Ahli kamol korxonasining komili [Najmiddin Komilov]

Ahli kamol korxonasining komili [Najmiddin Komilov]

Nizomiddin Amir Alisher Navoiy hayotligi davridayoq ham odil davlat arbobi, ham ulugʻ shoir sifatida shuhrat qozongan edi. Shoirning koʻplab ijodkor zamondoshlari buni faxrlanib tilga olganlar va unga asarlar bagʻishlab, najib insoniy xislatlari, saxovatu himmati, favqulodda nodir qobiliyatini ta’rif-tavsif etganlar. Bu bagʻishlovlar zamirida ulugʻ shoirga boʻlgan mehr-muhabbat bilan birga, yurt obodonchiligi, xalqning madaniy-ma’naviy yuksalishi, ilmu fan, adabiyot, san’at ravnaqidan quvonish va qoniqish tuygʻusi ham ifodalangan. Zero, Navoiy asrlar davomida yigʻilib kelayotgan orzu-armonlar, gumanistik gʻoyalarning roʻyobga chiqishi timsoli, xalq ideali edi. Tarix goʻyo zarurat va namuna sifatida mukarram bir shaxs siymosida ezgulik gʻoyalarini mujassam etib, sahnaga olib chiqqan, u ma’rifat quyoshi kabi porlab dillarni yayratar, ijod ahlining qalbini ilhomga toʻldirardi, soʻz san’ati esa, ulugʻvor bir ilohiy qudrati bilan shuurlarni band etgandi. Chunonchi, Ahliy Sheroziyning hazrat Navoiyga bagʻishlangan forsiy qasidasini oʻqiganda ana shunday fikrlar koʻngildan kechadi. Ahliy Sheroziy — Navoiyning kichik zamondoshi. «Majolis un-nafois»da Navoiyning oʻzi ta’kidlaganidek, u hali «tolibi ilm» boʻlsa-da, biroq «har sinf (janr) she’rda mahoratligʻ kishidur». Xususan, uning qasidalari el orasida shuhrat topadi. Navoiy yana yozadi: «Necha qotla Sherozdin rangin qasidalar aytib yuborib erdi. Bu yaqinda Xoja Salmon Sovajiyning masnu’ qasidasigʻa javob aytib, bir gʻarib (ajoyib) rubiy dogʻi izofat qilib yuboribdur. holo oncha chogʻliq quvvatligʻ kishi demaslarki boʻlgʻoy». Ma’lum boʻladiki, Ahliy Sheroziy oʻz asarlarini hirotga yuborib, Alisher Navoiy nazaridan oʻtkazib turgan, ya’ni ulugʻ oʻzbek shoirini oʻzining ustozi deb bilgan. Salmon Sovajiy uslubida yozgan qasidasini boʻlsa bevosita Navoiyga bagʻishlagan. Ushbu asar «Qasidai masnu’ dar madhi Amir Alisheri Navoiy» (Amir Alisher Navoiy madhida yozilgan masnu’ qasida) deb nomlanadi. Izoh berib aytish joizki, maxsus nozik san’atlar qoʻllanib yaratilgan qasidalar «masnu’ qasida» deyilgan. Bunda shoir faqat baytlardagi soʻzlar ohangdoshligi, tasviriylik jihatidan alohida murakkab badiiy san’atlarni namoyish etibgina qolmay, balki, shu bilan birga, aruz vazni bahrlari, qofiya, radif ishlatishda ham turli uslublar qoʻllaydi. Ya’ni bir maromda davom etadigan qasidaning har bir baytida oʻzgacha bir san’at, oʻzgacha bir bahr ishlatiladi. Bundan tashqari, ba’zan bir, ba’zan ikki yoki uch baytning mazmuni va kalit soʻzlaridan foydalanib, yangi vazn va qofiyada boshqa bir bayt she’r ilova qilinadi. Zero, qasidaning oʻzini tashkil etuvchi baytlar usul (asllar) deb atalsa, ulardan hosil qilingan qoʻshimcha baytlar furu’ (shoxlar) deb nomlangan. Chunonchi, Ahli Sheroziyning mazkur masnu’ qasidasi quyidagi baytlar bilan boshlanadi: Nasimi kokuli mushkin kirost chun tu nigor? Shamimi sunbuli purchin kujost mushki tator? Shamim xezad az ohu, vale na z-in xushtar, Nasimi gul vazad, ammo chunin na anbarbor. (Sen kabi mushk hidi taratadigan nigor kokuli yana kimda bor? halqa-halqa sochidan tator mushki hidi keladigan yana qayerda bor? Ohudan xushboʻy mushk hidi keladi, ammo bunday yoqimli emas, gulning nasimi — xushboʻy hidi keladi, ammo bunday yoqimli emas.) Endi shoir ikki baytdagi umumiy ma’nodan foydalanib va nasim, kokul, mushkin, kiro, xezad, xushtar, shamim, purchin, chunin, anbar soʻzlarini qoʻllab, quyidagi qoʻshimcha baytni hosil qilgan: Nasimi kokuli mushkin kiro xezad az in xushtar. Shamimi sunbuli purchin kujo rezad chunin anbar. (Mushkin kokilning xushboʻy hidi bundan yaxshiroq taralmas, halqa-halqa sochlarning bunday anbar hidi boshqa joyda boʻlmas.) Qasida boshidan oxirigacha shu usulda davom ettirilgan. Boz ustiga, butun asar muvashshah san’ati asosiga qurilgan boʻlib, har bir misra avvalidagi harflar yigʻindisidan madh etilayotgan shaxsning sifatlari hosil qilinadi va bu qit’a shaklida oxirda ilova etiladi. Xullas, masnu’ qasidada mumtoz adabiyotning badiiy san’atlari goʻyo bir joyga yigʻilib, ajoyib soʻz sehrxonasini tashkil etgandek boʻladi. Ahliy Sheroziyning mahorati shundaki, 216 bayt — 129 «asl», 70 «furu’» baytlar va 17 bayt qit’alardan tashkil topgan asarda notabiiylik va ma’nisiz soʻzbozlikka yoʻl qoʻymasdan, hazrat Amir Alisher Navoiyning poetik obrazini yarata olgan. Qasidaning har bir bayti oʻquvchiga alohida zavq bagʻishlaydi, hayratga soladi, ayni vaqtda Navoiyning buyuk tarixiy xizmatlari, ezgulik yoʻlidagi ishlari, ijodiy moʻ‘jizalari munosib ravishda ta’rifu tahsin etiladi, yorqinlashtirib oʻquvchi qalbiga singdiriladi. Ahliy Sheroziy qasida muqaddimasida Navoiyni «davlat, dunyo va dinning nizomini saqlovchi haq taoloning vakili», deya ta’riflab, quyidagi she’rni keltiradi: On ki nash’u namoyi gulshani dahr, Hama az oftobi himmati oʻst. Surxroʻyii ahli fazl imroʻz, Chun aqiq az Suhayli davlati oʻst. (Dunyo gulshanining yashnashi uning himmati quyoshidandir; bugun fazl ahli yuzining qizilligi uning davlatining la’li konidandir.) Mana shu gʻoya, ya’ni Navoiyning mamlakat ma’naviy kamolotining sardori va madadkori ekanligi qasidada gʻoyat ta’sirchan chiroyli tasvirlar vositasida izchil ochib beriladi. Asarni shartli ravishda ikki qismga boʻlish mumkin: 1) muallifning oʻzi madh etayotgan zotga mehru muhabbati izhori, undan uzoqligi, diydori, suhbatlarini sogʻinganini ifodalovchi baytlar va 2) Navoiyning inson sifatidagi mukarram xislatlari, saxovati, ijod sohasida amalga oshirgan ulugʻ ishlarining ta’rif-tavsifi va bahosi. Albatta, qasida, bu — vasf janri. Unda madh, maqtov ohangi yetakchilik qiladi, shunga muvofiq soʻz-iboralar, san’atlar tanlanadi. Ammo shuni aytish kerakki, Ahliy Sheroziy qasidasidagi ta’riflarda hech bir mubolagʻa yoʻq edi, uning ta’riflari Navoiy sifatlarining ayni oʻzi edi. Sherozlik shoir biror-bir tama’ yuzasidan emas, balki ulugʻ oʻzbek shoirining amalga oshirayotgan jahonshumul ishlarini munosib baholamoqda edi. Chunki Ahliy Sheroziy baholari bilan Jomiy, Xondamir, Bobur baholari oʻzaro hamohangdir. Ahliy nazarida Navoiy shoir sifatida soʻz jismiga yangi jon ato etgan, davlat arbobi sifatida esa adolat bayrogʻini koʻtarib, zulm uyini vayron etgan jasur insondir. Chunonchi u yozadi: Yaqin, ki ham alami adl barafrozudiy, Yaqin, ki ham jigari zulm gudozad zor. (Aniqki, ham adolat bayrogʻini baland koʻtartirding, aniqki, ham zulmning jigarini yondirding.) Navoiyning tadbirlari tufayli mamlakatdan jabru sitam quvildi, chunki uning farmonining tigʻi sitamkorlar qoʻlini kesdi, «qalamingning harakatidan viloyatlar obod boʻlmoqda, sen tufayli hamma joyda haqning baraka yomgʻiri yogʻmoqda», deb yozadi Ahliy Sheroziy. Navoiy benavolar, haqoratlangan kishilar himoyachisi va homiysi sifatida tasvirlanadi. Shu bois «Jahon mulki unga (Navoiyga) banda» boʻlgisi keladi, Navoiy zamoni — saodat zamonidir, deb yozadi muallif. Navoiy ham turkiy va ham forsiyda bebaho asarlar ijod qilib, soʻz dodini bergan daho shoir: «U soʻzga yangi jon bagʻishlagan shunday sohibqalam san’atkorki, buni aqlu tasavvurga sigʻdirish qiyin», u «aqllarni lol qoldirdi». Yoki qasidaning mana bu baytlariga diqqat qilaylik: Yagona on suxanatro chu payki bod orad, Dile, ki murda buvad zinda kunad on gurftor. Rasondai tu bad-on poyai suxan, ki imroʻz, Jahon girifta qiyomat zi siyati istishhor. (Agar shamol darakchisi ul nodir soʻzingni yetkazsa, bu soʻz xabari oʻlik dillarni tiriltiradi. Soʻzning poydevorini bugun shunday joyga yetkazibsanki, uning shuhratidan jahonda qiyomat qoʻzgʻoldi.) Navoiy soʻzini koʻkda malaklar, yerda insonlar eshitib rohatlanadi, zavq oladi, u ham nazm va ham nasrda durlar sochdi. «Bunday har yerda, har zamonda hurlarga soʻz gavharini nisor etgan yana kim bor?», deya toʻlqinlanib yozadi Ahliy Sheroziy. Soʻz gavharini sochish — ulugʻ saxovat. Ammo Navoiy ilmu fan ahlining hojatbarori, oʻnlab ma’rifat maskanlari, madarasa-xonaqolar qurdirib, tolibi ilmlarning moddiy ta’minotini ta’minlagan benazir saxiy inson sifatida ham nom qozongan edi. Ahliy Sheroziy buni ham nazardan qochirmagan. U Navoiyning saxiy qoʻlini Nil daryosiga oʻxshatadi. Zeroki, Nilning suvi yuzlab anhorlarga boʻlinib, butun bir mamlakatni obod etadi, yuz minglab kishilar bu daryo tufayli farovon hayot kechiradilar. Latoyifi karamash komi xalq shahde dod, Kafi inoyati oʻ chu bahre az esor (Karamining lutfu marhamati xalq murodini hosil qilib, shahdu shakarga yetkazdi. Uning inoyat kafti saxiylik vaqtida dengiz misol koʻpirib, dur sochadi.) Navoiyning qalbi pok niyatli odamlar intiladigan Ka’baga, oʻzi esa soliklar (tariqat ahli)ning rahnamosi Xizrga oʻxshatiladi. Navoiy favqulodda nobigʻa bir shaxs sifatida gavdalantirilgan. Ahliy Sheroziy tasviriga koʻra, Navoiy ruhiyati Arshga bogʻlangan, dili esa haq subhonahu taoloning fayzi bilan yoʻgʻrilgandir. Navoiy garchi tariqat yoʻlini bosib oʻtmagan boʻlsa-da, ammo Abu Bakr Shibliy va Junayd Bagʻdodiy kabi shayxlar martabasini qozongan odamdir, chunki ulugʻ shoirning kamoloti, najib xulqi, amallari shunga hidoyat etadi: Tu Xizri rahravoni ba donishu tahqiq, Tu Shibliyu, tu Junayd az daloyili atvor. Shaku yaqin nabarad roh dar kamolotat, Ki dar maqomi inoyat namud istiqror. (Sen ilmu donish va tahqiqda yoʻlovchilar Xizrisan, tariqat dalilu isboti boʻyicha Shibliy va Junaydga tengsan. Kamoloting haqida shak-shubhaga hojat yoʻq, chunki inoyat maqomida barqarorsan.) Navoiy kabi himmati baland, mard va pokiza xulqli odamni jahon koʻrmagan, uning zamonida hunar va ijod gullab-yashnadi, yoshu qari uning duosini qiladi, dushmanlarining koʻzi koʻr, qoʻlining kalta boʻlishini Xudodan soʻraydi, deb xulosalaydi shoir. Ahliy Sheroziy oʻz fikrlarini qasida oxirida keltirilgan qit’alarda yana ham ravon va goʻzal tashbeh-istioralar bilan umumlashtirib bayon etadi. Alisher Navoiy komillik timsoli, ulugʻ madadkor va ijodkor shaxs siymosi boʻlib gavdalanadi. Chunonchi: Sarvari mulki karam, hokimi dahr, Komili korgahi ahli kamol. Hukmi oʻ dodi mahomid doda, Adli oʻ karda adam gardi malol. Marhami dardi dili mardumi dahr, Maslahi holi hama dar hama hol. (Saxovat mulkining sultoni, zamon hokimi, kamol ahli korxonasining komili. Uning hukmi ezgulik olamini yashnatdi, adolati ranju malol gardini yoʻq etdi. U zamona kishilarining koʻngil dardiga malhamdir ham oʻzi hammaning ahvolini har damda tuzatishga tayyor ekandir.) Ahliy Sheroziyning mazkur qasidasi ulugʻ bobokalon shoirimiz hazrat Amir Alisher Navoiy nomini sharaflab, avlodlarga mujda boʻlib kelgan nodir asarlardandir. «Navoiy nomi abadiy, uning fazlu karami asrlar osha poydor boʻlgʻusi», deb yakunlaydi qasidani muallif. Darhaqiqat ham shunday: asrlar oʻtgani sari Navoiy gʻoyalarining qudrati yanada yorqinlashib namoyon boʻlmoqda, amalga oshirgan ezgu ishlarining ahamiyati, salobati aniqroq koʻzga tashlanmoqda. Soʻzimning oxirida Ahliy Sheroziy qasidasi badiiyatini oʻrganib, nashr ettirgan va bu kitobni kaminaga lutfan taqdim etgan Eronning Oʻzbekistondagi elchixonasi xodimi muhtaram janob doktor Abbos Ali Vafoyiga oʻz minnatdorligimni bildirmoqchiman.

Muallif: Najmiddin Komilov