Burun (qissa) [Nikolay Gogol]

Burun (qissa) [Nikolay Gogol]

I Mart oyining yigirma beshinchi kuni favqulodda gʻaroyib hodisa roʻy berdi. Voznesensk koʻchasida yashovchi sartarosh Ivan Yakovlevich (uning familiyasini biror kimsa bilmasdi, hatto sartaroshxona eshigidagi yuziga sovun koʻpigi surtilgan janob tasviri tushirilgan hamda «harom qondan xalos etadi» degan yozuv bitilgan taxta lavhada ham hech vaqo koʻrsatilmagan edi) odatdagidan barvaqtroq uygʻondiyu dimogʻiga issiq non hidi urildi. Karavotidan sal qad rostlab, rafiqasi – oʻziga yetguncha kayvoni, yana deng rosa kofiyxoʻr xonim qip-qizil soʻlqillama nonlarni pechdan uzayotganini koʻrdi. – Praskovya Osipovna, men bugun kofiy ichmayman, – dedi Ivan Yakovlevich, – uning oʻrniga issiq nonga piyoz qoʻshib yegim kelyapti. (Ivan Yakovlevich unisiga ham, bunisiga ham yoʻq demasdi-ya, ammo birvarakay har ikkalasini soʻramoq odobdan emasligini, zero, Praskovya Osipovnaning bunaqa xurmacha qiliqlarga aslo toqati yoʻqligini yaxshi bilardi.) «Mayli, bu ahmoq non yeb qoʻyaqolsin, – deb oʻyladi xotini, – oʻzimga yaxshi – bir finjon kofiy yonga qoladi». U stolga bitta non tashlab ketdi. Ivan Yakovlevich, azbaroyi sipogarchilik, koʻylak ustidan frak kiydi, soʻng stol qoshiga kelib oʻtirdi-da, ikki bosh piyozni archib tuz sepdi va hafsala bilan non kesishga kirishdi. Uni ikkiga boʻlarkan, oʻrtasida bir nima oqarib turganini koʻrib hayron boʻldi. Pichoq bilan sekin kavladi, barmoq uchini tekkizdi. «Qattiqqina! – dedi oʻzicha. – Nima boʻlsa ekan-a bu?» Keyin barmogʻini tiqib tortib oldi – burun ekan!.. Ivan Yakovlevich koʻzlarini ishqalab, ser solib qaradi: burun, burunning oʻzginasi! Boz ustiga, qaysidir tanishining burni. Ivan Yakovlevichning yuzini dahshat alomati qopladi. Ammo bu dahshat xotini koʻtargan vahima oldida hech gap boʻlmay qoldi. – Burunni qay goʻrdan kesib olding, vahshiy?! – deb qichqirdi u jahldan koʻkarib. – Yaramas! Piyonista! Seni oʻzim politsiyaga topshiraman. Qirchangʻi hoʻkiz! Eshitdim, bir emas, uch kishi aytdi menga, soqolini olayotganingda burnidan changallab tortqilashingga mijozlaring arang chidar ekan. Biroq Ivan Yakovlevich serrayib qolgan edi. U bildi, bu – har chorshanba va yakshanba kunlari soqol oldiradigan kollej asessori Kovalyovning burni. – Sabr qil, Praskovya Osipovna! Buni lattaga oʻrab bir chekkaga qoʻyib qoʻyay, shu yerda turatursin, keyin olib ketaman. – Boʻlmagʻur gapni yigʻishtir! Bir kamim uyda kesilgan burunni saqlash edi oʻzi! Qiltiriq, qashqataroq! Qarang-a, bu kishim ustarani qayishga ishqashni biladi, xolos, yaqin orada shuni ham eplayolmay qoladi yaramas, goʻrsoʻxta! Seni deb politsiyama-politsiya chopaymi endi? Voy isqirt, isliqi-ey! Yoʻqot buni! Daf qil! Qayoqqa boʻlsa ham olib ket! Koʻzimdan yoʻqot! Ivan Yakovlevich bir ahvolda qaqqayib turdi-turdi, oʻylay-oʻylay boshi shishdi. – Jin ursin, bu qanaqasi? – dedi nihoyat qulogʻi orqasini qashib. – Kechasi mast boʻlib kelganmidim yoki aqlu hushim joyidamidi, oʻzim ham bilmayman. Hecham aqlga sigʻmaydi: axir non deganlari pechda pishsa, burun uning ichida... Boshim qotib qoldi!.. Ivan Yakovlevichning birdan dami ichiga tushib ketdi. Politsiya burunni qidirib topib, uni aybdor qilishini oʻylab aqldan ozayozdi. Halitdan koʻziga zarrin hoshiyador qizil yoqa, shpaga... koʻrinib, butun vujudini titroq bosdi... Nihoyat, almisoqdan qolgan koʻylagi va etigini sandiqdan oldi, shu uvadalarni egniga ilib, Praskovya Osipovnaning ayovsiz qargʻishlari ostida burunni lattaga oʻrab, koʻchaga chiqdi. Bu dardisarni u biron yerga daf qilishni oʻylardi: yo darvoza ortidagi temir ustuncha orasiga tiqib yuboradi, yoxud, bilmagan kishi boʻlib, u yer-bu yerga tushirib qoʻyadi-da, oʻzi duch kelgan koʻchaga kirib ketadi. Baxtga qarshi, roʻparasidan tanish-bilishlari chiqib qolar va «Yoʻl boʻlsin!» yoki «Tong saharlab kimning soqolini qirtishlagani shaylanib qolding?» deya savolga tutar edi – shu asno Ivan Yakovlevich qulay fursat topa olmadi. Bir vaqt burunni tushirib qoʻygan kishi boʻlib ketayotgan edi, budkada oʻtirgan qorovul uzoqdan oyboltasini oʻqtalgancha, «Bir nimangni tushirib qoʻyding! Qani, ol-chi!» deb baqirib qoldi. Ivan Yakovlevich burunni olib choʻntagiga tiqishga majbur boʻldi. Birdan umidsizlikka tushdi, boz ustiga, doʻkonu rastalar ochilayotgan mahal emasmi, koʻcha borgan sari gavjumlashmoqda edi. U Isakievsk koʻprigiga borishga qaror qildi: balki bu savil qolgurni Nevaga uloqtirib yuborar?.. Ammo men sal-pal hurmatga sazovor jihatlari ham boʻlgan Ivan Yakovlevich haqida hanuzgacha biron bir tayinli gap aytmaganim uchun oldingizda andak aybdorman, muhtaram kitobxon. Har qanday rus hunarmandiga oʻxshab Ivan Yakovlevich ham gʻirt piyonista edi. Xudoning bergan kuni mijozlari soqolini qirtishlasa-da, oʻzining soqoli umri bino boʻlib ustara koʻrmasdi. Sira egnidan tushmaydigan fraki (u hech qachon syurtuk kiymasdi) esa olachipor tusdami-ey: ya’ni, aslida qora boʻlib, hammayogʻini jigarrang-sariq va kulrang dogʻ-dugʻ bosgan, yoqasining ham yagʻiri chiqib yaltirab ketgan, uchta tugma oʻrnida faqat ipi osilib turar edi. U oʻtaketgan surbet boʻlib, kollej asessori[1] Kovalyov har soqol oldirayotganida «Ivan Yakovlevich, qachon qarama, qoʻllaring sasiydi-ya!» desa, sartarosh uning oʻziga «Nimadan sasirkan-a?» deya savol qotardi. «Bilmadim, otaginam, shu – sasigani sasigan-da», derdi kollej asessori. Ivan Yakovlevich esa tamakisini bir hidlab olardi-da, bu gapi uchun uning iyaklariyu burni osti, quloqlari ortiyu tomoqlariga – bir soʻz bilan aytganda, qaeriga surtgisi kelsa, ayamay sovun koʻpigini chaplab tashlardi. Ana shu muhtaram fuqaro Isakievsk koʻprigiga yetib keldi. Tevarak-atrofga alang-jalang boqib, keyin koʻprik ostiga qaramoqchi boʻlgan kishi misol toʻsiq ustiga engashdi, goʻyo baliqlar gʻujgʻon oʻynab yurganmikan deya kuzatayotgandek turdi-turdi-da, lattaga oʻralgan burunni astagina suvga otib yubordi. Birdan yelkasidan togʻ agʻdarilgandek yengil tortdi-qoldi. Oʻzicha jilmayib ham qoʻydi. Chinovniklarning soch-soqolini olgani borish oʻrniga, qanshariga «Yegulik va choy» deb yozib qoʻyilgan yemakxonaga kirib bir stakan punsh[2] ichaman, deya chogʻlangan ham ediki, birdan koʻprik adogʻida oʻzi tomon tikilib turgan sersalobat, endor chakkasoqolli, uchburchak shlyapa kiygan, shpaga taqqan kvartal noziriga koʻzi tushdi. Sartarosh joyidan qimirlayolmay qoldi, nozir esa barmogʻi bilan imlab uni chaqirmoqda edi: – Qani, bu yoqqa kel-chi, azizim! Ivan Yakovlevich mulozamat yoʻrigʻini bilgani uchun uzoqdanoq bosh kiyimini yechib qulluq qildi-da, zipillab uning oldiga bordi. – Oliyhimmat janoblari, salomat boʻlgaylar! – dedi yaltoqlanib. – E-e, birodar, oliyhimmating nimasi?! Xoʻsh, koʻprik ustida nima qilib turgan eding? – Xudo haqqi, janob, soqol olgani ketayotib oʻzim shunchaki, daryo tez oqyaptimikan deb bir qaradim-da. – Qoʻy yolgʻoningni! Shu bilan qutulib ketaman deb oʻylama! Toʻgʻrisini ayt! – Men, oliyhimmat janoblari, haftada ikki marta yoki hatto uch marta bepul soqol olaman, – dedi Ivan Yakovlevich. – Be-e, shuyam gap boʻptimi, ogʻayni?! Bilsang, mening soqolimni uchta sartarosh oladi, ular tagʻin buni oʻzi uchun sharaf deb biladi! Qani, endi gapir-chi, koʻprik ustida nima qilib turgan eding? Ivan Yakovlevichning rangi oqarib ketdi... Ammo shu oʻrinda mazkur voqeani butkul tuman chulgʻaydi va undan soʻng nima boʻlgani xususida mutlaqo hech narsa ma’lum emas. II Kollej asessori Kovalyov ancha barvaqt uygʻondi va lablari orasidan «brr...» degan ovoz chiqardi – uygʻonganida u doim shunday qiladi-yu, buning sababini oʻzi ham bilmaydi. Kovalyov bir kerishib oldi-da, xizmatkoriga stol ustida turgan chogʻroq toshoynani olib kelishni buyurdi. U kecha burnida paydo boʻlgan gʻoʻddaga bir koʻz tashlab qoʻymoqchi edi; biroq – afsus-nadomatlar boʻlsinkim, burni oʻrni tep-tekis, hech vaqo yoʻq! Yurak-puragi chiqib ketgan Kovalyov «Suv ber!» deb baqirdi. Koʻzlarini sochiq bilan arta-arta yana oynaga qaradi: ha, burni yoʻq! Tush koʻrayotgandirman deb u yoq-bu yogʻini chimchilab koʻrdi, uxlayotgani yoʻq shekilli. U karavotidan sapchib turib, bir silkinib qoʻydi: yoʻq, burni yoʻq!.. Darhol koʻchalik liboslarini soʻradi va kiyiniboq toʻppa-toʻgʻri ober-politsmeyster huzuriga ravona boʻldi. Darvoqe, shu oʻrinda kitobxon Kovalyov kollej asessorlarining qandayin turiga mansub ekanini tasavvur qilmogʻi uchun u haqda bir-ikki ogʻiz gapirib berishga toʻgʻri keladi. Bunday unvonga ilmiy attestat yordamida erishgan kollej asessorlarini Kavkazda shu unvonga sazovor boʻlgan kollej asessorlari bilan sirayam tenglashtirib boʻlmaydi. Chunki bular mutlaqo alohida-alohida tur hisoblanadi. Oʻqimishli kollej asessorlari... Biroq Rossiya shundayin gʻaroyib oʻlkaki, agar bironta kollej asessori haqida bir ogʻiz soʻz aytsangiz, bas, Rigadan Kamchatkagacha boʻlgan hamma hududlarning kollej asessorlari buni albatta oʻzi haqda deb oʻylaydi. Koshki barcha unvonu mansablarni nazarda tutib boʻlsa! Kovalyov kavkazlik kollej asessori edi. Bu unvonga erishganiga bor-yoʻgʻi ikki yil boʻlgan, shu bois buni bir lahzayam xayolidan chiqarmaydi; oʻzini olijanob va salobatli koʻrsatmoq uchun esa kollej asessori emas, hammaga mayor deb tanishtirardi. «Quloq sol, azizam, – deya gap boshlardi u odatda koʻcha-koʻyda manishka[3] sotib yurgan xotinni uchratib qolsa, – sen, yaxshisi, uyimga kel, kvartiram Sadovaya koʻchasida, mayor Kovalyov qaerda turadi deb soʻrasang, duch kelgan odam koʻrsatib qoʻyadi». Bordiyu ayol yoqimtoyroq boʻlsa, unga maxfiy topshiriq ham berardi-da, «Jonginam, sen mayor Kovalyovning kvartirasini soʻra», der edi. Biz ham bundan keyin bu kollej asessorini mayor deb ataymiz. Mayor Kovalyovning har kuni Neva prospektida sayr qilish odati bor edi. Uning manishkasi yoqasi doimo top-toza va ohorlangan boʻlardi. Bakenbardi esa, hozir ham guberniya va uezd tanobchilari, me’morlar va polk doktorlari, shuningdek, politsiya xizmatchilari, qoʻyingki, goʻshtdor yonoqlari qip-qizil, boston[4] oʻyinini qotirib oʻynaydigan hamma erkaklar qoʻyib yuradigan koʻrinishda edi. Bunday chakkasoqol yonoqlarning qoq oʻrtasidan choʻzilib borib toʻppa-toʻgʻri burunga taqaladi. Mayor Kovalyov qimmatbaho toshdan yasalgan turli-tuman tamgʻali muhrlarni yonida olib yurar, ular orasida hatto «dushanba», «chorshanba», «juma» va boshqa soʻzlar oʻyib yozilganlari ham bor edi. U Peterburgga faoliyat yuzasidan, aniqroq qilib aytganda, unvoniga yarasha durustroq mansab egallash ilinjida kelgan: iloji topilsa, vitse-gubernatorlikka oʻtsam, yoʻqsa, biror kattaroq departamentga ekzekutor[5] boʻlib joylashib olsam, deb moʻljallardi. Mayorimizning uylanish niyati ham yoʻq emas, agar bisoti ikki yuz ming aqchalik qayliq uchrab qolgudek boʻlsa, koʻzini chirt yumib uylanib yuborishi turgan gap. Ana endi, tuppa-tuzuk, oʻrtamiyona burni oʻrnida mayor oʻta bema’ni, sip-silligʻu tep-tekis joyni koʻrib qay ahvolga tushganini kitobxonning oʻzi faraz qilaversin. Baxtga qarshi, koʻchada bironta izvosh koʻrinmasdi. Mayor plashiga oʻranib, goʻyo burnidan qon ketayotgandek tus bermoq uchun yuzini dastroʻmoli bilan bekitib yayov ketishga majbur boʻldi. «Hoynahoy menga shunday tuyulgandir, he yoʻq-be yoʻq, burnim gʻoyib boʻlib qolishi mumkin emas-ku?!», deb oʻyladi u va yana oynaga qarash ilinjida qandolat doʻkoniga kirdi. Yaxshiyamki, doʻkon boʻm-boʻsh ekan; faqat yugurdak bolalar xonalarni supurib-sidirib, kursilarni joy-joyiga qoʻymoqda, ba’zilari uyqusiragancha patnisda qaynoq goʻmma olib chiqayotir; stol-stullar ustida kofiy toʻkilgan kechagi gazetalar qalashib yotibdi. «Xayriyat, hech zogʻ yoʻq, – dedi u oʻziga oʻzi, – bemalol oynaga qarab olsam boʻladi». Yuragi betlamaygina oynaga yaqinlashdi va tikilib qaradi. «Jin ursin, bu nima koʻrgilik! – dedi tupurib. – Burun oʻrnida bir nima qaqqayib tursa ham goʻrga edi, hech vaqo yoʻgʻ-a!..» U alamdan labini tishlab doʻkondan chiqdi va doimiy odatiga xilof ravishda hech kimga qaramay, hech kimga jilmayib boqmay tez-tez keta boshladi. Ammo toʻsatdan bir uy oldida qoqqan qoziqdek toʻxtadi-qoldi – koʻz koʻrib quloq eshitmagan voqea roʻy bergan edi: yoʻlak ostonasiga kareta kelib toʻxtadiyu undan mundirli bir janob sakrab tushdi-da, engashgancha zinadan chaqqon-chaqqon chiqib ketdi. Bu oʻzining burni ekanini koʻrgan Kovalyov qanday dahshatu hayratga tushganini ta’riflashga til ojiz! Uning koʻz oʻngida hammasi ayqash-uyqash boʻlib ketdi, u arang oyoqda turardi, biroq talvasada titragancha qanday boʻlmasin oʻsha janobni kutmoqqa qaror qildi. Chindan ham ikki daqiqa oʻtar-oʻtmas burun qaytib chiqdi. Kattakon tik yoqali, zarrin hoshiyador mundir va takaki charm pantalon kiyib olgan, shpagasi ham bor. Ukparli shlyapasiga qarab, kamida statskiy sovetnik boʻlsa kerak, deya xulosa qilish mumkin. Turishidan kimnikigadir tashrif buyurish niyatida. U yon-veriga nazar tashlab oldi-da, aravakashga «Qani, ketdik!» deya baqirdi va karetaga oʻtirdiyu joʻnavordi. Bechora Kovalyov aqldan ozishiga bir bahya qoldi. U hozirgina oʻzi guvoh boʻlgan voqeadan hangu mang: yo tavba-a, qanday qilib kechagina uning yuzida turgan burun bugun oyoq chiqarib, mundir kiyib bemalol koʻchada yuradi?! Mayor karetaning ketidan chopdi, xayriyatki, u uzoqqa bormay Qozon cherkovi oldida toʻxtadi. Kovalyov ham shosha-pisha oʻsha tomon yugurdi, koʻz oʻrnida ikkita teshikcha ochib qoʻyilganu beti-boshini chirmab olgan tilanchi kampirlar orasidan oʻtib cherkovga kirdi. Ibodatchilar siyrakroq – ular faqat eshik oldida uymalashib turardi. Kovalyov ayni tobda ibodat qiladigan ahvolda emas, alanglab har burchakdan boyagi mundirli janobni izlardi. Nihoyat, uni topdi. Burun bir chekkada, aftini kattakon tik yoqasi bilan bekitgancha oʻtaketgan taqvodorlardek berilib ibodat qilmoqda edi. «Uning oldiga qanday boraman-a? – deb oʻyladi Kovalyov. – Savlat-salobati, mundiriyu shlyapasidan statskiy sovetnik[6] ekani koʻrinib turibdi. Jin ursin, qandoq qildim endi!» Yaqinrogʻiga borib ustma-ust yoʻtaldi; lekin burun sira ibodatdan chalgʻimay, qayta-qayta ta’zimga egilar edi. – Oliyhimmat janobim... – dedi Kovalyov oʻzini dadil tutishga urinib, – oliyhimmat janobim... – Nima deysiz? – dedi burun unga oʻgirilib. – Men taajjubdaman, oliyhimmat janobim... Menimcha... siz oʻz oʻrningizni bilmogʻingiz kerak. Axiyri sizni topdim-a, yana qaerdan deng? Cherkovdan! Shuni tan olgaysizkim... – Ma’zur tutasiz, fahmim yetmayroq turibdi, nima demoqchisiz oʻzi... durustroq tushuntirsangiz-chi. «Qanday tushuntirsam boʻlarkan bunga?» deb oʻyladi Kovalyov va oʻzini qoʻlga olib, gap boshladi: – Men, albatta... Ha, aytgandek, men mayorman. Oʻzingizdan qolar gap yoʻq, mendek odamning burunsiz yurishim uyatdir axir. Voskresensk koʻprigida archilgan apelsin sotib oʻtiradigan juldurvoqi xotinning burni boʻlmasa hech bokisi yoʻqdir, biroq men... nufuzli lavozimga muyassar boʻlishim nazarda tutilsa... buning ustiga, koʻpgina e’tiborli xonimlar, deylik, statskiy sovetnik Chextaryova va boshqalar bilan tanishman... Tanangizga bir oʻylab koʻrsangiz... Nima deyishgayam hayronman, oliyhimmat janoblari... (Shu yerga kelganda u yelkasini qisib qoʻydi.) Ma’zur tutgaysiz... agar bunga burch va nomus talabi deb qaraladigan boʻlsa... Oʻzingiz tushunsangiz kerak... – Mutlaqo hech nimani tushunmayapman, – dedi burun. – Ochiqroq gapiring. – Oliyhimmat janobim, – dedi Kovalyov ich-etini yegudek boʻlib. – Taajjubdaman, tushunmaydigan gapning oʻzi yoʻq-ku... Yoki siz... Axir – siz mening burnimsiz! Burun mayorga tik qaradi, uning qoshlari chimirilib ketdi. – Yanglishasiz, muhtaram janob. Men, bu – menman. Boz ustiga, bizning oʻrtamizda hech qanday yaqinlik boʻlmogʻi mumkin emas. Vitsmundiringiz[7] tugmalariga qaraganda, siz boshqa bir mahkamada xizmat qilasiz chogʻi. Burun shunday dediyu oʻgirilib ibodatini davom ettiraverdi. Kovalyov nima qilishni, nima deyishni bilolmay esankirab qoldi. Shu payt zaifona liboslarning yoqimli shitir-shitiri eshitildi, boshdan-oyoq toʻrsimon matoga burkangan keksa bir xonim bilan oq koʻylagi xushbichim qomatiga chippa yopishgan, boshiga sargʻish shlyapa qoʻndirgan noziknihol, ukpardek yengil, boldek shirin qiz paydo boʻldi. Ularning ortidan chakkasoqoli endor, qat-qat yoqali novcha malayi ham kirib, tamakidonini ochdi. Kovalyov ularga yaqinroq borib, manishkasining batis yoqalarini chiqarib qoʻydi, tilla zanjirga osigʻliq muhrlarini tuzatib-toʻgʻrilagan boʻldi, soʻng yonveridagilarga jilmayib qaradi-da, nozik barmoqchalarini peshonasiga tekkizgancha salgina egilib turgan koʻklam chechagidek noziknihol xonimga tikilib qoldi. Qizning shlyapa ostidan xiyol koʻzga chalinayotgan oppoq iyagi va koʻklam atirguli misol nimpushti yonoqlarini koʻrgan Kovalyovning basharasi tabassumdan battar yoyildi. Ammo birdan ustiga qaynoq suv quyilgandek boʻldi. Burni yoʻqligi esiga tushib, koʻzidan yosh chiqib ketdi. Shunda u mundirli janobga: oʻzingizni statskiy sovetnik qilib koʻrsatishga urinayotirsiz, aslida esa loʻttiboz bir ablahsiz, mening burnimsiz, xolos, boshqa hech balo emassiz, deb dangal aytmoqqa chogʻlangan edi, ammo burun allaqachon juftakni rostlab qolibdi. Hoynahoy yana kimnikigadir tashrif buyurishni koʻzlab joʻnavorgan boʻlsa kerak. Kovalyov battar ruhi tushib, kelgan yoʻlidan iziga qaytarkan, burun u yer-bu yerda koʻrinib qolmasmikan, degan ilinjda tevarak-atrofga sinchkov alanglagancha kolonnadalar[8] ostida bir fursat toʻxtab qoldi. Shlyapasi ukparli, mundiri esa zarrin hoshiyador edi – bunisi-ku shundoqqina koʻz oʻngida, ammo shinelini, karetasining tusiyu unga qoʻshilgan otlarni, hattoki kareta ortida malayi bormi, boʻlsa u qanday livreyada[9] edi, afsuski eslab qolmagan ekan-da. Boz ustiga, u yoqdan-bu yoqqa gʻiz-gʻiz qatnayotgan kareta shu qadar koʻp ediki, qidirayotgan kishingizni ilgʻab olish oson emasdi; ilgʻab qolganingizda ham uni toʻxtatolmasdingiz. Ajoyib, quyosh charaqlab turgan kun edi. Neva prospekti nihoyatda gavjum, xonimlar anvoyi gullar sharsharasi misol Politseyskdan to Anichkin koʻprigigacha butun yoʻlkalarni toʻldirib yuborgan. Ana, uning tanishi – oʻzgalar oldida u atayin podpolkovnik deb ataydigan nadvorniy sovetnik[10] kelayotir. Huv anavisi esa – senatda boʻlim boshligʻi, boston oʻyinida sakkizlikka oʻynaganda doim oshigʻi olchi turadigan yaqin doʻsti Yarigin. Ana, Kavkazda asessor unvoniga sazovor boʻlgan boshqa bir mayor qoʻl toʻlgʻab uni chorlamoqda... – He, jin ursin hammangni! – dedi Kovalyov. – Hoy izvoshchi, meni hoziroq oberpolitsmeyster huzuriga olib bor! Kovalyov usti ochiq yengil aravaga oʻtirdiyu bora-borguncha izvoshchiga «Qani, aravangni yeldek uchir, uchiraver!» deya baqirib ketdi. – Ober-politsmeyster shu yerdami? – deb qichqirdi u dahlizga kirar-kirmas. – Yoʻq edi-ya, – dedi darbon, – hozirgina joʻnab ketuvdi. – Ana xolos! – Ha-ya, – dedi darbon, – ketganiga hech qancha boʻlgani yoʻq, biron daqiqa oldinroq kelganingizda uni uchratgan boʻlardingiz. Kovalyov dastroʻmoli bilan yuzini bekitgan koʻyi aravaga oʻtirdi-da, umidsiz bir ohangda qichqirdi: – Hayda! – Qayoqqa? – Toʻgʻriga hayda! – Toʻgʻriga? Axir u yogʻi muyulish-ku, oʻngga buraymi, chapgami? Bu savol Kovalyovni nogoh sergaklantirdi va yana oʻylab koʻrishga undadi. Uning ahvoliga tushgan odam avvalo Axloq boshqarmasiga[11] murojaat qilishi lozim – boshqarma toʻgʻridan-toʻgʻri politsiyaga aloqador boʻlgani uchun emas, boshqalardan koʻra buyruqlari tezroq bajarilishi uchun. Burun xizmat qilaman deb aytgan mahkama boshliqlaridan najot kutish-ku aqlsizlik boʻlur edi, chunki burunning gap-soʻziyu oʻzini tutishidanoq ma’lum – unga muqaddas narsaning oʻzi yoʻq. Mana, Kovalyov bilan hech qachon uchrashmaganman deb imonini yutib turibdiki, yana shunga oʻxshash yolgʻon toʻqib suvdan quruq chiqmaydi deb kim ayta oladi?! Alqissa, Kovalyov izvoshchiga, Axloq boshqarmasiga hayda, deb buyurmoqchi boʻlib turganida birdan xayoliga ilk uchrashuvning oʻzidayoq yuzsizlik qilgan bu nayrangboz va qallob qulay fursatdan foydalanib, ustomonlik bilan shahardan qochib qolsa-ya, degan oʻy keldi – ana unda qancha qidirmang befoyda, yoyinki qidirish ishlari, xudo koʻrsatmasin, biror oyga choʻzilib ketishi ham hech gap emas. Nihoyat, Egamning oʻzi unga yoʻl koʻrsatdi chogʻi, u burunning barcha belgi-sifatlarini batafsil ta’riflab e’lon berish uchun gazeta ekspeditsiyasiga murojaat qilish kerak degan qarorga keldi. Ana shunda koʻrgan-bilgan odam uni oʻsha zahotiyoq tutib beradi yoxud, juda boʻlmaganda, yashash joyini ma’lum qiladi. Xullas, shu toʻxtamga kelib, izvoshchiga gazeta ekspeditsiyasiga hayda, dedi va yoʻl boʻyi «Boʻl, ablah! Tezroq hayda, muttaham!» deb uning biqiniga mushtlab bordi. «Eh, toʻram!» deya izvoshchi ham bosh chayqagancha bolonka itlarnikidek uzun yolli otining jiloviga mahkam yopishib, unga ustma-ust qamchi bosaverdi. Arava manzilga yetib toʻxtadi, Kovalyov halloslagancha chogʻroq qabulxonaga bostirib kirdi, stol qoshida eski frak kiygan, koʻzoynakli keksa chinovnik qalamini labiga qistirib, chaqa-chuqa sanab oʻtirgan ekan. – E’lonni kim qabul qiladi? – deb shangʻilladi Kovalyov. – E, salom! – Salom, – deya chinovnik unga bir nazar tashladiyu yana oldida uyulib yotgan pulini sanayverdi. – Men e’lon bermoqchiydim... – Mumkin boʻlsa, bir oz sabr qilib tursangiz, – dedi chinovnik va oʻng qoʻli bilan qogʻozga allaqanday raqamni yozib, chap qoʻli bilan choʻtga ikki soqqa tashladi. Uqali koʻylak kiygan qaysidir oqsuyak xonadon malayi qoʻlida xat bilan stol oldida turar va oʻzining kirishimli ekanini namoyish etmoqqa xoʻb urinar edi: – Bilasizmi, janob, kuchukcha aslida toʻrt tangaga arzimaydi, men uni sariq chaqaga ham olmagan boʻlardim, grafinya esa uni naq qoʻynidagi bolasidek koʻradi – buni qarangki, topib bergan odamga 100 rubl va’da qilingan! Sirasini aytganda, mana shunaqa – odamlarning didi hecham bir-biriga sigʻishmas ekan; aytaylik, zoʻr ovchimisan – iskovuch iting yoki pudeling boʻlsin, ana unda besh yuzni, mingniyam ayama, chunki iting shunga arziydi-da! Chinovnik malayning safsatasini goʻyo diqqat bilan tinglayotir va ayni choqda oʻzining hisob-kitobi bilan ham mashgʻul: qoʻlidagi xatda qancha harf borligini sanamoqda. E’lon koʻtarib kelgan kampirlar, savdogaru farroshlar atrofini oʻrab olgan. E’lonlarning mazmuni ham turfa xil: ichkilikka ruju qoʻymagan aravakash xizmatga yollanmoqchi; obdon kir yuvish mashqini olgan, har qanday yumushni bajarib ketaveradigan oʻn toʻqqiz yashar choʻri qiz xizmatga kirmoqchi; 1814 yili Parijdan keltirilgan, uncha koʻp ishlatilmagan bolalar aravachasi, bitta ressori yoʻq usti ochiq yengil izvosh, oʻn yetti yashar boʻzrang, gijinglagan chavkar tulpor, turp va rediskaning Londondan olib kelingan yangi nav urugʻi, ikki boʻlmali otxona hamda ajoyib qayinu qaragʻayzor bogʻ qilsa arzigulik yer-suvli dala hovlining sotilishi; eski tagcharm olmoqchi boʻlganlarni har kuni soat sakkizdan ertalabki uchga qadar chayqov bozoriga taklif qiluvchi chaqiriq deysizmi – hamma-hammasidan bor. Ana shunday olaquroq toʻda toʻplangan xona choqqina boʻlib, havosi nihoyatda ogʻir – badboʻy edi; biroq kollej asessori Kovalyov hid sezmasdi, negaki, dastroʻmoli bilan yuzini bekitib olgan, burni shu tobda qaerlarda izgʻib yurgani esa yolgʻiz xudoga ayon. – Ijozatingiz bilan sizdan bir narsani soʻrasam, muhtaram janob. Men judayam... – deb soʻz boshladi u bir mahal besabrlik bilan. – Hozir, hozir! Ikki soʻmu qirq uch tiyin. Bir daqiqa! Bir soʻmu oltmish toʻrt tiyin, – derdi chinovnik kampirlaru farroshlar qoʻlidagi xatlarga parishonhol koʻz tashlab. – Xoʻsh, qulogʻim sizda? – dedi u nihoyat Kovalyovga yuzlanib. – Iltimosim shuki... – dedi Kovalyov, – bilasizmi, men haliyam tagiga yetolmayapman, firibgarlikmi-ey, nayrangbozlikmi-ey sodir boʻldi-da. Sizdan iltimos, oʻsha ablahni tutib bergan kishi moʻmaygina mukofot olishi haqida gazetangizda e’lon bosib chiqarsangiz. – Xoʻsh, familiyangizni bilsak boʻladimi? – Familiyamni nima qilasiz? Yoʻq, aytolmayman. Tanish-bilishlarim juda koʻp: statskiy sovetnik Chextaryova, shtab-ofitser Pelageya Grigorevna... Xudo asrasin, tanib qolishsa-ya! Siz shunchaki, kollej asessori yoki yaxshisi, mayor mansabiga ega bir janob deb yozib qoʻyaqoling. – Qochib yurgan odam – qarolingizmi? – Qarol deysizmi? Qarolim qochsa mayli edi-ya, firibgarlikka kirmasdi bu! Qochib ketgan – burnim... – Hm! Gʻalati familiya ekan-a! Xoʻsh, oʻsha Burunov katta mablagʻingizni oʻmarib ketdimi? – Burun deganda... siz boshqacha tushundingiz! Burnim, mening burnim qayoqqadir gʻoyib boʻldi. Xudo uraman desa shu-da! – Qanday qilib gʻoyib boʻladi? Hech nimani tushunolmayapman. – Qanday gʻoyib boʻlib qolganini oʻzim ham bilmayman, ammo u hozir shahar kezib yuribdi, oʻzini statskiy sovetnik deb tanishtiradi hammaga. Shuning uchun uni qoʻlga tushirgan kishi zudlik bilan menga topshirishi lozimligi toʻgʻrisida e’lon berishingizni soʻrayman. Axir oʻzingiz oʻylab koʻring, yuzimda burun boʻlmasa, men nima degan odam boʻlaman? Oyogʻimning jimjilogʻi emas¬ki, etikka tiqsamu hech kim koʻrmaydiyam-bilmaydiyam desam! Axir men har payshanba statskiy sovetnik Chextaryova huzurida boʻlaman; shtab-ofitser Podtochina Pelageya Grigorevnaning ham yoqimtoygina qizi bor, ular ham yaqin tanishim; xoʻsh, ayting-chi, men endi nima qilay?! Shu tasqara ahvolda ularga qanday koʻrinish beraman?! Chinovnik labini qattiq qimtib qoldi, bu uning chuqur oʻyga tolganini anglatardi. – Yoʻq, bunaqa e’lonni gazetada chiqarolmayman, – dedi u uzoq sukutdan soʻng. – Nega? Nega chiqarolmaysiz? – Shunday. Gazetaning obroʻyiga futur yetadi. Bunaqa, duch kelgan odam burnim qochib ketdi, deb yozaversa, unda... Oʻzi shusiz ham gazetada boʻlmagʻur va yolgʻon mishmishlar chop etilyapti, degan gaplar yuribdi. – Axir, buning nimasi boʻlmagʻur gap ekan? Kechirasiz-u, mish-mish emasligi shundoqqina koʻrinib turibdi, chamamda! – E, siz shunday deysiz-da. Ana, oʻtgan hafta ham xuddi shunaqa ish boʻlgan edi. Sizga oʻxshab bir chinovnik arz bilan keldi, e’loni hisob-kitob boʻyicha bir soʻmu yetmish uch tiyinga baholandi; u qora yungli pudelning qochib ketgani haqida edi. Bunday olib qaralsa, oddiy bir e’lon, toʻgʻrimi? Keyin ma’lum boʻldiki, bari qip-qizil haqorat, ya’ni oʻsha pudel, hozir esimda yoʻq, qaysidir bir idoraning gʻaznachisi ekan. – Axir, men allaqanday pudel haqida emas, shaxsan oʻz burnim haqida e’lon bermoqchiman, demakki, oʻzim haqimda desa ham boʻladi. – Yoʻq, bunaqa e’lonni berolmayman, hech iloji yoʻq. – Ha unda, burnimdan ayrilib qolaverar ekanman-da?! – Bu vaziyatda doʻxtirga borganingiz ma’qul. Aytishlaricha, oʻzingiz xohlagan burunni yopishtirib qoʻyish ham qoʻlidan keladigan doʻxtirlar bor emish. Ammo-lekin-chi, siz juda xushchaqchaq, hazilni qiyib qoʻyadigan odam ekansiz. – Xudoni oʻrtaga qoʻyib ont ichaman! Hamonki, menga ishonmayotgan ekansiz – ochib koʻrsatishim mumkin. – Ovora boʻlishga ne hojat! – dedi chinovnik tamakisini hidlab. – Biroq malol kelmasa, – deya qiziquvchanlik bilan qoʻshib qoʻydi keyin: – bir koʻrib qoʻysak ziyon qilmasdi... Kollej asessori yuzidan dastroʻmolini oldi. – Yo, tavba! – deb yubordi chinovnik. – Chindan ham burun oʻrni tep-tekis-a, goʻyoki hozirgina pishirilgan quymoqqa oʻxshaydi. Sip-silliq! – Xoʻsh, endi nima deysiz? Oʻzingiz koʻrib turibsiz, e’lonni chop etmasangiz boʻlmaydi. Men sizdan bagʻoyat minnatdor boʻlardim, shu bahona siz bilan tanishganimdan ham behad xursandman... Qarangki, mayor bir oz laganbardorlik qilib ham koʻrdi. – Chop etish-ku qiyin ish emas, – dedi chinovnik, – ammo bundan sizga biron naf chiqishiga koʻzim yetmayapti-da. Agar juda koʻnglingiz toʻlavermasa, buni biror oʻtkirroq qalamkashga soʻzlab bering – tabiatning noyob hodisasi sifatida tasvirlab maqola yozsin, keyin uni oʻsmirlar (u burnini artib qoʻydi) yoxud anchayin sinchkov, qiziquvchan omma e’tiboriga havola etish uchun «Severnaya pchela»da[12] (u yana bir marta tamaki hidlab oldi) chop ettiring. Hafsalasi pir boʻlib, kollej asessori boshini quyi solib oldi. Shunda u gazetaning spektakllar haqida axborot bosiladigan pastki qismida oʻziga tanish dilbargina aktrisaning nomini oʻqib qoldiyu yuziga tabassum yuguray dedi va yonimda koʻk qogʻoz puldan bormikan, degan oʻyda darhol qoʻlini choʻntagiga tiqdi; Kovalyovning fikricha, teatrga kirganda shtab-ofitserlar kresloda oʻtirishi shart – lekin burni esiga tushib, shirin xayollari bir zumda tumtaraqay boʻlib ketdi! Chinovnik ham Kovalyovning ahvoliga kuyinayotganga oʻxshardi. Mulozamat yuzasidan unga ikki ogʻiz yupanch soʻz aytgisi keldi: – Sirasini aytganda, boshingizga shunday gʻalati savdo tushgani koʻp achinarli ish boʻpti. Tamaki hidlaysizmi? U bosh ogʻrigʻini, qaygʻuni koʻtarib tashlaydi, hatto bavosilga ham davo deyishadi buni. Chinovnik shunday deya tamakidonining shlyapali bir xonim suvrati chizilgan qopqogʻini gʻoyat abjirlik bilan ochib, Kovalyovga tutdi. Nooʻrin bu mulozamatdan Kovalyovning naqd qoni qaynab ketdi. – Hazil qilmoqqa qanday haddingiz sigʻdi, hayronman, – dedi u jahl bilan, – aynan hid bilish a’zom yoʻqligini bilaturib-a? Jin ursin tamakingizni! Koʻrarga koʻzim yoʻq! Badboʻy, xashaki tamakingiz tugul bundan yuz chandon alomatiga ham tupurgan boʻlardim! Qattiq ranjigan Kovalyov achchiq-achchiq gapirib gazeta ekspeditsiyasidan chiqdi va toʻppa-toʻgʻri qand yigʻishga mukkasidan ketgan uchastka noziri huzuriga yoʻl oldi. Nozir uyining dahliziga – yemakxonasi ham shu yer – savdogar doʻstlari tortiq qilgan katta-katta kallaqandlar[13] terib qoʻyilgan edi. Ayni tobda oshpaz ayol nozirning botfortini[14] yechish bilan ovora; shpaga va boshqa harbiy aslahalari allaqachon joy-joyiga ilingan, uch yashar oʻgʻli vahimali uchburchak shlyapasini ushlab-ushlab qoʻyardi; nozir janjalu talash-tortishuvlarga qozilik bilan oʻtgan sertashvish kun yakunida dunyo lazzatlaridan bir totinish niyatida edi. U maza qilib kerishib, tomoq qirib, «Eh, ikki soatgina miriqib uxlab olaman!» deb turgan paytda Kovalyov kirib keldi. Oʻz-oʻzidan ayonki, Kovalyovning tashrifi mutlaqo bemavrid edi; bilmadim, shu kelishida u, juda boʻlmaganda, bir necha funt choy yoki movut koʻtarib kelgan taqdirda ham iltifot bilan kutib olinishi dargumon edi. Nozir san’atning barcha turlari va sanoatning barcha mahsulotlariga zoʻr ragʻbat bilan qarardi, lekin har narsadan qogʻoz pulni afzal koʻrardi. «Dunyoda bundan yaxshi yana nima bor ekan?! – derdi u odatda. – Osh-non soʻramasa, koʻp joy egallamasa, choʻntakka sigʻib ketaveradi, qoʻldan tushirib yuborsang – shikast yemaydi». Nozir Kovalyovni sovuq qarshi oldi va tushlikdan soʻng tergov ishlari yuritilmasligi, insonning mijozi taom tanovvulidan soʻng jindak orom olishni taqozo etishi (bundan kollej asessori uchastka nozirining qadim donishmandlar bisotidan boxabar ekanini bildi), andishali, halol odamning burnini hech kim yulib olmasligiyu dunyoda ichki-yimining yagʻiri chiqib ketgan, har xil boʻlmagʻur joylarda sanqib yuradigan qalangʻi-qasangʻi ma¬yorlar urchigandan-urchib yotgani haqida soʻzladi. Yuzingda koʻzing bormi ham demadi-ya! Kovalyov sirkasi suv koʻtarmaydigan, ta’bi nozik mardum ekanini alohida ta’kidlab oʻtmogʻimiz joiz. U oʻzi haqida aytilgan har qanday noxush gapni unutishi mumkin-u, oʻsha gap mansab va unvoniga tegishli boʻlsa aslo kechirmasdi. U hatto teatr pesalarida ober-ofitserni har qancha masxaralash mumkindir, ammo shtab-ofitserlarga til tekkizib boʻlmaydi deb hisoblardi. Nozirning qabulidan u shunaqangi izza boʻldiki, bosh tebratdi-da, sha’nini yerga urmagan holda, qoʻllarini kergancha, «Ochiq gap, sizning bunaqa haqoratomuz soʻzlaringizdan keyin men bir narsa deyolmayman...», dedi va eshikka yoʻnaldi. U yurdi-yu, yer bosmadi – shu koʻyi uyiga yetib keldi. Oqshom kirib qolgan edi. Shuncha yelib-yugurishlari behuda ketganidan kvartirasi ham koʻziga qorongʻi bir zulmatdek koʻrindi. Dahlizga kiriboq yagʻiri chiqib ketgan charm divanda yastanib yotgan xizmatkori Ivanga koʻzi tushdi: u shiftga qarab tuflar va har safar moʻljalga bexato tekkizmoqda edi. Bu betamizlikni koʻrib mayorning battar figʻoni chiqdi; Ivanning peshonasiga shlyapasi bilan bir tushirib, «Sen, toʻngʻizning boshqa qilar ishing yoʻqmi?!» deb qichqirdi. Ivan oʻrnidan sapchib turib, uning plashini yechmoqqa tutindi. Toliqqan, dardi dunyosi zim-ziyo boʻlgan mayor boʻlmasiga kirib oʻzini kresloga tashladiyu chuqur-chuqur nafas olib beixtiyor nola qila ketdi: – Ey, Xudoyim! Ey, Xudoyim! Nega menga buncha azob berasan? Bundan koʻra qoʻlsiz yoki oyoqsiz qolsam boʻlmasmidi?! Qulogʻimdan ayrilsam ham yomon-u, unga chidasa boʻlardi, ammo burunsiz odamni, qurib ketsin, nima deyish mumkin? Qush boʻlib qush emas, fuqaro boʻlib fuqaro – shunchaki keraksiz matohdek derazadan uloqtiru yubor! Urush yoxud dueldami, yoki oʻzim sabab biron kor-hol oqibatida burundan ajragan boʻlsam ham mayli edi, he yoʻq-be yoʻq, oʻz-oʻzidan yoʻqoldi-qoldi, bekor-behuda, sariq chaqachalik qadri yoʻqdek!.. Yoʻq, bu qandayin gap, – dedi u oʻziga oʻzi, bir dam oʻy surib, – odamning burni ham dabdurustdan yoʻq boʻlib qolarkanmi?! Hoynahoy tush koʻryapman yoki xayol surayotirman, balki soqol oldirgach yuzga surtadigan araqni bilmay ichib yuborgandirman. Ahmoq Ivan, darhol yigʻishtirib qoʻymagan-da, suv deb simirganman-yuborganman. Mast emasligiga ishonch hosil qilish uchun u oʻzini chunonam chimchiladiki, ogʻriqqa chidayolmay dodlab yubordi. Kovalyov tush koʻrmayotgani, bu mashmashalar oʻngida sodir boʻlayotganini angladi. Sekingina koʻzguga yaqinlashdi, zora burnim oʻz oʻrnida boʻlsa degan oʻyda koʻzlarini qisinqirab qaradi-yu, shu zahoti ortiga tisarildi: – Buncha tasqara boʻlmasam! Hech ham aql bovar qilmaydi. Agar tugmachami, kumush qoshiqmi, soat yoki shunga oʻxshash biror narsa yoʻqolsa boshqa gap edi, lekin burun gʻoyib boʻlib turibdi! Qayoqqa gum boʻldi? Qanday qilib?.. Ustiga-ustak, oʻz uyimda yoʻqolsa-ya!.. Mayor Kovalyov har tomonini oʻylab koʻrib, bu meni kuyov qilmoqchi boʻlib yurgan shtab-ofitser Podtochinaning qilmishi boʻlsa kerak, degan taxminga bordi. Aynan shu taxmini haqiqatga yaqinroqqa oʻxshayapti. Toʻgʻri, oʻzi ham qizning koʻnglini ovlashga ishtiyoqmand edi-yu, ammo uylanishdan qochib yurardi. Shtab-ofitser uni kuyov qilish niyatida ekanini dangal aytganida, hali yoshman, yana besh yillarcha ishlashim kerak, ana oʻshanda roppa-rosa qirq ikkiga kiraman deya, sekingina qizga xushomadlarini yigʻishtirib qoʻyaqoldi. Shu sababdan ham shtab-ofitser oʻch olish maqsadida afsungaru jodugar xotinlarni yollab, uning «basharasini buzish»ga qaror qilgan, negaki burun kesib olinganga oʻxshamaydi, buning iloji ham yoʻq: xonasiga hech kim kirmagan boʻlsa, sartarosh Ivan Yakovlevichga esa chorshanba kuni soqol oldirgan, oʻsha kun va hatto payshanba kuni ham burni joyida edi – shunisi aniq esida. Boz ustiga, u ogʻriqni sezgan boʻlardi va shubhasizki, jarohat bu qadar tez bitib, oʻrni tep-tekis, quymoqdek silliq narsaga aylanib qolmasdi. U xayolan rejalar tuza boshladi: shtab-ofitserni rasman sudga chaqirtirsinmi yoki oldiga borib jinoyatini fosh etsinmi?! Eshik tirqishidan sizib kirgan shu’la uning xayolini boʻlib yubordi – dahlizda xizmatkori sham yoqqan edi. Bir ozdan soʻng xona butkul yorishib ketdi: qoʻlida shamdon bilan ostonada Ivanning oʻzi ham paydo boʻldi. Kovalyov bu valakisalang ahvolimni koʻrib rostakamiga esi ogʻib qolmasin deya darhol dastroʻmolini olib yuzini bekitdi. Ivan oʻz hujrasiga kirib ketar-ketmas, dahlizda notanish ovoz eshitildi: – Kollej asessori Kovalyov shu yerda yashaydimi? – Kiravering, mayor Kovalyov shu yerda, – deya kollej asessori irgʻib oʻrnidan turdi-da, eshikni ochdi. Xonaga qaddi-basti raso, chakka¬soqollari uncha malla ham, qop-qora ham emas, yuzi goʻshtdor, huv oʻsha, qissamiz avvalida Isakievsk koʻprigi adogʻida uchratganimiz politsiya chinovnigi kirib keldi. – Burni yoʻqolgan sizmisiz? – Xuddi shunday. – Burun topildi. – Rostdanmi?! – deb qichqirib yubordi Kovalyov. Sevinganidan bir on tili kalimaga kelmay, qarshisidagi qalin lablari va goʻshtdor yuzida shamning nuri lipillab turgan kvartal noziriga tikilib qoldi. Soʻng: – Qanday qilib? – deb soʻradi. – U gʻalati bir vaziyatda, safarga otlanish chogʻida qoʻlga olindi. Dilijansga[15] oʻtirib, Rigaga joʻnavormoqchi ekan. Boshpurti ham bir chinovnikning nomida. Avvaliga men uni rasmona janob deb oʻylabman. Yaxshiyam, koʻzoynagim yonimda ekan, oʻsha zahoti uning burun ekanini bildim. Oʻzi yaqinni ravshan koʻrolmayman-da men; mana, siz qarshimda turibsiz, faqat yuzingizni koʻryapman, biroq burningiz, soqolingiz, koʻzingizni, qoʻying-chi, aftingizdagi boshqa a’zolarning birortasini farqlay olmayman. Qaynonam, ya’ni rafiqamning onasi ham hech baloni koʻrmaydi. Kovalyov oʻzida yoʻq, hovliqib: – Qani u? Qaerda, ayting, hoziroq uchib boraman, – dedi. – Hech tashvishlanmang, uni olib keldim. Bilasizmi, bu ishda Voznesensk koʻchasidagi qallob sartaroshning qoʻli bor ekan, mana endi oʻzi politsiya mahkamasida oʻtiribdi. Men uni azaldan beri piyonista, oʻgʻri deb shubha qilib yurardim, bundan uch kun avval rastalarning biridan bir quti tugmani oʻmarib ketibdi. Mana burningiz, sogʻ-salomat holda keltirdik sizga! Kvartal noziri choʻntagiga qoʻl solib qogʻozga oʻralgan burunni oldi. – Xuddi shu! – deya qichqirib yubordi Kovalyov. – Ha, mening burnim shu! Keling, bugun sizni mehmon qilay. – Taklifingizdan boshim koʻkka yetdi, biroq buning sira iloji yoʻq. Men hozir bu yerdan chiqiboq jinnixonaga borishim kerak... Bilasiz, oziq-ovqat mahsulotlarining narxi osmonda... Oʻzimiz joʻjabirdek jonmiz, qaynonam, ya’ni rafiqamning onasi ham biz bilan yashaydi. Toʻngʻich oʻgʻlimizdan ayniqsa umidimiz katta-yu... juda kallali bola-da, ammo shu, ta’lim-tarbiyasiga qoʻlimiz kaltalik qilib turibdi... Kovalyov shamani darrov fahmladi va stol tortmasidan bitta qizil oʻntalik olib nozirning qoʻliga qistirdi; u astoydil ta’zim qilgancha chiqib ketdi. Shu zahotiyoq uning aravasi bilan xiyobonni payhon qilgan bir befarosat mujikni boʻralab soʻkayotgani eshitildi. Kvartal noziri ketgandan soʻng kollej asessori nima qilarini bilmay kalovlanib qoldi, bir fursat oʻtgachgina arang oʻziga keldi – koʻrish va his etish qobiliyati tiklandi. Kutilmagan quvonch uni ana shunday karaxt ahvolga solib qoʻygan edi. U izlay-izlay topilgan arzandasi – burnini ehtiyotlik bilan ikki kaftiga oldi, sinchkovlik bilan koʻzdan kechira boshladi. – Ha, shu! Oʻzginamning burnim! – derdi nuqul mayor Kovalyov. – Ana, kecha chap tomonidan chiqqan gʻoʻddasigacha turibdi. Mayor xursandligidan bor ovozda xoxolab yuborishiga sal qoldi. Biroq bu noraso dunyoda abadiy nima bor?! Mana shu quvonch ham sal oʻtib xira tortadi-da, keyin-keyin yoʻqola borib, nihoyat, oʻzingiz sezmagan holda odatiy kayfiyatingizga aylanadi-qoladi – xuddi suvga tosh otganda hosil boʻlgan halqachalar sekin-asta silliq sathga quyishib ketgandek. Kovalyov mulohaza qila-qila birdan sergak tortdi: bu hali ish bitdi degani emas, burun topilishga topildi-ya, biroq uni oʻrniga yopishtirib qoʻyish ham kerak-ku, axir! – Yopishmasa-chi, unda nima boʻladi? – dedi oʻziga oʻzi. Miyasida yarq etgan bu savoldan mayorning yuragi shuv etib ketdi. Jonholatda stol sari otildi, burnini qiyshiq oʻrnatib qoʻymaslik uchun toshoynani oʻziga yaqinroq surib oldi. Diqqatini bir yerga jamlab, ehtiyotkorlik bilan uni joyiga qoʻndirmoqchi boʻldi. Uv, shoʻrim qursin! Joyiga tushmayapti-ku!.. Keyin burunni ogʻziga tutib dami bilan bir oz ilitdi-da, yana eski joyi – ikki yonogʻining oʻrtasiga yopishtirishga urindi, ammo burun yopishmadi. – Qani! Qani, boʻlaqol! Yopishsang-chi endi, kasofat! – derdi u boʻgʻilib. Ammo burun xuddi yogʻochdan yasalganga oʻxshardi, bexos qoʻlidan tushirib yuborgan edi, u poʻkak tiqin misol stolga «taq» etib tushdi. Mayorning afti bujmayib ketdi. – Endi nima boʻladi? Nahotki!.. – dedi u battar sarosimada qolib. Burunni oʻrnashtirishga har qancha harakat qilmasin, urinishlaridan bir ish chiqmadi. U Ivanni chaqirib, binoning yuqori qavatidagi eng hashamdor kvartirada yashovchi doktorni aytib kelishni buyurdi. Doktor bagʻoyat savlatli, oʻktam kishi edi, qatrondek timqora chakkasoqollari oʻziga rosa yarashib turar, mudom archilgan tuxumdek ozoda yurar, yuzlari tiniq, sogʻlom, ertalab yangi uzilgan olma yeyishni kanda etmas, ayniqsa, tish tozaligiga qat’iy rioya qilar, har tong chorak soatlab ogʻzini chayar, tishlarini besh xil choʻtka bilan tozalar edi. Doktor shu zahotiyoq keldi. Bu koʻrgilik qachon yuz berganini soʻragach, u burun oʻrnini shunaqayam chertdiki, mayor jonhalpida boshini orqaga tashlagan boʻlsa kerak, ensasi bilan devorga urildi. Doktor bunisi hali holva, dedi va devordan beriroq turishni soʻradi; avval boshini oʻngga burib, burun oʻrnini paypaslab koʻrdi-da, «Hm!» deb qoʻydi. Keyin boshini chap tomonga burishni buyurdi va tagʻin «Hm!» deb, oxirida yana bir chertgan edi, tishlarini koʻrmoqchi boʻlganingizda ot qanday siltanib-sapchisa, mayor ana shunday kallasini siltab-sapchidi. Doktor shu tajribani oʻtkazgach, bosh chayqab qoʻydi: – Yoʻq, iloji yoʻq. Yaxshisi, siz shunday yuravering, chunki bundan battar boʻlishi ham hech gap emas. Albatta, burunni joyiga oʻrnatsa boʻladi, men uni hoziroq oʻrnatib qoʻyardim-u, lekin ishontirib aytamanki, oʻzingizga yomon boʻladi. – Qarang-a! Nima, burunsiz yur demoqchimisiz? – dedi Kovalyov tutoqib. – Hozirgi ahvolimdan battari boʻlmasa kerak. Jin ursin, bu ne kulfat-a?! Shu ajuvai taraqqos basharam bilan odamlarning koʻziga qanday koʻrinaman? Obroʻli-obroʻli tanishlarim bor axir! Mana, bugun ham ikkita xonadonga ziyofatga borishim kerak. Meni koʻpchilik biladi: statskiy sovetnik Chextaryova, shtab-ofitser Podtochina... ha, aytgandek, uning bu qilmishidan soʻng oʻrtamizdagi munosabatga chek qoʻyaman. Endi u bilan faqat politsiya orqali gaplashaman. Menga rahmingiz kelsin, doktor, – deya iltijo qila ketdi Kovalyov, – biron chorasi bordir axir? Bir balo qilib oʻrnatib qoʻying, juda risoladagidek boʻlmasa ham, shunchaki osilib tursin, mayli, qaltis vaziyatlarda uni oʻzim qoʻlim bilan ushlab turaman. Biron bir ehtiyotsiz harakat qilib ziyon yetkazib qoʻymasman – men raqs tushmayman-ku, axir. Koʻnglingiz toʻq boʻlaversin, tashrifingiz uchun minnatdorlik ham hamyon koʻtargancha boʻladi. – Ishonsangiz, – dedi doktor baland ham, past ham emas, lekin yoqimli, ta’sirli ovozda, – men bemorimni hech qachon tama ilinjida davolamayman. Tamagirlik mening insoniy aqidalarim va vrachlik sha’nimga mutlaqo zid. Toʻgʻri, xizmatga haq olaman, buning birdan-bir sababi – rad etib mijozlarimni ranjitib qoʻymaslik. Burningizni-ku joyiga keltirib qoʻyardim, ammo gapimga ishonmasangiz vijdonimni kafil qilay, qiyofangiz bundan-da tasqararoq boʻlib qoladi. Nachora, endi peshonada borini koʻraverasiz-da. Tez-tez sovuq suvda yuvib turing, ishonchingiz komil boʻlsinkim, burningiz borligida qanday boʻlsangiz, burunsiz ham xuddi shunday soppa-sogʻ yuraverasiz. Burunni esa spirtli bankada saqlaganingiz ma’qul yoki, yaxshisi, spirt oʻrniga ikki oshqoshiq oʻtkir araq va isitilgan sirka quying – ana shunda burun evaziga moʻmaygina mablagʻli boʻlishingiz ham mumkin. Agar qimmat soʻramasangiz uni oʻzimoq sotib olaman. – Yoʻq, yoʻq! Sotish niyatim yoʻq! – deya qichqirib yubordi Kovalyov alamidan. – Undan koʻra yoʻq boʻlib ketsin! – Ma’zur tutasiz! – dedi doktor tavoze bilan. – Mushkulingizni oson qilish niyatida edim, xolos... Nachora! Harqalay, qancha uringanimni oʻzingiz koʻrdingiz. Shu gaplarni aytib doktor qaddini gʻoz tutgancha xonani tark etdi. Kovalyov uning yuziga ham boqmadi, karaxt ahvolda emasmi, faqat qora frakining yengidan chiqib turgan oppoq koʻylagi manjeti koʻz oldidan lip etib oʻtdi, xolos. Ertasi kuniyoq u mahkamaga shikoyatnoma bitishdan avval shtab-ofitser Podtochinaga, kaminaga tegishli tana a’zosini urish-janjalsiz oʻz holiga qaytarib bersangiz, degan mazmunda xat yozishga qaror qildi. «Muhtarama Aleksandra Grigorevna xonim! Siz tomoningizdan qilingan gʻalati ishlarga hech tushunolmayapman. Xotirjam boʻlingkim, bu yoʻl bilan biror nimaga erisholmaysiz, ya’ni meni qizingizga uylanishga majbur etolmaysiz. Shunga amin boʻlingkim, burnim bilan bogʻliq voqea menga kundek ayon, bunga boshqa birov emas, aynan siz sababchi ekaningizni ham aniq bilaman. Burnimning toʻsatdan gʻoyib boʻlib qolishi, qochib ketishiyu har xil tuslarga kirishi, deylik, avvaliga chinovnik qiyofasida savlat toʻkib yurishi va nihoyat yana oʻz holiga qaytishi – sizning sehru jodularingiz oqibati yoxud sizga oʻxshab mana shunaqa «olijanob mashgʻulotlar» bilan shugʻullanuvchi kimsalarning kirdikoridir. Men oʻz nomimdan sizni ogohlantirib qoʻyishni burchim deb bilaman. Basharti, yuqorida aytib oʻtganimdek, burnim bugunoq oʻz oʻrniga qaytmas ekan, u holda men tegishli qonun himoyasi va homiyligiga tayanishga majbur boʻlaman. Shoyon hurmat ila ta’zimda Kamina qulingiz Platon Kovalyov». «Muhtaram janob Platon Kuzmich! Maktubingiz meni gʻoyat hayratga soldi. E’tirof etmogʻim lozim, sizdan bunaqa nohaq gina-kuduratlarni aslo kutmagan edim. Oldindan shuni ma’lum qilamankim, siz tilga olgan chinovnikni yasama qiyofada ham, oʻz qiyofasida ham uyimda qabul qilmaganman. Toʻgʻri, xonadonimga Filipp Ivanovich Potanchikov kelib turadi. Garchi u qizimning qoʻlini soʻrash ilinjida yurgan boʻlsa-da, bu boadab, oʻta madaniyatli insonni hech qachon umidvor qilgan emasman. Siz yana allaqanday burun haqida soʻz yuritibsiz. Agar bu gaplaringiz bilan men ikki qoʻlimni burnimga tiqib qolaman, degan xayolga borgan, ya’ni rasman rad javobini olaman, deya tashvishlanayotgan boʻlsangiz, buni sizning oʻzingizdan eshitish meni juda taajjubga qoʻydi. Negaki, men mutlaqo boshqacha fikrdaman. Bordiyu endilikda siz qizim bilan qonuniy unashish niyatida boʻlsangiz, bu istagingizni men hozirning oʻzidayoq ma’qullashga tayyorman. Zero, bu mening eng katta tilagim. Ana shunday umid bilan – mudom xizmatingizga tayyor Aleksandra Podtochina». «Yoʻq, – dedi Kovalyov xatni oʻqib chiqqach. – Uning bu ishga daxli yoʻq. Koʻrinib turibdi! Jinoyatda ayblanayotgan odam bunday xat yozmaydi. – Kollej asessori Kavkaz viloyatida bir necha bor tergovga jalb etilgani bois bunday ishlardan durustgina xabardor edi. – Qanday qilib, qay yoʻsin bu savdo boshimga tushdi?! Bunisi endi yolgʻiz xudoga ayon!» dedi u nihoyat taqdirga tan bergandek. Bu yogʻini soʻrasangiz, mazkur gʻaroyib hodisaga doir mishmishlar, tabiiyki, oshirib-toshirilib butun poytaxtga tarqab ketdi. Oʻsha kezlar barcha hovliqma kishilar aynan gʻayrioddiy voqealarga oʻch boʻlib qolgan edi. Bundan sal avval faqat magnetizmga oid tajribalar jamoatning ogʻzida edi. Boz ustiga, Konyushen koʻchasidan chiqqan raqs tushuvchi stullar hangomasi ham hali eskirmagan edi, shuning uchun hamma tez orada kollej asessori Kovalyovning burni Neva prospektida roppa-rosa uch soat sayr qilganmish, deya gap boshlagani hech ajablanarli emas. Tekin tomoshabinlar oqimi kun sayin ortib borardi. Kimdir oʻsha burun Yunker doʻkonida[16] ekan, deya gap tarqatibdi. Yunker oldiga tumonat odam yigʻilib, shunaqayam ur-yiqit boʻptiki, bu janjal-suronni politsiya aralashib bazoʻr tinchitibdi. Teatrga kiraverishda qandolat-pandolat sotib oʻtiradigan, koʻrinishidan tuppa-tuzuk, chakkasoqolli bir chayqovchi yogʻochdan bejirim, pishiqqina kursilar yasab, ishqibozlarni taklif etibdi – kishi boshiga sakson tiyindan olib kursi osha tomosha uyushtiribdi. Bir faxriy polkovnik ataylab uyidan barvaqt chiqib, bir amallab olomonni yorib oʻtibdi, biroq doʻkon oynasidan burunni emas, oddiy jun fufaykayu paypogʻini tuzatayotgan qiz va daraxt ortidan unga moʻralab qarayotgan qaytarma nimchali, bir tutamgina soqolchasi bor olifta yigit tasvirlangan litografik suvratni koʻribdi, xolos; suvrat bu yerda osigʻliq turganiga oʻn yildan oshgan edi. Polkovnik turtina-surtina bir chetga chiqib olgach, «Shunaqa yolgʻon va toʻmtoq mishmishlar bilan odamlarni mayna qilishning nima keragi bor-a?» deb rosa dargʻazab boʻlibdi. Keyin – mayor Kovalyovning burni Neva prospektida emas, qachondan beri Tavriya bogʻida sayr qilib yurganmish, u Xisrav Mirza[17] yashagan vaqtlardan buyon oʻsha yerda emish, shahzoda ham tabiatning bu gʻaroyib oʻyinidan gʻoyat hayratlanibdi, degan gaplar tarqaldi. Jarrohlik akademiyasining ba’zi talabalari oʻsha yoqqa yoʻl olibdi. Taniqli va nufuzli bir xonim esa bogʻ nazoratchisi nomiga maktub bitib, tabiatning bu noyob hodisasini bolalarga koʻrsatishni, agar iloji boʻlsa, ibratli va nasihatomuz izohlar bilan oʻsmirlar oʻrtasida tushuntirishlar olib borilishini soʻrabdi. Boʻlib oʻtmish ushbu voqealar barcha kiborlarga, ayniqsa, xonimlar dimogʻini chogʻ qilishni xush koʻradigan, tantanali qabul marosimlarini kanda etmaydigan oliftalarga juda qoʻl keldi – zaxiradagi qiziqarli latifalarining tagi koʻrinib qolgan edi-da. Bir necha nufuzli, xolis niyatli kishilar esa bu holdan oʻta norozi edi. Bir janob hozirgi ma’rifatli asrimizda qanday qilib mana shunaqa kurakda turmaydigan uydirmalar tarqalishi mumkin, hech tushunolmayman, nega bunga hukumat beparvo qarayotir, deya jigʻibiyron boʻlib gapirdi. Bu janob, aftidan, hukumatni hamma narsaga, hatto er-xotin oʻrtasidagi kundalik mojaroga ham aralashtirishga urinadiganlar xilidan boʻlsa kerak. Shundan keyin... shu yerga yetganda yana voqeani butkul tuman chulgʻaydi va u yogʻiga nima boʻlgani mutlaqo ma’lum emas. III Dunyoda oʻta bema’ni ishlar ham koʻp-da. Ba’zida haqiqatga yaqin ham yoʻlamaydigan voqealarga guvoh boʻlamiz. Statskiy sovetnik mansabida har yerda sayr qilib yurgan va shaharda shuncha shov-shuv chiqargan oʻsha burun goʻyo hech nima koʻrmagandek, kutilmaganda oʻz joyi, ya’ni mayor Kovalyovning ikki yonogʻi oʻrtasida paydo boʻldi-qoldi. Bu voqea aprel oyining yettinchi kuni roʻy berdi. Kovalyov uygʻonib, bexosdan koʻzguga qarasa – burni joyida! Shosha-pisha ushlab koʻrdi – oʻzining burni! «Ie, ie!» deya qiyqirib yubordi u va quvonchi ichiga sigʻmay xonani oyoqyalang gir aylanib yugurmoqchi edi, qoʻqqisdan kirib kelgan Ivan xalaqit berdi. Mayor unga yuvingani suv keltir, deb buyurdi va yuz-qoʻlini chayarkan, yana bir marta oynaga qaradi: burni oʻz oʻrnida! Sochiqqa artinarkan, tagʻin qaradi: burun oʻsha-oʻsha! – Ivan, qara-chi, burnimga gʻoʻdda chiqqanga oʻxshaydi, – dedi u va «Agar Ivan: e, janob, gʻoʻdda qayoqda, burunning oʻzi yoʻq-ku, desa xudo urdi deyaver!» degan gap oʻtdi xayolidan. Biroq Ivan: – Yoʻgʻ-e, hech qanday gʻoʻdda-poʻdda chiqmagan burningizga! – dedi. «Ana-a, zoʻr-ku!» dedi oʻzicha mayor ich-ichidan sevinib va barmoqlarini qirsillatib qoʻydi. Shu payt qoʻlga tushayozgan oʻgʻri mushukdek qoʻrqa-pisa sartarosh Ivan Yakovlevich eshikdan moʻraladi. – Avval menga shuni ayt-chi, qoʻlingni yuvganmisan? – deb qichqirdi Kovalyov unga koʻzi tushiboq. – Ha, qoʻlim toza. – Aldama! – Xudo haqqi, janob, top-toza. – Boʻpti, boʻpti, koʻramiz hali... Kovalyov kursiga joylashdi. Ivan Yakovlevich uning yelkasiga sochiq yopib, choʻtkasi bilan bir lahzada soqoliyu yonoqlariga noyob, xushboʻy sovun koʻpigini chaplab tashladi. «Buni koʻring-a! – dedi oʻziga oʻzi Ivan Yakovlevich uning burniga qarab, keyin boshini egib, yon tomondan boqdi. – Bor, yoʻqol-e!», deb qoʻydi-da, yana burunga tikilib qoldi. Keyin iloji boricha ayab-avaylab, uning uchidan ushlamoq boʻlib barmoq chogʻladi – Ivan Yakovlevichning soqol olish usuli shunaqa edi. – Ey, ey, koʻzingga qara! – deb qichqirdi Kovalyov. Sartarosh taraddud aralash dovdirab qoldi, uni shunday hayajon bosdiki, bunaqasi sira boʻlmagan edi. Nihoyat, ehtiyotkorlik bilan ustarasini gird aylantirib, mijozining iyaklarini asta qirtishlay boshladi. Garchi hid bilish a’zosini ushlamasdan soqol olish xiyla noqulay boʻlsa-da, dagʻal barmoqlarini bet va pastki jaqqa tirab, bir amallab ishini tugatdi. Soqol oldirib boʻlgan zahoti Kovalyov kiyinib, izvoshga oʻtirdiyu toʻppa-toʻgʻri qandolatxonaga joʻnadi. Doʻkon eshigidan hatlaboq, «Bolakay, bir finjon shokolad keltir!» deb buyurdi, oʻzi esa toshoynaga yugurdi; burni oʻz joyida! Soʻngra ogʻzining tanobi qochib orqasiga oʻgirildi va birovining burni nimcha tugmasidek keladigan ikki harbiyga koʻzini qisibroq masxaraomuz qarab qoʻydi. Doʻkondan chiqqach, vitse-gubernator lavozimiga, bordiyu omad chopmasa, ekzekutor mansabiga erishaman deb obdon ostonasini changitgani departament devonxonasiga yoʻl oldi. Qabulxonadan oʻtib borarkan, oynaga koʻz tashlab oldi: burun joyida turibdi! Bu yerda u boshqa bir kollej asessori, ya’ni oʻziga oʻxshagan mayorni ziyorat qilmoqchi edi; hamkasabasi oʻta hazilkash, birovning ustidan kulishga suyagi yoʻq boʻlib, uning ilmoqli gaplariga Kovalyov «Ey, qoʻysang-chi, seni bilaman-ku, zaharsan!» deb qutulardi. Yoʻlakda u oʻzicha, «Agar shu mayorki meni koʻrib kulgidan tars yorilmasa, demak, hech bir xavotirga oʻrin qolmaydi», deb oʻyladi. Kollej asessori esa kulmoqni xayoliga ham keltirmadi. «Jin ursin, ishlar besh!» dedi Kovalyov oʻziga oʻzi. Qaytayotib u koʻchada shtab-ofitser Podtochina bilan qizini uchratib qoldi. Ular Kovalyov bilan iliqqina, oʻzaro ta’zim ado etib salom-alik qilishdi. Bundan chiqdi, koʻrinishi bippa-binoyi, yuzida hech bir kemtiklik yoʻq! Kovalyov ular bilan uzoq soʻzlashdi, atayin tamakidonini ochib, burnining har ikkala teshigiga bosib-bosib hidladi. «He, tovuqmiyalar-ey, qarab turlaring hali! Qizingga uylanib boʻpman! Shunchaki par amour[18] uylanadigan ahmogʻing yoʻq – xomxayol boʻlma!» derdi ichida. Oʻshandan beri mayor Kovalyov, goʻyo hech nima koʻrmagandek, Neva prospektida, teatru boshqa joylarda bemalol sayr qilib yuradi. Burni ham toʻsatdan gʻoyib boʻlib qolganidan bexabar, hech gap boʻlmagandek, mana, joyginasida qaqqayib turibdi! Keyinchalik ham mayor Kovalyovning mudom hazil-mutoyiba qilib xushvaqt yurganini, xushsuvrat xonimlarning deyarli barchasini zimdan kuzatishini va hatto bir gal Gosti¬nыy dvorga[19] kirib, qandaydir rasta oldida toʻxtagani, nima uchun ekani noma’lum-u, orden taqiladigan tasma sotib olganini koʻrganlar bor, vaholanki, u hech qanday orden sohibi emas edi. Bepoyon mamlakatimizning shimoliy poytaxtida ana shunday voqea sodir boʻldi! Biroq endi, hammasini mulohaza qilib koʻrgachgina bu hangomaning haqiqatdan yiroq jihatlari koʻp ekanini anglab turibmiz. Kovalyov yoʻqolgan burun haqida gazetada e’lon bermoq kulgili ish ekanini tushunmaganidek, burunning basharadan uzilib chiqishiyu, kam emas, koʻp emas, statskiy sovetnik qiyofasida har joyda paydo boʻlishi ham aql bovar qilmas hodisa ekanini gapirib oʻtirmoqqa hojat boʻlmasa kerak. Kamina e’lon chop ettirish juda qimmatga tushajagini nazarda tutayotganim yoʻq, albatta, bu gʻirt maydakashlik boʻlardiki, men aslo manfaatparastlar sirasiga kiradigan kimsa emasman. Lekin baribir nimasidir noqulay, nodurust-da, shundoq emasmi? Yana oʻsha gap – mardumning yuzidagi burun qay tariqa endigina pechdan chiqqan qaynoq non ichida paydo boʻlib qolganu Ivan Yakovlevichning oʻzi qay tariqa?.. Yoʻq, men buni hazm qilolmayman, mutlaqo! Ammo qiziq, yozuvchilar shunaqa syujetlarni qanday qalamga olar ekan-a? Tan olaman, bunisiga endi sira aqlim yetmaydi, ha, shunday... vassalom. Birinchidan, buning xalqqa hech keragi yoʻq; ikkinchidan... ikkinchidan ham befoyda. Bilmayman, bilmayman... Lekin baribir undoq ham, bundoq ham, boshqacha ham boʻlishi mumkin... Bunday olib qaraganda, shunga oʻxshash bema’ni, quyushqonga sigʻmaydigan voqealar yoʻq deb kim kafolat bera oladi?.. Nafsilamri, yaxshiroq oʻylab koʻrilsa, bu xil hangomalarning zamirida ozmi-koʻpmi haqiqat borga oʻxshaydi. Kim nima desa desin, dunyoda shu kabi hodisalar ham boʻlib turadi – onda-sonda boʻlsa ham. ↑ Kollej asessori – Pyotr Birinchining tashabbusi bilan ta’sis etilgan «Unvonlar jadvali»ga koʻra, sakkizinchi klass chinovnigi harbiy mayorga tenglashtirilgan. Kavkazda ma’murlar mansabini bemalol suiiste’mol qilganidan bu unvonga erishish oson boʻlgan. ↑ Punsh – rom vinosiga suv, shakar, meva sharbati hamda xushboʻy ziravorlar qoʻshib-qaynatib tayyorlanadigan spirtli ichimlik ↑ Manishka – koʻylakning qadama koʻkrak qismi ↑ Boston – qarta oʻyinining bir turi ↑ Ekzekutor – Chor Rusiyasida idora va muassasalarning xoʻjalik ishlarini boshqaruvchi amaldor ↑ Statskiy sovetnik – Chor Rusiyasida 5-darajali martaba ↑ Vitsmundir – chinovniklarning maxsus kiyimi ↑ Kolonnada – qator ustunlar ↑ Livreya – malaylar kiyadigan zarrin uqali libos ↑ Nadvorniy sovetnik – Chor Rusiyasida 7-darajali martaba ↑ Axloq boshqarmasi (Uprava blagochiniya) – ayrim sud ishlarini ham tasarrufiga olgan politsiya boshqarmasi ↑ «Severnaya pchela» – 1838 yildan 1866 yilgacha Rusiyada nashr etilgan siyosiy-adabiy gazeta ↑ Biz bilgan kallaqanddan hajman ancha katta. ↑ Botfort – qoʻnji tizzadan baland etik ↑ Dilijans – passajir va pochta tashiydigan arava ↑ Yunker doʻkoni – Neva prospekti va Bolshoy Morskoy koʻchalari muyulishidagi modalar doʻkoni ↑ Xisrav Mirza – fors shahzodasi; 1829 yilda Peterburgdagi Eron elchixonasini boshqargan. ↑ Par amour – sevgi tufayli (fr.) ↑ Gostiniy dvor – Peterburgdagi yirik savdo markazi

Muallif: Nikolay Gogol