-Melikov.
Hojimurod picha jim qoldi (u hech qachon gapni boʻlmas, edigina emas, balki hamma vaqt hamsuhbat yana biror narsa aytmasmikan, deb kutib turardi), keyin boshini koʻtardi, papaxini orqaga surib qoʻydi va Mariya Vasil'evnani maftun etgan bola tabassumi bilan iljaydi.
— Bajonu dil,— dedi u, aftidan, mening tarixim podshohga oʻqib beriladi, degan fikrdan quvonib.
— Menga shoshilmasdan, hammasini bir boshidan soʻzlab ber,—dedi Loris-Melikov yonidan daftarchasini olib.
— Xoʻp boʻladi, ammo aytib beradigan narsa juda koʻp-da. Koʻp ishlar boʻlgan,— dedi Hojimurod.
— Agar bir kunda aytib bitirolmasang, qolganini ertaga aytib bitirasan,— dedi Loris-Melikov.
— Boshidan boshlaymi?
— Ha, eng boshidan, qayerda tugʻilding, qayerda yashading, shundan.
Hojimurod boshini eggan koʻyi uzoq oʻtirdi; keyin taxtada yotgan kichkina bir yogʻochni oldi, xanjarining ostidan, sopi fil suyagidan qilingan tilla suvi yugurtirilgan ustaraday oʻtkir poʻlat pakkisini chiqardi-da, yogʻochni yoʻnib oʻtirib gapira boshladi.
— Yoz: Sel'mesda, togʻliklarning tili bilan aytsak, eshakning boshidek kichkina bir qishloqda tugʻilganman,— deb boshladi u.— Xonlar yashagan Xunzax bizdan uncha uzoq emas, ikki miltiq otimcha kelar edi. Bizning oilamiz ular bilan yaqin edi. Chunki mening onam xonning katta oʻgʻli Abununsalxonni emizib katta qilgan.
Xonzodalar uchta edi: akam Usmonning emishgan ogʻaynisi Abununsalxon, mening tutingan ogʻaynim Ummaxon va kichigi Bulachxon, uni Shomil jardan tashlab yuborgan. Bu voqea keyin boʻlgan edi. Muridlar ovullarni oralab yura boshlagan vaqtlarida, men oʻn besh yoshlarga borib qolgan edim. Ular yogʻoch qilichlarni toshlarga urishar va: «Musulmonlar, gʻazavot!»—deb qichqirishar, edilar. Chechenlarning hammasi muridlar tomonga oʻtdilar, keyin avarlar ham ular tomoniga oʻta boshladilar. Men u vaqtlarda saroyda yashar edim. Men xuddi xonning ogʻaynisiday edim: nima istasam shuni qilardim, men boy boʻlib ketdim. Menda ot ham, qurol ham bor edi. Kayfi safo ichida yashar va hech narsa toʻgʻrisida oʻylamas edim. Shu taxlitda to Qozimulla oʻldirilib, uning oʻrniga Gʻamzat oʻtirgan vaqtga qadar yashadim. Gʻamzat xonlarga vakil yuborib, agar ular gʻazavotni qabul qilmasalar, Xunzaxni xarob qilishini bildirdi. Bosh qotar edi. Xonlar gʻazavotni qabul qilishda ruslardan qoʻrqardilar. Shunda malika ruslarning eng katta boshligʻidan Gʻamzatga qarshi yordam soʻrash uchun ikkinchi oʻgʻli Ummaxon bilan birga meni Tiflisga yubordi. Eng katta boshliq baron Rozen edi. U meni ham, Ummaxonni ham qabul qilmadi, yordam beramiz, deb aytibdi, lekin hech narsa qilmadi. Faqat uning ofitserlari bizning oldimizga kelib, Ummaxon bilan karta oʻynashadigan boʻlib olishdi. Ular Ummaxonni vino ichirib mast qilishar va yomon yerlarga olib borishar edi. Ummaxon ularga qartada bor-yoʻgʻini yutqazib qoʻydi. U buqadek kuchli, sheryurak, ammo qalbi esa suvdek boʻsh edi. Agar men uni olib ketmasam, u soʻnggi otini ham, qurolini ham yutqazib qoʻygan boʻlardi. Tiflisga borib kelgandan soʻng mening fikrim oʻzgardi, men gʻazavotni qabul qilish kerak, deb malika va yosh xonlarni tashviq qila boshladim.
— Nima sababdan fikring oʻzgardi?—deb soʻradi Loris-Melikov.— Ruslar yoqmadimi?
Hojimurod bir oz jim qoldi.
— Yoʻq, yoqmadilar,— dedi qat’iy, keyin koʻzlarini yumdi.— Buning ustiga yana shunday bir ish bor edi, men gʻazavotni qabul qilgim keldi.
— Qanday ish?
— Sel'mesning ostida biz xon ikkimiz uchta murid bilan toʻqnashdik, ikkitasi qochib ketdi, uchinchisini toʻpponcha bilan otib oʻldirdim. Men qurollarini yechib olay deb uning yoniga kelsam, u tirik ekan. U menga qaradi: «Sen meni oʻldirding, men uchun yaxshi. Sen esang musulmon, yosh, kuchli ekansan: gʻazavotni qabul et. Tangri shunday buyuradi», dedi.
— Xoʻsh, shu bilan sen qabul qildingmi?
— Qabul qilganim yoʻq, ammo oʻylay boshladim,— dedi Hojimurod va oʻz hikoyasini davom ettirdi.
— Gʻamzat Xunzaxga yaqinlashib kelib qolganda, biz uning oldiga qariyalarni yubordik va ularga gʻazavotni qabul qilishga rozi ekanimizni, faqat uni yaxshilab tushuntirib beradigan bir olim kishi yuborishini aytishlikni buyurdik. Gʻamzat chollarning moʻylovlarini qirqib tashlash, burunlarining teshigini bekitish, burunlariga non osish va shu holda ularni qaytarib yuborishni buyuribdi. Chollar kelib, malikaga omonat sifatida kenja oʻgʻlini Gʻamzatning yoniga yuborish sharti bilan ular oldiga gʻazavotni oʻrgatish uchun bir shayx yuborishga uning roziligini aytdilar. Malika bunga ishonib Bulachxonni Gʻamzatning oldiga yubordi. Gʻamzat Bulachxonni yaxshi qarshi oldi va uning yoniga akalarini ham olib kelish uchun bizga kishi yubordi. Gʻamzat, oʻz otasi ularning otasiga xizmat qilgani singari, u ham xonlarga xizmat qilmoqchi boʻlganini aytishni buyuribdi. Oʻz boshlaricha yashagan vaqtlarida hamma xotinlar qanday boʻlsa malika ham shunday boʻsh, ahmoq va orsiz xotin edi. U ikkala oʻgʻlini yuborishdan qoʻrqib, yolgʻiz Ummaxonni yubordi. Men u bilan birga bordim. Bizni bir chaqirimcha joyda muridlar kutib olib, zikr tushdilar, miltiq otdilar va atrofimizda ot oʻynatdilar. Biz yaqinlashib qelayotgan vaqtimizda Gʻamzat chodiridan chiqib Ummaxonning uzangilariga yonashib keldi va uni xon sifatida qarshi oldi. U: «Men sizning xonadoningizga hech qanday yomonlik qilganim yoʻq va qilishni ham istamayman. Siz faqat meni oʻldirmang va odamlarni gʻazavotga olib borish uchun xalaqit bermang. Men esa, otam otangizga xizmat qilgani kabi, butun qoʻshinim bilan sizga xizmat qilaman. Meni uyingizda yashagani qabul qiling. Men, maslahatlarim bilan sizga yordam beraman, siz esangiz bilganingizni qilavering», dedi. Ummaxon soʻzga juda noʻnoq edi. U nima deyishini bilmasdan, jim turib qoldi. Shundan keyin men, gap shu boʻlsa Gʻamzat Xunzaxga borsin, malika va xon uni hurmat bilan qabul qiladi, dedim. Lekin mening gapimni tugattirmadilar va men bu yerda birinchi marta Shomil bilan toʻqnashdim. U shu yerda, imomning yonida edi. «Sendan emas, xondan soʻrayotibdilar»,— dedi u. Men jim boʻldim, Gʻamzat esa Ummaxonni chodirga olib ketdi. Keyin Gʻamzat meni chaqirib olib, oʻzining elchilari bilan birga Xunzaxga borishga buyurdi. Men ketdim. Elchilar Gʻamzatning oldiga katta xonni ham yuboravering, deb malikani tashviq qila boshladilar. Men xiyonatni payqadim va malikaga: oʻgʻlingizni yubormang, dedim. Lekin tuxumda qancha tuk boʻlsa, xotinlarning boshida ham shuncha aql boʻladi. Malika elchilarning gapiga ishonib oʻgʻlini borishga buyurdi. Abununsalxon istamadi. Shunda malika: «Koʻrinib turibdi, sen qoʻrqayotibsan», dedi. U xuddi ariga oʻxshab oʻgʻlining jon joyini topib chaqishni yaxshi bilardi. Abununsalxon qizib ketdi, onasi bilan ortiq gaplashib oʻtirmadi-da, otini egarlashga buyurdi. Men u bilan birga ketdim. Gʻamzat bizni Ummaxondan ham yaxshiroq qilib kutib oldi. Uning oʻzi ikki miltiq otimi qadar yerga kelib bizga peshvoz chiqdi. Uning orqasidan nishon taqqan otliqlar birga keldilar, takbir aytdilar, oʻq uzdilar, ot oʻynatdilar. Biz lagerga kelganimizda, Gʻamzat xonni chodirga olib kirib ketdi, men esa otlarning yonida qoldim. Gʻamzatning chodiridan oʻq ovozi eshitila boshlagan vaqtda, men togʻning ostida edim. Men chodirning oldiga chopib keldim. Ummaxon mukkasidan tushib qonga belanib yotar, Abununsalxon esa muridlar bilan solishmoqda edi. Yuzining yarmi chopib tashlangan boʻlib, osilib turardi. U bir qoʻli bilan chopilgan yuzini ushlagan, ikkinchi qoʻlidagi xanjar bilan yaqinlashganlarni urib turar edi. U mening huzurimda Gʻamzatning ukasini chopib tashladi va boshqasiga qarab intildi, ammo shu vaqtda muridlar unga qarab oʻq uza boshladilar, u yiqildi.
Hojimurod toʻxtadi, uning oftobda kuygan yuzi qip-qizarib ketdi, koʻzlariga qon quyildi.
— Meni dahshat bosdi, qochib ketdim.
— Shunaqami?— dedi Loris-Melikov.— Men seni hech qachon hech narsadan qoʻrqmagan, deb oʻylagan edim.
— Keyin hech qachon qoʻrqqan emasman. Oʻshandan beri men bu voqeani hamma vaqt xotirlab kelaman va eslagan vaqtimda hech narsadan qoʻrqmayman.

XII
— Endi bas. Namoz oʻqish kerak,— dedi Hojimurod, u cherkaskasining koʻkrak choʻntagidan Voronsovning bregetini chiqardi, ehtiyot bilan murvatini bosdi va boshini qiyshaytirib quloq soldi. Soat oʻn ikkiyu chorakni urdi.
— Mehmondoʻst Voronsovdan peshkash,— dedi u iljayib,— Yaxshi odam.
— Ha, yaxshi soat,— dedi Loris-Melikov.— Xoʻp boʻlmasa, sen namozingni oʻqi, men kutib turaman.
— Xoʻp,— dedi Hojimurod va yotoqxonasiga kirib ketdi.
Loris-Melikov yolgʻiz oʻzi qolgach, Hojimurod gapirib bergan voqealarning eng muhimlarini daftarchasiga yozib qoʻydi, soʻng papiros chekdi-da, uyning u boshidan bu boshiga yura boshladi. Loris-Melikov, yotoqxonaning qarshisidagi eshik oldiga kelib, tatarchalab nima toʻgʻrisidadir tez va qizgʻin gaplashayotgan kishilarning ovozlarini eshitdi. U, bular Hojimurodning muridlari ekanini bildi-da, eshikni ochib ular oldiga kirdi.
Uyda togʻliklarga xos nordon teri hidi bor edi. Qiyshiq, sariq Gamzalo, yogʻi chiqib ketgan juldur kamzul kiyib olgani holda, deraza yoniga solingan chakmon ustida oʻtirib yugan toʻqimoqda edi, lekin Loris-Melikov kirishi bilan jim boʻldi va unga e’tibor qilmasdan bemalol ishini davom ettirdi. Uning roʻparasida xushchaqchaq Xon-Magoma turar va oq tishlarini irjaytirib, kipriksiz qora koʻzlarini yaltiratganicha bir soʻzni takrorlamoqda edi. Goʻzal Eldor yenglarini kuchli qoʻllariga shimarib olib, egarning mixiga ilinib qoʻyilgan ayilni artar edi. Bosh xodim va xoʻjalik mudiri Hanafiy uyda yoʻq, u oshxonada ovqat pishirmoqda edi.
— Nima toʻgʻrisida munozara qilayotibsizlar?—Loris-Melikov Xon-Magoma bilan koʻrishayotib soʻradi.
— E, anavi hadeb Shomilni maqtaydi,— dedi Xon-Magoma Lorisga qoʻlini berayotib,— Shomil — katta odam. Ham oliy, ham avliyo, ham botir, deydi.
— Uni hadeb maqtaydigan boʻlsa, nima uchun undan ajralib ketadi?
— Undan ketganu, lekin hamon uni maqtaydi,— dedi Xon-Magoma tishlarini irjaytirib va koʻzlarini yaltiratib.
— Nima, uni avliyo deb hisoblaysanmi?— soʻradi Loris-Melikov.
— U avliyo boʻlmasa, xalq uning soʻziga kirmagan boʻlardi,— Gamzalo tez gapirdi.
— Shomil emas, Mansur avliyo edi,— dedi Xon-Magoma.— U haqiqiy avliyo edi. U imomlik qilganda, butun xalq boshqacha edi. U ovullarni kezib yurarkan, xalq cherkaskasining etagini oʻpish uchun uning oldiga chiqar va gunohlariga tavba qilar ham yomon ish qilmaslikka ont ichar edi. Chollar: u vaqtda hamma odam avliyoga oʻxshab yashar — chekmas, ichmas, namozini kanda qilmas, bir-birining jabrini kechirar, hatto qon toʻkkanni ham kechirar edi, deb gapiradilar. U vaqtlarda pul yoki buyum topib olinsa, xodaga bogʻlab yoʻlga qoʻyardilar. U vaqtlarda, hozirdagiday emas, xudo ham hamma narsada xalqqa madadkor edi,— dedi Xon-Magoma.
— Hozir ham togʻliklar ichmaydilar va chekmaydilar,— dedi Gamzalo.
— Sening Shomiling Lamaroy,— dedi Xon-Magoma Loris-Melikovga koʻzini qisib qoʻyib.
«Lamaroy» togʻliklarning yomon laqabi edi.
— Lamaroy — togʻlik,— Gamzalo javob berdi.— Togʻda burgutlar yashaydi.
— O, balo ekansan, qotirib javob berding,— dedi Xon-Magoma tishlarini irjaytirib oʻz muxolifining oʻtkir javobidan xursand boʻlib.
U Loris-Melikovning qoʻlidagi kumush papiros qutini koʻrib, papiros soʻradi. Loris-Melikov, ularga chekish man qilinganini aytgach, u bir koʻzini qisdi-da, Hojimurodning yotogʻi tomon boshini burib, u yoʻqligi-da chekish mumkin ekanini aytdi. Qeyin shu zamoniyoq tutunni ichiga tortmasdan sirtga puflab, qizil lablarini oʻxshovsiz bir ravishda choʻchchaytirib cheka boshladi.
— Bu ishing yaxshi emas,— dedi Gamzalo jiddiy, keyin uydan chiqib ketdi.
Xon-Magoma uning orqasidan koʻzini qisib qoʻydi va papirosini cheka turib Loris-Melikovdan, shohi kamzul va oq papaxni qayerdan sotib olish yaxshiroq ekanini soʻradi.
— Xoʻsh, aqchang shunaqa koʻpmi?
— Bor, yetadi.— Xon-Magoma koʻzini qisib javob berdi.
— Soʻragin-chi, aqchani qayerdan oldi ekan,— dedi Eldor oʻzining chiroyli, kulib turuvchi yuzini Loris-Melikovga tomon burib.
— Yutib oldim,— dedi tez Xon-Magoma.
Soʻng u, kecha Tiflis koʻchalarida tomosha qilib yurib, tanga otib qimor oʻynayotgan bir toʻda rus va armanlarga duch kelib qolganini gapirib berdi. Tikilgan pul katta: uchta tilla va koʻp kumush bor ekan. Xon-Magoma birpasdayoq oʻyinning nimadan iborat ekanini anglaydi va choʻntagidagi chaqalarni shildiratib, davraga kiradi-da, oʻrtadagi hamma pulga otishligini bildiradi.
— Qanday qilib hammasiga otasan? Puling bormidi?—Loris-Melikov soʻradi undan.
— Menda hammasi boʻlib oʻn ikki tiyin bor edi,— dedi Xon-Magoma tishlarini irjaytirib.
— Xoʻsh, yutqizib qoʻysang nima qilar eding?
— Bu-chi,— deya Xon-Magoma toʻpponchasini koʻrsatib qoʻydi.
— Nima, toʻpponchangni berarmiding?
— Nega berayin, qochar edim, agar bitta-yarimtasi ushlasa otib oʻldirar edim. Tamom — vassalom.
— Xoʻsh, shunday qilib yutib oldingmi?
— Ha, hammasini shipirdim-da, ketaverdim.
Loris-Melikov Xon-Magoma bilan Eldorni yaxshilab bilib oldi. Xon-Magoma oshib-toshib ketgan kuchini qayerga sarf qilishini bilmagan, oʻyin-kulgini, aysh-ishratni yaxshi koʻruvchi, doim shod, yengiltak, oʻzining va boshqalarning hayoti bilan oʻynovchi va bu oʻyin orqasida hozir ruslarga kelib qoʻshilgan va xuddi shuningdek, ertaga shu oʻyin orqasida yana Shomilga oʻtib ketishi mumkin boʻlgan kishi edi. Eldor ham tamom anglashilarli edi. Loris-Melikov faqat sariq Gamzaloga tushunolmas edi. Loris-Melikov, bu odamning faqat Shomilga berilgangina emas, balki barcha ruslarga nisbatan qattiq nafrat, jirkanuv, qabohat va dushmanlik tuygʻulari bilan toʻlgan ekanini ham bilar, shuning uchun ham Loris-Melikov, uning nima uchun ruslarga oʻtganiga tushunolmas edi. Loris-Melikov, ba’zi bir boshliqlar tarafidan ham ma’qullangan fikrga, ya’ni Hojimurodning ruslarga oʻtishi va Shomil bilan boʻlgan dushmanligi haqidagi gaplarni aldashdan iborat, u faqat ruslarning zaif yerlarini koʻrib olish va qaytadan toqqa qochib ketib, ruslarning zaif yerlariga kuch yuborish uchungina ruslarga qoʻshilgan, degan fikrga keldi. Gamzalo oʻzining butun turish-turmushi bilan bu fikrni quvvatlar edi. Loris-Melikov: «Manavlar va Hojimurodning oʻzi, oʻz niyatlarini yashirishni biladilar, ammo manavi esa, oʻzining oshkora dushmanligi bilan oʻzini oshkor qilib qoʻydi», deb oʻyladi.
Loris-Melikov u bilan gaplashishga harakat qilib «oʻrib, zerikmay yotibsizmi, deb soʻradi. Ammo u, qilib turgan ishini toʻxtatmay Loris-Melikovga koʻz qirini soldi-da, xirillab va kalta qilib:
— Zerikayotganim yoʻq,— deb javob berdi.
Boshqa savollarga ham shunday javob berdi. Loris-Melikov hali navkarlar uyida ekan, Hojimurodning toʻrtinchi muridi, yuz va boʻynini soqol bosib ketgan, serjun koʻkragi doʻng avariyalik Hanafiy ichkariga kirdi. Bu kishi muhokama qilib oʻtirmaydigan, hamma vaqt oʻz ishi bilan band, Eldorga oʻxshash muhokamasiz, oʻz xoʻjasiga boʻysunuvchi zoʻr xizmatchi edi.
U guruch olgani navkarlar uyiga kirganida Loris-Melikov uni toʻxtatib, qayerlik ekanini va Hojimurodga qachondan beri xizmat qilishini soʻradi.
— Besh yildan beri,—deya Hanafiy Loris-Melikovning savoliga javob berdi.— Men u bilan bir ovuldanman. Mening otam uning amakisini oʻldirib qoʻygan edi. Ular ham meni oʻldirmoqchi boʻldilar,— dedi u tinchgina oʻsiq qoshlarining ostidan Loris-Melikovning yuziga qarab turib.— Shunda meni ogʻayni qilib qabul etishlarini soʻradim.
— Ogʻayni qilib qabul etish deganing nima?
— Men ikki oy tirnoqlarimni olmasdan yurib, ularnikiga keldim. Ular meni onalari Fatimatning yoniga kirgizdilar. Fatimat meni emizdi, shunday qilib men uning ukasi boʻlib qoldim.
Qoʻshni xonadan Hojimurodning ovozi eshitildi. Eldor shu zamoniyoq xoʻjayinining chaqirganini bildi va qoʻllarini artib, keng qadamlar tashlab mehmonxonaga kirib ketdi.
— Sizni chaqirayotibdi,— dedi u qaytib kelib. Shundan soʻng Loris-Melikov xushchaqchaq Xon-Magomaga yana bir dona papiros berib, mehmonxonaga qarab ketdi.

XIII
Loris-Melikov mehmonxonaga kirganida Hojimurod uni shod chehra bilan qarshi oldi.
— Xoʻsh, davom ettiramizmi?— dedi u taxtaga oʻtirayotib.
— Ha, shubhasiz,— dedi Loris-Melikov.— Men navkarlaringning yoniga kirib, ular bilan picha gaplashdim. Bittasi juda xushchaqchaq yigit ekan,— deb ilova qildi.
— Ha, Xon-Magoma hazilkash odam,— dedi Hojimurod.
— Menga chiroyli yosh yigit juda yoqdi.
— U Eldor. Oʻzi yosh, ammo temirdek qattiq.
Soʻng jim boʻldilar.
— Gapni davom ettiraymi?
— Ha, ha.
— Men xonlarni qanday oʻldirganlarini aytdim. Xoʻsh, ularni oʻldirdilar. Shundan soʻng Gʻamzat Xunzaxga borib xon saroyiga kirib oladi,— deb boshladi Hojimurod.— Ona — malika hali tirik edi, Gʻamzat uni oʻz oldiga chaqirtiradi. Malika uni ayblab gapira boshlaydi. Gʻamzat oʻz muridi Asldorga qarab koʻzini qisib-qoʻydi, shunda Asldor orqasidan urib malikani oʻldiradi.
— U malikani nega oʻldiradi axir?— soʻradi Loris-Melikov.
— Boʻlmasa qanday qilsin. Boshlagan ishini oxirigacha yetkazish kerak-da. Butun urugʻini quritish kerak edi. Shunday qildilar ham. Shomil jardan tashlab kichik xonni ham oʻldirdi. Butun Avariya Gʻamzatga boʻysundi, faqat biz; men va akamgina boʻysunishni istamadik. Biz undan xonlar uchun xun olishimiz kerak edi. Biz; koʻrinishda boʻysunganday boʻlib yurdik, lekin faqat qanday qilib undan xun olishni oʻylardik. Bobomiz bilan maslahatlashdik va Gʻamzatning saroydan chiqish vaqtini poylashga ham pistirmada turib uni oʻldirishga qaror qildik. Kimdir bizning soʻzlarimizni eshitib olib, Gʻamzatga aytibdi, u bobomni oldiga chaqirtirib: «Menga qara, agarda nabiralaringning menga qarshi yomonlik oʻylab yurgani rost boʻlsa, sen ham ular bilan birga bitta dorga osilasan. Men tangrining ishini qilib yuribman, menga xalaqit berishi mumkin emas. Bor, aytgan soʻzlarimni xotiringda tut, debdi. Bobom uyga kelib bu soʻzlarni bizga aytib berdi. Shundan keyingina biz kutmay, ishni hayitning birinchi kuniyoq machitda bitirishga qaror berdik, oʻrtoqlarimiz aynib qoldilar,— akam ikkalamizgina qoldik. Biz ikkitadan toʻpponcha oldik, chakmonlarimizni kiydik, soʻng machitga bordik. Gʻamzat oʻttiztacha muridi bilan machitga kirib keldi. Hamma muridlar qilichlarini yalangʻochlab ushlab olishgan edi. Gʻamzat bilan bir qatorda uning yaxshi koʻrgan muridi, malikaning boshini chopib tashlagan — Asldor kelmoqda edi. U bizni koʻrib chakmonlaringni yechinglar, deb qichqirib mening oldimga keldi. Xanjar qoʻlimda edi, men uni oʻldira solib, Gʻamzatga tashlandim. Lekin akam Usmon uni allaqachon otib qoʻygan edi. Gʻamzat hali tirik edi, u xanjar bilan akamga tashlandi, ammo men boshiga urib ishini tugatdim. Muridlar oʻttiz choqli kishi, biz esa ikkita edik. Ular akam Usmonni oʻldirdilar, men boʻlsam, derazaga sakrab chiqdim-da, qutulib ketdim. Gʻamzatning oʻldirilganini eshitgach, butun xalq koʻtarildi, muridlar qochib ketdilar, qochmay qolganlarini olomon urib oʻldirdi. Hojimurod gapdan toʻxtab ogʻir bir nafas oldi.
— Bu «ishlarning hammasi yaxshi edi-yu,— u davom etdi,— keyin hamma ish buzilib ketdi. Gʻamzatning oʻrniga Shomil chiqib oldi. U mening oldimga vakillar yuborib, u bilan birga ruslarga qarshi borishim kerakligini, agar men rad etsam, u vaqtda Xunzaxni vayron qilib, meni oʻldirishini aytibdi, men uning yoniga bormasligimni va uni oʻz yonimga yoʻlatmasligimni aytdim.
— Nima sababdan uning yoniga bormading?—Loris-Melikov soʻradi.
Hojimurod qovogʻini soldi, u darrov javob bermadi.
— Mumkin emas edi. Shomilda — ham akam Usmonning, ham Abununsalxonning xuni bor edi. Men uning oldiga borganim yoʻq. General Rozin, menga ofitserlik mansabini berib, Avariyaga boshliq boʻlishimni taklif etdi. Hamma ish joyda edi, lekin Rozin Avariya ustidan avvalo qoziqoʻmiq xoni Muhammad Mirzoni, keyin Ahmadxonni tayinladi. Ahmadxon meni koʻrolmas edi. U oʻgʻli uchun malikaning qizi Saltanatga sovchi yuborgan edi; qizni unga bermadilar. U meni bu masalada aybdor deb oʻylagan. U meni koʻrolmasdi va yashirin ravishda oʻz navkarlarini yuborib, meni oʻldirmoqchi ham boʻldi, lekin men ulardan ketib qoldim. Shundan soʻng u meni general Klyugenauga chaqibdi, meni avariyaliklarga soldatlarga oʻtin bermanglar, deb buyurgan, dedi. U, generalga yana, mana bu sallamni,— dedi Hojimurod papaxiga oʻralgan sallani koʻrsatib,— oʻraganimni aytibdi va bu, Hojimurodning Shomilga sadoqatini bildiradi, debdi. General bu soʻzlarga ishonmagan va menga tegmaslikni buyurgan. Lekin general Tiflisga ketgach, Ahmadxon oʻz bilganini qildi: bir rota soldat bilak meni ushlab oldi va zanjirband qilib toʻpga bogʻlab qoʻydi. Shu koʻyi meni olti kechayu olti kunduz ushlab turdilar. Yettinchi kuni boʻshatib, Temirxon-Shuraga olib ketdilar. Qirq soldat miltiqlarini oʻqlab olib borardi. Qoʻllarim bogʻlangan va qochmoqchi boʻlsam meni oʻldirish buyurilgan edi. Men buni bilar edim. Moksox yonidan oʻta boshlaganimizda soʻqmoq yoʻl juda tor, oʻng taraf ellik sajinlar keladigan tikka jar edi. Men bir soldatning oʻng tomoniga, jar yoqasiga oʻtdim. Soldat meni toʻxtatmoqchi boʻldi, lekin men jarlikka qarab irgʻidim va oʻzim bilan birga soldatni ola ketdim. Soldat parcha-parcha boʻldi, men esam mana — tirik qoldim. Qovurgʻalarim, boshim, qoʻllarim, oyoqlarim hammasi singan edi. Sudralmoqchi boʻldim, mumkin boʻlmadi. Boshim aylandi, soʻng uxlab qolibman. Uygʻonsam, qonga belanib yotibman. Choʻpon meni koʻrib odamlarni chaqirdi, meni ovulga olib keldilar. Singan qovurgʻalarim tuzaldi, oyogʻim ham tuzaldi, faqat qisqa boʻlib qoldi. Shunday deb turib Hojimurod qiyshiq oyogʻini ilgariga choʻzdi.
— Ishlaydi, shunisi ham katta gap,— dedi u.— Xalq meni tanib oldimga kela boshladi. Men sogʻaydim, Sel'mesga koʻchib keldim. Avariyaliklar meni yana oʻzlarini idora qilish uchun chaqirdilar,— Hojimurod osoyishta, ishonchli gʻurur bilan aytdi.— Men ham rozi boʻldim.
Hojimurod tez oʻrnidan turdi-da, xurjundan portfelini oldi, undan ikkita sargʻayib ketgan xat chiqarib, Loris-Melikovga berdi. Xatlar Klyugenaudan kelgan edi. Loris-Melikov oʻqidi. Birinchi xatda shunday gaplar yozilgan edi:
«Praporshik Hojimurod! Sen menda xizmat qilding, men sendan mamnun edim va seni yaxshi kishi deb bilgan edim. Yaqinda general-mayor Ahmadxon menga, seni xoin salla oʻradi. Shomil bilan aloqasi bor, xalqni rus boshliqlariga quloq solmaslikka oʻrgatdi, deb xabar yetkazdi. Men seni hisbga olib, oldimga keltirishlikni buyruq bergan edim — sen qochibsan; bilmadim — bu narsa yaxshilikkami yoki yomonlikkami, chunki sen aybdorsanmi, yoʻqmi — bilmayman. Endi gapimga quloq sol. Agarda buyuk podshoh oldida vijdoning pok boʻlsa, agar hech bir narsadan aybdor boʻlmasang, mening oldimga kel. Hech kimdan qoʻrqma, sening himoyaching menman. Xon senga hech narsa qilmaydi, uning oʻzi mening qoʻl ostimdagi kishi. Shuning uchun ham hech narsadan qoʻrqma».
Bundan soʻng Klyugenau, hamma vaqt oʻz soʻzining ustidan chiqqanini va haqqoniy boʻlganini yozgan va Hojimurodga, oʻz yoniga kelish uchun yana nasihat qilgan edi.
Loris-Melikov birinchi xatni tugatgach, Hojimurod ikkinchi xatni oldi, lekin uni Loris-Melikovning qoʻliga bermay turib, birinchi xatga qanday javob yozganini gapirib berdi.
— Men unga salla oʻraganim rost, lekin Shomil uchun emas, balki oʻz jonimni qutqazish uchun oʻraganman, deb xat yozdim. Men Shomil tarafiga oʻtishni istamayman, oʻta olmayman ham, chunki uning dastidan mening otam, akalarim va qarindoshlarim oʻldirilganlar, ammo ruslarga ham bora olmayman, chunki meni obroʻsizlantirdilar. Xunzaxda tutqun ekanimda, bir yaramas mening ustimga ...di. To bu odam oʻldirilmaguncha, men sizlarning oldingizga bora olmayman. Hammadan muhimi esa aldamchi Ahmadxondan qoʻrqaman, deb yozdim. Shundan keyin general menga mana bu xatni yubordi,— dedi Hojimurod Loris-Melikovga sargʻayib ketgan ikkinchi xatni berayotib.
«Sen mening xatimga javob yozibsan, rahmat,— deya Loris-Melikov oʻqiy boshladi.— Sen, qaytib borishdan qoʻrqmayman, lekin bir kofir tomonidan menga qilingan hurmatsizlik buni man qiladi, deb yozibsan; men seni ishontiramanki, rus qonuni odil, oʻz koʻz oldingda seni haqorat qilishga jur’at etgan kishining jazolanishini koʻrasan. Men allaqachon bu ishni tekshirishni buyurganman. Hojimurod, quloq sol. Sendan ranjishga haqqim bor, chunki menga va mening vijdonimga ishonmaysan, biroq ishonmaslik butun togʻliklarning odati ekanini bilganim uchun seni kechiraman. Agar vijdonan toza boʻlsang, agar sen sallani faqat joningni qutqazish uchun oʻragan boʻlsang, u holda sen haqlisan va rus hukumatining koʻziga va mening koʻzlarimga qoʻrqmasdan qaray bilasan, seni obroʻsizlantirgan kishi boʻlsa, seni ishontiramanki, jazosini tortadi, mol-mulking oʻzingga qaytariladi va ruslarning qonuni nimadan iborat ekanini koʻrasan ham bilasan. Ayniqsa, ruslar hamma narsaga boshqacha qaraydilar, seni bir yaramas obroʻsizlantirgani uchun sen ularning koʻzida oʻz e’tiboringni tushirgan boʻlmaysan. Men oʻzim gimriliklarga salla oʻragani ruxsat berdim, men ularning harakatlariga keragicha yaxshi qarayman, demakg takroran aytaman, qoʻrqishingga hech oʻrin yoʻq. Sen, hozir yoningga yuboradigan kishim bilan birga mening oldimga kel; u menga sodiq, u dushmanlaringning quli emas, balki hukumat oldida alohida e’tiborga sazovor boʻlgan kishining doʻstidir».
Undan keyin Klyugenau Hojimurodni yana qoʻshilishga tashviq qilgan.
— Men bunga ishonmadim,— dedi Hojimurod Loris-Melikov xatni tugatgach,— va Klyugenauning oldiga bormadim. Men, hammadan muhimi, Ahmadxondan oʻch olishim kerak edi, bu ishni esa ruslar orqali qilib boʻlmas edi. Bu vaqtda esa Ahmadxon Sel'mesni oʻrab olgan va meni ushlab olmoqchi yoki oʻldirmoqchi edi. Mening odamlarim juda oz edi, men uning qoʻlidan qutulib chiqib ketolmay turdim. Xuddi mana shu vaqtda xat bilan Shomildan elchi keldi. U menga Ahmadxonning qoʻlidan qutulib chiqishga va uni oʻldirishga yordam berishga va’da qilibdi va butun Avariyani idora qilishni menga topshiribdi. Men uzoq oʻyladim va nihoyat Shomilga oʻtdim. Mana, oʻshandan beri hech toʻxtovsiz ruslar bilan urishib keldim.
Bu yerda Hojimurod oʻzining barcha harbiy ishlarini hikoya qilib berdi. Uning harbiy ishlari juda koʻp boʻlib, Loris-Melikov bularni qisman bilar edi. Uning barcha yurishlari va hamlalari haddan tashqari tezligi va hamma vaqt muvaffaqiyat qozonadigan mardonaligi bilan hayron qolarli edi.
— Men bilan Shomil oʻrtasida hech qachon doʻstlik boʻlgan emas,— Hojimurod oʻz hikoyasini tamomladi,— lekin u mendan qoʻrqar va men unga kerak edim. Biroq bir kuni bir voqea yuz berdi, mendan, Shomildan keyin kim imom boʻlishi kerak, deb soʻradilar. Men kimning qilichi oʻtkir boʻlsa, oʻsha imom boʻladi, dedim. Buni Shomilga aytibdilar, shunda Shomil mendan qutulmoqchi boʻlibdi. U meni Tabasaranga yubordi. Men borib mingta qoʻy, uch yuz otni qaytarib oldim. Lekin u, aytganimni qilmabsan deb, meni noiblikdan boʻshatib va butun aqchani yuborishimni buyurdi. Men ming tilla yubordim. U oʻz muridlarini yuborib, butun mulkimni olib qoʻydi. U meni oʻz oldiga chaqirtirdi, meni oʻldirmoqchi boʻlganini bilib bormadim. U tutib olib ketgani odamlar yubordi, ulardan qutulib chiqib, Voronsovning oldiga keldim. Faqat oilamni oʻzim bilan birga olib kela olmadim. Onam ham, xotinim ham, oʻgʻlim ham uning qoʻlida. Sardorga ayt: oilam u yerda ekan, hech narsa qila olmayman.
— Men aytaman,— dedi Loris-Melikov.
— Urinib koʻr, harakat qil. Nimaiki narsam boʻlsa, hammasi seniki, faqat knyaz' oldida yordam ber. Men bogʻlanganman, arqonning uchi Shomilning qoʻlida.
Shu soʻzlari bilan Hojimurod Loris-Melikovga soʻzlab bergan hikoyasini tugatdi.

XIV
Voronsov, 20 dekabrda harbiy ministr Chernishevga tubandagi xatni yozdi. Xat fransuzcha edi.
«Suyukli knyaz', men avvalo Hojimurodni nima qilish kerakligi haqida bir fikrga kelishni istab, soʻnggi pochta bilan sizga xat yozmadim. Oʻzimni ikki-uch kundan beri bir oz betob his qilib turibman. Men soʻnggi xatimda Hojimurodning bu yerga kelganligini sizga xabar qilgan edim: U Tiflisga sakkizinchida keldi, ertasiga u bilan tanishdim va sakkiz yoki toʻqqiz kun mobaynida u bilan soʻzlashdim, oqibatda uning biz uchun nima qila olishligi va ayniqsa, hozir uni nima qilishimiz kerakligi haqida oʻyladim, negaki, u oʻz oilasining taqdiri toʻgʻrisida juda qattiq tashvish tortmoqda va ochiqdan-ochiq, uning oilasi Shomilning qoʻlida ekan, oyoq-qoʻli bogʻliq ekanini ham bizga xizmat etishdan va shafqat bilan qarshi olganligimiz, gunohlarini kechirganimiz uchun minnatdor ekanini isbot qilishdan ojizligini aytdi. Uning uchun qiymatli boʻlgan kishilar haqida ochiq bir xabar boʻlmasligi uni tashvishga soladi va bu yerda u bilan birga turish uchun mening tomonimdan qoʻyilgan kishilar, kechalari uning uxlamasligini, deyarli hech narsa yemasligini, doimo namoz oʻqishini va faqat bir qancha kazaklar bilan birga uzoq yillik odat natijasida zaruriy boʻlib qolgan — otda tomosha qilib kelish uchun ruxsat berilishini soʻraganini aytadi. U oilasi toʻgʻrisida biror xabar olgan-olmaganimni bilish uchun har kuni oldimga keladi va mendan, oilasini ayirboshlash maqsadida Shomilga taklif qilish uchun bizning ixtiyorimizda boʻlgan, harbiy yoʻllarimizdagi barcha asirlarni toʻplashga buyruq berishimizni iltimos qiladi va bu asirlarning yoniga yana bir oz pul qoʻshib yuborishni gapiradi. Buning uchun unga pul beradigan kishilar bor. U menga hadeb: mening oilamni qutqazing va undan soʻng sizga xizmat qilish uchun menga imkoniyat bering, ana undan keyin, bir oy mobaynida sizga katta xizmat qilib bermasam, meni qanday lozim topsangiz, shunday jazolang, deb takrorlaydi.
Men unga, bu talablarning hammasi ham haqli ekanini, agar uning oilasi qoʻlimizda garovda boʻlmay, togʻda tursa, bizda unga ishonmaydigan juda koʻp kishi topilishini, bizning chegaramizdagi asirlarni toʻplash uchun mumkin boʻlgan hamma narsa qilishimni va oilasini sotib olish uchun, u oʻzi topadigan pul yoniga qoʻshishlikka ustavimiz boʻyicha haqim boʻlmaganidan, unga yordam berish uchun ehtimol boshqa mablagʻ topishimni aytdim. Shundan keyin men unga oʻz fikrimni ochiq qilib dedim: Shomil hech qachon senga oilangni bermaydi, u ehtimol buni senga ochiqdan-ochiq aytar ham seni tamom kechirishga va ilgarigi mansabingni qaytib berishga va’da qiladi, agar sen qaytmasang, onangni, xotiningni va olti bolangni oʻldiraman, deb qoʻrqitadi, dedim. Men undan, agar Shomildan shunday mazmunda xabar olgan taqdiringda nima qilishingni ochiq ayta olasanmi, deb soʻradim. Hojimurod koʻzlarini va qoʻllarini osmonga koʻtarib turib, menga, hammasi xudoning ixtiyorida, lekin men hech qachon oʻz dushmanimga taslim boʻlmayman, chunki men, Shomilning meni kechirmasligiga va borgan vaqtda tirik qolmasligimga tamom ishonaman, dedi. Oilasining oʻldirilish masalasiga kelgan vaqtda, u Shomil bu qadar yengiltak ish qilmas, deb oʻylaydi: birinchidan, Shomil meni oʻziga yana ham gʻazabli va xavfli dushman qilmaslik uchun bunday qilmaydi, ikkinchidan, Dogʻistonda Shomilni bu ishdan qaytaradigan juda koʻp kishilar bor, deydi. Nihoyat u menga, kelgusi uchun, tangrining xohishi qanday boʻlmasin, uni hozir faqat oʻz oilasini sotib olish haqidagi fikr band qilayotganini bir necha bor takrorladi, u mendan tangri haqqi uchun, unga yordam berishni va unga, Chechen atroflariga qaytib borishga ruxsat etishni qayta-qayta soʻradi ham, u yerda boshliqlarimizning vositachiligi va ruxsati orqali oʻz oilasi bilan aloqa qilish, ularning hozirgi ahvoli va ularni qutqazib olish vositalari haqida xabar olib turish imkoniyatiga ega boʻlishi mumkinligini dushman oʻlkasining bu qismidagi koʻp shaxslarning va hatto noiblarning ham ozmi-koʻpmi unga bogʻliq boʻlganini, bajarilishi uni xotirjam qiladigan va unga bizning foydamiz uchun xizmat qilishga va bizning ishonchimizni qozonishga imkon beradigan va uning oʻzini kechayu kunduz ta’qib qilayotgan maqsadga erishish uchun bizning yordamimiz bilan, shu ruslarga koʻpdan boʻysungan yoki betaraf boʻlgan hamma aholi bilan gʻoyat foydali, aloqa bogʻlay olishi mumkin ekanini aytadi. U, oʻzini, dushmanlardan saqlab yurgani, bizga esa — u aytgan niyatlarning rost ekaniga kafolat boʻlsin uchun yigirma yoki oʻttiz choqli botir kazaklardan iborat konvoy bilan yana Grozniyga yuborishini soʻraydi.
Sevikli knyaz', bularning hammasi boshimni qotirib qoʻyganini anglarsiz, chunki qanday boʻlmasin, mening ustimda kattakon javobgarlik yotadi. Unga tamom ishonib yuborish gʻoyat darajada ehtiyotsizlik boʻlar edi, lekin biz undagi qochish uchun lozim boʻlgan vositalarni tortib olmoqchi boʻlsak, u holda uni qamashimiz kerak boʻlar edi, bu esa, mening fikrimcha, adolatsizlik va siyosiy jihatdan notoʻgʻri boʻlardi. Bunday chora toʻgʻrisidagi xabar darrov butun Dogʻistonga tarqalar va barcha Shomilga qarashli ochiq ravishda borishga tayyor turgan ozmi-koʻpmi kishilarning (bundaylar esa juda koʻp) ham imomning oʻzini bizga berilishiga majbur his etgan bir botir va epchil yordamchisining bizdagi ahvoli bilan juda qattiq qiziqsinuvchi kishilardagi havasni tortib olib, bizga juda katta zarar qilgan boʻlardi. Agar biz Hojimurodga, asirlarga qilinadigan munosabatni qilsak, uning Shomilga qilgan xiyonatidan kelib chiqadigan barcha foydali natijalar, biz uchun yoʻqolgan boʻlardi.
Shuning uchun Hojimurod yangidan qaytib ketishni oʻylagan boʻlsa, meni katta xato qilishda ayblashlari mumkin ekanligini sezganim holda, Hojimurodga hozirgi munosabatdan boshqacha munosabat qila olmas edim, deb oʻylayman. Xizmatda va bunaqangi chalkash ishlarda xato qilishdan qoʻrqib va oʻz ustingga javobgarlikni olmasdan turib, bitta toʻgʻri yoʻldan ketish mumkin emas, deb aytmay iloj yoʻq; lekin modomiki yoʻl toʻgʻri boʻlib koʻrinar ekan, oʻsha yoʻldan ketish kerak,— mayli, nima boʻlsa boʻlsin.
Sevimli knyaz', bu fikrlarni baland martabali imperator janoblarining muhokamasiga topshirishingizni iltimos qilaman, agar janobi oliylari bu ishimni ma’qul koʻrsalar, men baxtiyor boʻlaman. Yuqorida sizga yozganlarimning hammasini, general Zavadovskiy va general Kozlovskiylarga ham yozib yubordim. Hojimurodga Kozlovskiyning roziligisiz hech narsa qilish va hech yoqqa borishi mumkin emasligini aytib qoʻydim. Men unga, Hojimurod bizning konvoyimiz bilan yursa, biz uchun yana yaxshi ekanini, boʻlmasa Shomil «ruslar Hojimurodni qamoqda saqlaydi», deb gap tarqata boshlashini aytdim; lekin men bu bilan birga hech qachon Vozdvijenskiyga bormasligi uchun undan va’da oldim, negaki, u birinchi marta bosh egib kelgan va oʻzining oshnasi deb hisoblagan kishisi — mening oʻgʻlim, u joyning boshligʻi emas, shuning uchun ham biror anglashilmovchilik yuz berishi mumkin ekanini gapirdim. Shunisi ham borki, Vozdvijenskiy bir talay bizga yov boʻlgan qishloqlarga juda ham yaqin, holbuki, u, oʻzining ishonchli kishilari bilan olib borishni istagan aloqalar uchun Grozniy har jihatdan qulay.
Tanlab olingan va uning oʻz soʻrovi boʻyicha undan bir qadam ham ajralmaydigan yigirma choqli kazaklardan tashqari, tatarcha gaplasha oladigan, Hojimurodni yaxshi biladigan, Hojimurod ham, mazmuni, unga tamom ishonadigan, loyiq, a’lo va aqlli ofitser, rotmistr Loris-Melikovni ham qoʻshib yubordim. Hojimurod bu yerda oʻtkazgani oʻn kun mobaynida, bu yerga ish bilan kelgan, Shusha uyezdining boshligʻi polkovnik knyaz' Tarxanov bilan bir uyda yashadi; bu odam — haqiqatan ham yaxshi odam, men unga tamom ishonaman. U ham Hojimurodning ishonchini qozonibdi va u tatarchani yaxshi gapirganidan uning bir oʻzi orqali biz eng nozik va yashirin ishlar haqida muhokamalashdik.
Men Hojimurod toʻgʻrisida Tarxanov bilan maslahatlashdim va u yo men qilganday qilish, yo Hojimurodni qamash, ham uni mumkin boʻlgan barcha qattiq choralar bilan qoʻriqlash,— chunki unga yomon muomala qilingach, uni qoʻriqlash oson boʻlmaydi — yo boʻlmasa, uni mamlakatdan tamom uzoqlashtirish kerak ekanligi masalasida mening fikrimga tamom qoʻshildi. Lekin bu soʻnggi ikki chora, biz uchun Hojimurod bilan Shomil oʻrtasidagi janjaldan kelib chiqadigan barcha foydani yoʻqqa chiqarar edigina emas, balki Shomil hukumatiga qarshi qaratilgan har qanday noroziliklarning oʻsishini va togʻliklarning gʻalayonga kelish imkoniyatini toʻxtatib qoʻyar edi. Knyaz' Tarxanov menga, Hojimurodning rostgoʻyligiga ishonganligini va Hojimurodning Shomil uni hech qachon kechirmasligini ham kechirish toʻgʻrisidagi va’dalariga qaramay, oʻlimga hukm qilishiga shubhalanmasligini aytdi. Tarxanovning Hojimurod bilan boʻlgan aloqalarida tashvishga solishi mumkin boʻlgan birdan-bir narsa Hojimurodning oʻz diniga bogʻlangan boʻlishligi edi va u, Shomilning unga shu jihatdan ta’sir qila olishini yashirmaydi. Lekin, yuqorida aytganim kabi Shomil Hojimurodni, mening yonimga qaytib kelsang, hech vaqt hayotingdan mahrum qilmayman, deb hech qachon ishontira olmaydi.
Mana, suyukli knyaz', bu yerdagi ishlarning bu epizodi haqida sizga aytmoqchi boʻlganlarimning hammasi shu».

XV
Bu axborot Tiflisdan 24 dekabrda joʻnatilgan edi. Yangi 52-yilning arafasida fel'd’eger' oʻnlab otlarni oʻlar-tirilariga qaramasdan qattiq haydab va oʻnlab yamshiklarni qonga belab urib, u xatni, oʻsha vaqtdagi harbiy ministr knyaz' Chernishevga yetkazdi va Chernishev 1852 yilning birinchi yarmida, boshqa ishlar qatorida Voronsovning bu ma’lumotini ham imperator Nikolayga olib bordi.
Chernishev, Voronsov hammaning hurmatini qozongani uchun ham, Voronsov haqiqiy barin, Chernishev esa har holda ragupi boʻlgani va hammadan muhimi — imperatorning Voronsovga nisbatan alohida tavajjuhi bor ekani uchun ham, uni sevmasdi; shunga koʻra ham Chernishev Voronsovga qoʻlidan kelganicha zarar yetkazish uchun har bir fursatdan foydalanardi. Chernishev Kavkaz ishlari haqida qilgan bundan avvalgi dokladida, boshliqlarning ehtiyotsizligi orqasida togʻliklar tomonidan kichikroq bir Kavkaz otryadining deyarli tamom qirilib tashlanganligini aytib, Nikolayni Voronsovdan norozi qilishga muvaffaq boʻlgan edi. Endi u, Voronsovning Hojimurod haqidagi buyrugʻini yomonlab koʻrsatishga niyat qildi. U podshohga, doimo ruslarning zarariga yerlilarga homiylik va hatto ularga nisbatan boʻshanglik qiluvchi Voronsov, Hojimurodni Kavkazda qoldirib, bema’ni ish qilgan; har ehtimolga koʻra, Hojimurod faqat mudofaa vositalarimizni koʻrib olish uchungina bizga qoʻshilgan, shuning uchun ham Hojimurodni Rossiyaning markaziga joʻnatish va uning oilasi togʻdan qutqazilib olingach va uning bizga sodiqligiga ishonish mumkin boʻlgachgina, undan foydalanish yaxshiroq deb anglatmoqchi boʻldi.
Lekin Chernishevning bu plani faqat shuning uchun amalga oshmadiki, birinchi yanvar' kuni artalab Nikolay juda kayfsiz boʻlib, u oʻzidagi qarama-qarshilik hissi orqasida hech kimdan va qandaygina boʻlmasin, biror taklif qabul qilmasdi; ayniqsa u Chernishevning taklifini qabul qilishni istamasdi, negaki, u Chernishevga, uni hozircha almashtirib boʻlmaydigan kishi deya hisoblagani uchungina chidab turar, ammo uning dekabristlar voqeasida zaxar Chernishevni halok qilishga uringanini va uning mol-mulkini qoʻlga kiritishga tirishganini bilganidan uni katta olchoq hisoblar edi. Shunday qilib, Nikolayning yomon kayfiyatda boʻlganligi orqasida Hojimurod Kavkazda qoldi va Chernishev mabodo oʻz dokladini boshqa vaqtda qilgan boʻlsa, oʻzgarishi mumkin boʻlgan uning taqdiri oʻzgarmay qoldi.
Yigirma darajali sovuqning tumanida, Chernishevning uchi ingichka oq koʻk duxoba shapka kiyib olgan, semiz, sersoqol kucheri, xuddi Nikolay Pavlovich tushib yuradigan chanaga oʻxshash kichkina chananing oldiga oʻtirib olib, qishki saroy darvozasi yoniga yetib kelganida va xoʻjayinini allaqachon tushirib yuborib, tizginni qalin paxtalik etagining ostiga bostirib olib, uvushgan qoʻllarini bir-biriga ishqalab saroy darvozasi oldida turgan oʻz oshnasi, knyaz' Dolgorukiyning kucheriga doʻstona bosh qimirlatganida soat toʻqqiz yarim edi.
Chernishev ustiga oq qunduz yoqali shinel', boshiga forma boʻyicha xoʻroz pati qadalgan uch burchakli shlyapa kiygan edi. U ayiq terisidan qilingan oyoq yopqichni olib tashlab, sovuqda uyushgan, kalishsiz (u kalish degan narsani bilmaganligi uchun faxrlanardi), oyoqlarini chanadan ohistalik bilan chiqarib oldi, soʻng, tetiklanib shporlarini jingʻirlatganicha, gilamdan yurib shveysar tarafidan izzat-ikrom bilan ochilgan eshikka kirib ketdi. Chernishev dahlizda oldiga chopib kelgan kamer-lakeyning qoʻliga shinelini tashlab, oyna yoniga keldi va ohistalik bilan boshidan, jingalak parikdan shlyapasini oldi. U, oynada oʻziga qarab turib, keksa qoʻllarining odatiy harakatlari bilan chakka sochlarini va kokilini siladi, krestini, aksel'bantini ham katta venzelli edoletlarini tuzatdi, soʻng, bedarmon oyoqlari bilan arang qadam tashlab, yotiq zinaning gilamidan yuqoriga koʻtarildi.
Chernishev, tantanali forma kiyib eshiklar oldida turishgan va unga yaltoqlik bilan ta’zimda boʻlgan kamer-lakeylarning yonidan oʻtib, qabulxonaga kirib ketdi. Yangi mundir, epoletlar, aksel'bantlar bilan jilvalanib turgan, hali achchiq-chuchukni koʻrmagan sof, qizil yuzli, sabza urib kelayotgan qora moʻylovli, chakka sochlari Nikolay Pavlovichniki singari koʻzlariga qarata taralgan navbatchi, yangi tayinlangan fligel'-ad’yutant, uni hurmat bilan qarshi oldi. Harbiy ministrning oʻrtogʻi xuddi Nikolayniki singari chakka soqol, moʻylovlar va gajaklar bilan bezangan knyaz' Vasiliy Dolgorukiy, zerikkan bir qiyofa bilan Chernishevni qarshilab oʻrnidan turdi-da, koʻrishdi.
— Z' empereur? — Chernishev koʻzlari bilan savolnamo kabinetining eshigiga imo qilib, fligel’-ad’yutantga murojaat etdi.
— Sa Majeste vient de rentrer — fligel'-ad’yutant, aftidan oʻz tovushini eshitib zavq bilan javob berdi, soʻng, ohista qadamlar bilan stakanga suv toʻldirib boshiga qoʻysa toʻkilmaydigan darajada tekis yurib tovushsiz ochilgan eshikning yoniga bordi va butun borligʻi bilan kirayotgan yeriga hurmat ifoda qilib, eshikka kirib gʻoyib boʻldi. Dolgorukiy, bu orada, qogʻozlarini tekshirib koʻrish uchun portfelini ochdi. Chernishev esa, qovogʻini solib, oyogʻining uvushganini yozib va imperatorga aytilishi kerak boʻlgan narsalarning hammasini xotirlab, u yoqdan-bu yoqqa yura boshladi. Kabinetning eshigi yana ochilib, undan yanada ochilib ketgan va sertakalluf fligel'-ad’yutanti chiqib, ministrni ham uning oʻrtogʻini imo bilan podshoh yoniga chorladi, bu choq Chernishev kabinet eshigining oldida edi.
Qishki saroy yongʻindan soʻng allaqachonlar qaytadan tuzatilgan, lekin Nikolay binoning hali yuqorigi qavatida yashar edi. Uning, ministrlarni va yuqori boshliqlarni doklad bilan qabul qiladigan kabineti toʻrtta katta derazali juda baland xona edi. Toʻrdagi devorda imperator Aleksandr I ning katta portreti osigʻliq turardi. Derazalarning oralarida ikkita byuro, devorlarning yonida bir qancha stul, xonaning oʻrtasida zoʻr yozuv stoli, stolning oldida Nikolayning kreslosi, qabul qilinuvchilar uchun qoʻyilgan stullar turardi. Nikolay, yarim pogonchalar taqilgan epoletsiz qora syurtuk kiyib olgan, tarang qilib boylangan katta qorinli zoʻr qomatini orqaga tashlab oʻtirmoqda va nursiz koʻzlari bilan harakatsiz bir ravishda kiruvchilarga qaramoqda edi. Uning, tepakalini yopib turgan parigi bilan sun’iy ravishda qoʻshilgan, silliq qilib taralgan chakka sochlari ostidan chiqib turgan katta doʻng peshonali choʻziq oq yuzi bugun ayniqsa sovuq va harakatsiz edi. Uning hamma vaqt soʻnik boʻlgan koʻzlari odatdagiga qaraganda yana ham soʻnikroq boqar, yuqoriga qarata qayrilgan moʻylovlari ostidagi qisilgan lablari, baland yoqaga tiralib turgan semiz va toʻgʻri hasipga oʻxshatib chakka soqol qoldirilib, yangigina qirilgan jagʻlari va yoqasiga qisilib turgan bagʻbaqasi uning yuziga norozilik va hatto gʻazab ifodasini berar edi.
Bu kayfiyatning sababi charchaganlik edi. Charchaganlikning sababi esa mana bu edi: u kecha maskaradda boʻldi va boshiga kavalergardlarga xos qush surati oʻrnatilgan kaska kiyib olib, uning yoniga siqilishib keluvchi va qoʻrqishib oʻzlarini, uning katta va magʻrur gavdasidan chekkaga suruvchi xalq orasida odatdagicha aylanib yurib, uni kelgusi maskaradda uchratishga va’da berib, oʻtgan maskaradda undan yashiringan oʻsha niqobli qizni uchratib qoldi. Kechagi maskaradda niqobli qizni qoʻyib yubormadi. U qizni bu maqsad uchun tayyor holda saqlanadigan va oʻz xonimi bilan yakka qolishi mumkin boʻlgan xonaga olib bordi. Nikolay jim holda bu xonaning eshigiga kelgach, koʻzlari bilan kapel'-dinerni axtarib, u yoq-bu yoqqa qaradi, ammo u yoʻq edi. Nikolay qovogʻini soldi va xonaning eshigini oʻzi itarib ochib, xonimni ilgari kirgizdi.
— Il y a quelqu’ un ,— dedi niqobli qiz toʻxtab.
Xona haqiqatan ham band edi: barqut divanchada, bir-biriga jips boʻlib, otliq askar ofitseri bilan birga, maskaradga xos libos kiygan, niqobni yechib qoʻygan chiroylikkina, oqimtir jingalak sochli bir yosh xotin oʻtirardi. Bor boʻyicha tik turgan gʻazabkor Nikolayning qomatini koʻrib, oqimtir sochli xotin shoshib niqobini kiydi. Ofitser esa oʻtirgan joyida dahshatdan qotib, divandan turolmasdan, harakatsiz koʻzlarini Nikolayga tikkancha qoldi.
Nikolay kishilarni dahshatga solinishiga qanchalik oʻrganib qolgan boʻlmasin, bu dahshat hamma vaqt unga yoqar va u ba’zan dahshatga tushirilgan kishilarni, ularga nisbatan aytiladigan yumshoq soʻzlarning kontrasti bilan tong qoldirishni sevar edi. U hozir ham shunday qildi.
— Qani, uka, sen mendan yoshroqsan,— dedi u dahshatdan qotib qolgan ofitserga,— oʻrningni menga berishing mumkin.
Ofitser oʻrnidan irgʻib turdi, u dam qizarib, dam boʻzarib bukilganicha, jimgina niqobli xotinning orqasidan chiqdi. Nikolay oʻz xonimi bilan yolgʻiz qoldi. Xonim — shved murabbiyaning yigirma yoshli yaxshi bir qizi edi. Bu qiz Nikolayga, bolalik chogʻidanoq uning portretini koʻrib maftun boʻlganini va qanday qilib boʻlsa-da, uning diqqatiga muyassar boʻlishga qaror qilganini aytib berdi. U, mana, muyassar boʻldi, uning aytishicha, endi unga ortiq hech narsa kerak emas edi. Qiz Nikolayning odatda xotinlar bilan uchrashadigan xonasiga keltirilgan edi. Nikolay qiz bilan bir soatdan koʻproq shu yerda boʻldi.
Nikolay shu kechasi xonasiga kelib, oʻzi faxrlanib yuradigan tor va qattiq toʻshagiga yotgach, Napaleonning shlyapasidek mashhur (shunday deb gapirib yuradi) plashini ustiga yopgandan soʻng, uzoq vaqtgacha uxlay olmadi. U goh, oʻsha qizning oq yuzidagi qoʻrqqan va magʻrur qiyofani va goh esa oʻzining doimiy seviklisi boʻlgan kelishgan, doʻmboq Nelidovani xotirlab, ikkovini bir-biri bilan taqqosladi. Xotini boʻla turib, buzuqlik qilib yurishi yaxshi emasligi uning aqliga ham kelgani yoʻq. Mabodo, birov uni bu ishi uchun ayblasa, u juda ajablangan boʻlardi. Chunki, toʻgʻri ish qildim, deya ishonganiga qaramasdan, uning koʻngli gʻash boʻlib qoldi va bu gʻashlikni bosib yuborish uchun uni hamma vaqt tinchlantiradigan narsa: oʻzining naqadar buyuk odam ekanligi haqida oʻylay boshladi.
Kech uxlaganiga qaramasdan, u hamma vaqtdagidek soat sakkizlarda turdi, keyin odatdagicha oʻziga qarab katta, semiz vujudini muz bilan ishqalab, ham tangriga ibodat qilib boʻlib,— aytilayotgan soʻzlarga hech qanday ma’no bermasdan, bolaligidan beri oʻqib keladigani odatdagi: «Bagoroditsa», «E’tiqod», «Otche nash» degan duolarni oʻqidi — keyin shinel' va furajka kiyib, kichkina eshikdan daryo boʻyidagi koʻchaga chiqdi. Koʻchaning oʻrtasida, xuddi uning oʻziga oʻxshagan: barvasta mundir va shlyapa kiyib olgan, huquq oʻrganish maktabining oʻquvchisi duch keldi. Nikolay Pavlovich, hurriyatparvarligi uchun yomon koʻradigan maktabning mundirini koʻrib, qovogʻini soldi, ammo oʻquvchining baland boʻyi, ikki qoʻlini yoniga qilib tik turishi va tirsagini tekis bukib chest' berishi uning noroziligini yumshatdi.
— Familiyang nima?— soʻradi u.
— Polosatov, imperator janoblari.
— Barakallo!
Oʻquvchi qoʻlini chakkasiga qilganicha turmoqda edi. Nikolay toʻxtadi.
— Harbiy xizmatga kirishni istaysanmi?
— Mutlaqo istamayman, imperator janoblari.
— Tarbiyasiz!
Soʻng Nikolay oʻgirilib, nari qarab ketdi va qattiq ovoz bilan ogʻziga toʻgʻri kelgan soʻzni gapira boshladi. «Koperveyn, Koperveyn,— u kechagi qizning nomini bir necha marta takrorladi.— Rasvo, rasvo». U gapirayotgan narsasi haqida oʻylamas, lekin gapirayotgan soʻzlariga e’tibor berib, shu bilan yuragining hovurini bosmoqda edi. U norozilik hissining yana yaqinlashib kelayotganini sezib, oʻziga: «Ha, mensiz Rossiya nima boʻlar edi», deb oʻyladi. «Ha, mensiz yolgʻiz Rossiyagina emas, balki Yevropa nima boʻlar edi». Soʻng u qaynisi Prussiya qirolini, uning ojizligini va ahmoqligini xotirladi-da, boshini chayqab qoʻydi.
U orqaga qaytib eshik yoniga kelganida, qizil kiyim kiyib olgan lakey boshqargan Yelena Pavlovnaning karetasi Saltikovskiy darvozasiga kelib toʻxtaganini koʻrib qoldi. Uning uchun Yelena Pavlovna faqat ilm, poeziya haqidagina emas, balki oʻzimizni Nikolay bizni idora qilganidan yaxshiroq idora qila olamiz, deya tasavvur qilishib, idora qilish haqida ham muhokama yurgizadigan quruq kishilarning timsoli edi. U, bu odamlarni qanchalik bosib turmasin, ularning yana yuzaga yuzib chiqishlarini bilardi. U yaqindagina oʻlgan ukasi Mixail Pavlovichni xotirladi, uni achinish hissi va qaygʻu oʻrab oldi. U qaygʻirib, qovogʻini soldi va yana dastlab ogʻziga kelgan soʻzni shivirlay boshladi. U faqat saroyga kirgachgina, shivirlashdan toʻxtadi.
U, oʻz xonasiga kirib, oyna oldida chakka soqolini, chakka sochlarini va boshining tepasiga yopilgan sun’iy sochini silagach, moʻylovlarini burab, toʻppa-toʻgʻri dokladlarni qabul qiladigan kabinetga oʻtdi.
U avval Chernishevni qabul qildi. Chernishev shu zamoniyoq Nikolayning yuzidan va ayniqsa koʻzlaridan juda ham kayfsiz ekanini va kechagi sarguzashtini bilgani uchun bu kayfsizlikning nimadan kelib chiqqanini angladi. Nikolay sovuqqina koʻrishdi va Chernishevni oʻtirishga taklif qilib, oʻzining nursiz koʻzlarini unga tikdi.
Chernishevning dokladidagi birinchi ish — intendant amaldorlarining ochilib qolgan oʻgʻriligi haqida, keyin Yangi yil munosabati bilan oldingi roʻyxatdan tushib qolgan ba’zi bir kishilarga mukofot belgilash, soʻng Voronsovning Hojimurod haqidagi ma’lumoti va nihoyat professorning hayotiga suiqasd qilgan tibbiy akademiyaning studenti toʻgʻrisidagi koʻngilsiz ish edi.
Nikolay jim holda, lablarini qisib, sinchalogʻiga oltin uzuk taqilgan katta oq qoʻli bilan bir varaq qogʻozni silab oʻtirib, Chernishevning peshonasidan va kokilidan koʻzlarini olmay, oʻgʻirlik haqidagi dokladni tingladi.
Nikolay hammaning ham oʻgʻirlik qilishiga ishonardi. U endi intendant chinovniklariga jazo berish kerakligini bilardi, Nikolay ularning hammasini soldatlik darajasiga tushirib yuborishga qaror qildi, ammo bu choraning, boʻshatilganlar oʻrnini egallaydiganlarning ham xuddi shunday qilishlariga xalal bermasligini bilardi. Chinovniklarning xususiyati — oʻgʻirlash, Nikolayning vazifasi esa ularni jazolab turish edi va bu ish qanchalik joniga tekkan boʻlmasin, u bu vazifani vijdon bilan bajarardi.
— Ma’lum boʻladiki, Rossiyamizda faqat bittagina vijdonli kishi bor ekan,— dedi u.
Chernishev shu zamoniyoq, bu Rossiyadagi birdan-bir vijdonli kishi Nikolayning oʻzi ekanini angladi va ma’qullab iljaydi.
— Shunday boʻlsa kerak, janob oliylari,— dedi u.
— Qoldir, men rezolyutsiya qoʻyaman,— dedi Nikolay qogʻozni olib va uni stolning chap tomoniga qoʻyib.
Bundan soʻng Chernishev mukofotlar va qoʻshinni bir joydan ikkinchi joyga koʻchirish haqida doklad qila boshladi. Nikolay roʻyxatni koʻrib chiqdi, bir qancha ismni oʻchirdi, soʻng ikki diviziyani Prussiya chegarasiga yuborish haqida qisqa va qat’iy buyruq berdi.
Nikolay, 48-yildan soʻng konstitutsiya bergani uchun Prussiya qirolini hech kechira olmas, shuning uchun ham qaynisiga yozgan xatlarida eng doʻstona tuygʻularni ifoda qilib, har ehtimolga qarshi Prussiya chegarasida qoʻshin saqlash lozimligini uqtirardi. Mabodo Prussiya xalqi isyon koʻtarib qolgudek boʻlsa, Nikolay hamma yerda ham xalqning isyoniga tayyor turganini koʻrardi,— vengerlarga qarshi Avstriyani himoya qilish uchun qoʻshin yuborgani singari, qaynisining taxtini himoya qilishga yuborish uchun ham qoʻshin kerak boʻlardi. Chegaradagi bu qoʻshin, uning Prussiya qiroliga beradigan maslahatlariga koʻproq e’tibor va ahamiyat kasb etishi uchun ham kerak boʻlardi.
U yana, «Ha, men boʻlmasam hozir Rossiya nima boʻlardi», deb oʻyladi.
— Xoʻsh, yana nima?— dedi u.
— Kavkazdan chopar keldi,— dedi Chernishev, soʻng Voronsovning Hojimurodning qoʻshilganligi haqida yozgan gaplarini gapirib bera boshladi.
— Shunaqami,— dedi Nikolay.— Boshlanishi yaxshi.
— Muqarrar siz janob oliylari tomonidan tuzilgan plan oʻz natijasini koʻrsata boshladi,— dedi Chernishev.
Uning strategiya qobiliyatlarini maqtash Nikolayga juda ham yoqdi. Negaki, u oʻzining strategiya qobiliyatlari bilan maqtansa-da, qalbining teran joyida, bu qobiliyatlarning yoʻqligiga iqror boʻlardi. Endi esa u oʻzi haqida yana ham mukammalroq maqtov eshitishni istar edi.
— Sen qanday tushunasan?— soʻradi u.
— Men mana bunday deb tushunaman: koʻpdan janobi oliylarining plani boʻyicha ish qilib, oʻrmonni qirqib, zapaslarni tugatib, asta-asta, garchi sekinlik bilan boʻlsa-da, ilgariga qarab harakat qilingan boʻlsa, u holda Kavkaz allaqachon boʻysundirilgan boʻlardi. Men Hojimurodning qoʻshilishini faqat shunga taalluqli deb bilaman. Hojimurod, endi chidash berib turishlari mumkin emasligini anglagan.
— Toʻgʻri,— dedi Nikolay.
Nikolayning: birdaniga Shomilning qarorgohini egallash va bu qaroqchilar uyasini vayron qilish, degan planiga (bu plan boʻyicha 1845 yilda allaqancha kishilarning oʻlimiga sabab boʻlgan Dargʻin ekspeditsiyasi vujudga keltirilgan edi) tamom zid boʻlgan — oʻrmonlarni kesish va oziq-ovqatlarni yoʻqotish vositasi bilan, sekin-sekin dushman tomoniga qarab harakat etish plani Yermolov va Vel'yaminovlarning plani boʻlganligiga qaramay, Nikolay bu planni ham oʻziniki deb hisoblar edi. Demak, sekinlik bilan harakat qilish, oʻrmonlarni kesish va oziq-ovqatlarni yoʻqotish plani uning plani ekaniga ishonish uchun Nikolaynnng 45-yilda mutlaqo boshqa harbiy planni yoqlab turib olgan ekanini yashirish kerak boʻlardi. Lekin u buni yashirmas va oʻzining 45-yil ekspeditsiyasi plani bilan ham, sekin-asta ilgariga qarab siljish plani bilan ham: bu ikki plan bir-biriga qarama-qarshi boʻlishiga qaramasdan, faxrlanar edi. Atrofini oʻrab olgan kishilarning doimo, ochiqdan-ochiq qiladigan jirkanch xushomadlari uni shu darajaga olib bordiki, Nikolay ortiq oʻz qarama-qarshiliklarini koʻrmas, oʻz ishlari va soʻzlarini voqelik bilan, mantiq bilan yoki hatto oddiy sogʻlom fikr bilan ham muvofiqlashtirmas, balki butun buyruqlarning, ular qanchalik ma’nosiz, haqqoniyatsiz boʻlmasin, ularni faqat u qilayotgani uchungina — oʻylangan, haqqoniy, bir-birlari bilan muvofiq deb tamom ishonar edi.
Uning, Chernishev Kavkaz ishidan soʻng doklad qila boshlagan tibbiy xirurgiya akademiyasining studenti haqidagi qarori ham shunday boʻldi.
Voqea mana bunday edi: ikki marta imtihon bera olmagan yosh yigit uchinchi marta imtihon beradi va imtihon oluvchi uni yana oʻtkazmagach, asabiy kasal student, bu ishda haqqoniyatsizlik koʻrib, stolning ustida turgan qalamtaroshni oladi-da, qandaydir bir tutqanoq bilan professorga hujum qilib, uni birmuncha joydan yengil yarador qiladi.
— Familiyasi nima?— deb soʻradi Nikolay.
— Bjezovskiy.
— Polyakmi?
— Polyakdan chiqqan, katolik,— Chernishev javob berdi.
Nikolay qovogʻini soldi.
U polyaklarga koʻp yomonlik qilgan. Bu yomonliklarni izoh qilish uchun u, hamma polyaklar yaramas, deb ishongan boʻlishi kerak edi. Chindan ham Nikolay ularni shunday deb hisoblar, shuning uchun ham yomon koʻrar va polyaklarni ularni qilgan yomonliklari darajasida koʻra olmas edi.
— Bir oz toʻxta,— dedi u va koʻzlarini yumib, boshini quyi soldi.
Nikolay biror masalani hal qilmoqchi boʻlganda unga fikrlarini jamlash uchun bir necha daqiqa kifoya qilarkan xolos, shunda uning ilhomi kelib, oʻz-oʻzidan eng toʻgʻri yechimini topar, goʻyo ichki bir ovoz unga nima qilish kerakligini aytib turgandek boʻlar ekan. Chernishev bu haqda Nikolayning oʻz ogʻzidan bir necha bor eshitgan edi.
U doklad qogʻozini oldi va uning chetiga oʻzining yirik xati bilan shunday deb yozdi: «Oʻlim jazosiga loyiq. Ammo, tangriga shukur, bizda oʻlim jazosi yoʻq. Va u jazoni men kiritmayman. 12 marta ming kishining orasidan oʻtkazilsin . Nikolay». U katta qilib qoʻl qoʻydi.
Nikolay, oʻn ikki ming xipchinning chinakam, azobli oʻlimgina emas, balki haddan tashqari rahmsizlik ekanini bilardi, negaki, eng kuchli odamni ham oʻldirish uchun besh ming xipchin urish yetarli edi, lekin unga gʻoyatda rahmsiz boʻlish hamda «oʻlim jazosi yoʻq», deb oʻylash koʻngilli edi.
U student haqidagi qarorni yozib boʻlib, Chernishevga uzatdi.
— Mana, oʻqib chiq,— dedi u.
Chernishev oʻqib chiqdi, u qarorning hikmatligiga qoyil boʻlganining ishorasini qilib, boshini egdi.
— Butun studentlarni maydonga chiqarish kerak, ular jazo vaqtida hozir boʻlsinlar,— deb qoʻshib qoʻydi Nikolay.
U, «Ularga oʻrnak boʻladi. Men bu revolyutsion ruhni ildizi bilan sugʻurib tashlayman»—deb oʻyladi.
— Xoʻp,— dedi Chernishev, bir oz jim turib, keyin sochini tuzatib Qavkaz masalasiga qaytdi.
— Shunday qilib Mixail Semyonovichga nima deb yozishga buyurasiz?
— Mening, Chechendagi uylarni vayron qilish, oziq-ovqatni yoʻqotish va ularni bosib borish bilan tahlikaga solib turish sistemam qattiq qoʻllansin,— dedi Nikolay.
— Hojimurod toʻgʻrisida qanday buyruq berasiz?-— deb soʻradi Chernishev.
— Ha, axir Voronsov uni Kavkazda ishlatmoqchiman, deb yozibdi-ku.
— Bu ish xavfli boʻlmasmikin?— dedi Chernishev Nikolayning koʻzidan koʻzlarini olib qochib,— Mixail Semyonovich juda ham ishonib ketaveradigan odam, deb qoʻrqaman.
— Sen qanday oʻylab eding?—Chernishevning Voronsov buyrugʻini yerga urmoqchi boʻlganini sezib, keskin soʻradi Nikolay.
— Ha, men uni Rossiyaga yuborish xavfsizroq deb oʻylar edim.
— Sen oʻylabsan,— dedi Nikolay istehzo bilan.— Men esa oʻylamayman va Voronsovning fikriga qoʻshilaman. Unga shunday deb yoz.
— Xoʻp,— dedi Chernishev va oʻrnidan turib, ta’zim qilib xayrlasha boshladi.
Butun doklad davomida faqat Nikolayning savoliga javoban qoʻshinning joyini oʻzgartirish haqida bir necha ogʻiz gapirgan Dolgorukiy ham ta’zim bilan xayrlashdi.
Chernishevdan soʻng, ta’zim qilib ketish uchun kelgan Gʻarbiy oʻlkaning general-gubernatori Bibikov qabul qilindi.
Provoslav diniga oʻtishni istamasdan qoʻzgʻolon koʻtargan dehqonlarga qarshi Bibikov tomonidan koʻrilgan choralarni ma’qullab, Nikolay unga boʻysunmaganlarning hammasini harbiy sud qilishni buyurdi. Bu, qator oralatib oʻtkazish degan soʻz edi. Bundan tashqari u, davlatga qarashli bir qancha ming dehqonlarni podshoh nasliga tegishli yerlarga oʻtkazish haqidagi xabarni bosib chiqargan gazeta redaktorini soldatlikka berishga buyruq qildi.
— Men bu ishni lozim deb topganim uchun qilaman,— dedi u.— Bu haqda muhokamaga yoʻl qoʻymayman.
Bibikov, uniatlar haqidagi buyruqning butun rahmsizligini va davlatga qarashli dehqonlarni, ya’ni birdan-bir erkin kishilarni podshoh ixtiyoriga oʻtkazish, ya’ni ularni podshoh familiyasidagi kishilarga krepostnoy qilib berishning butun haqqoniyatsizligini angladi. Ammo qarshilik qilish mumkin emas edi. Nikolayning buyrugʻiga qoʻshilmaslik — qirq yil mobaynida qoʻlga kiritgan va foydalanmoqda boʻlgan porloq vaziyatdan mahrum boʻlish demak edi. Shuning uchun ham u itoat etishligi va rahmsiz, aqlsiz, insofsiz boʻlgan oddiy buyruqni bajarishga tayyor ekanligining ishorasi qilib, oq tusha boshlagan qora sochli boshini egdi.
Nikolay Bibikovni chiqarib yuborgandan soʻng, vazifamni yaxshi bajardim, degan tushuncha bilan kerishdi, soatiga qaradi va tashqari chiqish uchun kiyingani ketdi. U epoletlar, ordenlar va lenta taqilgan mundirini kiyib, qabul zaliga chiqdi. Zalda har qaysisi oʻziga munosib joyni egallagan yuzdan ortiq mundirli erkaklar va yangi liboslar kiygan xotinlar qoʻrquvdan qaltirashib, uning chiqishinp kutib turmoqda edilar.
U nursiz koʻzlari, kekkaygan koʻkragi va qisib bogʻlangan kamarning ostidan ham, ustidan ham toshib chiqib turgan qornini qappaytirib, kutib turuvchilarning yoniga chiqdi va hammaning koʻzi titroq yaltoqlik bilan oʻziga qarab turganini sezib, yana ham koʻproq tantanali vajohatga kirdi. U oʻziga tanish kishilarni uchratib, ularning kim ekanini xotirlar, toʻxtar va ba’zan ruschalab, ba’zan fransuzchalab bir necha ogʻiz soʻz gapirar ham ularga sovuq, nursiz koʻzlarini tikib turib, ularning gapirgan gaplarini tinglar edi.
Nikolay tabriklarni qabul qilib boʻlib, cherkovga oʻtdi.
Kiborlar singari xudo ham oʻz xizmatchilari orqali Nikolayni tabrik qildi va maqtadi. Garchi koʻngliga urgan boʻlsa-da, bu tabrik-maqtashlarni lozim boʻlgan narsa sifatida qabul qildi. Bularning hammasi shunday boʻlishi kerak edi, chunki butun dunyoning rohati va saodati unga bogʻliq va garchi u bu ishdan charchagan boʻlsa-da, har holda dunyoga oʻzining marhamatini koʻrsatishdan qoʻl siltamas edi. Kunduzgi ibodatning oxirida juda soz, tarangan d'yakon hamdu sano oʻqiganida va bu soʻzlarni xalfalar chiroyli ovozlari bilan baravar aytishib ketganlarida, Nikolay oʻgrilib qarab, oyna oldida doʻndiqqina Nelidovaga koʻzi tushdi-yu, uni kechagi qiz bilan taqqoslagach, Nelidovani afzal koʻrdi.
U kunduzgi ibodatdan imperatritsaning yoniga ketdi, u, bolalari ham xotini bilan hazillashib, gapirishib, oilasida bir qancha minut vaqt oʻtkazdi. Keyin Ermitaj orqali oʻtib, saroy ministri Volkonskiyning yoniga kirdi, soʻz orasida unga oʻzining xususiy pulidan kechagi qizning onasiga har yil pensiya berib turishni buyurdi. Soʻng oʻzining odatidagi sayohatiga ketdi.
Shu kungi ovqat Pompey zalida boʻldi, podshohning kichik oʻgʻillari — Nikolay va Mixaillardan tashqari baron Liven, graf Rjevusskiy, Dolgorukiy, Prussiya elchisi ham Prussiya qirolining fligel'-ad’yutanti taklif qilingan edi.
Imperatritsa va imperatorning chiqishini kutar ekanlar, Prussiya elchisi bilan baron Liven oʻrtasida, Pol'shadan olingan soʻnggi vahimali xabar munosabati bilan qiziq suhbat boshlanib ketdi.
— Za Pologne et le Caucase ce sont les deux cautres de la Russie, — dedi Liven. — Al nous fout cent mille hommes a peu pres dans chacun de ces deux pais .
Elchi, bu narsaning shunday ekanligiga mugʻambirona taajjub izhor etdi.
— Vous dites la Pologne? . — dedi u.
— Oh, oui, c’etait un coup de maitre de Maeternich de nous en avoir laisse d’ambarras ...
Suhbat shu yerga yetganda, odatdagicha boshi qaltiragan holda, yuzida qotib qolgan tabassum imperatritsa va uning orqasidan Nikolay chiqdi. Ovqat vaqtida Nikolay Hojimurodning qoʻshilganligi va oʻrmonlarni kesaberish ham istehkomlar solish bilan togʻliklarni qisa borish toʻgʻrisidagi oʻz buyrugʻi natijasida, endi Kavkaz urushining tezda tugalishi kerakligini soʻzlab berdi.
Bugun ertalab Prussiya fligel'-ad’yutanti bilan oʻzini buyuk strateg deb hisoblagan Nikolayning baxtsiz ojizligi toʻgʻrisida soʻzlashgan elchi, fligel'-ad’yutant bilan koʻz urishtirib olib, Nikolayning buyuk strategik qobiliyatini yana bir marta isbot qiladigan bu planni toza maqtadi.
Ovqatdan soʻng Nikolay, triko kiygan yuzlab xotin mashq qilayotgan baletga bordi. Bittasi unga juda yoqdi va Nikolay baletmeysterni chaqirib olib, unga tashakkur bildirdi-da, brilliant uzuk hadya qilishni buyurdi.
Ertasi Chernishev doklad qilgan vaqtida Nikolay oʻzining, endi Hojimurod qoʻshilgach, Chechen oʻlkasini zoʻr berib bezovta qilish va uni chegara chizigʻini kengaytira borish yoʻli bilan qisish kerak, deya Voronsovga bergan buyrugʻini yana bir marta ta’kidladi.
Chernishev shu mazmunda Voronsovga xat yozdi, shunda boshqa fel'd’eger' otlarni urib haydab, yamshiklarning yuzlarini yorib Tiflisga qarab joʻnadi.

XVI
Nikolay Pavlovichning bu buyrugʻini amalga oshirish yuzasidan shu zamoniyoq, 1852 yilning yanvarida, Chechenga yurish tashkil qilindi.
Yurishga tayinlangan otryad — toʻrt piyoda batal'on, ikki yuz kazak va sakkizta toʻpdan iborat edi. Kolonna yoʻldan borardi. Qolonnaning har ikki tarafida esa saf boʻlib, past-baland yerlardan goh yuqori koʻtarilib, goh pastga tushib, qoʻnji uzun etik, kalta poʻstin va papax kiyib, miltiqlarini yelkalariga qoʻyishib, patronlarini tasmalariga tizib, koʻkraklariga taqib olishgan yegerlar bormoqda edi. Otryad dushman yeridan, hamma vaqtdagidek, mumkin qadar jimlik saqlab borardi. Faqat ahyon-ahyonda chuqurchalarga tushib ketgan toʻplarning taraq-turugʻi eshitilar yoki jimlik toʻgʻrisidagi buyruqni bilmaydigan artilleriya otlari pixillar yo kishnar, yoki gʻazablangan boshliq saf juda choʻzilib ketgani, yo haddan tashqari jipslashib qolgani, yo kolonnadan uzoqlashib ketgani uchun oʻz qoʻl ostidagilarga xirildoq, boʻgʻiq ovoz bilan qichqirar edi. Saf bilan kolonna oraligʻidagi uncha katta boʻlmagan changal orasidan, chovi va sagʻrisi oq, orqasi kulrang bir echki bilan xuddi shunga oʻxshagan, uncha katta boʻlmagan, shoxi yelkasiga qayrilgan bir taka irgʻib chiqqandi, jimlik faqat bir martagina buzildi. Chiroyli, hurkak jonivorlar, oldingi oyoqlarini qisib sakrashib, kolonnaga shu qadar yaqinlashdilarki, bir qancha soldatlar, nayza bilan sanchib olamiz, degan niyatda, qiyqiriq va qahqahalar bilan echkilarni quva ketdilar, lekin echkilar orqaga burildilar, saf orasidan kesib qushlar singari toqqa qarab qochib ketdilar, ular orqasidan bir qancha otliqlar va hatto itlar quvishdi.
Hali qish, ammo quyosh tikkadan nur socha boshlagan edi. Azonda yoʻlga chiqqan otryad oʻn chaqirimcha yurganda tush vaqti boʻldi. Kun qattiq isib ketgandi, quyosh nurlari shuncha oʻtkir ediki, poʻlat nayzalardagi xuddi kichkina quyosh singari toʻplarning misidagi yarqirab turgan shu’lalarga qarab boʻlmasdi.
Orqa tomonda, otryad hozirgina oʻtgan tezoqar toza anhor boʻlib, oldingi tomonda — haydalgan dalalar va past-baland pichanzor bor edi, bulardan narida daraxtlar bilan qoplangan sirli qora togʻlar koʻrinardi: qora togʻlarning naryogʻida choʻqqayib turgan xarsanglar va ufqda doimo goʻzal, abadiy oʻzgarib turuvchi, olmos kabi shu’la bilan oʻynovchi qorli togʻlar koʻrinardi.
Beshinchi rotaning oldida, hayotning shodiyona tetik tuygʻusini va shu bilan birga oʻlim xavfini, ish koʻrsatish istagini, zoʻr yagona idora qilinadigan umumiy maqsadga boʻysundirish tushunchasini his etib, qora syurtuk va papax kiyib, qilichini yelkasiga osib olgan, yaqindagina gvardiyadan bu yoqqa oʻtgan novcha chiroyli ofitser Butler bormoqda edi. Butler kelganidan buyon bugun ikkinchi marta safarga chiqar va unga mana hozir menga qarab oʻq ota boshlaydilar, men uchib oʻtayotgan toʻp oʻqlaridan boshimni olib qochib engashmayman yoki miltiq oʻqlarining guvullab oʻtishlariga parvo qilmaymangina emas, balki avval yurganimdek boshimni yuqori koʻtarib, koʻzlarimni jilmaytirib, oʻrtoqlarimga va soldatlarga qarayman va juda xotirjam, boshqa biron narsa haqida gapira boshlayman, deb oʻylash sevinch bagʻishlar edi. Shu orada qayoqdandir mash’um bir guvullash bilan toʻp oʻqi uchib kelganda va karvonning oʻrtasida, yoʻl boʻylab, joʻxorizorda yerga urilib yorilganda, otryad yaxshi yoʻldan qayrilib, joʻxori orasidan oʻtgan — oz yurilgan yoʻlga burilib, oʻrmonga yaqinlashib qolgan edi.
Butler shod tabassum bilan yonida kelayotgan oʻrtogʻiga:
— Boshlanayotibdi,— dedi.
Haqiqatan ham toʻp oʻqidan soʻng oʻrmon ichida qalin otliq chechenlar toʻdasi koʻrindi. Toʻdaning oʻrtasida katta zangori tugʻ bor edi. Rotaning juda uzoqni koʻradigan eski fel'dfebeli uzoqni koʻra olmaydigan Butlerga, bu Shomilning oʻzi boʻlishi kerak, dedi. Toʻda togʻ ostiga tushdi, soʻng yaqindagi soyning tepasida — oʻng tomonda koʻrinib pastga tusha boshladi. Issiq qora syurtuk va tepasi katta oq papax kiyib olgan kichkina general yoʻrgʻasi bilan Butler rotasi yoniga keldi va unga, oʻng tomonga, pastga tushayotgan otliqlarga qarshi borishga buyruq berdi. Butler oʻz rotasini koʻrsatilgan tomonga tez olib ketdi, lekin hali soyga tushib ulgurgani yoʻq ediki, orqa tomondan oldinma-ketin ikki bor otilgan toʻp ovozini eshitdi. U orqasiga qayrilib qaradi: ikki toʻp ustidan ikkita koʻk tutun buluti koʻtarilib, soy boʻylab choʻzilmoqda edi. Aftidan, artilleriya xayoliga kelmagan toʻda orqaga qayrildi. Butlerning rotasi otliqlarning orqasidan ota boshladi va butun dara dori tutuni bilan qoplandi. Faqat soyning tepasida, ularni ta’qib qilib borayotgan kazaklarga qarab oʻq uzishib, shoshilinch holda chekinayotgan togʻliklar koʻrinmoqda edi. Otryad togʻliklarning orqasidan nari ketdi, ikkinchi soyning yonbagʻrida bir ovul koʻrindi.
Butler oʻz rotasi bilan kazaklarning ketidan chopgancha, ovulga kirdi. Ovulda hech kim yoʻq edi. Soldatlarga bugʻdoy, pichan va uylarga oʻt qoʻyish buyurildi. Butun ovulni achchiq tutun qopladi va butun tutun ichida soldatlar topgan narsalarini uylardan tashib chiqib, ayniqsa, togʻliklar olib ketisha olmagan tovuqlarni ushlashib va otishib, sandiroqlab yurishmoqda edilar. Ofitserlar tutundan nariroq oʻtirishib, nonushta qilmoqda va ichishmoqda edilar. Fel'dfebel' ularga ancha bol keltirdi. Chechenlardan darak yoʻq edi. Bir ozdan soʻng tush paytida qaytishga buyruq berildi. Rota ovulning sirtida kolonna boʻlib safga tizildi, Butlerga askarlarning soʻnggi qismida turishga toʻgʻri keldi. Ular endigina qoʻzgʻalgan ham edilarki, chechenlar paydo boʻlishib qoldilar va otryadning orqasiga tushib uni otishmalar bilan kuzata bordilar.
Otryad yalanglikka chiqqandan soʻnggina togʻliklar qoldilar. Butlerning bitta ham kishisi yaralangani yoʻq, shuning uchun ham juda quvnoq, tetik bir ruh bilan qaytardi. Otryad ertalab oʻtgan suvdan yana qaytishda kechib oʻtib, joʻxoripoyalar va pichanzorlar boʻylab choʻzilishgach, rota qoʻshiqchilari ilgariga chiqib ashulani qoʻyib yubordilar. Shamol yoʻq edi, havo sof, toza va shu qadar shaffof ediki, yuz chaqirimlab uzoqlikda boʻlgan qorli togʻlar juda yaqin kabi koʻrinar va qoʻshiqchilar toʻxtaganlarida, xuddi ashulaning boshlanib va tugalishiga asos boʻlgan tovush singari, bir qolipda tushayotgan oyoqlarning ovozlari va toʻplarning shaldir-shulduri eshitilar edi. Butlerning beshinchi rotasida aytiladigan qoʻshiq bir yunker tomonidan polyak sharafiga toʻqilgan va «Shumi ish, shumi ish, merganlar, merganlar!»—degan naqorat bilan oʻyin ohangida aytilar edi.
Butler bir uyda yashaydigan eng yaqin boshligʻi mayor Petrov bilan bir qatorda otda kelmoqda va oʻzining gvardiyadan chiqib Kavkazga kelishiga qaror qilgandan sevinchi ichiga sigʻmas edi. Uning gvardiyadan bu yoqqa oʻtishiga asosiy sabab, Peterburgda karta oʻynab yutqazib qoʻyib, bor-yoʻgʻidan ayrilganligida edi. U gvardiyada tursa, oʻyindan oʻzini tiya olmasligidan qoʻrqar, tikish uchun esa hech vaqosi qolmagan edi. Hozir bularning hammasiga xotima berilgan, boshqacha, yaxshi, mardona bir hayot boshlangan edi. U hozir bor-yoʻgʻidan ayrilganligini ham, toʻlanmagan qarzlarini ham unutgan. Kavkaz, urush, soldatlar, ofitserlar, mast va oqkoʻngil botirlar, mayor Petrov — bularning hammasi uning koʻziga oʻtday koʻrinar edi. Shu vajdan ham u goho Peterburgda papiros tutuniga koʻmilgan xonalarda oʻtirishlarni, bankachidan nafratlanib va miyasida ogʻriq sezib kartaning burchagini bukib va bankaga pul tikib yurishlarni tashlab, bu yerda, ajoyib oʻlkada, azamat kavkazliklar orasida ekanligiga hech ishonmas edi.
Uning qoʻshiqchilari: «Shumi ish, shumi ish, merganlar, merganlar!»—deya qoʻshiq aytmoqda edilar. Uning oti bu kuy maqomiga mos shaxdam yurib boradi. Rotaning paxmoq kulrang iti Trezorka dumini gajak qilib olib, tashvishlanib, boshliq singari Butler rotasining oldida chopib borar edi. Koʻngli tetik, erkin va quvnoq edi. Uning tasavvurida urush xavfu xatardan, bemahal kelgan oʻlimdan va shuning natijasida qoʻlga kiritilgan mukofotlaru obroʻ-e’tibordan, rus doʻstlarining hurmatlaridan iborat edi. Urushning boshqa tomonlari, qirgʻin, soldatlarning, ofitserlarning, togʻliklarning jarohatlanishlari uning xayoliga ham kelmasligi juda qiziq edi. U hatto shuursiz, oʻzining urush haqidagi shoirona tasavvurini saqlash uchun oʻlganlarga, yarador boʻlganlarga hech qachon boqib qaramasdi. Bugun ham shunday boʻldi. Biznikilardan uch kishi oʻlgan va oʻn ikki kishi yarador boʻlgan edi. U, chalqancha yotgan murda yonidan oʻtib ketdi va faqat bir koʻzi bilangina, mumga oʻxshagan koʻlning allaqanday gʻalati vaziyatini va boshidagi toʻq qizil dogʻni koʻrdi-yu, lekin sinchiklab qarab oʻtirmadi. Uning nazarida togʻliklar faqat otliq yigitlar boʻlib, ulardan saqlanish kerak edi.
— Mana, azizim, gap shunaqa,— dedi mayor, qoʻshiq orasida.— Sizning Piteringizdagidek, oʻngga qara, soʻlga qara, degan gap yoʻq. Mana, picha ishladik — endi uyga. Mashurka endi bizga somsa, nordon karam shoʻrva beradi. Ana bu hayot! Shunaqa emasmi? Qani, «Tong qanday yorishdi»ni olinglar,—u oʻzi yaxshi koʻrgan qoʻshiqni aytishga komanda berdi.
Mayor avval Masha deb yuritilgan, keyin Mariya Dmitriyevna deb chaqiriladigan boʻlib qolgan fel'dsherning qizi bilan eru xotindek yashardi. Mariya Dmitriyevna chiroyli, kumush sochli, hamma yogʻini sepkil bosib ketgan, oʻttiz yoshlardagi befarzand ayol edi. Uning oʻtmishi qanday boʻlmasin, hozir u mayorning vafoli rafiqasi edi. U, mayorni xuddi enagadek kutar, bu esa koʻp vaqt hushini yoʻqotguncha ichadigan mayor uchun kerak edi.
Krepostga kelishganlarida hamma narsa mayor oldindan bilganidek boʻlib chiqdi. Mariya Dmitriyevna uni, Butlerni va otryaddan taklif qilingan yana ikkita ofitserni oʻzining masalligʻi koʻp, mazali ovqati bilan toʻydirdi, mayor shu qadar toʻyib va qonib ichdi-ki, ortiq gapirolmay qoldi, soʻng uxlash uchun oʻz xonasiga ketdi. Charchagan, ammo xursand va chixirdan ortiqcharoq ichgan Butler ham oʻz xonasiga ketdi va arang yechinib jingalak sochli chiroyli boshini kaftiga qoʻyib, hech qanday tush koʻrish va uygʻonishni bilmaydigan qattiq uyquga ketdi.

XVII
Hujum bilan vayron qilingan ovul, Hojimurod ruslarga qoʻshilish oldidan bir kechani oʻtkazgan ovul edi.
Hojimurodning uyiga kelib qoʻngan Sado, ruslar ovulga yaqinlashib kelganlarida oilasi bilan toqqa chiqib ketgandi, Sado ovuliga qaytib kelib, oʻz uyini vayron holda koʻrdi: tom oʻpirilib tushgan, eshik va ayvonlarning ustunlari yondirilgan va uyning ichi bulgʻatilgan edi. Uning oʻgʻli, oʻsha shodlik bilan Hojimurodga tikilib oʻtirgan chiroyli, yaltiroq koʻzli bola, ustiga chakmon yopilgan otda oʻlik holda masjid yoniga keltirildi. Uning yelkasiga nayza tiqilgan edi. Hojimurod kelgan vaqtda unga xizmat qilib turgan kelishgan xotin endi, qari, u burushgan koʻkraklarini koʻrsatib, koʻylagining yoqasini yirtgani holda, toʻzib ketgan sochlari bilan oʻgʻlining boshida turar, yuzini qora qonga belab tirnar va toʻxtamasdan faryod chekar edi. Sado qarindoshlari bilan birga tesha va belkurak olib, oʻgʻliga goʻr qazigani ketdi. Chol bobo vayron etilgan uyning devori yonida bir yogʻochni yoʻnib, ruhsiz bir nazar bilan qarshisiga tikilib oʻtirardi. U oʻzining asalari bogʻchasidan yangigina kelgan edi. U yerdagi ikki gʻaram pichan yondirilgan, chol tomonidan oʻtkazilgan, koʻkarib chiqqan oʻrik va olcha koʻchatlari sindirilgan ham kuydirilgan, hammadan muhimi, arilar bilan birga butun ari inlari yondirilgan edi. Xotinlarning faryodi butun uylardan va yana ikkita oʻlik keltirib qoʻyilgan maydondan eshitilardi. Yosh bolalar onalari bilan birga baqirib yigʻlardilar. Katta bolalar oʻynamas, balki qoʻrqqan koʻzlari bilan kattalarga qarab turar edi.
Fontan, joʻrttaga boʻlsa kerak, najaslangan boʻlib, undan suv olish mumkin emas edi. Xuddi, shuningdek, masjid ham bulgʻatilgan, domulla shogirdlari bilan uni tozalamoqda edi. Ruslarga boʻlgan nafrat haqida hech kim gapirmasdi. Kichkinasidan tortib kattasiga qadar butun chechenlar tarafidan his etilayotgan tuygʻu nafratdan kuchliroq edi. Bu tuygʻu nafrat tuygʻusi emas, balki, bu, rus itlarini odam deb e’tirof qilmaslik va bu maxluqlarning ahmoqona shafqatsizligi qarshisidagi nafrat, qabohat va hayron qolishlik tuygʻusi ediki, xuddi kalamushlarni, zaharli oʻrgimchaklarni, boʻrilarni qirib bitirish istagi singari, ularni qirish istagi ham oʻz-oʻzini saqlash tuygʻusi kabi tabiiy edi. Aholi oldida tubandagi ikki yoʻldan birini tanlash masalasi turardi: yo shu yerda qolish, shu qadar zoʻr mehnat bilan bino etilgan, ham shu qadar tez va vahshiyona vayron qilingan narsalarning hammasini, har bir minutda yana shunday vayron qilishini kutgan holda, koʻp kuch sarf qilib yangidan tiklash yoki shariatga hamda ruslarga nisbatan boʻlgan nafrat va haqir koʻrish tuygʻusiga qarshi ularga boʻysunish.
Karnyalar ibodat qilishdilar va Shomildan yordam soʻrab, uning oldiga vakillar yuborishga bir ogʻizdan qaror qildilar ham shu zamoniyoq buzilgan uylarni tiklashga kirishib ketdilar.

XVIII
Butler odati boʻyicha Petrov bilan birga ertalabki nonushtadan barvaqtroq toza havoda sayr qilib yurguvchi edi, bosqindan keyin esa uchinchi kun orqa eshikdan kallayi saharlab chiqmadi. Quyosh allaqachon togʻ ortidan koʻtarilgan va koʻchaning oʻng tarafida yarqirab yotgan uylar koʻz qamashtirarli darajada boʻlsa-da, uzoq-uzoqlarga qadar yastangan va yuksalgan oʻrmonlarga chulgʻangan qora togʻlar hamda doimgidek bulutga oʻxshab koʻrinadigan daradan tortib qorli togʻlargacha choʻzilib ketgan gʻira-shira silsilalarga qarash har galgidek koʻngilli va taskinvor edi. Butler mana shu togʻlarga koʻz tashladi, oʻpkasini toʻldirib nafas oldi va mavjudligiga, shuningdek, shu goʻzal olamda yashayotganligiga xursand boʻldi. Yana u shunga xiyla vaqti chogʻ ediki, kecha vazifa boʻyicha oʻzini yaxshi tutganligi hammadan ham, ayniqsa chekinishda ham, ish qistalang boʻlib turganda asqatganligi, kecha safardan qaytishda Petrovning yostiqdoshi Masha yoki Mariya Dmitriyevna hammaga mehmonnavozlik qilgani, chunonchi, unga alohida lutf koʻrsatganday boʻlib tuyulganini eslab quvonar edi. Mariya Dmitriyevna oʻzining yoʻgʻon qilib oʻrilgan sochlari keng yelkalari, baland koʻkragi, sepkil bosgan ochiq chehrasining jozibador tabassumi xuddi kuchli boʻydoq yigitni e’zozlaganday tuyulishi Butlerni oʻziga mahliyo qilgan edi. Lekin u buni oqkoʻngil oʻrtogʻiga nisbatan qilingan nojoʻya munosabat deb hisoblar va Mariya Dmitriyevna bilan samimiy muloqotda, izzat-ikromda boʻlganligi uchun ham oʻz-oʻzidan mamnun edi. Hozir u yana shu toʻgʻrida oʻy surar edi.
Oldingi tomonda chang yoʻldan kelayotgan bir talay ot tuyoqlarining, xuddi bir qancha otliq chopib kelayotganday, tez-tez eshitilgan tapir-tupurlari uning fikrini boʻldi. U boshini koʻtardi-da, koʻchaning oxirida sekin kelayotgan bir toʻda otliqlarni koʻrdi. Yigirma choqli kazaklarning oldida ikki odam kelardi, biri — ustida oq cherkaska, boshida salla oʻralgan uzun papax, ikkinchisi — qora, qushburun, kiyimi va qurollari kumush bilan bezatilgan, ruslarning xizmatidagi bir ofitser edi. Sallali kishining ostida boshi kichkina, koʻzlari chiroyli, goʻzal dumi bilan yoli tanasiga qaraganda oshiqroq boʻlgan saman, ofitserning ostida — novcha oʻynoqi qorabax oti bor edi. Otga ishqiboz boʻlgan Butler shu zamoniyoq birinchi otning tetik kuchiga baho berdi, keyin, bu odamlarning kim ekanligini bilgani toʻxtadi. Ofitser Butlerga murojaat qildi.
— Bu harbiy boshliqning uyimi?— soʻradi u talaffuzida rus emasligini bildirib. Butler xuddi shu ekanini aytdi.
Butler ofitserga yaqinroq kelib va koʻzi bilan sallali kishini koʻrsatib:
— Bu kim?— dedi.
— Bu — Hojimurod boʻladi. Shu yerga kelayotibdi, bu yerda harbiy boshliqnikida mehmon boʻladi,— dedi ofitser.
Butler Hojimurodni va uning ruslarga qoʻshilganligini bilar, lekin uni bu yerda, shu kichkina istehkomda koʻraman deb, hech kutmagan edi.
Hojimurod unga doʻstona qaradi.
— Salom, xush kelding,— Butler oʻrganib olgan tatarcha salomini aytdi.
— Sogʻ boʻl,— dedi Hojimurod boshini qimirlatib. Soʻng Butlerning oldiga kelib, unga ikki barmogʻida qamchining sopi ilinib turgan qoʻlini berdi.
— Boshliqmisiz?— dedi u.
Butler ofitserga murojaat qilib, zinapoyaga chiqdi va eshikni itarayotib:
— Yoʻq, boshliq bu yerda, chaqirib chiqaman,— dedi.
Lekin Mariya Dmitriyevna koʻcha eshik deb ataydigan eshik berk edi. Butler taqillatdi, lekin javob ololmay, aylanib orqa eshikdan bordi. U oʻz denshigini chaqirib, javob olmasdan va ikki denshikning bitasini ham topolmasdan, oshxonaga kirdi. Boshiga roʻmolcha bogʻlagan Mariya Dmitriyevna qip-qizarib oq semiz bilaklariga yengini shimarib olib, xuddi oʻzining qoʻllari singari oppoq xamirni somsa uchun mayda-mayda qilib qirqmoqda edi.
— Denshiklar qay goʻrga yoʻqoldilar?— dedi Butler.
— Ichgani ketishdi,—dedi Mariya Dmitriyevna,— nimaga kerak edi?
— Eshikni ochish kerak, uyingizning oldida bir gala togʻliklar turibdi. Hojimurod keldi.
— Bundan boshqa narsa oʻylab topmadingizmi?— dedi Mariya Dmitriyevna iljayib.
— Hazili yoʻq, rost gap. Zinaning yonida turibdi.
— Hay, rostdanmi?—dedi Mariya Dmitriyevna.
— Nimaga yolgʻon soʻylay. Ana, borib qarang, u zinaning yonida turibdi.
— Ana xolos, kutilmagan voqea,— dedi Mariya Dmitriyevna yenglarini tushirib va qoʻllari bilan oʻzining yoʻgʻon sochidagi toʻgʻnagʻichlarni paypaslab tuzatayotib.— Boʻlmasa men borib Ivan Matveevichni uygʻotay,— dedi u.
— Yoʻq, men oʻzim boraman,— dedi Butler.
— Xoʻp, juda yaxshi,— dedi Mariya Dmitriyevna va yana oʻz ishiga tushdi.
Hojimurodning Grozniyda ekanligini allaqachon eshitgan Ivan Matveevich uning oldiga Hojimurod kelganini bilib, bunga hech bir ajablanmadi, balki oʻrnidan turib papiros chekdi va qattiq yoʻtaldi ham bu shaytonni uning oldiga yuborganlariga toʻngʻillab, kiyina boshladi. U kiyinib boʻlgach, denshikdan dori soʻradi. Dori deb aytiladigan narsa aroq ekanini bilgan denshik, unga aroq berdi.
U aroqni ichib va orqasidan qora nonni zakuska qila turib:
— Aralashtirgandan yomoni yoʻq,— deb toʻngʻillab qoʻydi.— Mana, kecha chixir ichgan edim, hozir boshim ogʻriyapti. Xoʻp, endi tayyor boʻldim,— u aroqni ichib boʻldi-da, Butler Hojimurod bilan uni kuzatib kelgan ofitserni olib kirib oʻtirgan mehmonxonaga ketdi.
Hojimurodni kuzatib kelgan ofitser, Ivan Matveevichga, soʻl qanot boshligʻining Hojimurodni qabul qilish, harbiy josuslar orqali togʻliklar bilan aloqa qilishiga yoʻl qoʻyish, lekin kazak askarlarsiz uning bir oʻzini qal’adan chiqarmaslik haqidagi buyrugʻini topshirdi.
Ivan Matveevich qogʻozni oʻqib boʻlgach, Hojimurod tikilib qaradi, soʻng yana qogʻozga qaradi. U, shu holatda bir necha bor koʻzlarini qogʻozdan Hojimurodga olib, nihoyat Hojimurodning yuziga qarab toʻxtadi:
— Yaxshi, bek, yaxshi. Mayli, shu yerda turaversin. Menga uni bu yerdan chiqarmaslik haqida buyruq berilganini ayt. Berilgan buyruq muqaddasdir. Uni qayerga joylashtiramiz — nima deysiz, Butler? Idoraga joylashtiramizmi?
Butler hali javob berib ulgurgani ham yoʻq edi, oshxonadan kelib, eshik yonida turgan Mariya Dmitriyevna Ivan Matveevichga murojaat qildi:
— Nega? Shu yerga joylashtirib qoʻya qoling. Mehmonxonani ham omborxonani beramiz. Har holda koʻz oldimizda boʻladi,— dedi-da, Hojimurodga qaradi va uning koʻziga toʻqnash kelib qolib, shoshilib koʻzini chetga oldi.
— Rost, Mariya Dmitriyevna toʻgʻri aytadi,— dedi Butler.
— Qani, qani, joʻna, bu xotinlarning ishi emas,— dedi Ivan Matveevich qovogʻini solib.
Hojimurod butun gap davomida qoʻlini xanjarining sopiga qoʻygan holda va bilinar-bilinmas nafratli tabassum bilan oʻtirdi. U qayerda tursa ham unga baribir ekanini aytdi. Unga kerak boʻlgan, sardor tarafidan ruxsat etilgan birgina narsa — togʻliklar bilan aloqa qilish kerak edi, shuning uchun ham togʻliklarning oʻz yoniga kelishlariga yoʻl qoʻyishlarini istardi.
Ivan Matveevich bu ishning bajarilishini aytdi va Butlerdan, to taom keltirgunlaricha va uy-puyni toʻgʻrilagunlaricha, mehmonga qarab turishni soʻradi, oʻzi esa lozim boʻlgan qogʻozlarni yozish va kerak boʻlgan buyruqlarni berish uchun idorasiga oʻtdi.
Hojimurodning yangi tanishlariga boʻlgan munosabati darhol juda ravshan boʻlib qoldi, Hojimurod Ivan Matveevich bilan birinchi tanishishdayoq undan nafratlandi va jirkandi, hamma vaqt u bilan balanddan kelib muomala qiladigan boʻldi. Unga joy tayyorlab bergan, ovqat keltirgan Mariya Dmitriyevna Hojimurodga juda ham yoqdi. Unga xotinning soddaligi ham, oʻziga begona boʻlgan millat kishisining alohida goʻzalligi ham va Hojimurodga nisbatan shuursiz bir holda mayl koʻrsatishi ham yoqdi, Hojimurod unga qaramaslikka, u bilan gaplashmaslikka tirishar, lekin uning koʻzlari beixtiyor xotinga qarar va uning harakatlarini kuzatib turar edi.
Butler bilan boʻlsa, birinchi tanishishdayoq oʻrtoqlashib ketdi, Butlerdan uning hayotini soʻrab ham unga oʻz hayoti haqida gapirib berdi va oʻz oilasining ahvoli toʻgrisida xufiya elchilar tarafidan keltirilgan yangiliklarni aytdi, hatto nima qilish kerakligi haqida u bilan maslahatlashdi.
Xufiya elchilar tomonidan unga keltirilgan xabar yaxshi emasdi. U krepostda oʻtkazgan toʻrt kun mobaynida, uning oldiga xufiya elchilar ikki marta kelishdi va ikki safar ham yomon xabar keltirishdi.

XIX
Hojimurodning oilasi, u ruslarga qoʻshilib ketishi bilanoq Vedeno ovuliga keltirilgan va u yerda Shomilning hukmini kutib, soqchilarning nazorati ostida yashar edi. Ayollar — kampir Fatimat va Hojimurodning ikki xotini ham ularning beshta yosh bolalari yuzboshi Ibrohim Rashidning uyida soqchilar nazorati ostida yashar, Hojimurodning oʻgʻli 18 yashar yigitcha Yusuf esa, xuddi oʻziga oʻxshab, oʻz qismatlarining hal boʻlishini kutayotgan toʻrt jinoyatchi bilan birga zindonda yotar edi.
Qaror chiqmadi, chunki Shomil safarda edi. U ruslarga qarshi yurishda edi.
1852 yilning 6 yanvarida ruslar bilan boʻlgan jangdan soʻng Shomil oʻz uyiga Vedenoga qaytib kelardi. Ruslarning fikriga qaraganda u tor-mor keltirilgan va Vedenoga qochgan, Shomil va uning barcha muridlarining fikriga qaraganda esa, u gʻalaba qozongan va ruslarni haydab yuborgan. Bu urushda juda kam uchraydigan hodisa roʻy berdi. Shomilning oʻzi ham miltiqdan oʻq otdi va qilichini qoʻliga olib, otining boshini toʻppa-toʻgʻri ruslarga tomon qoʻyib yubormoqchi boʻldi, lekin yonidagi muridlar uni ushlab qoldilar. Ulardan ikkitasi shu yerda, Shomilning yonidayoq oʻldirildi.
Shomil oʻz atrofida ot oʻynatishib, miltiq va toʻpponcha otishib ham hech toʻxtamasdan «Lo iloho illollo», deb kalima keltirishib kelayotgan muridlar toʻdasi bilan qurshalgan holda, oʻz maskaniga yetib kelganida kun tush boʻlib qolgan edi.
Kattakon Vedeno ovulining xalqi oʻz hokimini qarshilab, koʻchada va tomlarda turishar ham bu tantana sharafiga, miltiq va toʻpponcha otishar edi. Uyiga yaqinlashgan sari jilovini surib oʻynoqlayotgan oq arab otida Shomil kelardi. Ot oltin va kumush ziynatsiz, juda oddiy jihozlangan edi: nozik ishlangan, oʻrtasiga yoʻl solingan qizil qayish yugan ma’dandan qilingan uzangi va egarning ostidan koʻrinib turgan qizil chilgir. Imomning ustida yoqasi va yengiga qora moʻyna tutilgan jigarrang movut poʻstin boʻlib, uning ustidan xanjar taqilib, qora kamar bogʻlangan edi. Shomilning boshida qora popukli uzun, tepasi taypoq, pechi orqaga tashlanib, oq salla oʻralgan papax bor edi. Oyoqlariga koʻk chuvak kiygan, boldirlariga oddiy kanop bilan adiplangan qora nogovitsa oʻragan edi.
Umuman, imomda oltin yoki kumush bezaklar yoʻq, kiyimlari va qurollariga oltin-kumush ziynatlar taqib olgan muridlar qurshovida uning kuchi baland, adl qomati avom oldida u istaganidek oʻsha ulugʻvorlik taassurotini berar edi. Uning qirchib oldirilgan sariq soqoli, doimo suzilib turuvchi kichkina koʻzi, rangsiz yuzi xuddi muzdek qotib turar edi. U ovuldan oʻtib borarkan, minglab koʻzlarning unga qarab tikilganini sezar, lekin u hech kimga qaramas edi. Hojimurodning xotinlari ham, bolalari ham uyidagi hamma odamlar bilan birga imomning kelishini koʻrgach, ayvonga chiqdilar. Yolgʻiz Hojimurodning onasi kampir Fatimatgina chiqmadi, u oq sochlari parishon, uzun qoʻllari bilan oriq tizzalarini quchoqlaganicha oʻtirar va qop-qora shahlo koʻzlarini tez-tez ochib-yumib, oʻchoqdagi yonib bitayotgan shoxchaga qarar edi. Xuddi oʻgʻli singari u ham Shomilni doimo yomon koʻrar, hozir esa ilgarigiga qaraganda yana-da battarroq nafrati oshgan va uni chiqib koʻrishni aslo istamas edi.
Shomilning tantanali kelishini Hojimurodning oʻgʻli ham koʻrmadi, u oʻzi yotgan qorongʻi, sassiq zindondan oʻq va kalima ovozlarinigina eshitar va navqiron, kuch-quvvatga toʻla ozodlikdan mahrum etilgan kishilargina chekadigan azobni tortib qiynalardi. U sassiq zindonda oʻzi bilan birga yotgan iflos, holdan toygan, badjahl, koʻpchiligi bir-birini yeb qoʻygudek ahvoldagi baxtsiz odamlarni koʻraverib koʻzi pishib ketgan va endi havo bilan yorugʻlikka toʻyib, erkin nafas olgancha ogʻizlaridan «Lo iloha illollo!»ni tashlamasdan hokimlarining qatorida bedovlarini oʻynatib, miltiq otib yurgan kishilarga ich-ichidan hasad qilardi.
Shomil ovuldan oʻtib oʻz saroyiga tutashadigan katta hovliga kirdi. Ikkita qurollangan lazgin tashqari hovlining ochilgan eshigi yonida Shomilni kutib oldi. Bu hovli xalq bilan liq toʻla edi. Bu yerda oʻz ishlari bilan uzoq joylardan kelgan kishilar ham, har xil iltimos bilan kelganlar ham, sud ham, hukm qilish uchun Shomilning oʻzi talab qilgan odamlar ham bor edi. Shomil kelishi bilan hovlidagilarning hammasi oʻrinlaridan turdilar va hurmat bilan ta’zim qilib, imomni olqishladilar. Shomil tashqari eshikdan to ichkari eshikka oʻtib kelganiga qadar, ba’zi bir odamlar tiz choʻkib turdilar. Garchi Shomil kutib turuvchilar ichida oʻziga yoqmagan koʻp kishilarni va oʻzlariga gʻamxoʻrlik qilinishini talab qiluvchi jonga tekkan talaygina iltimos qiluvchilarni tanisa ham oʻsha oʻzgarmaydigan tosh chehra bilan ular yonidan oʻtib ketdi va ichkari hovliga kirib, chap tomondagi oʻz uyining ayvoni yonida otdan tushdi. Yurish mashaqqatlaridan soʻng, Shomil jismoiiy jihatdan koʻra koʻproq ruhan ezildi, negaki, u oʻz yurishini ogʻzaki gʻalaba deb e’tirof qilganiga qaramay aslida u magʻlubiyatga uchraganini, talay chechen ovullarining yondirilganini va xarob qilinganini ham tuturuqsiz, yengiltak chechen xalqining qat’iyatsizlik va ruslarga yaqin turganlarining ba’zi biri ular tomoniga oʻtib ketishga tayyor ekanliklarini bilar edi. Bularning hammasi ogʻir, bularga qarshi chora koʻrmogʻi lozim edi, lekin Shomil shu topda hech narsa haqida oʻylashni istamasdi. U hozir faqat bir narsani: farogʻatni, xotinlari ichida eng suyuklisi boʻlgan qora koʻz, 18 yashar kistin' qizi epchil-chaqqon Aminetning erkalashlaridan bahramand boʻlishni istar edi.
Biroq hozir shu yerda — ichkarini tashqaridan ajratadigan devorning orqasida boʻlgan Aminetni koʻrish haqida oʻylash behuda edi (Shomil hattoki shu topda, u otidan tushganiga qadar, Aminetning boshqa xotinlar bilan birga devorning yorigʻidan moʻralab turganligiga ishonardi). Hozir uning yoniga borishgina emas, balkn shunday paryostiqqa yonboshlab dam olish ham mumkin emasdi. Hammadan burun, hozir uning xohishi boʻlmasa-da, lekin xalqning diniy rahbari boʻlganligi tufayli bajarmasligi mumkin boʻlmagan va uning oʻzi uchun ham xuddi har kundagi taom kabi zarur boʻlgan peshin namozini oʻqish farz edi. Shuning uchun u tahorat olib, namozni oʻqib boʻlgach, kutib turganlarni chaqirdi.
Boshlab uning oldiga qaynatasi ham ustozi, novcha soqoli qorday oppoq, ikki beti qip-qizil nuroniy moʻysafid Jamoliddin kirdi va fotihadan soʻng, Shomildan harbiy safari haqida soʻrab va uning yoʻqligida togʻda yuz bergan hodisalar toʻgʻrisida gapirib bera boshladi.
Jamoliddin har xil voqealar — xun olishlar, mol oʻgʻirlashlar, tariqat buyrugʻiga xilof ish qilishlar: tamaki chekishlar, vino ichishlar qatorida Hojimurodning oʻz oilasini ruslar tarafiga olib ketish uchun kishilar yuborganligi, lekin buni oshkor boʻlganligi va oila Vedenoga keltirilganligi, imomning qarorini kutib, soqchilar nazorati ostida shu yerda turganligini ham gapirib berdi. Bu ishlarning hammasini muhokama qilish uchun yondagi mehmonxonaga qariyalar toʻplanishgan edilar. Jamoliddin Shomilga ularni shu bugunoq joʻnatib yuborishni maslahat berdi, negaki, qariyalar Shomilni uch kundan beri kutib yotishardi.
Shomil oʻz uyida qirra burun, qora, basharasi sovuq va suykimsiz katta xotini Zaydet keltirgan ovqatni yeb boʻlgach, mehmonxonaga ketdi.
Uning maslahat yigʻinini tashkil qiladigan olti kishi oq, moshkichiri va sariq soqolli, sallali va sallasiz uzun papax, yangi kamzul va cherkaska kiyib, xanjar taqilgan kamar bogʻlab olishgan chollar uni qarshilab oʻrinlaridan turdilar. Shomil ularning hammasidan daroz edi. Shomilga oʻxshab, ularning hammasi ham qoʻllarini yuqoriga koʻtardilar, koʻzlarini yumishib, fotiha oʻqidilar, fotihadan soʻng hammalari oʻrinlaridan turdilar. Shomil esa, oʻrtaga, balandroq yostiqqa oʻtirdi, shunday qilib ular navbatda turgan ishlarni muhokama qilishga kirishdilar.
Jinoyat bilan ayblangan kishilarning ishini shariat koʻrsatishicha, hal qildilar, ikki kishini oʻgʻirlik qilgani uchun qoʻllarini kesib tashlashga, bir kishini odam oʻldirgani uchun boshini kesishga hukm qildilar, uch kishining gunohini kechdilar. Keyin asosiy masalaga: chechenlarning ruslar tomoniga oʻtib ketishlariga qarshi chora oʻylab topishga kirishdilar. Qarshi ta’sir qilish uchun Jamoliddin tomonidan tubandagi xitobnoma tuzilgan edi:
«Parvardigori olam sizga insof va tavfiq bersin. Ruslar peshonangizni silab, boʻysunishga da’vat qilayotganinn eshitayotibman. Ularga ishonmang va boʻysunmang, aksincha, sabr qiling. Agar sabr-qanoatingiz uchun bu dunyoda rohat koʻrmasangiz, u dunyoda koʻrasiz. Dushman ilgari ham bir marta qurollaringizni olib qoʻyganini eslang-a. Agar oʻsha vaqtda, 1840 yilda tangri sizga aql bermasa, siz allaqachonoq soldat boʻlgan boʻlar edingiz, xotinlaringiz esa chalvorsiz yurgan va haqoratlangan boʻlar edilar. Oʻtmishga qarab kelgusi haqida muhokama yuriting. Kofirlar bilan birga yashagandan koʻra, ruslarga dushman boʻlib oʻlmoq afzaldir. Sabr qiling, men Qur’on va qilich bilan yoningizga boraman va sizlarni ruslarga qarshi boshlayman. Hozir esa ruslarga boʻysunish haqida niyat qilish u yoqda tursin, hatto bu haqda oʻylamaslikni qat’iyan buyuraman».
Shomil bu xitobnomani ma’qulladi va qoʻl qoʻyib boʻlgach, joylarga yuborishga qaror qildi.
Soʻng Hojimurodning ishi ham muhokama qilindi. Bu Shomil uchun juda muhim edi. U, garchi buni e’tirof qilishni istamasa-da, lekin chaqqon, dovyurak va botir Hojimurod u bilan birga boʻlganida, hozir Chechenda bunday ahvol yuz bermasligini bilardi. Hojimurod bilan yarashish va uning xizmatidan yana foydalanish yaxshi boʻlar edi; agar buning iloji boʻlmasa ham baribir uning ruslarga yordam berishiga monelik koʻrsatishi lozim. Shuning uchun ham uni bu yerga olib kelish, qatl etish kerak. Bu ishni amalga oshirish uchun yo uni Tiflisda — oʻsha yerda oʻldiradigan bir odam yuborish, yoki oʻzini bu yerga chaqirib olib, shu yerning oʻzidayoq yoʻq qilish kerak. Bu yerga keltirish uchun esa birgina chora bor, bu chora uning oilasi va hammadan muhimi, u gʻoyat yaxshi koʻrgan — buni Shomil bilardi,— oʻgʻli edi. Shuning uchun ham oraga oʻgʻlini qoʻyish kerak edi.
Maslahatchilar bu haqda gapirishganda, Shomil koʻzlarini yumib jim boʻldi.
Maslahatchilar bilar edilarki, uning bu qiyofada turishi, bundan keyin nima qilish kerakligini koʻrsatayotgan paygʻambarning ovozini eshitayotganini anglatardi. Besh minutlik tantanali jim oʻtirishdan soʻng, Shomil koʻzlarini ochib va uni yana koʻproq suzib turib:
— Hojimurodning oʻgʻlini keltiring,— dedi.
— U shu yerda,— dedi Jamoliddin.
Haqiqatan ham Hojimurodning oriq, rangsiz oʻgʻli, kiyimlari yirtilgan, ivirsib ketgan, lekin oʻzining badani, yuzi va buvisi Fatimatniki singari shahlo koʻzlari ila hamon chiroyli boʻlgan Yusuf, chaqirishlarini kutib, tashqarn hovlining eshigi yonida turardi.
Yusuf otasining Shomil haqidagi fikriga qoʻshilmas edi. U boʻlib oʻtgan ishlarni yaxshi bilmas, bilsa ham bu ishlarni boshidan kechirmagani uchun otasining nima sababdan shu qadar oʻjarlik bilan Shomilga dushmanlik qilishini anglamas edi. Yusuf faqat bir narsani: noibning oʻgʻli sifatida Xunzaxdagi orombaxsh, serishrat hayotni davom ettirishni istar, unga Shomil bilan dushmanlik qilish tamoman keraksiz narsa boʻlib tuyulardi. U otasining aksi oʻlaroq, Shomil bilan gʻoyatda faxrlanar va unga togʻliklar orasida keng tarqalgan tantanali bir hurmat bilan qarar edi. Mana, hozir alohida ehtirom bilan mehmonxonaga, imom yoniga kirdi va Shomilning oʻtkir nigohiga toʻqnash kelib, eshik oldida bir qancha vaqt turib qoldi, soʻng Shomilga yaqinlashib kelib, uning uzun barmoqli oppoq qoʻlini oʻpdi.
— Sen Hojimurodning oʻgʻlimisan?
— Ha, imom.
— Uning nima qilganini bilasanmi?
— Bilaman, imom, buning uchun afsus qilaman ham.
— Yozishni bilasanmi?
— Mulla boʻlmoqchi edim.
— Boʻlmasa otangga xat yoz, agar u hayitgacha mening yonimga qaytib kelsa, uni kechiraman va hamma ish eskicha boʻlib ketaveradi. Agar unamasa va ruslar tarafida qolaversa, u holda,— Shomil gʻazab bilan qovogʻini soldi,— men sening buvingni va onangni ovulma-ovul olib yurib, rasvosini chiqartiraman, sening esa boshingni kesaman.
Yusufning yuziga hech qanday ifoda qalqib chiqmadi, u soʻzlaringizni angladim, deganday boshini egdi.
— Shunday deb yoz-da, elchimga ber. Shomil jim qolib, Yusufga uzoq tikildi.
— Yozgin, men senga rahm qilib oʻldirmaganimni, faqat barcha xoinlarniki singari koʻzlaringni oʻyib olmoqchi ekanligimni ham yoz.
Yusuf Shomilning huzurida tinchday boʻlib koʻringan edi, lekin mehmonxonadan olib chiqqanlarida, olib chiqayotgan kishiga tashlandi va uning xanjarini olib, oʻzini soʻymoqchi boʻldi, qoʻllarini ushlab qoldilar va bogʻladilar, soʻng yana zindonga olib borib tashladilar.
Shu oqshom, namoz tugab, kun qorongʻilasha boshlagʻanda, Shomil oq poʻstinini kiyib, xotinlar joylashgan ichkari hovliga chiqdi-da, Aminetning uyiga qarab yoʻl oldi. Ammo Aminet u yerda yoʻq edi. U katta xotinlarning uyida edi. Shundan soʻng Shomil, oʻzini sezdirmaslikka tirishib, xotinini kutib, uy eshigining orqasida turdi. Aminet, shohini unga hadya qilmay, Zaydetga bergani uchun Shomildan xafa edi. U Shomilning chiqqanini va uni axtarib uyiga kirganini koʻrdi, lekin atayin uyiga bormadi. U kulib, uning uyiga goh kirib, goh chiqib turgan oq kiyimli Shomilga qarab, Zaydet uyining eshigi oldida uzoq turdi. Shomil Aminetni toza kutgach, xuftonga yaqin oʻz uyiga qaytib keldi.

XX
Hojimurod istehkomda, Ivan Matveevichning uyida bir hafta yashadi. Mariya Dmitrnevna soch-soqoli oʻsib ketgan Hanafiy bilan (Hojimurod oʻzi bilan birga faqat ikki kishisini — Hanafiy va Eldorni ola kelgan edi) janjallashib qolganiga va uni bir safar oshxonadan itarib chiqarib yuborganiga (oʻshanda Hanafiy uni soʻyib qoʻyayozgan edi) qaramasdan, oʻzida Hojimurodga nisbatan alohida hurmat va muhabbat his etardi. U hozir, Hojimurodga ovqat keltirib bermas, bu vazifani Eldorga topshirgan edi, lekin Hojimurodni koʻrish va unga yoqish uchun har bir fursatdan foydalanar edi. U Hojimurodning oilasi haqidagi muzokaralarda ham jiddiy ishtirok qilar, uning qancha xotini, qancha bolasi bor, yoshlari nechada, hammasini bilar va har gal xufiya elchilar kelib ketishgach, undan muzokaraning natijasi nima boʻlganini soʻrar edi.
Butler esa shu haftaning ichidayoq Hojimurod bilan juda doʻstlashib ketdi. Ba’zan Butler turgan xonaga borar, Butler ham Hojimurod turgan xonaga kelar edi. Ba’zan ular tarjimon orqali, ba’zan esa oʻz vositalari — imo-ishoralar va hammadan asosiysi, tabassumlar orqali suhbatlashlar edilar. Hojimurod, aftidan, Butlerni yaxshi koʻrib qolgan edi. Bu Eldorning Butlerga boʻlgan munosabatidan ma’lum edi. Butler Hojimurodning xonasiga kirgan vaqtida Eldor shodlik bilan ok, yaltiroq tishlarini koʻrsatib, kutib olar va tezlik bilan uning yoniga yostiq toʻshar, agar qilichi boʻlsa uni darrov yechib olib qoʻyar edi.
Butler xuddi, shuningdek, Hojimurodning ukasi deb atalgan majnunsifat Hanafiy bilan ham tanishib va inoqlashib ketdi. Hanafiy juda koʻp togʻ qoʻshiqlarini bilar va yaxshi ashula qilar edi. Hojimurod Butlerga yoqish uchun Hanafiyni chaqirar va oʻzi yaxshi deb bilgan qoʻshiqlarning nomini atab, unga ayt, deb buyurar edi. Hanafiyning ovozi baland, ingichka edi va u favqulodda tiniq va ifodali qilib aytar edi. Qoʻshiqlardan biri Hojimurodga juda ham yoqar va oʻzining tantanali, mungli ohangi bilan Butlerni ham hayron qoldirgan edi. Butler tarjimondan qoʻshiqning mazmunini aytib berishlikni soʻradi.
Qoʻshiq xun olishga — oʻsha Hanafiy bilan Hojimurod oʻrtasida boʻlib oʻtgan hodisaga oʻxshash hodisaga taalluqli edi.
Qoʻshiqning mazmuni mana bunday edi: «Qabrimning tuproqlari quriydi va sen, mushtipar onam, meni unutarsan. Qabrimning ustida maysalar unadi, mening padari buzrukvorim, bu maysalar sening qaygʻungni koʻmib tashlaydilar. Singlimning koʻz yoshlari quriydi, shunda uning qalbidan hasrat ham oʻchadi.
Lekin sen, akam, xunim uchun oʻch olmaguningcha meni unutmassan. Sen, ikkinchi akam ham, men bilan birga yer tishlamaguningcha meni unutmassan.
Oʻq, sen qaynoqsan, sen oʻlim olib kelasan, lekin mening sodiq qulim sen emasmiding? Qora yer, sen meni bagʻringga olasan, lekin seni ot bilan toptagan men emasmidim? Oʻlim, sovuqsan, ammo men sening xoʻjang edim. Jasadimni tuproq oladi, jonimni esa osmon qabul qiladi».
Hojimurod bu qoʻshiqni hamma vaqt koʻzini yumib oʻtirib tinglar va qoʻshiq soʻnib borguncha bir ohang bilan choʻzilib, toʻxtaganda, doimo ruschalab:
— Yaxshi qoʻshiq, bama’ni qoʻshiq,— deb qoʻyar edi.
Shijoatli togʻ hayotining oʻziga xos she’riyati Hojimurod kelganidan keyin u bilan hamda uning muridlari bilan yaqinlashgandan soʻng, Butlerni yana ham koʻproq jalb etdi. U oʻziga kavkazcha kamzul, cherkaska, nogovitsa qilib oldi. Goʻyo u togʻligu shu togʻlik kishilar singari yashayotganday edi.
Hojimurod ketadigan kuni uni kuzatish uchun Ivan Matveevich bir qancha ofitserlarni yigʻdi. Hojimurod qurollangan, safar kiyimida shaxdam qadamlar bilan oqsoqlanib uyga kirdi, bu choq ofitserlar, ba’zi birlari Mariya Dmitriyevna choy quyib oʻtirgan stol yonida, ba’zilari aroq, chixir va zakuskalar turgan stol yonida oʻtirar edilar.
Hammalari oʻrinlaridan turdilar va navbat bilan qoʻl berib koʻrishdilar. Ivan Matveevich uni katga taklif qildi, lekin u tashakkur aytib, deraza yonidagi stulga oʻtirdi. U kirgan vaqtda hukm surgan jimlik, aftidan, uni sira xijolat qilmadi. U hammaning yuziga diqqat bilan qarab chiqdi, soʻng beparvolik bilan samovar va zakuska turgan stolga tikilib qoldi. Hojimurodni birinchi marta koʻrgan shoʻx ofitser Petrokovskiy, tarjimon orqali undan Tiflis yoqdimi, deb soʻradi.
— Ayya,— dedi u.
— Ha, deyapti,— dedi tarjimon.
— Qoʻproq nima yoqibdi?
Hojimurod bir narsa dedi.
— Hammadan koʻproq unga teatr yoqibdi.
— Xoʻsh, bosh qoʻmondonnikida boʻlgan bazmchi?
Hojimurod qovogʻini soldi.
— Har bir xalqning oʻz odati bor. Bizda xotinlar unaqa kiyinmaydilar,—dedi u Mariya Dmitriyevnaga qarab.
— Ha, unga nimasi yoqmabdi axir?
— Bizda bir gap bor,— dedi u tarjimonga,— it eshakka goʻsht beribdi, eshak esa itga xashak beribdi,— natijada har ikkalasi ham och qolibdi.— U sal iljaydi.— Har bir xalq uchun oʻz odati yaxshi.
Soʻz bundan nariga oʻtmadi. Ofitserlarning ba’zilari choy icha boshladi, ba’zi birlari ovqat yeya boshladi. Hojimurod uzatilgan bir stakan choyni olib oldiga qoʻydi.
— Qani, qaymoqdan, bulkadan oling,—dedi Mariya Dmitriyevna unga qarab.
Hojimurod bosh egdi.
— Xoʻp, boʻlmasa, xayr!—dedi Butler, uning tizzasiga turtib.— Qachon koʻrishamiz?
— Xayr, xayr,— dedi Hojimurod kulib turib ruschalab.— Mehmondorchilik yetar endi. Juda koʻp mehmon boʻldik. Vaqt boʻldi, ketish kerak,—dedi u, goʻyo ketishi kerak boʻlgan tarafga qarab boshini qimirlatgai boʻlib.
Xonaning eshigi oldida, yelkasiga qandaydir oq bir narsa tashlab olgan va qoʻlida kalit, Eldor koʻrindi. Hojimurod uni angladi, Eldor oʻzining katta qadamlari bilan Hojimurodning oldiga kslib, unga oq chakmon va qilichni berdi. Hojimurod oʻrnidan turdi, chakmonni oldi va tarjimonga nimanidir soʻzlab, chakmonni Mariya Dmitriyevnaga berdi.
Tarjimon:
— U, sen chakmonni maqtagan eding, olgin, deyapti,— dedi.
— Nega?—dedi qizarib Mariya Dmitriyevna.
— Shunday boʻlishi kerak, odat shunaqa,— dedp Hojimurod.
— Xoʻp, rahmat,— dedi Mariya Dmitriyevna chakmonni olib.— Ilohim oʻgʻlingizni qutqazib oling,— u qoʻshib qoʻydi.— Yaxshi, oʻgʻlon. Unga ayting, oilasini qutqazib olishini istayman,— dedi.
Hojimurod Mariya Dmitriyevnaga qaradida, uning soʻzlarini ma’qullab bosh irgʻadi. Keyin u Eldorning qoʻlidan qilichini olib Ivan Matveevichga berdi. Ivan Matveevich qilichni olgach, tarjimonga qarab dedi:
— Unga ayt, mening targʻil axtamni olsin, sovgʻasi evaziga taqdim qiladigan boshqa hech narsa yoʻq.
Hojimurod hech narsa kerak emasligini va olmasligini bildirib qoʻlini siltadi, soʻng togʻni va yuragini koʻrsatib eshikka qarab yoʻl oldi. Hamma uning orqasidan chiqdi. Uyda qolgan ofitserlar, qilichni gʻilofidan sugʻurib tigʻini koʻrishdilar va qilichni gurda degan fikrga kelishdilar.
Butler Hojimurod bilan birga zinaga chiqdi. Lekin bu yerda kutilmagan voqea yuz berdi: Agar Hojimurod chaqqonlik qilmaganda uning halok boʻlishi muqarrar edi.
Tosh-Kechuk ovulida yashayotgan qoʻshinlar Hojimurodni qattiq hurmat qilishar, nomi mashhur boʻlib ketgan bu noibni bir koʻrish uchun tez-tez istehkomga kelib turishar edi. Ular Hojimurod ketishidan uch kun oldin chopar yuborib, uni juma kuni machitga kelishga taklif qilgan edilar. Lekin Hojimurodni yomon koʻrgan, u bilan qonli adovatda boʻlgan tosh-kechuklik knyazlar aholining bu ishidan xabar topib, Hojimurodni machitga kirgizmaymiz, deyishdi. Ularning bu gapidan xalq gʻalayonga keldi va ikki oʻrtada mushtlashish boʻlib oʻtdi. Rus boshliqlari togʻliklarni hovuridan tushirib qoʻyib, machitga bormasin, deb chopar yuborishdi. Hojimurod machitga bormadi. Hamma bu ish shu bilan barham topdi, deb oʻyladi.
Lekin xuddi Hojimurod ketar payt — u zinaga chiqqan va otlar eshik oldidaligida, Ivan Matveevichga va Butlerga tanish boʻlgan qoʻmiq knyazi Arslonxon yaqinlab ketdi.
U Hojimurodni koʻrishi bilan belidan toʻpponchasini olib, Hojimurodga oʻqtaldi. Biroq Arslonxon otib ulgurguncha yoʻq edi, Hojimurod choʻloqligiga qaramay, xuddi mushuk singari chaqqonlkk bilan zinadan Arslonxonga tashlandi. Arslonxon otdi — tegmadi. Hojimurod esa uning oldiga chopib borib, bir qoʻli bilan otning jilovini, bir qoʻli bilan xanjarini ushladi va unga tatarchalab bir nima deb baqirdi.
Butler bilan Eldor xuddi shu vaqtning oʻzida dushmanning yoniga chopib borib, uning qoʻllarini ushladilar. Oʻq ovoziga Ivan Matveevich ham chiqdi.
— Senga nima boʻldi. Arslon, mening uyimda bunday bemazagarchilik qilganing nimasi?— dedi u, gap nimadaligini bilib,— bu ishing yaxshi emas, birodar. Dalada ixtiyorlaring, mening uyimda boʻgʻizlashish nimasi?
Qora moʻylovli kichkina Arslonxon rangi oʻchgan va qaltiragan holda otdan tushdi, gʻazab bilan Hojimurodga tikildi, soʻng Ivan Matveevich bilan mehmonxonaga kirib ketdi. Hojimurod esa hansiraganicha iljayib otining yoniga qaytdi.
— Nima uchun uni oʻldirmoqchi boʻldi?— Butler tarjimon orqali soʻradi.
— U odatimiz shunaqa. Arslonxon qon uchun mendan xun olishi kerak, mana hozir u meni oʻldirmoqchi edi, deyapti,— tarjimon Hojimurodning soʻzini tarjima qilib berdi.
— Xoʻsh, agar u yoʻlda quvib yetsachi?— soʻradi Butler.
Hojimurod iljaydi.
— Nima boʻlar edi, oʻldiradi, demak, Olloning xohishi shu. Xoʻp, xayr,— dedi u yana ruschalab va otining yolini ushlab turib kuzatuvchilarning hammasiga nigoh tashlab chiqdi-da, Mariya Dmitriyevnaning koʻzlariga muloyim tikildi.
— Xayr, mama,— dedi u Mariya Dmitriyevnaga murojaat qilib,— rahmat.
— Iloyim bola-chaqangni qutqarib ol,— takrorladi Mariya Dmitriyevna.
Hojimurod uning soʻzlarini anglamadi, lekin mehribonchiligini anglab bosh qimirlatib qoʻydi.
— Menga qara, doʻstingni unutma,— dedi Butler.
— Ayt, men uning chin doʻstiman. Hech qachon unutmayman,— u tarjimop orqali javob berdi, soʻng oyogʻining qiyshiqligiga qaramay, uni uzangiga qoʻyishi bilan ildamlik bilan baland egarga oʻtirdi va eski odaticha toʻpponchasini paypaslab koʻrib, qilichini tuzatdi, soʻng otda oʻtirgan togʻliklarday alohida, magʻrur qiyofa olib Ivan Matveevichning uyidan uzoqlashdi. Hanafiy va Eldor ham shunday qilib otga mindilar va xoʻjayinlar ham ofitserlar bilan doʻstona xayrlashib, otlarini yeldirgan holda muridlarning orqasidan ketdilar.
Hamma vaqtdagiday, ketganlarning ketidan soʻzlanishdi.
— Azamat! Qara, Arslonxonga xuddi boʻridek tashlandi, turqi tamom oʻzgarib kstdi.
— Aldab ketmasa edi, usta, juda makkorga oʻxshaydi,— dedi Pstrakovskiy.
— Ilohim, ruslarda ham shunday makkorlar koʻp boʻlsin,— Mariya Dmitriyevna oʻkinch bilan birdan soʻzga aralashdi.— Biznikida bir hafta turdi, yaxshilikdan boʻlak hech narsa koʻrmadim.— Biram odobli, aqlli, odil-ta’b odam edi,— dedi u.
— Siz bularning hammasini qayoqdan bildingiz?
— Bildim-da.
— Jigardan uribdi-da, a?— dedi ichkaridan chiqqan Ivan Matveevich,— shunaqa koʻrinadi.
— Ha, jigarimdan urdi. Sizga nima? Axir yaxshi odamni nimaga yomonlash kerak. U tatar boʻlsa ham yaxshi.
— Rost, Mariya Dmitriyevna,— dedi Butler.— Barakalla, uning yonini oldingiz.

XXI
Chechen yoʻlidagi old krepostlarda yashovchilarning hayot tarzi hamon eskicha oʻtardi. Oʻshandan beri ikki bor trevoga boʻldi, har ikki trevogada ham rotalar zir yugurdi, kazaklar va militsionerlar ot choptirib chiqdilar, lekin har ikki safar ham togʻliklarni toʻxtatib qololmadilar: ular ketib qoldilar, bu gal ular Vozdvijenskiyga bosqin qilib kazaklarning suvlogʻidan sakkizta otni haydab va bir kazakni oʻldirib ketdilar. Ovul tit-pit qilingan soʻnggi hujumdan beri boshqa hujum boʻlgani yoʻq. Faqat soʻl qanotga yangi boshliq knyaz' Baryatinskiy tayinlanishi munosabati bilan ulkan Chechenga katta ekspeditsiya kelishi kutilmoqda edi.
Merosxoʻrning doʻsti, Kabardin polkining sobiq komandiri knyaz' Baryatinskiy, hozir butun soʻl qanotning boshligʻi boʻlganligidan Grozniyga kelishi bilanoq, podshohning Cherpishev Voronsovga yozgan rejalarini bajarishni davom ettirish uchun otryad toʻpladi. Vozdvijenskiyda toʻplangan otryad Kurinskiy tomonga boradigan pozitsiyaga chiqdi. Qoʻshin oʻsha yerda turib, daraxt kesish bilan mashgʻul edi.
Yosh Voronsov ajoyib movut chodirda yashar, uning xotini Mariya Vasil'evna lagerga kelib turar va koʻpincha yotib qolar edi. Baryatinskiyning Mariya Vasil'evna bilan boʻlgan munosabati hech kimdan yashirin emasdi, shuning uchun ham saroyga nomahram boʻlgan ofitser va soldatlar, uning lagerga tashrif buyurishi evaziga tungi maxfiy qorovullikka yuborilganlari uchun Mariya Vasil'evnani boloxonador qilib soʻkar edilar. Odatda togʻliklar toʻp keltirishib lagerga qarab otar edilar. Bu oʻqlar koʻp vaqt moʻljalga kelib tegmas, shuning uchun ham bu otishmalarga qarshi hech qanday chora koʻrilmas edi; lekin togʻliklar toʻplarni yaqin keltirib, Mariya Vasil'evnani qoʻrqitmasin uchun maxfiy qorovullar yuborilardi. Boyvuchchani qoʻrqitmaslik uchun har kun kechasi maxfiy qorovullikka borib yurish esa tahqiromuz jirkanch edi, soldatlar va kiborlar olamiga qabul qilinmagan ofitserlar yomon soʻzlar aytib Mariya Vasil'evnani obroʻsizlantirar edilar.
U yerda toʻplanishgan — Pajeskiy korpusi boʻyicha birga oʻqishgan saboqdoshlari, Kurinskiy polkida birga ishlagan hampolklari, boshliq huzuridagi ad’yutantlar va ordinareslar bilan koʻrishish uchun Butler ham oʻz istehkomidan bu otryadga otpuskaga keldi. Kelgan kunidan boshlaboq xushchaqchaq turmush kechira boshladi. U Poltoratskiyning chodiriga tushdi va bunda uni ochiq chehra bilan qarshilagan koʻpgina oshnalarini uchratdi. U Voronsovnikiga ham bordi, negaki bir vaqtlar bir polkda xizmat qilgani uchun uni bir oz bilardi. Voronsov uni juda yaxshi qabul qildi va knyaz' Baryatinskiy bilan tanishtirdi, Baryatinskiyga qadar soʻl qanotning boshligʻi boʻlib turgan general Kozlovskiyning joʻnashi sharafiga qilayotgan xayrlashuv ziyofatiga ham taklif qildi.
Ziyofat qoyilmaqom oʻtdi. Olti chodir keltirilib yonma-yon qator tikilgan edi. Chodir boʻylab uzundan-uzoq stol-stullar qoʻyilgan, ustlarida rang-barang idish-tovoq va butilkalar tizilib turardi. Hamma narsa Peterburgdagi gvardiya hayotini esga tushirar edi. Soat ikkilarda stol atrofiga oʻtirdilar. Stolning oʻrtasida: bir tarafda — Kozlovskiy, ikkinchi tarafda — Baryatinskiy oʻtirar edi. Kozlovskiyning oʻng tomonida Voronsov, chap tomonida Mariya Vasil'evna oʻtirardi. Stolning har ikki tarafida Kabardin va Kurinskiy polklarining ofitserlari oʻtirishar edilar. Butler Poltoratskiy bilan yonma-yon oʻtirar, har ikkalasi ham xursand holda soʻzlashar va yon-verisidagi ofitserlar bilan ichishardi. Ish qovurmaga yetganda denshiklar qadahlarga shampanskiy quya boshladilar. Poltoratskiy Butlerga, astoydil oʻkinib va achinib:
— Bizning «masalan»imizni rasvo qilmasa edi,— dedi.
— Nega?
— Axir u nutq soʻzlamogʻi lozim. Uning qoʻlidan nima keladi?
— Ha, ogʻayni, nutq soʻzlash, oʻq otish emas. Yana yonida xonim, undan keyin mana bu saroy afandilari oʻtiribdilar. Uning holiga achinasan kishi,— deb ofitserlar oʻzaro gaplashdilar.
Tantanali minutlar kelib yetdi. Baryatinskiy oʻrnidan turdi va qadahni koʻtarib, qisqacha nutq bilan Kozlovskiyga murojaat qildi. Baryatinskiy soʻzini tamom qilgach, Kozlovskiy oʻrnidan turdi va anchagina qattiq ovoz bilan gap boshladi:
— Janobi oliyning eng yuksak xohishlari bilan, masalan, ofitser afandilar, orangizdan ketaman, sizlar bilan ajralishaman,— dedi u.— Lekin meni hamma vaqt oʻzlaringiz bilan, masalan, birga hisob qilinglar... Afandilar, sizga ma’lumki, masalan, bitta kishi hech narsa qila olmaydi. Shuning uchun ham men oʻz xizmatimda, masalan, qancha mukofotlangan boʻlsam, imperator janoblarining saxovatlariga, masalan, qanchalik sazovor boʻlgan boʻlsam, qanchalik, masalan...— shu yerga kelganda uning ovozi qaltirab ketdi,— bularga yolgʻiz sizlarning soyangizda erishdim. Shularning hammasi uchun ham, masalan, men sizlardan qarzman, doʻstlarim!— Uning ajin bosgan yuzlari yana koʻproq burishib ketdi. U hoʻngrab yubordi, koʻzlariga yosh keldi.— Butun dilimdan, chin qalbimdan sizlarga, masalan, minnatdorligimni bildiraman.
Kozlovskiy ortiq soʻzlay olmadi va oʻrnidan turib, yoniga kelishayotgan ofitserlarni qucha boshladi. Knyaginya roʻmolcha bilan yuzini bekitdi. Knyaz' Semyon Mixaylovich labini qiyshaytirib, koʻzlarini pirillatdi. Ofitserlardan juda koʻpi koʻziga yosh oldi. Kozlovskiyni juda oz biladigan Butler ham yoshini tiyolmadi. Bularning hammasi unga juda yoqdn. Keyin hammalari, Baryatinskiy, Voronsov, ofitserlar, soldatlar sharafiga qadah koʻtara boshladilar, mehmonlar aytilgan maqtovlardan, ichilgan vinolardan mast boʻlishib ziyofatdan chiqdilar.
Ajoyib, quyosh charaqlab chiqqan, muloyim bir kun edi. Har tarafdan gulxanlarning shitirlab yonishi va qoʻshiq ovozlari eshitilardi. Hamma bayram qilayotgandek tuyulardi. Butler gʻoyat baxtiyor va shod bir ruhiy holatda Poltoratskiynikiga ketdi. Poltoratskiynikiga ofitserlar yigʻildilar, karta stolini yozdilar, soʻng ad’yutant bongga yuz soʻm qoʻydi. Butler shimining choʻntagiga qoʻl solib, hamyonini ushlab chodirdan ikki marta tashqariga chiqdi, lekin oxiri chiday olmadi, shundan soʻng oʻziga ham ogʻaynilariga karta oʻynamayman, deb bergan va’dasiga qaramay, oʻyinga kirishib ketdi.
Bir soat ham oʻtmasdan Butler, qip-qizarib terlab, hamma yogʻi boʻr, ikki qoʻlini stolga tirab oʻtirar va burchaklari buklangan kartalar ostiga tikkan pullarining raqamlarini yozar edi. U shu qadar koʻp yutqizib qoʻydiki, oʻz taniga yozilgan pullarni hisoblashga qoʻrdi. U, hisoblamasdanoq, olishi mumkin boʻlgan moyanasining hammasini va otni sotib berganda ham baribir begona ad’yutant tarafidan oʻz hisobiga yozilgan qarzlarni toʻlay olmasligini bilardi. U yana oʻynamoqchi edi, lekin ad’yutant jiddiy qiyofada oʻzining oq, toza qoʻllari bilan kartani yerga qoʻydi. Butlerning boʻr bilan yozgan raqamlarini hisoblay boshladi. Butler qizarib-boʻzarib yutqizgan pullarining hammasini hozir toʻlay olmasligi uchun kechirim soʻradi, yutqizgap pullarini uyidan yuborishini aytdi, Butler bu soʻzni aytgan vaqtda hamma unga achinganini va shu on hamma, hatto Poltoratskiy ham undan koʻzini olib qochganini sezdi. Bu uning soʻnggi kechasi edi. U, karta oʻynamay, meni taklif qilgan Voronsovnikiga borgan boʻlsam, hamma ish joyida boʻlgan boʻlardi, deb oʻyladi. Hozir esa ish yomongina emas, balki juda chatoq edi.
U oʻrtoqlari, tanish-bilishlari bilan xayrlashib uyiga ketdi, uyiga kelib oʻsha zamoniyoq uxlagani yotdi, shu yotgancha oʻlikday oʻn sakkiz soat uxladi. Mariya Dmitriyevna Butlerning shahdi pastligini kuzatib qoʻygan kazakka berishi uchun yarim soʻm choy pulini undan soʻraganidan, bundan tashqari kalta javoblaridan yutqizib qoʻyganini angladi va uni oʻsha yoqqa yuborganligi uchun Ivan Matveevichga yopishdi.
Ertasiga Butler soat oʻn ikkida uyqudan turdi va oʻz vaziyatini esiga tushirib, yana oʻlikday uyquga ketishni istadi, ammo mumkin boʻlmadi. Begona odamdan qarz boʻlgan 470 soʻmni toʻlash chorasini koʻrishi kerak edi. Bu choralardan biri shu boʻldiki, u gunohlariga tavba qilib va yalinib-yolvorib hali oʻrtalarida boʻlgan tegirmon hisobidan soʻnggi marta 500 soʻm pul yuborishini soʻrab, akasiga xat yozdi. Keyin, u qanday protsentga boʻlsa mayli, yana 500 soʻm qarz soʻrab, oʻzining xasis bir xotin qarindoshiga xat yubordi. Undan keyin, Ivan Matveevichda yoki toʻgʻrirogʻi, Mariya Dmitriyevnada pul borligini bilib, qarzga 500 soʻm berib turishlarini soʻrab, Ivan Matveevichning oldiga bordi.
— Men berar edim,— dedi Ivan Matveevich,— hozir berar edim-ku, lekin Mashka bermaydi. Nachora, xotinlar juda pishiq boʻladilar. Lekin padariga qusur, ishqilib qutulish kerak, qutulish kerak. Padariga qusur, markitantda yoʻqmikin?
Lekin markitantdan qarz olish uchun urinib oʻtirishiing hojati yoʻq edi. Shunday qilib Butler uchun faqat akasidan yoki xasis qarindoshinikidangina «yorugʻlik» chiqishi mumkin edi.

XXII
Hojimurod Chechenda oʻz maqsadiga erisha olmagach, Tiflisga qaytib keldi, shundan beri har kun Voronsovning oldiga borar va qabulida undan, togʻliklardan asir tushganlarni toʻplab, uning oilasiga almashtirishni yalinib soʻrar, busiz qoʻl-oyogʻi bogʻliq ekanini va ruslarga xizmat qila olmasligini ham Shomilni yoʻqota olmasligini aytar edi. Voronsov qoʻlidan kelgancha yordam berishini ta’kidlasa-da, biroq general Argutinskiy Tiflisga kelganidan soʻng u bilan soʻzlashib, masalani hal qilishini aytib, ishni hadeb orqaga siltar edi. Shundan soʻng Hojimurod Voronsovdan vaqtincha Zakavkaz'ening kichkina shahri boʻlgan Nuxaga borib turish uchun ruxsat soʻray boshladi. U Nuxada oʻziga sodiq kishilar bor, deb va Shomil bilan oʻz oilasi toʻgʻrisida muzokara olib borish ma’qul, deb taxmin qilardi. Bundan tashqari, musulmonlar shahri boʻlgai Nuxada Hojimurodga musulmonlar odatiga muvofiq namoz oʻqish uchun machit bor edi. Voronsov bu haqda Peterburgga xat yozdi va shu orada Hojimurodga Nuxaga borib turishga ruxsat berildi.
Bu voqea Voronsov uchun, Peterburg hukumati uchun, shuningdek, Hojimurodning tarixini bilgan koʻpchilik ruslar uchun Kavkaz urushidagi baxtli bir burilish yoki shundaygina qiziq bir tasodif edi. Hojimurod uchun esa bu voqea ayniqsa soʻnggi vaqtlarda, uning hayotidagi qoʻrqinchli bir burilish boʻlib koʻrinardi. U togʻdan qisman oʻzini qutqarib, qisman Shomilga dushman boʻlgani tufayli qochdi va bu qochish qanchalik qiyin boʻlmasin, u oʻz maqsadiga erishdi, dastlabki vaqtlardagi muvaffaqiyat uni sevintirdi, haqiqatan ham Shomilga hujum qilish planini atroflicha oʻyladi. Lekin oilasini bu yoqqa olib kelish u oʻylaganga qaraganda ancha qiyin boʻlib chiqdi. Shomil uning oilasini olib ketib, asirlikda saqlar va xotinlarini ovulma-ovul yurgizib sharmanda qilaman, oʻgʻlini koʻr qilaman yo oʻldiraman, der edi. Endi Hojimurod Dogʻistondagi oʻz tarafdorlari orqali, hiyla yoki kuch bilan oilasini Shomildan ajratib olish niyatida Nuxaga keldi. Nuxadan uning oldiga kelgan soʻnggi maxfiy elchi Hojimurodga sodiq boʻlgan avariyaliklar uning oilasini oʻgʻirlab, ruslar tarafiga oʻtishga harakat qilayotganlarini, ammo bu ishga yordam beruvchi kishilar juda oz ekanini, shuning uchun ham ular bu ishni — Vedenodan qilishga jur’at eta olmasliklarini, mabodo oilani Vedenodan boshqa yerga koʻchirgan taqdirdagina bu ishni yoʻlda bajarishga va’da berganliklarini aytdi. Hojimurod oʻz doʻstlariga oilasining qutqarilishi uchun uch ming soʻm pul va’da qilganini aytib qoʻnishni buyurdi.
Nuxada Hojimurodga machitdan va xon saroyidan uncha uzoq boʻlmagan yerdan besh xonalik uy berilgan edi. Unga qoʻshib qoʻyilgan ofitserlar, tarjimon va uning navkarlari ham shu uyda yashar edilar. Hojimurodning hayoti togʻda maxfiy elchilarni kutish va ularni qabul qilish ham unga ruxsat etilgan ot bilan shahar atrofida sayr qilib yurish bilan oʻtardi.
Hojimurod 8 aprelda koʻcha sayridan qaytib kelib, uni yoʻq vaqtida Tiflisdan, Voronsov oldidan bir amaldor kelganini eshitdi. Hojimurod amaldor nima uchun kelganini juda bilgisi kelganiga qaramay, pristav bilan amaldor uni kutib oʻtirishgan xonaga kirishdan avval, oʻz xonasiga kirib peshin namozini oʻqidi. Soʻng mehmonxona va qabulxona vazifasini bajaruvchi ikkinchi xonaga chiqdi. Tiflisdan kelgan amaldor, oddiy maslahatchi Kirillov Hojimurodga: Voronsov seni, Argutinskiy bilan uchrashish uchun 12-chisloga Tiflisga kelsin, deb aytdi,— dedi.
— Yaxshi,— dedi Hojimurod jahl bilan.
Amaldor Kirillov unga yoqmadi.
— Pul keltirdingmi?
— Keltirdim,— dedi Kirillov.
— Hozir ikki haftanikini ber,— dedi Hojimurod va avval oʻnta, keyin toʻrtta barmogʻini koʻrsatdi.
— Hozir beramiz,— dedi amaldor oʻzining yoʻl sumkasidan hamyonini olayotib.— Bunga pul nimaga kerak ekan?— dedi ruschalab, Hojimurod bilmaydi deb oʻylab, lekin Hojimurod tushundi-da, jahl bilap Kirillovga qaradi. Kirillov, aqchani hamyondan olayotib, qaytganida oʻz knyazi Voronsovga biror gap topib borish uchun Hojimurod bilan gaplashishni istab, tarjimon orqali, bu yerda zerikmayotibsizmi, deb soʻradi. Hojimurod kichkina, semiz, noharbiy kiyimdagi qurolsiz kishiga nafrat bilan qaradi-da, hech qanday javob bermadi. Tarjimon savolni takrorladi.
— Unga ayt, men u bilan gaplashishni istamayman. Tezroq pulni bersin.— Hojimurod bu gapni aytib, pulni sanamoqchi boʻlib yana stol yoniga oʻtirdi.
Kirillov oltinlar chiqarib, oʻntadan qilib yetti qator oltinni tizib qoʻydi-da (Hojimurod kuniga beshta oltin olardi), ularni Hojimurodshshg oldiga surdi. Hojimurod oltinlarni cherkaskasining yoniga supurib soldi; soʻng oʻrnidan turdi ra mutlaqo kutilmagan bir holda maslahatchining tepakal boshiga bir shapati urib, eshikka qarab yoʻl oldi. Maslahatchi oʻrnidan qalqib turdi va tarjimonga, uning bunday qilishi kerak emas, chunki u polkovnik mansabidagi bir kishi ekanini unga aytishni buyurdi, pristav ham shunday dedi. Lekin Hojimurod, buni bilaman, ishorasi bilan, bosh irgʻadi va uydai chiqib ketdi.
— Uni nima qila olar edi,— dedi pristav,— xanjarini gʻijir etkazib bitta tiqib oladi, vassalom. Bu shaytonlar bilan gaplashib boʻlmaydi. Koʻrib turibman, uning jini tutayotibdi.
Qorongʻi tushishi bilan togʻdan quloqchinlarini koʻzlarigacha bostirib kiygan ikkita maxfiy elchi keldi. Pristav ularni Hojimurodning xonasiga kirgizib yubordi. Maxfiy elchilarning biri semiz, qora, tavlinlik kishi, ikkinchisi — oriq bir chol edi. Ular keltirgan xabar Hojimurod uchun koʻngilsiz edi. Uning oilasini qutqazishni oʻz ustlariga olgan birodarlari, kimki Hojimurodga yordam qilsa, uni eng qattiq oʻlim jazosiga giriftor qilaman, deya dahshat solgan Shomildan qoʻrqishib, endi toʻgʻridan-toʻgʻri bu ishdan bosh tortmoqda edilar. Hojimurod maxfiy elchilarning gapini eshitib boʻlib, qoʻllarini chordana qilib oʻtirgan oyoqlariga tiradi va papaxli boshini quyi solib, uzoq jim qoldi. Hojimurod oʻylar, juda jiddiy oʻylar edi. U hozir soʻnggi marta oʻylayotganini va masalani bir yoqli qilishi kerak ekanini bilardi. Hojimurod boshini koʻtardi, yonidan ikkita oltin olib, maxfiy elchilarga bittadan berdi.
— Boringlar,— dedi.
— Javobichi?
— Boraveringlar. Bu yogʻini egamning oʻzi biladi.
Maxfiy elchilar oʻrinlaridan turib chiqib ketdilar. Hojimurod esa, qoʻllarini tizzalariga tiragan holda gilam ustida oʻtiraverdi. U uzoq oʻtirib oʻyga choʻmdi.
Hojimurod: «Nima qilish kerak? Shomilga ishonishi va uning oldiga qaytishi kerakmi?—U aldaydi. Mabodo aldamagan taqdirda ham, unga — oʻsha makkor tulkiga boʻysunish mumkin emas. Shuning uchun ham mumkin emaski, u endi, men ruslarning oldida boʻlganimdan keyin ortiq menga ishonmaydi»— deb oʻyladi.
Soʻng u lochin toʻgʻrisidagi tavlinlar ertagini xotirladi: lochin qoʻlga tushgan, odamlarning qoʻlida bir qancha vaqt yashagan, soʻng oʻz togʻiga, oʻz lochinlari oldiga qaytib kelgan. U qaytganda ammo boʻynida bogʻich va qoʻngʻiroqlari bor edi. Lochinlar uni qabul qilmaganlar.— Oʻsha, senga kumush qoʻngʻiroqlar taqqan yerga uchib ketaver,— deganlar.— Bizda qoʻngʻiroqlar ham yoʻq, bogʻich ham.— Lekin vatanini tashlab ketishni istamagan-da, oʻsha yerda qolgan. Lekin boshqa lochinlar uni qabul qilmaganlar va choʻqib tashlaganlar.
Hojimurod: «Meni ham xuddi shunday choʻqiydilar», deb oʻyladi.
«Shu yerda qolaversammikan? Rus podshosiga Kavkazni boʻysundirsam, shuhratga, mansabga, boylikka ega boʻlsammikan?»
U, oʻzining Voronsov bilan boʻlgan uchrashuvini va knyazning xushomadli soʻzlarini xotirlab, «buning iloji bor», dedi.
«Lekin hozir bir qarorga kelish kerak, boʻlmasa u oilasidan ajrab qoladi».
Hojimurod tuni bilam uxlamasdan oʻylab chiqdi.

XXIII
Tun yarmidan oqqanda u toqqa qochish va unga sodiq boʻlgan avariyaliklar bilan birga Vedenoga bostirib kirish yo oʻlish, yo oilani qutqarish kerak, degan qarorga keldi. Oilasini ruslar tomoniga qaytib olib oʻtadimi yoki oila bilan birga Xunzaxga qochib oʻtib, Shomil bilan koʻrishadimi,— buni Hojimurod hal qilganicha yoʻq, u faqat hozir ruslardan toqqa qarab qochish kerakligini bilardi. U bu qarorni darrov amalga oshira boshladi. U yostigʻining ostidan qora paxtalik kamzulini oldi-da, navkarlarining uyiga ketdi. Ular ayvonning narigi tomonidagi xonada turardilar. U eshikni ochib ayvonga chiqishi bilanoq, uni oydin kechaning shudringli toza havosi oʻrab oldi va uyga tutashgan bogʻda bulbullarning sayrashlari quloqqa chalindi.
Hojimurod ayvondan oʻtib borib, navkarlar uyining eshigini ochdi. Bu uyda chiroq yoʻq, faqat bir haftalik yangi oy derazadan yogʻdu sochardi. Stol va ikkita stul chekkaga surilib qoʻyilgan, toʻrttala navkar ham yerda, gilam va chakmon ustida, Hanafiy esa eshikda, otlarning yonida yotardi. Gamzalo, eshiknnng gʻijirlab ochilganini eshitib, boshini koʻtardi. Hojimurodga qaradi va uni tanib, yana yotdi. Uning yonidagi Eldor esa oʻrnidan irgʻib turdi va buyruqni kutib kamzulini kiya boshladi. Qurbon va Xop-Magoma uxlar edilar. Hojimurod kamzulini stolga qoʻydi, kamzulda boʻlgan qapdaydir qattiq bir narsa taxtaga taq etib tegdi. Bu — kamzulga tikilgan oltinlar edi.
— Mana bularni ham tikib qoʻy,— dedi Hojimurod, bugun olgan oltinlarini Eldorga berib.
Eldor oltinlarni oldi va shu zamoniyoq yorugʻ joyga chiqib, xanjarining tagidan pichoqchasini olib, kamzulning astarini soʻka boshladi. Gamzalo oʻrnidan koʻtarilib, chordana qurib oʻtirdi.
— Sen, Gamzalo, yigitlarga buyur, miltiqlarni, toʻpponchalarni koʻzdan kechirib chiqsinlar, oʻqlarni tayyor qilib qoʻysinlar. Ertaga uzoq joyga ketamiz,— dedi Hojimurod.
— Oʻq bor, dori bor, tayyor boʻladi,— dedi Gamzalo va gʻoʻngʻillab bir nima dedi.
Gamzalo, Hojimurod nima uchun qurollarni oʻqlab qoʻyishga buyurganini angladi. U, boshdanoq va keyincha faqat bir narsani: mumkin boʻlganicha, rus yigitlarini kaltaklash va soʻyish, soʻng toqqa qochib ketishni istar edi. Shuning uchun ham hozir u, Hojimurod ham shunday qilmoqchn boʻlganini bilib, mamnun boʻldi.
Hojimurod ketgach, Gamzalo oʻrtoqlariii uygʻotdi va toʻrttalasi tuni bilan miltiq, toʻpponcha, chaqmoqtoshlarni qarab chiqdilar, yomonlarini almashtirdilar, miltiqlariiing tepki chuqurchalariga yangi dori sepib qoʻydilar, gozirlarga oʻlchangan dori solingan yogʻli lattalarga oʻrogʻliq oʻqlarnn joylashtirdilar, qilich va xanjarlarni qayradilar va tiglarini quyruq yogi bilan moyladilar.
Hojimurod tongotarda tahoratga suv olish uchun yana ayvonga chiqdi. Ayvonda tong oldidan toʻlib-toshib sayrashayotgan bulbullarning, kechasidagiga qaraganda yana qattiqroq, yana ravshanroq ovozlari eshitilmoqda edi. Navkarlar xonasidan esa, qayroqqa qayralayotgap xanjarlarning bir qolipdagi shirillashi va jingʻirlashi eshitilardi. Hojimurod xumdan suv olib oʻz yotoqxonasiga yaqinlashganda, muridlar xonasidan yana Hanafiyning oʻziga tanish ingichka yoqimli xirgoyisini eshitdi. U toʻxtab quloq sola boshladi.
Qoʻshiqda botir Gʻamzatning oʻz azamatlari bilan ruslar tomonidan oq otlar uyurini haydab oʻtgani, keyin Terak daryosining orqasida uni rus knyazi quvib yetgani va oʻzning koʻp qoʻshini bilan uni oʻrab olganligi aytilardi. Keyin Gʻamzatning otlarni soʻyib tashlaganligi va oʻz azamatlari bilan oʻldirilgan otlarning agʻanagan qonli gavdalari orqasida oʻtirib olib, to miltiqlarda oʻq, belbogʻlarda xanjar va tomirlarda qon qolmaganga qadar, ruslar bilan urush qilganligi haqida aytilar edi. Ammo Gʻamzat oʻlishidan avval, osmonda qushlarni koʻrib, ularga: «Siz uchar qushlar, bizning uylarimizga boring va opa-singillarimizga, onalarimizga va oppoq qizlarga: ular hammalari gʻazavot uchun jon berdilar, deb aytingiz. Ularga xabar qilinglarki, bizning jasadlarimiz goʻrda yotmaydi, balki suyaklarimizni och boʻrilar har tomonga olib ketib, gʻajiydilar, koʻzlarimizni esa quzgʻunlar choʻqiydilar», deya qichqirganligi soʻzlanardi.
Qoʻshiq shu soʻzlar bilan tugardi va soʻnggi ohangdor naqoratga qoʻshiqning eng oxirida qattiq «Lo iloho illollo», deb baqirgan ham quloqni kar qilar darajada chinqirgan Xon-Magomaning tetik ovozi qoʻshildi. Keyin hammasi tindi va yana bogʻdan bulbullarning sayrashi va navkarlar uyidan, qayroqtoshga tez qayralayotgan temirlarning bir qolipdagi shirillashi eshitila boshladi.
Hojimurod shu qadar oʻyga toldiki, koʻzani qiyshaytirib yuborganini va undan suv toʻkilganini payqamadi. U oʻz ahvoliga bosh chayqatib qoʻydi-da, xonasiga kirib ketdi. Hojimurod bomdodni oʻqib, oʻz qurolini koʻzdan kechirib, soʻng toʻshagiga oʻtirdi. Boshqa qiladigan ish yoʻq edi. Uydan chiqib ketmoq uchun pristavdan soʻramogʻi lozim edi. Tashqari esa hali qorongʻi, pristav uyquda edi.
Hanafiyning qoʻshigʻi unga onasi toʻqigan boshqa bir qoʻshiqni eslatdi. Bu qoʻshiq Hojimurod yangi tugʻilgan vaqtda yuz bergan, onasi unga keyin hikoya qilgan voqea toʻgʻrisida edi.
Qoʻshiq shunday edi:
«Sening poʻlat xanjaring mening oq badanimni chok etdi, lekin men quyoshimni, oʻgʻlimni yaramga bosdim, uni oʻzimning issiq qonim bilan yuvdim, yaram turli giyoh va ildizlar qoʻymasdanoq tuzaldi, oʻgʻlim ham ulgʻayib yigit boʻldi».
Bu qoʻshiqning soʻzlari Hojimurodning otasiga qaratilgan boʻlib, mazmuni tubandagicha edi: Hojimurod tugʻilgan vaqtida, xonning xotini ham oʻgʻli Ummaxonni tuqqan boʻladi va oʻgʻli Abununsalxonni emizib katta qilgan Hojimurodning onasini yana enagalikka chaqiradi. Lekin Fatimat oʻgʻlini tashlab ketishni istamaydi, bormasligini aytadi, Hojimurodning otasi gʻazabga kelib, borishga buyuradi. Fatimat yana rad qilgach, unga xanjar uradi. Agar ajratib olmasalar, oʻldirib qoʻygan boʻlardi. Shunday qilib Fatimat Hojimurodni bermaydi va uni emizib katta qiladi, qoʻshiq ham shu voqea munosabati bilan toʻqiladi.
Hojimurod oʻz onasini esladi, u uyning tomida poʻstinga oʻrab, oʻzi bilan qator yotqizgan vaqtlarida, unga shu qoʻshiqni aytib berar va Hojimurod undan biqinidagi yaradan qolgan izni koʻrsatishni soʻrar edi. U oʻz qarshisida onasining jonli siymosipi koʻrdi-yu, hozir uni qishloqda qoldirganday, yuzlarini ajin bosgan, sochlari oqargan, tishlari tushib ketgan holda emas, balki Hojimurod besh yoshga kirib kattagina boʻlib qolganda ham uni savatda orqalab togʻlar osha bobosining oldiga olib yurgan vaqtlaridagi singari yosh, chiroyli, kuchli, navqiron qiyofasini koʻrdi.
Soʻng u hamma yogʻini ajin bosgan, soqoli oqarib ketgan bobosining qadoq qoʻllari bilan kumush pul yasaganini va nabirasini duo oʻrganishga majbur qilganini ham xotirladi. Togʻ ostidagi buloq va u yerda onasining chalvoridan ushlab olib, birga suvga borganlari yodiga tushdi. Uning basharasini yalaydigan oriq it va xususan, u, sigir sogʻiladigan va sut pishiriladigan saroyga onasi bilan birga borgan vaqtlaridagi tutun ham qatiqning hidi esiga tushdi. Birinchi marta uning sochini olganlari va devorda osigʻliq turgan, yaltiroq jom ichidan taajjub bilan oʻzining doʻpgʻalak koʻkish boshini koʻrganligi xotiriga keldi.
U bolalik chogʻini eslar ekan, suyukli oʻgʻli Yusufni esladi. Uning sochini birinchi marta oʻzi olgan edi. Endi Yusuf navqiron, goʻzal yigit boʻlib qolgan edi. U oʻgʻlini soʻnggi marta koʻrganidek tasavvur etdi. Soʻnggi marta u oʻgʻlini Sel'mesdan chiqib ketayotganda koʻrgan edi. Oʻgʻli unga otini keltirdi va kuzatib qoʻyishga ijozat soʻradi. U, kiyingan, qurollangan va otining jilovidan ushlab turar edi. Yusufning qip-qizil, yosh, goʻzal yuzi va daroz, nozik qaddi-qomati (u otasidan baland edi) botirlik, yoshlik va hayot shodligi bilan nafas olardi. Yoshligiga qaramasdan, yelkadorligi, yigitlarga xos quymichi nozik qomati, uzun, baquvvat qoʻllari va abjir-chaqqonligi hamma vaqt otasini sevintirar, shuning uchun ham u hamma vaqt oʻgʻliga havas bilan qarar edi.
— Yaxshisi, qol. Hozir sen uyda bir oʻzingsan. Onangga va buvingga ehtiyot boʻl,— degan edi Hojimurod oʻshanda.
Hojimurod Yusufning, men tirik ekanman, onamning va buvimning hech kim mushugini pisht deya olmaydi, degan magʻrur chehrasini yodiga tushirdi. Yusuf otasini soygacha kuzatib qoʻydi. Oʻshandan beri Hojimurod xotinini ham, onasini ham, oʻgʻlini ham koʻrgani yoʻq.
Shomil mana shu oʻgʻlining koʻzini oʻymoqchi! U, xotinini nima qilmoqchi ekani toʻgʻrisida oʻylashni ham istamasdi.
Bu fikrlar Hojimurodni shu qadar dahshatga soldirdiki, u ortiq oʻtara olmadi. U irgʻib turdi-da, oqsoqlab, tez-tez yurib eshikning yoniga keldi va eshikni ochib, Eldorni chaqirdi. Quyosh hali chiqmagan, ammo yorugʻ edi. Bulbullar sayrashdan toʻxtamagan edilar.
— Bor, pristavga ayt, sayr qilmoqchiman, otlarni egarlanglar,— dedi u.

XXIV
Butlerning butun bu vaqt ichidagi birdan-bir tasallisi faqat xizmatdagina emas, xususiy hayotida ham juda berilgani harbiy she’riyat edi. U cherkascha kiyim kiyib olib, ot oʻynatib yurardi. Bogdanovich bilan ikki marta pistirmaga bordi, ammo ular ikki safarda ham hech kimni uchratmadilar va hech kimni oʻldirmadilar. Mashhur botir Bogdanovich bilan boʻlgan bu yaqinlik va doʻstlik Butlerga allaqanday yoqimli va muhim narsa boʻlib tuyulardn. U juda katta protsent toʻlash sharti bilan bir yahudiydan qarzgʻa pul olib, qarzini toʻladi, ya’ni chigal ahvolni oʻzidan uzoqlashtirib, uning muddatini choʻzdi. U oʻz ahvoli toʻgʻrisida oʻylamaslikka tirishar va harbiy she’riyatdan tashqari, vino ichib ham oʻzini unutishga harakat qilar edi. U borgan sari koʻp ichadigan boʻldi va axloqi kundan-kunga battar ojizlana boshladi. U endi Mariya Dmitriyevnaga nisbatan goʻzal Yusuf emas edi, balki aksincha, unga qoʻpol ishqibozlik qila boshladi, lekin taajjubga qarshi, qat’iy rad javobini olib sharmanda boʻldi.
Aprelning oxirida istehkomga oʻtib boʻlmas deb hisoblangan butun Chechen boʻylab yangi harakat qilish uchun Baryatinskiy tarafidan belgilangan otryad keldi. Bu otryadda Kabardin polkining ikki rotasi bor edi va bu rotalar Kavkazda singib ketgan odat boʻyicha, Kurinskiydagi rotalar tomonidan mehmondek qabul qilindi. Soldatlar kazarmalarga tarqalishdi va kechqurun shavla ketidan mol goʻshtidan qilingan qovurdoq bilangina emas, balki aroq bilan ham siylashdi. Ofitserlar ofitserlarning uylariga joylanishdi va odat boʻyicha, bu yerdagi ofitserlar kelgan ofitserlarni mehmon qildilar.
Mehmondorchilik ichkilik, ashulalar bilan tugadi. Boya qip-qizarib oʻtirgan Ivan Matveevichning endi ancha kayfi oshib qolgan edi. U boʻzarib stulni ot qilib minganicha oʻtirar va qilichini qoʻliga ushlab, tasavvuridagi dushmanlarni chopar va goh soʻkar, goh qahqaha urar, goh quchoqlashar, goh oʻzining yaxshi koʻrgan: «Oʻtgan yillarda Shomil toʻpolon qila boshladi, tiray-ruyata-tay, oʻtgan yillarda» degan ashulaga oʻynar edi. Butler ham shu yerda edi. U, bu ishlarda ham harbiy she’riyatni koʻrmakka tirishar, lekin qalbining chuqur joyidan Ivan Matveevichga achinar, ammo uni toʻxtatishning hech bir iloji yoʻq edi. Butler boshi aylanganligini sezib, sekin chiqib uyga ketdi.
Toʻlgan oy oq uylarga va yoʻldagi toshlarga nur sochmoqda edi. Shu qadar oydin ediki, yoʻlda yotgan har bir qamish, somon parchasi, har bir belgi aniq koʻrinardi. Butler uyga yaqinlashganda, boshini va boʻyini berkitib roʻmol oʻrab olgan Mariya Dmitriyevnani uchratdi. Butler Mariya Dmitriyevna unga qarshilik koʻrsatgandan beri, bir oz uyalar va u bilan uchrashishdan oʻzini olib qochar edi. Hozir esa, u oydin kecha va ichilgan vinoning ta’siri ostida bu uchrashuvdan juda xursand boʻldi va yana Mariya Dmitriyevnaga suykangisi keldi.
— Yoʻl boʻlsin?— soʻradi u.
— Ha, cholimdan xabar olib kelay deb ketayotibman,— Mariya Dmitriyevna muloyim javob berdi. U Butlerning ishqibozligini astoydil rad qilgan edi, lekin Butlerning soʻnggi kunlarda oʻzini tortib yurishi unga yoqmas edi.
— Xabar olishning nima keragi bor, oʻzi kelar.
— Ha-ya, kelarmikan?
— Agar kelmasa — olib keladilar.
— Ana shunisi yaxshi emas-da. Demak bormay qoʻya qolaymi?—dedi Mariya Dmitriyevna.
— Bormang. Yaxshisi, uyga yuring.
Mariya Dmitriyevna burilib Butler bilan yonma-yon ketdi. Oy shu qadar yorqin shu’la sochar ediki, hatto yoʻldagi soyalar tepasida ham jilvalanardi. Butler shu jilvaga va Mariya Dmitriyevnaga, siz menga hali ham yoqasiz, deb aytmoqchi boʻldi, lekin soʻzni nimadan boshlashni bilmadi. Mariya Dmitriyevna boʻlsa, u nima der ekan, deb kutib borardi. Burchakdan otliqlar chiqqan vaqtda, ular shu koʻyi jim holda uyga juda ham yaqinlashib qolgan edilar. Konvoy bilan birga bir ofitser kelmoqda edi.
— Bular yana kim boʻldilar ekan?— dedi Mariya Dmitriyevna va oʻzini chetga oldi.
Oy kelayotgan kishining orqa tomonidan yorugʻ sochayotganidan Mariya Dmitriyevna keluvchini faqat yonboshdangina tanidi. Bu odam ilgari Ivan Matveevich bilan birga ishlashgan, shuning uchun ham Mariya Dmitriyevna taniydigan ofitser Kamenev edi.
— Pyotr Nikolayevichmisiz?— Mariya Dmitriyevna unga murojaat qildi.
— Xuddi oʻzi,— dedi Kamenev.— O, Butler, salom. Haliga qadar uxlamasdan Mariya Dmitriyevna bilan sayr etib yuribsizmi? Shoshmang, hali Ivan Matveevich ta’ziringizni berib qoʻyadi. U qani?
— Ana, eshitayotibsizmi,— dedi Mariya Dmitriyevna, muzika, katta nogʻora va ashula tovushi kelayotgan tomonni koʻrsatib,— aysh qilayotibdilar.
— Nima, oʻz odamlaringiz aysh qilayotibdilarmi?
— Yoʻq, Hasav-Yurtdan kelishgan edi, oʻshalarni ziyofat qilayotibdilar.
— Ha, bu yaxshi gap. Men ham boraman. Men uning oldiga bir minutgagina kirib chiqaman.
— Nima, ish bormidi?—Butler soʻradi.
— Ha, jipdak ish bor.
— Yaxshi ishmi yoki yomonmi?
— Kimga qanday. Biz uchun yaxshi, ba’zi bir odamlarga yomon.
Bu soʻzni aytib Kamenev kulib yubordi. Shu vaqtda yayovlar ham, Kamenev ham Ivan Matveevichning uyiga yaqinlashdilar.
— Chixirev!— Kamenev kazakni chaqirdi,— bu yoqqa kel!
Don kazagi boshqalardan ajralib ularning yoniga keldi. Kazak oddiy donliklar formasida, etik, shinel' kiygan va egarning ustiga xurjun tashlagan edi.
— Qani, haligini bu yoqqa ol-chi,— dedi Kamenev otdan tushayotib.
Kazak ham otdan tushdi va xurjunning ichidan bir narsa solingan qop oldi. Kamenev kazakning qoʻlidan qopni olib, ichiga qoʻl soldi.
— Demak, sizlarga yangilikni koʻrsataymi? Siz qoʻrqmaysizmi?— dedi u Mariya Dmitriyevnaga murojaat qilib.
— Nima uchun qoʻrqayin,— dedi Mariya Dmitriyevna.
— Mana boʻlmasa, koʻring,— dedi Kamenev qopdan odam kallasinn olib va uni oyning shu’lasiga tutib.— Taniysizmi?
Bu narsa yonoq suyagi turtib chiqqan, qaychilangan qora soqol va moʻylovli, bir koʻzi ochiq, ikkinchi koʻzi yarim ochiq, bir qancha yeridan chopilgan, qiymalangan, sochi qirqilgan, burnida qora qon ivib qolgan bir kalla edi. Boʻyni qonli sulgi bilan oʻralgap edi. Boshidagi butun jarohatlarga qaramay, koʻkarib ketgan lablarining burchlarida bolalarga xos ezgu bir ifoda qotib qolgan edi.
Mariya Dmitriyevna kallaga qaradi va hech narsa aytmasdan oʻgirildi-da, tez qadamlar tashlab uyga kirib ketdi.
Butler qoʻrqinchli kalladan koʻzini ololmadi. Bu kalla oʻsha Butler yaqindagina doʻstona suhbatlar ichida kechani birga oʻtkazgan Hojimurodning kallasi edi.
— Nima boʻldi? Uni kim oʻldirdi? Qayerda?— deb soʻradi u.
— Qochmoqchi ekan, ushlab oldilar,— dedi Kamenev, soʻng boshni kazakka berib, oʻzi Butler bilan birga uyga kirib ketdi.
— Juda mardlarcha jon olib, jon berdi-da,— dedi Kamenev.
— Axir bu voqea qanday sodir boʻldi?
— Shoshmay turing, Ivan Matveevich kelgach, hammasini mukammal gapirib beraman. Axir men shuning uchun ham yuborilganman-da, butun istehkomlarda va ovullarda uning boshini yechib koʻrsataman.
Ivan Matveevichga kishi yuborilgan edi. U oʻziga oʻxshagan juda mast ikki ofitser bilan birga keldi-da, Kamenevni quchoqlay ketdi.
— Men, sizga,— dedi Kamenev,— Hojimurodning boshini keltirdim.
— Yolgʻon. Oʻldirdilarmi?
— Ha, qochmoqchi boʻlgan edi.
— Men boplab ketadi degan edim-a. Qani boshi, koʻrsatchi?
Kazakni chaqirdilar, u bosh solingan qopni olib kirdi. Boshni chiqardilar. Ivan Matveevich mast koʻzlari bilan unga uzoq tikilib turdi.
— Nima boʻlsa ham azamat edi,— dedi u.— Menga ber, men uni bir oʻpay.
— Ha, rost, abjir odam edi,— dedi ofitserlardan biri.
Kallani hammalari koʻrib boʻlgach, uni yana kazakka berdilar. Kazak uni mumkin qadar avaylab yana qopga soldi.
— Xoʻsh, Kamenev, boshnn koʻrsatgan vaqtingda nima deysan?— dedi bir ofitser.
— Yoʻq, menga ber, uni oʻpaman. U menga qilich hadya qilgan,— deb baqirdi Ivan Matveevich.
Butler eshik oldidagi zinaga chiqdi. Mariya Dmitriyevna zinaning ikkinchi bosqichida oʻtirardi. U Butlerga aylanib qaradi va shu zamoniyoq jahl bilan undan yuz oʻgirdi.
— Nima boʻldi sizga, Mariya Dmitriyevna?— deb soʻradi Butler.
— Hammalaring kallakesarsiz, basharangizga qaragim ham kelmaydi, kallakesarsizlar, toʻgʻrisiyam shu,— dedi u oʻrnidan turib.
— Bunday qismat hammamizping ham boshimizga kelishi mumkin,— dedi Butler nima deyishini bilmasdan.— Buning otini urush deydilar.
— Urush? Qanaqa urush? Bu odamlarni tiriklayin soʻyish — tamom-vassalom. Jasadni yerga koʻmish kerak, bular esa tishlarini irjaytirib kuladilar, kallakesarlar, rost,— deb takrorladi u, soʻng zinadan tushib orqa tomondagi eshikdan uyga kirib ketdi.
Butler mehmonxonaga qaytib kirdi-da, Kamenevdan hamma voqeani batafsil aytib berishni soʻradi. Soʻng Kamenev hikoya qilib berdi. Voqea mana shunday boʻlgan edi.

XXV
Hojimurodga ot bilan shahar yaqinida va albatta konvoy kazaklar bilan birga tomosha qilib yurish ruxsat etilgan edi. Nuxada hammasi boʻlib elliktacha kazak bor edi, ulardan oʻn kishi boshliqlarning xizmatiga olingan, qolganlari esa, agar ularni, buyruqqa muvofiq, oʻn kishidan yuboriladigan boʻlinsa, kun ora yuborishga toʻgʻri kelardi. Shuning uchun ham birinchi kuni oʻnta kazakni qoʻshib yubordilar, keyin esa Hojimuroddan oʻzi bilan birga butun navkarlarini olmaslikni soʻrab, besh kishidan qoʻshib yuborishga qaror qildilar. Lekin 25 aprelda Hojimurod tomoshaga besh navkari bilan birga chiqdi. Hojimurod otga mingan vaqtda, harbiy boshliq besh navkarning hammasi ham Hojimurod bilan birga joʻnamoqchi boʻlganini payqadi-da, unga hamma navkarlarini oʻzi bilan birga olish man etilganligini aytdi, lekin Hojimurod goʻyo eshitmagan boʻlib, otini chuv dedi, shundan soʻng harbiy boshliq qistalang qilib oʻtirmadi. Kazaklar bilan birga uryadnik, georgiy kavaleri, qoʻngʻir sochini qirqtirgan togʻni talqon qiladigan yosh Nazarov bor edi. U eski e’tiqodli oilaning toʻigʻich farzandi boʻlib, otasiz oʻsgan, uch singil, ikki ukasi bilan onasini boqar edi.
— Ehtiyot boʻl, Nazarov, uzoqqa yuborma,— baqirdi harbiy boshliq.
— Xoʻp boʻladi, janoblari,— javob berdi Nazarov va uzangiga oyoq tashlab, yelkasidagi miltigʻini ushlab turib, yirik, baquvvat tumshugʻi uzun saman axtasini choptirib ketdi. Uning orqasidan toʻrt kazak borar edi: biri povcha, oriq, uchchiga chiqqan oʻgʻri, muttaham — Gamzaloga porox sotgan Ferapontov; ikkinchisi — xizmat muddatini tugatgan, yoshi oʻtib qolgan, zoʻrligi bilan maqtanadigan, gavdali mujik Ignatov, uchinchisi — nimjon, hamma mazax qiladigan goʻdak Mishkin va toʻrtinchisi — yosh, malla sochli, onasining yolgʻiz oʻgʻli, quvnoq va xushmuomala Petrakov edi.
Ertalab tuman bor edi, lekin nonushtaga yaqin havo joʻnashib ketdi, endigina kurtak yozgan novdalarda ham, yosh koʻkatlarda ham, endigina chiqib kelayotgan bugʻdoylarda ham, yoʻlning chap tomonida tezoqar anhorning jimjimasida ham quyoshning shu’lasi yaltiray boshladi. Hojimurod otini yoʻrttirib bormoqda, kazaklar va uning navkarlari ortda qolmasdan orqasidan ketmoqda edi. Shu koʻyi yurishib krepostning orqasiga chiqdilar. Yoʻlda boshiga savat qoʻygan xotinlar, arava ustida ketayotgan soldatlar va hoʻkiz qoʻshilgan shaloq aravalar uchradi. Ikki chaqirimcha uzoqlashgandan soʻng Hojimurod oʻzining oq kabardin otini chuh deb yubordi, u shunday yurish qildiki, oʻzining navkarlari ham otlarini qattiq yeldirib ketdilar. Kazaklar ham shunday yurdilar.
— Eh, oti soz ot-da,— dedi Ferapontov.—Agar u bizga qoʻshilmagan paytda duch kelgan boʻlsa, uni shartta agʻdargan boʻlardim.
— Ha, birodar, Tiflisda bu otga uch yuz bermoqchi boʻlganlar.
— Men oʻz otim bilan quvib oʻtib ketaman,— dedi Nazarov.
— Qanday qilib oʻzib ketasan,— dedi Ferapontov. Hojimurod borgan sari otining yurishini tezlatmoqda edi.
— Hay, mehmon, bunday qilish yaramaydi. Sekinroq yur!— deb qichqirdi Nazarov Hojimurodni quvib yetib.
Hojimurod aylanib qaradi-da, hech narsa demasdan boyagi ketishida davom etaverdi.
— Uni qara, shaytonlar, bir narsa oʻylaganga oʻxshaydilar,— dsdi Ignatov.— Koʻrayotibsanmi, otiga qamchi bosayotibdi.
Shu koʻyi togʻ tomonga qarab bir chaqirim yoʻl bosdilar.
— Mumkin emas deyapman!—Nazarov yana qichqirdi.
Hojimurod javob bermadi, orqasiga ham qaramadi, faqat yurishni yana ham tezlashtirdi va yelishdan chopishga oʻtdi.
— Bekor aytasan, baribir keta olmaysan!— deb baqirdi izza boʻlgan Nazarov.
U, oʻzining katta saman axtasiga qamchi bosdi va oyoqlarini uzangiga tirab, oldinga egilgan holda, Hojimurodning orqasidan otining boshini qoʻyib yubordi.
Osmon shu qadar tiniq, havo shu qadar sof, Nazarovning qalbida hayot zavqi shu qadar barq urar ediki, kuchli ot bilan bir tanbir jon boʻlib qoʻshilib, tekis yoʻldan, Hojimurodning orqasidan uchib ketayotganida, biror qaygʻuli yoki qoʻrqinchli voqea yuz berishi mumkinligi uning xayoliga ham kelgani yoʻq edi. U har sakragan sari Hojimurodga yaqinlasha borganiga xursand edi. Hojimurod, oʻziga yaqinlashib kelayotgan katta kazak otning tuyoq tovushidan kazakning tez orada yetib olishini fahmladi, u oʻng qoʻliga toʻpponchasini olib, chap qoʻli bilan qizib ketgan va orqasidan yaqinlashib kelayotgan ot tuyogʻini sezgan kabardin otining jilovini sekin torta boshladi.
— Mumkin emas deyapman!— Nazarov, deyarli Hojimurod bilan qatorlashib, otining jilovidan ushlamoqchi boʻlib, qoʻlini choʻzib baqirdi. Lekin u jilovdan ushlab ulgurgancha yoʻq edi, oʻq ovozi eshitildi.
— Bu nima qilganing?— deb qichqirdi Nazarov va koʻkragini ushladi.
— Yigitlar, uring bularni,— dedi u chayqalib egarning qoshiga yiqilarkan.
Lekin togʻliklar kazaklardan ilgariroq qurollarini qoʻlga oldilar-da, kazaklarni toʻpponchadan otdilar, qilich bilan chopdilar. Nazarov oʻrtoqlari atrofida aylanib yurgan otning boʻynida osilib yotardn. Ignatovning ostidagi ot yiqilib, uning oyogʻii bosib qoldi. Ikkita togʻlik qilichlarini olib, ot ustidan tushmay turib, Ignatovning boshini va qoʻllarini chopa ketdilar. Petrakov oʻrtogʻiga yordamga tashlanmoqda boʻlgan edi, lekin shu zamoniyoq ketma-ket biqinidan tekkan ikki oʻq uni oʻrtab yubordi va u otdan gurs etib agʻdarilib tushdi.
Mishkin otini orqaga qarab burdi-da, krepostga tomon chopib ketdi. Hanafiy bilan Xon-Magoma uni quvdilar, lekin u ancha uzoqqa ketib qolgan edi, togʻliklar quvib yeta olmadilar.
Kazakni quvib yeta olmasliklarini bilishib, Xon-Magoma bilan Hanafiy sheriklarining yoniga qaytib keldilar. Gamzalo Ignatovni xanjar bilan urib tamom oʻldirib boʻlib, Nazarovni ham otdan agʻdarib olib soʻydi. Xon-Magoma oʻlganlardan oʻq solingan sumkalarini yechib oldi. Hanafiy Nazarovning otini olmoqchi edi, lekin Hojimurod unga, olma, deb qichqirdi-da, oldinga qarab chopib ketdi. Muridlar, ergashib kelayotgan Nazarovning otini haydab yuborib, Hojimurodning orqasidan chopdilar. Minoradan trevogani bildiradigan oʻq tovushi eshitilganda, bular Nuxadan uch chaqirim narida sholipoya orasida edilar.
Petrakov chavaqlanib chalqancha yotar, yosh chehrasi koʻkka qaragan va xuddi baliqqa oʻxshab pitirlab jon bermoqda edi.
Krepost' boshligʻi Hojimurodning qochganini eshitganda boshini changallab:
— Voy otam-ey, nima balo qilib qoʻydilaring,— deb baqirib yubordi.— Voy shoʻrlik boshim! Qoʻldan chiqaribdilar, qaroqchilar!— baqirdi u Mishkin keltirgan xabarni eshitib.
Hamma yerda trevoga berilgan va qochoqlarning orqasidan quvish uchun faqat krepostda mavjud boʻlgan kazaklar emas, balki tinch ovullardan yigʻilgan butun militsionerlar ham toʻplangan edi. Hojimurodni yo tirik, yo oʻlik holda keltirgan kishiga ming soʻm mukofot e’lon qilindi. Shunday qilib Hojimurod oʻz sheriklari bilan kazaklarning oldidan qochib ketayotganidan ikki soatcha keyin qochganlarni axtarib topish va tutish uchun pristavning orqasidan ikki yuz kishidan oshiq otliqlar chopib ketdilar.
Hojimurod, katta yoʻldan bir necha chaqirim yurgandan soʻng, ogʻir nafas olayotgan va terdan kulrang boʻlib ketgan oq otining jilovini tortib toʻxtatdi. Yoʻlning oʻng tomonida Belarjik ovulning uylari na minorasi, chap tomonda ekinzorlar va ularnipg oyoq tomonida daryo koʻrinardi. Toqqa boradigan yoʻl oʻng tarafda boʻlishiga qaramasdan, Hojimurod quvuvchilar albatta oʻng tarafga qarab yoʻl oladi, degan mulohaza bilan chap tomonga burildi. U yoʻlsiz Alazon daryosidan kelib oʻtib, uni hech kim kutmaydigan katta yoʻlga chiqmoqchi, shu yoʻl bilan oʻrmonga qadar bormoqchi, undan keyin yana yangidan daryoni kechib oʻtib, toqqa ketmoqchi boʻldi. U shu qarorga kelib, chapga yoʻl oldi. Lekin daryoga yetib borishi mumkin boʻlmaydigan koʻrindi. Ular yurib oʻtishi kerak boʻlgan sholipoya hamma vaqt bahorda boʻladigani kabi suv bosgan va otlar tizzasiga qadar botib ketadigan botqoqlikka aylangan edi. Hojimurod va uning navkarlari bir qadar quruqroq joy toparmiz, deb oʻylashib, goh oʻng, goh soʻl tomonga yoʻl olishib, nari-beri borib kela boshladilar, lekin ular tushib qolgan sholipoyani bir tekis suv bosib unda yurish amri mahol edi. Otlar xuddi shisha ogʻzidan poʻkak sugʻurib olgandagiga oʻxshagan ovoz chiqarib, botqoqqa botib ketayotgan tuyoqlarini sugʻurib olar va bir necha qadam yurib, hansirab, toʻxtab qolishar edi.
Qattiq azobda uzoq urindilar, qorongʻi tusha boshladi, ular esa hamoi daryoga yeta olganlari yoʻq edi. Chap tomonda butalar oʻsgan bir orolcha bor edi, Hojimurod shu butalar ichiga kirishga va u yerda qiynalgan otlarga dam berib, tongga qadar turishga qaror qildi. Hojimurod va uning navkarlari butalarning ichiga kirgach, otlaridan tushdilar va ularni tushovlab, oʻtlashga qoʻyib yubordilar. Oʻzlari esa yoʻlga olingan non bilan pishloqlarini yeya boshladilar. Ilgari yogʻdu sochib turgan yangi oy togʻ orqasiga botdi-da, atrof qorongʻi tortib ketdi. Nuxada bulbullar gʻoyat koʻp boʻlib, bu butazorda ham ikkitasi bor edi. Hojimurod oʻz odamlari bilan butazorga kirib, shov-shuv qilgan vaqtlarida, bulbullar jim boʻldilar. Lekin odamlar tingach, ular bir-birini chaqirishib, yana sayrasha ketdilar. Hojimurod tungi sharpalarga quloq solar ekan, beixtiyor bulbullarning xonishini tingladi.
Ularning sayrashlari Hojimurodga bugun kechasi, suvga chiqqan vaqtda, Gʻamzat toʻgʻrisida eshitgan qoʻshiqni xotirlatdi. U hozir minut sayin Gʻamzat tushgan ahvolga tushishi mumkin edi. U, shunday boʻladi ham, deb oʻyladi va birdan jiddiylashdi. U chakmonini yozib, namoz oʻqidi. Namozni endigina tugatgan ham ediki, butazorga yaqinlashib kelayotgan tovushlar eshitildi. Bu tovushlar botqoqni chalpillatib bosib kelayotgan otlarning tuyoq tovushlari edi. Koʻzi oʻtkir Xon-Magoma butazorning bir chekkasiga yugurib chiqib, qorongʻilikda otliq va yayov kishilariing qora sharpalariga tikildi. Hanafiy boshqa tarafdan yana shunday toʻdani koʻrdi. Bu, oʻz militsionerlari bilan kelayotgan, uyezd harbiy boshligʻi Karganov edi.
Hojimurod, «Mayli, Gʻamzatga oʻxshab urishamiz», deb oʻyladi.
Trevoga berilgandan soʻng Karganov yuztacha militsioner va kazaklar bilan birga Hojimurodning orqasidan quvib ketdi, lekin hech qayerdan na uni, na uning izini topa olmadi. Karganov umidsizlanib qaytib ketayotib, kechga yaqin bir cholni uchratib qoldi. Karganov choldan, oltita otliqni koʻrmadingmi, deb soʻradi. Chol, koʻrdim, deb javob berdi. U, oltita otliqning sholipoya ichida aylanib yurib, soʻng butalar ichiga kirganini aytdi. Karganov cholni olib, orqaga qaytdi va tushovlangan otlarni koʻrib, Hojimurodning shu yerda ekaniga ishondi va kechasi butazorlarii oʻrab oldida, uni yo tirik, yo oʻlik qoʻlga tushirish uchun tong otishini kuta boshladi.
Hojimurod, qurshovda qolganini anglab, butazorning oʻrtasidagi zovurni shigʻalab qaradi va shu zovurga tushib olib, soʻnggi oʻq va soʻnggi kuch qolguncha otishmoqqa qaror qildi. U bu fikrni oʻz sheriklariga aytdi va ularga zovur atrofiga toʻsiq qilishni buyurdi. Navkarlar shu zamoniyoq shox qirqishga, xanjarlari bilan yerni qazishga va zovurning atrofiga tuproq uyishga kirishdilar. Hojimurod ular bilan birga ishlardi.
Tong yorishi bilanoq, militsionerlarning yuzboshisi butazorning yoniga kelib:
— Hoy, Hojimurod, taslim boʻl! Biz koʻpmiz, senlar ozsizlar,— deb qichqirdi.
Bu soʻzga javoban zovur ichidan tutun koʻrindi, miltiq tarsilladi, otilgan oʻq militsionerning otiga borib tegdi, militsionerning oti hurkib ketdi, soʻng yiqila boshladi. Buning orqasidan butazorning qirgʻogʻida turishgan militsionerlar miltiqlarini qarsillatib ota boshladilar, ularning oʻqlari chinqirib, gʻuvullab va shoxlarni titib oʻtib, zovur atrofidagi toʻsiqqa kelib tega boshladi, lekin toʻsiqning orqasida oʻtirgai kishilarga tegmadi. Faqat Gamzaloning chekkaga chiqib ketgan otini boshidan yarador qildi. Ot yiqilmadi, lekin tushovini uzib, butazorni shitirlatib, boshqa otlarning yoniga tashlandi va yosh koʻkatni qonga boʻyab, surkana boshladi. Hojimurod va uning kishilari faqat militsionerlardan biror kishi oldinga qarab tashlangan vaqtdagina oʻq uzar va moʻljaldan juda kam yangilishar edilar, militsionerlardan uch kishi yarador boʻldi, militsionerlar Hojimurod ham uning odamlariga tashlanishga jur’at qilish u yoqda tursin, borgan sari ulardan uzoqlashar va faqat uzoqdan poylamasdan otardilar.
Jang shu taxlitda bir soatdan ortiqroq davom etdi. Yangidan kelgan katta guruhning qiyqirigʻi eshitilgan vaqtda, quyosh daraxtlarning yarmiga qadar koʻtarilib qolgan va Hojimurod otlarga minib, daryoga qarab oʻtib ketish haqida oʻylanmoqda edi. Bu qiyqirganlar oʻz kishilari bilan kelishgai mextulinlik Hoji ogʻa edi. Ular ikki yuz kishi edi. Hoji ogʻa bir vaqtlar Hojimurodning doʻsti boʻlgan, u bilan birga togʻda yashagan, ammo keyin ruslarga oʻtib ketgan edi, Hojimurodga dushman boʻlgan kishining oʻgʻli Ahmadxon ham u bilan birga edi. Hoji ogʻa ham ishni Karganovga oʻxshab, Hojimurodga taslim boʻl, deb baqirishdan boshladi, lekin Hojimurod bu safar ham avvalgi safardagiga oʻxshash oʻq uzib javob berdi.
— Qilichlaringizni olingiz, yigitlar — deb qichqirdi Hoji ogʻa oʻz qilichini qoʻliga olib, shundan soʻng qiyqiriq bilan butalarga qarab tashlangan yuzlab kishining tovushi eshitildi.
Militsionerlar butalarning ichiga chopib kirdilar, zovur ichidan oldinma-keyin bir qancha oʻq ovozi eshitildi. Uch kishi yiqildi, shundan keyin hujum qiluvchilar butazorning chetida toʻxtab, oʻq uza boshladilar. Ular bir butadan ikkinchi butaga chopib oʻtib, borgan sari zovurga yaqinlashib kelishmoqda edilar. Ba’zi birlari butadan chopib oʻtib ulgurar, ba’zilari esa Hojimurod va uning odamlarining oʻqiga duch kelar edilar. Hojimurod sira xatosiz urardi, xuddi shunday Gamzalo ham oʻqni juda oz bekorga ketkizar va har safar oʻqi nishonga tekkanini koʻrganda, shodlanib qichqirar edi. Qurbon zovurning chekkasida oʻtirar va hadeb «Lo iloho illolo»ni oʻqib, shoshilmasdan otar, ammo kam tekkizar edi. Eldor esa, dushmanga xanjar bilan tashlanish istagidan butun tanasi bilan titrar va toʻxtovsiz Hojimurodga aylanib qarar ham toʻsiqdan boshini chiqarib, tez-tez va qanday toʻgʻri kelsa shunday oʻq uzar edi. Hanafiy yenglarini shimarib, bu yerda ham dastyorlik qilardi. U, oʻziga Hojimurod va Qurbon tarafidan uzatilib turilgan miltiqlarni oʻqlar — moylangan latta oʻralgan temir sumba bilan miltiq ichiga astoydil joylar va xaltachadan quruq dori olib, miltiqning tepki chuqurchasiga separ edi. Xon-Magoma boʻlsa, boshqalarga oʻxshab, zovur ichida oʻtirmas, balki zovurdan otlarning yoniga chopib borar, ularni xavfsizroq yerlarga haydab qoʻyar va toʻxtovsiz qichqirar va tirgovichsiz miltigʻini qoʻliga koʻtarib turib otar edi. Eng avval uni yarador qildilar. Oʻq uning boʻyniga tegdi va qon tupurib, soʻkinib orqasi bilan yerga oʻtirib qoldi. Undan keyin Hojimurod yarador boʻldi. Oʻq uning yelkasidan teshib oʻtdi. Hojimurod kamzulidan paxta olib, yarasiga tiqdi, otishni davom ettirdi.
— Qilich bilan hujum qilaylik,— dedi Eldor uchinchi marta.
U, dushmanga tashlanishga tayyor boʻlib, toʻsiqdan boshini chiqardi, lekin shu minutning oʻzidayoq unga oʻq kelib tegdi, Eldor gandiraklab Hojimurodning oyogʻiga chalqancha yiqildi. Hojimurod unga yalt etib qaradi. Chiroyli qoʻy koʻzlar tikilib va jiddiy bir ravishda Hojimurodga boqmoqda edi. Bolalarnikiga oʻxshagan, ustki labi choʻchchayib ogʻzi ochilmasdan dirillamoqda edi. Hojimurod uning ostidan oyogʻini chiqarib oldi-da, dushmanni moʻljalga olishda davom etdi, Hanafiy oʻldirilgan Eldor ustiga egildi va uning cherkaskasidan otilmagan oʻqlarni ola boshladi. Qurbon bu orada, miltigʻini sekin oʻqlab va dushmanni moʻljalga olib hamon kalima keltirardi.
Dushmanlar qiyqiriq va suron bilan butadan-butaga chopib oʻtishib, borgan sari yaqin siljimoqda edilar. Yana bir oʻq kelib Hojimurodning chap biqiniga tegdi. U zovurga yotib oldi-da, kamzulidan bir parcha paxta sugʻurib, yarasiga tiqdi. Biqinidagi jarohat qattiq jarohat boʻlib, Hojimurod oʻlishini sezdi, Xotiralar va tasvirlar haddan tashqari tezlik bilan birma-bir uning xayolidan oʻtdilar. U hali oʻz qarshisida bir qoʻli bilan kesilib tushgan yuzini ushlagan, bir qoʻlida xanjar tutgan holda dushmanga tashlanayotgan pahlavon Abununsalxopni koʻrar, hali oq, ayyor yuzli chol Voronsovni koʻrar, uning muloyim tovushini eshitar, hali oʻgʻli Yusufning, hali xotini Sofiatning, hali dushmani boʻlgan, rangsiz, sariq soqolli, xumor koʻzli Shomilni koʻrar edi.
Bu xotiralarning hammasi ham unda hech qandan tuygʻu: na achinish, na gʻazab va na qanday boʻlmasin, biror istak uygʻotmasdan, uning xayolidan uchib oʻtdilar. Bularning hammasi uning hayotida boshlangan narsaga nisbatan juda ahamiyatsiz boʻlib tuyuldi. U, eng soʻnggi kuchini yigʻdi, zovurdan koʻtarildi va chopib kelayotgan kishini toʻpponchadan oʻq otib yiqitdi, keyin zovurdan tamom chiqdi va ogʻir oqsoqlanib, xanjar bilan toʻppa-toʻgʻri dushmanga qarshi ketdi. Bir qancha oʻq otildi, u gandiraklab yiqildi. Bir qancha militsionerlar gʻolibona qiyqiriq bilan yiqilgan jasadga tashlandi. Lekin ularga oʻlgan boʻlib koʻringan tana birdan qimirlay boshladi. Avvalo papaxsiz qonli taqir boshi, keyin tanasi koʻtarildi, soʻngra daraxtni ushlab, tamom koʻtarildi. U shu qadar qoʻrqinchli boʻlib koʻrindiki, uning yoniga chopib kelayotgan odamlar toʻsatdan toʻxtab qoldilar. Ammo u birdan tebranib, daraxtdan nari gandiraklab ketdi-da, xuddi tagidan chopilgan tikanak singari choʻzilib borib, yuztuban yiqildi.
U qimirlamasdi-yu, lekin atrofidagi narsalarni sezardi. Uning oldiga eng avval yetib kelgan Hoji ogʻa xanjari bilan boshiga urgan paytda, Hojimurodga bolgʻa bilan urayotganday tuyuldi va u, bu ishni kim ham, nima ham qilayotganini anglay olmadi. Bu paytda u jon bermoqda edi. Shundan soʻng u ortiq hech narsa sezmadi, dushmanlar esa endi yanada vahshiylashib uni toptar va tilkalar edilar. Hoji ogʻa jasadning ustiga chiqdi-da, ikki marta xanjar urib boshini tanasidan judo qildi, soʻng chuvagini qonga bulgʻamaslik uchun oyogʻining uchida avaylab kallani nariga tepib yubordi. Hojimurodning boʻgʻzidan qizil qon, boshidan qora qon tirqirab chiqib, koʻkatlarni boʻyadi.
Qarganov ham, Hoji ogʻa ham, Ahmadjon ham, butun militsionerlar ham xuddi hayvon oʻldirgan ovchi singari Hojimurod va uning halok boʻlgan navkarlari tepasiga toʻplanishdilar. Hanafiy, Qurbon va Gamzaloni bogʻlab qoʻyishdi, soʻng butalar orasida turib qolgan porox tutunlari ichida shangʻillab gapirishib, oʻz gʻalabalarining kayfini surishardi.
Otishma vaqtida jimib qolgan bulbullar, avval biri yaqindan, soʻng ikkinchisi uzoqdan yana sayrasha ketishdi.

Haydalgan dala oʻrtasidagi yapchilgan tikanak menga ana shu oʻlimni eslatdi.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Hazrati Muhammad (s.a.v.) hadislari [Lev Tolstoy] 2128
2	Ҳазрати Муҳаммад (с.а.в.) ҳадислари [Lev Tolstoy] 530
3	Ҳожимурод (қисса) [Lev Tolstoy] 541
4	Iqrornoma [Lev Tolstoy] 1333
5	Исповедь [Lev Tolstoy] 399
6	Иқрорнома [Lev Tolstoy] 506
7	Oʻyindan oʻt chiqadi (hikoya) [Lev Tolstoy] 1667
8	Ўйиндан ўт чиқади (ҳикоя) [Lev Tolstoy] 416

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 66135
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 63237
3	Gʻazallar [Nodira] 41246
4	Guliston [Sa’diy] 38622
5	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 32555
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 24764
7	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 24641
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 23389
9	Qorakoʻz majnun (hikoya) [Said Ahmad] 22503
10	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 19726