Noyabr kuyi (qissa) [Nosirjon Joʻrayev]

Noyabr kuyi (qissa) [Nosirjon Joʻrayev]

Olam ichra vujud... Vujud ichra koʻngil... Koʻngil ichra xotira... Xotira ichra esa hech narsa qolmadi...   Uch kunda kuz keldi. Dunyo qaridi...Iqbol Mirzo 1 Yozishdan toʻxtadim-u boshimni ilkis koʻtardim. Koʻz oldim qorongʻilashib, bir muddat xonani, undagi buyumlarni idrok qilolmay qoldim. Ehtimol, yana qon bosimim pasayib ketgandir. Picha oʻzimga kelgach, qogʻoz-qalamni yigʻishtirib, dahlizga oʻtdim. Ayolimni chaqirdim – quyuqroq qora choy damlab bersa yaxshi boʻlardi. U yoq-bu yoqqa chiqqanmi, hadeganda ovozi kelavermadi. Hovlida guvranib esayotgan kechki shamol derazalarga qoplangan suvqogʻozni shopillatib oynalarga uradi, chogʻroq ekinzordagi uyum-uyum xazonlarni shopiradi. Koʻchaga quloq soldim – na biron bir qadam tovushi, na bir sharpa eshitiladi. Bunday rutubatda koʻcha kezish kimga yoqadi? Dahlizga qaytib kirayotganimda, ichkari uyda qolgan qoʻl telefonimning jiringlagani eshitildi. – Aloʻ, eshitaman, aloʻ-oʻ. U yoqdan hech kimning ovozi kelmadi, aksincha, yomgʻir yogʻishinimi, koʻchaga suv sepilishinimi eslatuvchi sas qulogʻimga urildi. Toʻrtburchak xontaxta yoniga choʻkdim, telefonni yelkam bilan chap qulogʻimga qisgancha eshitib oʻtiraverdim – naryogʻda esa hanuz shigʻirlagan sas-sado. «Unga shu ishi zavq berarmikin?» deya oʻyladim. Lekin miyamga urilgan boshqa bir oʻydan oʻzim ham allanechuk boʻlib ketdim – «Menga-chi, mengayam zavq beradimi?!». Rosti, uning bu taxlit yoʻqlashlariga yillar davomida koʻnikib boʻlganman. Buni kundalik ehtiyoj, desa, kulgili boʻlar-u, ammo men uning bunday qoʻngʻirogʻini har kuni kutaman. Garchi bir ogʻiz gapirmasa ham. Gazxonaga oʻtib choy qoʻydim, shirinta’ma boʻlib muzlatkichni ochdim. Nonushtadan qolgan behili murabbo bor edi, shuni choyga qoʻshib ichsammi... Ammo niyatim oʻzgardi, murabboni qaytarib joyiga qoʻyib, xonamga oʻtdim, portfelimda bir boʻlak shokolad qolgandi, shuni yeyaqolay, dedim. Choy qaynashini kutib, shokoladdan kichkina-kichkina sindirib ogʻzimga solarkanman, tashqariga nazar soldim. Yomgʻir tomchilayapti, boyagi rutubat biroz yumshagan, egri-bugri daraxtlar, ularning ostidagi mogʻor bosgan barg-xazonlar, chilp-chilp loy boʻlib qolgan tuproq yoʻlakchadan xuddi kuy taralayotgandek – kuzning ezgin kuyi. Uning boyagina qilgan qoʻngʻirogʻi yodimga tushdi, demak ular tarafda yomgʻir yogʻa boshlagan ekan-da. Menga yomgʻirning ovozini ilinibdi-da. Balki, bu sokin faslning sehrli-sirli qoʻshigʻini birga tinglamoqchi boʻlgandir? Men-chi, mening xayolimga kelgan boʻlarmidi bu fikr? Ehtimol, bunday eslash, yaxshi narsalarni unga ilinish sira xayolimga kelmasligini bilgani uchun ham vaqtida yoʻqlagandir, qoʻngʻirogʻimni kutib, ammo uni shu tobda eslamaganim uchun mendan xafa boʻlib qolmaslikka urinib qilgandir bu ishni? Xullas, uning ichi menga qoronqu, sirligicha qolib kelayapti. Gʻovlidagi taqir-tuqirdan xayolim yiqishtirildi. Xotinim tarnovlar tagiga chelak qoʻyayotibdi. Uning yomgʻirda qolgan ul-bul narsalarni yigʻib-saranjomlab dahlizga kirishini kutdim. Bu orada choy qaynadi. – Qayerlarda qolding? – Shundoq oʻzim. Sizga xalaqit qilmay deb yangi qoʻshninikiga chiquvdim. Qaytgunimcha yomgʻir quyib yubordi. Ayolimning gapidan keyin hovliga yana bir qarab oldim. Endi yomgʻir shitoblagan, halidan beri qulogʻimda aylanayotgan mahzun ohangdan asar ham qolmagandi. Hamma narsa yomgʻirning shashtiga koʻnikkandek moʻmin-qobilgina boʻlib turibdi. «Choy ichasizmi?» soʻradi xotinim. «Ha, damlab beraqol». Men unga bosh irgʻayotib, koʻzlarini koʻrib qoldim. Doimgidek oʻychan va hadikka toʻla, xijolat boʻlib ketdim. Men bu ahvolga koʻp bora tushganman, uning nigohlarida birgina savol bor – uni ham bilaman, ammo ana shu savolga javob berishni hamisha orqaga tashlab kelayapman. Bu mening «kuzning kuyi»dan-da ogʻirroq, ma’yusroq kuyim. Bu kuy har kuni uyimda jaranglaydi, uni qulogʻim tugul yuzim, koʻzu qoshlarim bilan ham tinglay olaman. Va mana shu ohang soʻnggi kunimgacha qoʻlimdan tutib yetaklaydigan chorlov ekaniga imon keltirganman. Bu kuyning har bir pardasiga, sokinligiyu avjiga mutloq tushunaman va men bir umrga shu kuyga hukm qilinganman. Bu – yolgʻizlik kuyi, bu – kimsasizlikning gʻamgin musiqasi. * * * «Bolalarni bogʻchaga tashlab oʻtasizmi?». Xotinim kichkina qizimning nimchasini kiydirayotib, menga zimdan qarab qoʻyganini sezdim. «Dadasi, shimingizning taxi buzilibdimi, oʻlsin, kecha e’tibor qilmabman. Almashtirib olaqoling». U mening boshqatdan yechinib-kiyinishga azaldan hafsalam yoʻqligini biladi, shunday boʻlsa-da, aytadi-qoʻyadi. Boshqalarda qanday – bilmadim-u, ammo biz itgʻajish boʻlib urishgan kunlarimiz ham salom-alikni, ishga joʻnash oldidan xayr-xoʻshni kanda qilmaymiz. Ehtimol, shunchaki oʻrganishdir, balki ichki bir adolatimiz yoʻl bermas, nima boʻlganda ham, kechqurun harqancha janjallashmaylik, ertalab, ishga ketish oldidan xuddi robotlardek dagʻal va hissiz ovozda xayrlashamiz: «Yaxshi borib keling». «Oʻzing ham». Lekin bugun unday emas, hartugul kayfiyatimiz yaxshi. Er-xotin suhbatlashib nonushta qildik, bolalarga issiq kiyim-kechak olish haqida gaplashdik. U mening qalpogʻim, oʻzining etigi biroz oʻngiganini eslatdi. Mana endi ish oldidan... oʻsha gap: «Yaxshi borib keling». «Oʻzing ham». Ikkala qizimni mashinaning orqa oʻrindigʻiga oʻtirgʻizib, kamarlarni tangʻidim. Yoʻlda hadeb savol beravermasliklarini, fikrim chalgʻishi mumkinligini odatdagidek tushuntirdim. Ular bu tanbehimni eshitaverib yodlab olishgan, gapim tugamasidanoq, «xoʻp boʻladi, xoʻp boʻladi», deya mashinani tezroq yurgizishimni kutishadi. Jiblajibonlarimni bogʻcha opasiga topshirib, mashinaga benzin quyib, ishxonaga oʻn besh daqiqa kechikib keldim. Kabinetim eshigiga kalit solishim bilan kotiba qiz yugurgilab kelib, biroz oldin meni direktor yoʻqlaganini aytdi. «Yaxshi, hozir», dedim-u, kabinetga kirib yomgʻirpoʻshimni qoziqqa ildim. Xona sovuq, hali qishki isitish tizimi ulanmagan, chiroqni yoqsam ham tashqaridagi bulutli havoning ta’sirida ichkari unchalik yorishmadi. «Nima gapi bor ekan direktorning?», kotibaning eslatmasini oʻylay boshladim. «Tunov kungi gap tagʻin qoʻzgʻalarmikan? Axir kap-katta rahbar boʻlsa, bu ishni nima uchun oʻzi hal qilib qoʻya qolmayapti, nega hadeb mening fikrimni bilishga qiziqayapti? Xoʻp, oʻsha yigitga yordam berish kerak ekan, bersin. Qoʻlyozmaning peshanasiga gajakdor imzosini qoʻyib bersa, boʻldi, vassalom». Shu xayollar bilan xonadan chiqayotgandim, qoʻqqisdan eshigim ochildi – «Kofe qaynatayotuvdim, sizga ham olib kiraymi?», soʻradi qoʻshni xonada ishlaydigan yangi xodima. «Yaxshi boʻlardi, rahmat. Bokalim yuvilgan». Direktor odatdagidan koʻra yaxshiroq kayfiyatda edi, salom-aligi ham quyuqroq boʻldi, hatto televizorning ovozini pastlatayotib «Sizga shovqin yoqmasligini bilamiz, ogʻayni», deb qoʻydi. Doimo shunday, u meni hamisha «ogʻayni» deb chaqiradi, ehtimol unga shu qulayroqdir. Insof bilan aytganda, u yaxshi odam, gʻamxoʻr rahbar, ammo bir narsa – pulni otasidan ham aziz koʻrishi uning aft-angoriga ham urib ketgan. Chuvak yuzida hamisha sovuqqonlik turadi, hadeganda kulavermaydi. – Ogʻayni, yana oʻsha gap. Ehtimol, bir-ikki kun ichida fikringiz oʻzgargandir. Oʻsha yigitni bir qoʻllavorsak, shu bilan iziga tushib ketar? Direktor bu gaplarni koʻzimga qaramay soʻzladi, chehrasida gʻalati ifodalar oʻzgarib turardi. Xijolat chekayapti deb oʻylaganim uchun u gapini yakunlab, savol nazari bilan qarashi hamono men ham koʻzimni olib qochdim. Lekin bu masalani yana chuvalashgan holda qoldirish kerak emas, yo direktor, yo men tezroq yon berishimiz kerak edi. – Moʻmin aka, sizga oʻsha kuni ham aytdim, – iloji boricha xotirjam gapirishga urindim men, – deylik, oʻsha yigitning kitobiga qoʻl qoʻyib beraylik, bosishga topshiraylik ham. Lekin bundan kimga foyda? Tuppa-tuzuk joyda ishlarkan, topish-tutishi ham yomonga oʻxshamaydi, nima qiladi oʻzining ham, bizning ham boshimizni qotirib? Ertaga kitobi yaltir-yultir muqovada nashr qilinadi, peshtaxtalarga chiroyli qilib terib qoʻyiladi, biroq bu asarni birov qoʻliga olib qaraydimi-yoʻqmi, buyogʻi sizga ham qorongʻu. Direktor avzoyini oʻzgartirmadi, faqat yuzimga tikilgancha bir alpozda turaverdi. Men qizishib ketib uning koʻngliga tegadigan gap gapirib qoʻymadimmi, deb oʻzimni tahlil qila boshladim. Lekin ichimdagini aytganimdan yengil tortgan edim, ana, stolim ustida duppa-durust bir asar mana shu direktorning ruxsatini kutib yotibdi, oʻzim necha bor shu xonaga koʻtarib kirib, bir-biridan gʻalati bahonalarni eshitib chiqqanman. Axir odamlar nimani oʻqishni yaxshi biladi, biz zoʻrlab tiqishtirolmaymiz. Direktor sokin ovozda murojaat qildi: – Endi mundoq, ogʻayni, gapning poʻstkallasini aytsam, u bizga kerakli odam. Hmm, nima demoqchiman, men aslida bir ogʻiz gap bilan bir oyga qoldirmay chiqarib berardim oʻsha kitobni. Lekin gap boshqa yoqda, biz gaplashayotgan yigitning niyatigina meni ushlab turibdi. Oʻsha ukamiz birinchi kitobiga aynan siz muharrir boʻlib berishingizni istayapti. Endi tushungandirsiz nega sizning ogʻzingizni poylayotganimni? Dong qotib qoldim, uning oxirgi gaplari men uchun tamoman hayratlanarli edi. Axir azbaroyi asarning saviyasizligi uchun ham uning chop qilinishiga qarshi edim, nashriyotning obroʻyini yoʻqotmaslik uchun rahbarning taklifidan boʻyin tovlayotgandim-ku. Qanday qilib oʻzing xom-xatala, bir pulga qimmat deb turgan qoʻlyozmaga muharrirlik qilish mumkin? Fikr­larimni jamlab, direktorga yuzlandim. – Siz aytayotgan oʻsha «nasihatnoma»ga muharrirlik qilishdan koʻra, uni boshqatdan yozish osonroq. Bir jumlani toʻgʻri yozolmaydigan savdogardan nega yozuvchi yasayapmiz?! Yozganlari, kechirasiz-u, maktabda yoziladigan inshodan ham battar! Men endi anchayin qizishib ketgandim. Qoʻllarim titray boshlagan, quloqlarimgacha qizib ketgandi. Ammo rahbarim hech bir oʻzgarishsiz, koʻzlarini menga qadagancha oʻtiraverdi. Tavba, nega u miq etmay eshitib turibdi, boshqa odam boʻlsa, meni quyushqondan chiqqanlikda ayblardi, hech boʻlmaganda hurmatini pesh qilardi. Direktor esa, biz xuddi yaxshi gaplardan gaplashayotgandek nim tabassum bilan pinagini ham buzmasdi. Balki shunaqa bosiqligi uchun ham rahbar boʻlib oʻtirgandir, bu fazilatiga qoyil qolish kerak. Uning oldida oʻzimni noqulay sezib, «Menga ruxsat» deya qoʻzgʻaldim, ushbu gapim bilan bu mavzudagi suhbatimiz ham tamom boʻlganini bildirmoqchi edim. Direktor meni eshik oldigacha kuzatdi va «Sizning iste’dodingizni juda qadrlayman, siz yaxshi ijodkorsiz. Ammo bilib qoʻying, oʻsha kitob baribir nashr etiladi», dedi. * * * Men odamlardagi istak-mayllar nega bu qadar xoʻrlanishi haqida juda koʻp bosh qotiraman, ularning his-tuygʻulari nimalar evaziga boy berilishini, nega inson bolasi koʻzlagan maqsadlariga erishgani sayin dagʻallashib, qalbi xira tortib borishini tahlil qilishga urinaman. Yuraklarni koʻrinmas ip singari bogʻlab-chirmab turgan rishtalar, pokiza hayajonlar, hayratlar nega bunchalik jonsizlanib borayotganini hech tushunolmayman. Eng ayanchlisi, ular shu taxlit hayotni tobora afzal koʻrishayotgandek tuyuladi menga. Har kuni uydan ishga, ishdan uyga bir maromda kelib-ketuvchi odamlar tashqaridan qaraganda juda tartibli, sipo koʻrinishadi. Buning ustiga, har bir soʻzni chertib, orqa-oʻngiga qarab gapiradilar. Fasllarning almashishi, maysalar unishi, xazon toʻkilishi, bunday narsalar allaqachon ularning e’tiboridan chetda qolgan. Hech kim minglab mashinalar ostida ezilib yotgan asfalьt yoʻllarning yomgʻir yogʻayotganda ajoyib bir rangga kirishini kuzatmaydi. Bu jozib manzaralarga bir fursatgina vaqt ajratgan odam oʻzini hayotdan orqada qolgan, chorasiz va miskin sezadi. Va, alal-oqibat, vaqt bilan chopisha-chopisha kunlarni, yillarni qurbon qilib yuborishadi. Nega bularni oʻylayapman, oʻzim ham hayronman. Shom qorongʻusida mashinamni shahar chetidagi «Pikko» kafesi oldida toʻxtatdim. Ichkariga kirayotib bir quti tamaki sotib oldim, shu payt beixtiyor e’tibor qilibman – doʻkon darchasidan tushayotgan yogʻduda qor uchqunlayapti. Bu qanaqasi boʻldi, hali erta edi-ku, havo ham unchalik sovuq emas. Bugun toʻqqizinchimi, tavba, hali qishga bir oycha vaqt bor, bu yil sovuq qattiq boʻlarkan-da. Stolga oʻtirishim bilan xizmatchi qiz yetib keldi. U joylashib olishimni kutib, soʻngra odob bilan soʻradi: – Nima ichasiz? – Shaftoli sharbati, quyuqroq boʻlsin. – A, yuz gramni-chi, keyinroqmi? Nima deyishni bilmay qoldim, hozir «Men ichmayman» desam kulgili boʻlsa kerak-a! Shunday raso erkak ichmayman desa, ishonisharmikan, ehtimol «Sharbatingni uyingga borib ichsang ham boʻladi», degan xayol oʻtar bu qizlarning boshidan. – Men ichmayman, – dedim nihoyat. Xizmatchi qiz tabassum bilan «Yana nima buyurasiz?» deya soʻradi. Men ikki xil ovqat aytdim, nariroqqa borganda esa kuldonni ham tayinladim. Qiz ketgach, uning tabassumi haqida oʻylay boshladim. Bunday jilmayish ularga odatmikan yoki istehzo qildimi, balki ichmasligimni eshitib quvongandir ham. Qiziq, odamning hatto kulgisini ham toʻlaligicha tushunib boʻlmaydi. Axir hech jahonda kulayotgan inson «Men shu sabab bilan kulayapman», demaydi-ku. Qaytib kelganda oʻzidan soʻrab koʻraymi? Nima derdi – shunchaki oʻzim, deydi-qoʻyadi-da, qoʻshimchasiga ensasini qotiradi. Aytayapman-ku, kulgan odam shu-shu sababdan kulayapman, deb sharhlab oʻtirmaydi. Atrofimni kuzata boshladim, kimlar kulgan, kimlar boshini boshiga tirab gaplashib oʻtiribdi, yana kim ishtaha bilan ovqatlanyapti. Kafening xilvatroq burchaklarida yoshlar. Mana senga shuncha sabab. Shu choqqina bino ichida qancha qaygʻu, qancha sogʻinch, muammolar, shodliklar, ehtirosli suhbatlar. Xoʻsh, men oʻzim nima uchun bu yerga keldim, tamaddi qilganimi – uyda ovqatlansam ham boʻlardi, qolaversa, har kuni bu yerga kelib nonushta yoki kechlik qilayotgan joyim yoʻq. Nega ish tugashi bilan uyga ketmadim? Dam olishim, qizaloqlarim bilan oʻynashim yoki bir-ikkita kitob titishim mumkin edi-ku. Xoʻsh, nega? Chunki men qandaydir tuygʻu – yolgʻiz qolishgami, biror narsani xotirjam oʻylab olishgami oʻxshash, xullas, uydan ham, ishxonadan ham topib boʻlmaydigan taskin izlab kelganman bu yerga. Bu yerda odam koʻp, ammo shunga qaramay, sen bemalol yolgʻiz, kishilar e’tiboridan xoli qolishing mumkin. Kafeda oʻtirganlarning aksariyati ham aslida shu singari sabablar bilan kelishgan. Ovqatni yeb boʻlib, grafindagi oxirgi sharbatni quyayotganimda telefonim jiringladi, qulogʻimga tutdim. U tomonda shu qadar jimlik ediki, beixtiyor entikib ketdim. Uning qulogʻiga qanday shovqin-suron borayotganini his qilib, xijolat chekdim. Balki u uyimdagi osuda hayotni, qaqajonlarimning toʻs-toʻpolonini, yo jimgina kitob varaqlab oʻtirganimni eshitaman, deb oʻylagandir. Narxlar yozilgan qogʻoz va pulni xizmatchi qizga imo bilan koʻrsatdim-da, tashqariga shoshdim. Telefonda esa, hamon jimlik. Ammo mashinamga oʻtirib, eshikni yopishim bilanoq, apparatdan qisqa-qisqa gudok kela boshladi – u mashinaga oʻtirganimga ishonch hosil qilgandi. Bu orada daraxt shoxlarini, yoʻl chetlari va tunuka tomlarni yupqa va nafis qor qoplab ulgurgandi. * * * Avtomobillar gʻildiragi qoldirayotgan izlardan men ham oʻtib borarkanman, tagʻin odamlar, turmushning gʻimir-gʻimirlari orasida mana bu asfalьt yoʻl ustida bir soniyagina avval borligi endi esdan chiqayotgan qor parchalaridek izsiz yoʻqolayotgan ming­lab his-tugʻyonlar haqida oʻylay boshladim. Bu xil mulohazalar oʻzimga betayin, tuturiqsiz tuyulayotgan boʻlsa-da, ammo koʻnglimning allaqayerigadir xush yoqayotgandi. Balki, chindan ham nimalarnidir oʻylashga ehtiyojim bordir. Mana shu son-sanoqsiz, bir-birini kesib-uzib tashlagan izlardan minglab mashinalar oʻtgan, xoʻsh, ular qayoqqa ketadi? Oʻzimni olay, hozir uyga, ertaga yana shu yoʻldan ishga qaytaman. Nega endi xayolimga kelgan zahoti rulni xohlagan bir koʻchaga burib yuborolmayman. Meni nima ushlab-jilovlab turadi? Oilamga sadoqatmi, ishxonamga hurmatmi, millionlab odamlar nazaridagi tartibli hayotga munosib boʻlishlikmi – nima? Tasavvur qilaman, hozir uyga emas, duch kelgan biror yoqqa, masalan, daryo boʻyigami borib, sovuqda dildirab oʻtirsam, ammo shuning evaziga tip-tiniq osmonni, oyni, izgʻirin koʻchalarni tomosha qilsam, ertaga nima oʻzgaradi? Biror kishi bundan ziyon-zahmat chekadimi? Xotinim va bolalarim xavotir olishi mumkin, tuni bilan mijja qoqmay chiqadi, biroq ertasiga meni sogʻ-omon koʻrgach, oʻsha zahotiyoq kechagi xavotirlarni unutadi, yana hayot oʻz yoʻlida davom etaveradi. Lekin men shu narsani bilgan holda, rulni hech qachon, hatto bir marta boʻlsa ham manzili noma’lum yoʻlga bura olmayman. Boshqalar esa ehtimol bu haqda oʻylab ham koʻrishmas. Chunki bu taxlit «erkinlik»ning oqibatini oʻzgalardan eshitishgan, vaqtni bunday sovurishga ularning koʻzi qiymaydi, uyida agʻanab yotsa-yotadiki, bunday daydishlarga hushi kelmaydi. Darvoqe, qor ancha tezlashibdi, endi qancha mashina oʻtmasin, yoʻlni shiddat bilan qoplab borayapti. Lekin menga qor unchalik yoqmaydi. Yomgʻirning yoʻrigʻi boshqa – u inson koʻngli bilan hisoblashadi, sochlaringiz orasiga, boʻyin va bilaklaringizga erkalanib singadi, yogʻishi ham chiroyli, shaffof tomchilar koʻzingizga koʻrinib-koʻrinmay, xuddi osmondan yerga tortilgan millionlab iplar boʻylab oqayotgandek, ajib sukunat bilan yogʻadi. Yomgʻirning yana bir muhim tomoni shundaki, u har qancha yogʻmasin, nigohimiz tushib turgan biror rangni koʻmib yuborishga urinmaydi, aksincha, asliyatni yanada ravshanroq koʻrsatadi. Qor esa, qip-qizil, yam-yashil tunuka tomlarni ham, qoʻngʻir yoʻllarni ham, qop-qora togʻlarni ham faqat oqqa boʻyaydi. Axir odam deganning koʻzi tinib ketadi-ku! Yerni ham, koʻkni ham, odamlaru mashinalarni ham faqat bir rangda koʻrish, bu – adolatsizlik emasmi?! Mening bu fikrlarimni u hamisha oddiygina, goʻyo biror yoqtirgan musiqasini tinglayotgan odamdek xotirjam qabul qilardi, balki bu tentaknamo gap­larimga qarshi boʻlsa ham, indamay qoʻya qolarmidi? Yoki aynan shu narsalarga nisbatan oʻz qarashlarining pinhon-sirligicha qolishini istarmidi, harqalay, doimo jimgina tinglardi, xolos. Chamamda, uni boshqa narsalar qiziqtirardi. Masalan, odamzodning oʻzini oʻzi hurmat qilishimi, kasal-kusal boʻlmay, hamma narsani oʻrni-oʻrnida, oʻz vaqtida bajarishimi, shunga oʻxshash narsalarni koʻp gapirardi. Esimda, bir kuni poliklinikaga borganimni aytib qoʻydim. Men har qancha toʻsqinlik qilmay, u kasallik varaqasini, buyurilgan dori-darmonlarni, yana allambalo mayda-chuyda qogʻozlarni shosha-pisha, ammo sinchiklab oʻqib chiqdi. Soʻng xavotirli koʻzlarini yuzimga qadab, yaxshigina shamollaganimni aytdi. Ochigʻi, kulib yubordim, toʻgʻri-da, nimasi xavotirli buning. Shamollaganlar kammi? Endi oʻylasam, aynan uning hadigu xavotirlari sabab men oʻzimga ishonib yurar ekanman. Atrofingizda sizga mehribon odam qancha koʻp boʻlsa, siz shuncha taltayasiz, erkaliklar qilgingiz keladi, mana buni ye, mana buni ich, deydigan odam boʻlsa, siz aynan oʻsha kishiga nisbatan noz-firoq qilasiz. Nega biz koʻchada, ishxonada yoki mehmondorchilikda oʻzimizni sipo, bama’ni tutamiz-u, uyimizda sal narsaga baqir-chaqir qiladigan, jizzaki, hovliqma boʻlib qolamiz? Yetti yot ayollarning hurmatini joyiga qoʻyib olqish olamiz-u, onamizni siltab-siltab tashlaymiz. Ishxonada biror sabab bilan tushlik bir-ikki soatga choʻzilsa chidaymiz-u, choyi vaqtida qaynamagani uchun uydagilarni gizillatamiz. Bu odamlikka xos tushunchalar, odatlarmi – nima bu? Aslida, uning mehribonchiliklari ham meni alal-oqibat takabburlikka olib borayotgandi. Va borgan sari dimogʻdorlik meni mahv etardi. Endi men uning gʻamxoʻrliklaridan azoblanayotganim uchun ham aynan unga nisbatan kibr saqlardim, xuddi oʻzimni bekamu-koʻst odamdek tutishga tirishardim. * * * Tongda hovliga chiqqanimda, havo tozargan, ammo anchayin namchil-namxush edi. Men bilgan kuzning kuyiga yana bir ohang qoʻshilgan – «chak-chik, chak-chik» qilayotgan bir maromdagi ovozlar quloq-quloqlargacha singib, asablarni parmalashga ataylab urinayotgandek, butun hovlini tutib ketgandi. Kecha oqshom boshlangan ilk qor yerning, hali chirimagan xazonlarning taftiga dosh berolmay eriyotgandi, qor eriyapti-yu devorlar, yoʻlaklar ustidan, daraxtlarning shir yalangʻoch shoxlaridan hovur koʻtarilayapti. Xuddi uyning hamma burchagida mitti-mitti vulqonlar boru, oʻshalar biqirlab qaynab yotgandek. Tamaki tutatdim, ichimga tutun bilan muzdek havo ham tortdim, badan-badanim seskanib ketdi. Shu alpozda, shu ezginlikda oʻyga toldim. Toʻgʻrisi, tabiatni kuzata turib, tashqi qiyofalar goʻzalligi yoki buning aksi haqida tasavvur qila boshladim. Nega biz koʻhlik, koʻrkam qizlarga qayta-qayta qaraymiz. Ularning jozibasi nimada, nimasi mahliyo qiladi bizni? «Chiroyli ekan», deymiz, nimasiga qarab baho beramiz? «Mutanosiblik» degan soʻz keldi xayolimga. Rost-da, koʻzu qoshi, rangi-yu qomati, yuzi-yu sochi bir-biriga uygʻun qiyofalar koʻzimizni olar, ehtimol. Shu uygʻunlikni oʻzimiz ham buzgimiz kelmaydi, deylik birorta chiroyli qiz haqida oʻylaganimizda uni nojoʻya, xunuk ishlar qilib turganini, masalan, tupurayotganinimi, betamizlarcha qichqirayotganinimi xayol qilishdan harchand tiyilamiz, bunday xayoldan oʻzimizni olib qochgimiz keladi. Aksincha, istarasiz va axloqsiz ayollarga bogʻliq yoqimli taassurotlarimiz ham unchalik koʻp emas. Agar biror erkakshoda, nafosatdan uzoq qiz haqida gapirayotib, uning nazokat bilan muzqaymoq yeyishinimi, gulzorlarda sayr qilib yurishinimi aytsak, aksariyat odamlarning afti burishadi. Chunki ularning koʻngli bunday teskari tasavvurlarga tayyor boʻlmaydi, koʻp hollarda buni xohlashmaydi ham. Hozirgi manzara ham shunday teskari tasavvur uygʻotardi kishida. Osmonga qarasang, koʻm-koʻk yalang­likda parcha-parcha bulut qiyqimlari, quyoshning kuchsiz nurlari yerga osoyishta oqib turibdi. Yerda esa... uyum-uyum qoraygan xazonlar, mungʻaygan uylar, qoʻnjigacha loyga botgan oyoq kiyimlari, xullas shunaqa chalkashliklar. Yoʻq, bular hech qanday chalkashlik emas, aslida qanday boʻlishi kerak boʻlsa, shunday alpozda turipti. Faqat mening koʻzlarim bu aks manzaralarga koʻnika olmayotgan boʻlishi mumkin. Koʻrdingmi, deyman oʻzimga oʻzim, osmonga, oyogʻing ostidagi yerga bir lahza tikilib, shuncha iztirob chekayapsan. Boshqalar ham oʻzlarini xuddi shunday ortiq qiynamaslik uchun bunaqa narsalardan, oʻy-xayollardan koʻz yumib-quloq yopib oʻtishadi, vassalom. Ularning nazdida, sening bu kabi hamma narsadan aziyat chekishing bema’nilik, jinnilikdan boʻlak narsa emas! Buning oʻrniga ular uylariga pechka qurishadi, oʻtin gʻamlashadi, teshik-tuynuklarni berkitishadi va shu taxlit tadbir-tadoriklar bilan har qanday faslni, har qanday qulay-noqulay sharoitlarni ham xotirjam, ortiqcha hissiyotlarga berilmay, ba’zan esa bepisandlik bilan kutib olaverishadi. Aslida, mening eng katta yoʻqotishim ham mana shunday iztirobdan qochish evaziga yuz bergandi, uning koʻzlariga bir lahza boʻlsin qarash, dengiz sathidagi ulkan bir kemadek chayqalib-toʻlqinlanib yotgan qalbidagi har bitta titrash-silkinishni tinglash, tushunish azobidan qoʻrqish meni undan uzoqlashtirgandi. Kuzgi yaproqlardek omonat, majolsiz va sokin muhabbatining yuki ezib qoʻygandi, koʻzlaridagi tubsiz-nihoyasiz umid, ilinjning ogʻirligi mening bechoraligimni tobora yuzaga olib chiqardi. Ammo men, ana shu yuk-zahmatlar orasida yanchilib-toptalib ketayotganimga qaramay, ulgʻayayotgan edim, uning muhabbati ulgʻaytirayotgandi. Men qancha qochganim, oʻzimni ojiz sezganim sari bu cheki-chegarasi yoʻq qochqinlarning, chorasizliklarning mohiyatini anglashga mahkum boʻlib borardim. Uning sevgisi shu qadar shafqatsiz ediki, meni bir soniya, bir nafas boʻlsin ayamasdi, ta’qib qilishdan charchamasdi ham. Muhabbat mening ikki yelkamdan tutib, shunday qattiq silkirdiki, ilojsiz ravishda qaytadan oʻnglanishga, uning bir nafasidan pardek toʻzgʻib ketgan borligʻimni yangitdan tiklashga majbur boʻlardim. U shunday shafqatsiz sevgi ediki, mening har bir soʻzim uning uchun qonun bilan barobar edi, u faqat mening borligimni tan olardi xolos va shu yoʻl bilan, ya’ni meni kamsitmaslikka urinib azob­lardi. Bu xuddi sovuqda muzlayotgan odamni isitaman deb gurillab yonayotgan olovga otishdek gap edi. Bu – ming-minglab hujayralaringni, tomirlaringni, sezgilaringni doʻzaxdan doʻzaxga solib oʻynashdir. Men bu adoqsiz xoʻrlanishlarga hukm qilingan, uning sassiz-sadosiz, ma’sum va sokin muhabbati esa, shubhasiz, hukmfarmo edi. Men uni hamisha quchgim, bagʻrimga mahkam bosib, berayotgan uqubatlari uchun oʻch olgim, quchogʻimda turib qanday yigʻlashini huzur bilan tomosha qilgim kelardi. Biroq bu ishlarim uning koʻngliga qanday yangi toʻfonlar solishini yaxshi anglardim, bu oʻch-olovdan keyin hozirgi azobu koʻrgiliklarim oʻn chandon, yuz chandon ortishini oʻylab, yana qunish tortardim. Mening hatto shunga ham imkonim yetmasdi. 2 Agar kuz ijozat berganida, uni bunday gʻussali kuylarga emas, shodumon, inson koʻngliga barcha tomirlaridan oqib kiruvchi, agar bir kun tinglamasa, dunyodagi jamiki qalblar ilhaq-intizor boʻlib kutguvchi quvonch ohanglariga toʻldirib tashlagan boʻlardim. Ammo xazonlar fasli olamning koʻhna qoidalaridan chekinmadi, Tangri va Zamin oʻrtasidagi azaliy mehvardan bir lahzaga boʻlsa ham uzila olmadi. Men esa, butun borligʻim bilan qaytadan yaralgandek boʻldim, hech narsa koʻrmagandek, hech qaysi hissiyotlarni tanimagan-bilmagandek yangitdan yashay boshladim. Va shunday uni yoʻqotdim, va shunday odamlar koʻz oʻngida asta-sekin yoʻqola boshladim. Endi meni avvalgi dunyoim bilan faqat birgina qoʻngʻiroq bogʻlab qoldi, ana shu qoʻngʻiroqdan boshqa hammasi men uchun tamomila yangilik edi. Ammo bu yangi hayotimda oʻzimni hech kimga tushuntira olmadim. Oilam uchun oʻsha-oʻsha ogʻir fe’l-atvorli, koʻcha-koʻyda esa takabbur qiyofali odam sifatida qolaverdim. Ayanchlisi, biror kishiga boʻlsin, «Men aslida mana bunday odamman», deya oʻzimni izohlay olmadim. Endi, agar ishxonada biror hamkasbimning soʻzi koʻnglimga ogʻir botsa, uni oldimga oʻtirgʻizib, kerak boʻlsa soatlab gaplashishni, uni ham, oʻzimni ham vijdon azobidan qutqarishni oʻylayman. Biroq bu qoʻlimdan kelmaydi, aksincha, yo ichimga yutib indamay ketaman, yo uning ham dilini ogʻritaman. Yoki koʻcha-koʻyda biror notanish odamning nega iztirob chekayotganining, nimadan qiynalayotganining sababini bilgim keladi, men uning hayotiga oʻzimni javobgar yoki tegishli deb his etaman. Biroq hech qachon u bilan gaplashmayman, aksincha, oʻsha odamning qarshisida juda ham ortiqcha sezaman oʻzimni. Ming afsuski, bu taxlit yechimlarning hammasi irodamning kuchsizligini namoyon qilib qoʻyadi. Men endi avvalgi qiyofamdan ham battarroq shamoyilda edim, tobora oʻzimga oʻzim koʻmilib-oʻralib borardim. Undan, uning mehridan voz kechgan kunimdan e’tiboran shaklsiz hayotning oddiy – minglab odamlar qatoridagi joʻn kishisiga aylangandim. Bu mening chinakam fojiam boʻldi. Boʻyinbogʻimni taqayotib, xotinimning savolomuz nigohi e’tiborimni jalb etdi. U qoʻlida tutib turgan kostyumni olib, divan chetiga omonat qoʻydim-da, dilimdan kechayotgan ajib tuygʻular bilan xotinimni bagʻrimga tortdim. Sochlaridan silab, ilk bor roʻyi-rost nigoh bilan koʻzlariga tikildim. Men bugun ayolimning koʻnglidan oʻtayotgan barcha hislarni, anduhlar ovoziniyu norizoliklar nidosini tinglamoqchiman, qoʻllaridagi dagʻalliklar, yuzidagi horgʻinlik, vujudining ich-ichlarida yashab kelayotgan, qachondir ulkan va qoʻrqinchli vulqondek portlab chiquvchi alamlarining aks sadosiga jimgina, xayrixohlik va moyillik bilan quloq tutmoqchiman. Va, ehtimolki, mening hayotimdagi chigalliklar, ruhimdagi siqiqlik, gurros-gurros olomon orasida ham yolgʻiz-kimsasiz umr kechirayotganimning sabablarini u bilar. «Aqalli bir marta boʻlsa ham tan olib ayting, siz hayotdan bunchalik kuyunib yashashingizning boisi nimada? Nega odamlar nigohidan uzoq boʻlishga urinasiz? Aslida, ularni oʻz gʻam-tashvishingizdan himoya qilgingiz, yaqinlaringizning koʻngliga bevaqt xavotir solib qoʻymaslikka tirishasiz. Lekin shu ishingizning oʻziyoq jigarlaringizni tashvishga soladi. Eslab koʻring, qachon ota-onangiz bilan yozilib, chin dildan gaplashgansiz? Qachon opangiz yoki akangiz qarshisida qimtinmay dardlashgansiz? Biron joyingiz ogʻriyotganini ular qachon oʻz tilingizdan eshitishgan? Bu bilan goʻyoki ularni bemavrid siqilishlardan, sizni deb xavotir olishlaridan asragandek boʻlasiz. Oʻzingizni ular qarshisida bekamu koʻst, boy-badavlat, xotirjam tutishga urinasiz. Yaqinlaringiz uchun xuddi togʻdek suyanch ekaningizni uqtirasiz. Ammo siz ketishingiz bilanoq oʻzingiz hamisha hadiksirab yuradigan, yuz berishidan choʻchib yashaydigan voqealar boʻy koʻrsatadi. Ya’ni sizning ortingizdan yaqinlaringiz doimo yuragi xijil boʻlib qoladi. Na biror dardingiz, na biror tashvishingizdan xabardor boʻla olmay, ayni paytda, sizga yordam berolmasliklarini oʻylab, adoyi tamom boʻlishadi. Siz esa hamisha oʻzingizdan qochasiz. Ishdan kelib naridan-beri ovqatlanasiz, qizlaringizning ra’yiga qarab, ular bilan picha oʻynagan boʻlasiz, kitob varaqlaysiz, ammo bularning birortasi ham sizning botiningizdagi besaranjomlik, alagʻdalik, parishonlikning yuziga parda toʻsa olmaydi. Va, aksincha, bu qiynoqlar, ichingizdagi ikkilanishlar zahar-zaqqumdek sizni yemirib borayapti». Bu xotinim aytgan ayni haqiqatlar edi. U shu qadar ishonch bilan gapirardiki, men to xotinimning gapi tugamaguncha oʻzimni oqlashga ham, uni toʻxtatishga ham intilmadim, hech narsa deya olmadim. Negadir uning bu achchiq haqiqatlari yuragimning tub-tublariga singib, huzur bagʻishlayotgandi. Soʻng esa uni yana ham qattiqroq bagʻrimga bosib, imkon qadar koʻzlarimni yashirishga urindim. * * * Mashinamni garajdan olib chiqmadim – bugun ishxonagacha boʻlgan oʻn chaqirimcha yoʻlni piyoda bosib oʻtmoqchiman. Xuddi mashhur kitoblarda yozilganidek, mana shu yoʻl davomida oʻzimni oʻzim bir anglab koʻrmoqchiman, qariyb besh yildan buyon ilmiliq kechayotgan umrimning barcha soʻqmoqlarini xayolan kezib chiqmoqchiman. Lekin, halitdan qoʻrqayapmanki, bunga mening kuch-madorim yetmaydi. Chunki, oʻtmishga qaytish men uchun hazil gap emas, qachonki cheksiz sabot bilan, eslaganlarimning birortasi meni tushkunlikka tushirmaydi, degan xulosaga kela olsamgina, bu ishga qoʻl urganim yaxshi. Biroq, bugun shunga jazm qildim. Koʻchada hamishadagidek qayerlargadir ketayotgan yoʻlovchilar. Oʻzimning koʻchamdan to katta yoʻlga chiqqunimcha bir-ikki tanish odam bosh silkib oʻtdi, lekin sezib turibmanki, ular salomlashib oʻtiboq ortiga qayrilayapti – nega mashinasiz yoʻlga chiqqanim ularga qiziq tuyulyapti. Ularga e’tibor bermay, oʻz xayollarim bilan band boʻlishga urinaman, palьtomning yoqasini koʻtargancha loygarchilikdan isqirt koʻrinishga kelib qolgan yoʻlkalarga tikilib boraman. Hayot men oʻylaganchalik oson kechmasligini oʻshanda, uning mendagi chidab boʻlmas tushkunlikni inkor etuvchi, kuchining boricha sochimdan tirnogʻimgacha siltab-qoqib, hamma qatori oddiy hayotga qaytarishga undovchi soʻzlarini tinglaganimda ilk bor tushungan edim. Xayolotimning hamma nuqtasini bir-bir koʻzdan kechirib, kechinmalarim va orzu-istaklarimni bor-yoʻgʻi ikki ogʻiz gap bilan chippakka chiqarguncha boʻlgan hayot – mening hayotim boʻlmay qoldi. U meni shunday inkor qildiki, na oʻzim, na orzu-mayllarimning biror narsaga arzishini anglab yetdim. Uning qarshisida tamaki tutatib turarkanman, hatto ana shu sigaret chekishimda ham kibr borligini his qildim. «Siz kuchsiz odamsiz, – degandi oʻshanda u, – na oʻzingizni, na hayotingizni idora qila bilasiz. Bir narsani tushuning, bu hayot sizning qurbon qilayotgan umringizga, oʻzligingizdan kechib topayotgan nimalaringizgadir arzimaydi. Atrofga imkon boricha oddiy odam boʻlib qarang, bu borishingizda hamma yaqinlaringiz sizni tashlab ketadi». Bu gaplarning toʻgʻriligiga birinchi bor uningsiz qolgan kunimda iqror boʻlgandim. Va oʻshandan beri shu beayov iqror bilan har kuni yuzma-yuz boʻlaman. Mening aqlga sigʻmas takabburligim, koʻtarib boʻlmas injiqliklarim alal-oqibat, u aytgandek, birin-ketin koʻp rishtalarni chirt-chirt uzib tashladi. Keyinroq bildimki, inson har qancha yaxshi boʻlmasin, agar undan zerikishsa, ayab oʻtirmaydilar. Chunki u odamning atrofdagilarni qiziqtiradigan hech narsasi qolmaydi. Uning borligi ham, yashayotgani ham izsiz-nishonsiz boʻlib qoladi. U endi xuddi osmondan tushib qolgandek his qiladi oʻzini, chunki u hamma joyda inkor etiladi. Boshqalarni mensimagani, oʻz qatorida koʻrmagani, insoniylik andozalaridan chetga chiqib ketgani uchun u tan olinmaydi. Bu – hayot hayot boʻlibdiki, amal qilib kelinayotgan buyuk qoida. Ertalab ayolim aytgan e’tirozlar ham shu qoidaning bir koʻrinishi ekanini bexos anglab qoldim. Men boya zerikish haqida oʻyladim, mana endi xotinim ham sekin-sekin oʻsha jarayonga yetib kelayapti, bugun koʻnglimga tegmaydigan qilib gapirgan boʻlsa, ertaga ensasi qotib soʻzlaydi va uchinchi kuni gapirish foydasiz ekanini fahmlagach, u meni butunlay e’tiborsiz qoldiradi. Va, afsuski, agar shunday davom etsam, hayotning boyagi yoqimsiz va qat’iy qoidasiga bosh egishimga toʻgʻri keladi. Chorrahani kesib oʻtayotganimda, telefonim jiringladi, yuragim hapqirib ketdi. Xuddi mening ichimdan oʻtayotgan tuygʻularni bilib turgandek qilingan qoʻngʻiroq edi bu. Yoʻlakchaga oʻtib yashil tugmachani bosdim, u yoqda jim-jitlik. Men yigirma qadamlar yurib borgunimcha, oyoq tovushlarimni tinglab turdi, keyin qisqa-qisqa gudok. Yo alhazar, buning boisi nimada, u qanday qilib sezayapti, butun yoʻl boʻyi oʻylab kelayotgan kechinmalarim uning koʻngliga qanday yetib borayapti. Ehtimol, u nonushtadan keyin xotinim bilan boʻlgan suhbatdan ham xabari bordir. Nega u hamisha tushkunlikka tushgan, ikki oʻt orasida qolgan kezlarimda yoʻqlaydi, u shu yoʻl bilan meni yupatmoqchi, oʻzi aytgan tep-tekis hayotga qaytarmoqchi boʻladimi? Lekin bu holatimni qayoqdan biladi? Ishxonaga kirib kelganimda hamma narsa oʻrni-oʻrnida, xodimlar oʻz ishlarini boshlamoqda edilar. «Tuzukmisiz?», deya soʻradi menga birinchi duch kelgan kotiba qiz rangi-roʻyimga e’tibor qilib. Men unga bosh irgʻab jilmaydim-da, shu bilan «Hammasi joyida», degandek boʻldim. «Xonangizga kirgandik», dedi u avzoyimni chamalashga urinib, «U kishi aytgandilar». Kotiba bosh barmogʻi bilan rahbarning xonasiga ishora qildi. Men yelka qisib, kabinetimga kirdim. Odatdagidek, bugungi rejadagi ishlarimni ajratar ekanman, rahbar tiqilinch qilayotgan yigitning qoʻlyozma jildi yoʻqligi e’tiborimni tortdi. Aylanma kursiga choʻkib, bu jild nega, nima sababdan olinganini taxmin qila boshladim, balki qaytarib berilgandir yoki Moʻmin aka uning aytganini qilmasligimga koʻzi yetib, hafsalasi pir boʻlgandir. Nima boʻlganda ham, oʻsha jildning stolim ustidan ketgani meni ancha yengil torttirdi. Tamaki tutatayotib, beixtiyor boshqa qogʻozlarga ham razm soldim, qolganlari joyida edi. * * * Tushga yaqin havo sovib ketdi. Yozib oʻtirgan joyimda junjika boshladim. Eshik orqasidagi qoziqdan palьtomni olib yelkamga tashlayotganimda kimdir kirishga ijozat soʻradi va javob berishimni kutmayoq, xonamda yangi xodima paydo boʻldi. U meni kursida oʻtirgan deb oʻylagan shekilli, kiriboq bir-ikki qadam tashlab, soʻng ortga oʻgirildi. Men esa xuddi hech narsa boʻlmagandek joyimga qaytdim. Mening bu beparvoligimni koʻrib xafa boʻldimi yoki shoshilinch kirganiga xijolat tortdimi, negadir asta tomoq qirib qoʻydi. Qogʻoz-qalamimni yigʻishtirar ekanman, «Xoʻsh?» degan ma’noda unga qaradim. Xodima biroz taraddudlanib, «Biron yoqqa ketayapsizmi?», deya soʻradi. – Harqalay, shuni soʻragani kirmagandirsiz! – Moʻmin aka hamma xodimlarga tayinlang, bugun tushlikni jamoa bilan qilamiz degandilar, shuni aytib qoʻyay deb... Yangi xodimaning shoshib-pishib aytayotgan gaplari mening kulgimni qistatdi. «Kelishdik», dedim uning gapi tugagach ham turib qolganini koʻrib. Men xonamni qulflab koridor toʻridagi zalga borayotganimda ishxonamiz roʻparasidagi Markaziy maydondagi soat oʻn ikki marta bong urdi. Zalning oynavand eshigidan ichkari shundoq koʻrinib turardi – dabdabali bezatilgan stol, oʻttizga yaqin odam qolgan bir-ikki kishining kelishini kutib turardi. Ichkari kirib sezdimki, Moʻmin akaning joyi boʻsh edi. Men qayerga oʻtirishga ikkilanib turganimda boyagi xodima iltifot qildi: «Keling, qoʻshni, yonimdagi stul boʻsh». Indamay koʻrsatilgan oʻrindiqqa choʻkdim. Tavba, dedim yonimdagilarni kuzatarkanman, bitta idorada shuncha odam ishlarkanmiz-u, salom-alikdan nariga oʻtmas ekanmiz-da. Ertalab hamma xonasiga shoʻngʻiydi, kechqurun soat oltida hamma uyiga joʻnaydi. Bunaqa tartib-intizom hozirgi sharoitda ancha qiyin masala. Roʻzgʻor tashvishi hamma narsadan oshib tushayotgan bir paytda bunday fidoyilik bilan xizmat qilish chinakam e’tiborli ish. Birdan hamma sergaklanib, oʻtirganlar rahbar­ning hurmatiga bir-ikki qimirlab qoʻyishdi. Moʻmin aka yonida bir yigit bilan kirib keldi. U hammaga bir-bir qararkan, baralla ovozda «Bu yigit bizda chop etilayotgan «Zamon qoʻshigʻi» kitobining muallifi. Bugun ana shu kitobning tasdiqdan oʻtgani munosabati bilan bizni mehmon qilmoqchi!» dedi dasturxonga ishora qilib. Rahbarning gapini eshitib, badanimga tigʻ tekkandek seskandim. Xuddi hamma menga tikilayotgandek, Moʻmin aka bilan oʻrtamizdagi suhbatdan butun jamoa xabardordek oʻzimni noqulay seza boshladim. Rahbar esa menga istehzoli nigoh tashlarkan, hammani dasturxonga taklif qildi. Men ikki oʻt orasida qolgan edim – oʻzimga qolsa, shartta turib chiqib ketgim kelardi, bu dasturxondan ham, jamoamdan ham tezroq uzilib, xoliroq joyga borishni, yengil nafas olishni xohlardim. Ammo, ayni damda, shuncha odamni behurmat qilib xonani tark etish ham mushkul edi. Shu paytda rahbar hammaning e’tiborini qaratib, menga «Shoir, sizga qanaqasidan quyay?!» deb qoldi. A’zoyi badanimga gʻazab yugurar ekan, unga keskin e’tiroz bildirish uchun ilkis boshimni koʻtargan chogʻimda telefonim jiringlab qoldi. Bu oʻsha edi. Bir dam taraddudlanib turgach, tashqariga yoʻnaldim. Oʻzimning xonamga yetganimda biroz oʻylandim-da, xonaga kirmay, pastga – achchiq qahva ichgani tushib ketdim. Bufetchi qizga qahva va buterbrod buyurayotganimda ham, moʻ’jaz tamaddixonaning eng burchagidagi joyga oʻtirayotganimda ham hozirgina yuz bergan mulzamlikni, yoʻq, jirkanch hodisani xayolimdan chiqara olmasdim. Bu nima degani, osh-non bilan tilingni qisqa qilib qoʻyishsa, keyin nima desalar, gʻing demay bajarsang! Kim oʻylab topgan bunday madaniyatli savdo-sotiqni, oʻsha ishbilarmonlarmi yoki oʻzimizning Moʻmin akalarmi! Kim boʻlganda ham juda past oʻylagan ekan! Qahvani qoshiqcha bilan aralashtirar ekanman, qoʻngʻiroqni esladim. Uning juda zarur paytda boʻlganini oʻyladim, lekin shu zahotiyoq xayolimga kelgan fikr meni gangitib-dovdirab qoʻydi – axir u shuncha yillardan buyon bir kunda ikki marta qoʻngʻiroq qilmagan edi. Ishxona foyesining keng derazalaridan tash­qariga termulib, koʻchani tomosha qila boshladim. Hovliga toʻp-toʻp odamlar tushlik qilish uchun chiqi­shayapti, kimlardir tamaki tutatayapti. Mening ham xumorim tutdi, sigaret yondirdim. Ammo boyagi qoʻngʻiroq xayolimdan chiqib ketmasdi, endi unutaman desam, yonimda oʻtirgan kimningdir telefoni jiring­laydi – yana yodimga tushadi. Men to qahvani ichib boʻlgunimcha, ishchilar tushlikdan qayta boshladi. Shundagina birozdan soʻng tagʻin kabinetimga qaytishimni, boyagi odamlarni koʻrishimni oʻylab yuragim xijil tortdi. Bufetchi qiz hisob-kitob qilgandan keyin oʻrnimdan ogʻir qoʻzgʻaldim. Ammo ichimdagi bir tovush meni yana picha oʻtirishga undardi, oyogʻim ishga tort­masdi. Men yana uning yoʻqlovini esladim. Axir unga nima foyda? Shu birgina qoʻngʻiroq endi uning hayotiga nima mazmun beradi?! «Shoshma!» deyman oʻzimga oʻzim, «Axir shu qoʻngʻiroq hozirgina seni bir sinovdan asrab qoldi, ehtimol u seni chalgʻitmaganida, bu imtihondan oʻta olmasding. Eng mushkul pallada oʻsha davradan seni yulib olib, senga qanchalik yordam bera olishini koʻrsatdi». Men endi tushuna boshlagan edimki, bu qoʻngʻiroq mening chinakam xaloskorim edi. Necha bor tushkunlikka tushgan, toʻgʻri yoʻl topishga qiynalgan kezlarim u meni oʻzimga keltirgan emasmidi? Mana, bugun mening shunday noqulay ahvolda qolishimni u tush koʻrmagan, biroq his etganini, eng muhimi, uning kerak paytda qoʻngʻiroq qilganini inkor eta olmayman. Uni yoʻqotganimdan keyin bir marta boʻlsa ham qayta uchratmadim, tasodifan boʻlsin yoʻliqib qolmadik ham. Lekin u mening har bir kunimda yashadi, yashaganda ham rostakamiga, dardlarimga quloq tutib, beminnat yashadi. Balki goʻshak orqali biron marta «Allo!» deganida, uning barcha hislarini tushunib qolgan va qadrlamay qoʻygan boʻlishim mumkin edi. U esa buning oʻrniga hamisha oʻn bitta raqam, menga yodaki boʻlib ketgan oʻn bitta raqam bilan murojaat qilardi, xolos. Men dadil qadamlar bilan xonamga yoʻnaldim, chunki endi oʻzimni juda ham yengil, gʻam-tashvishsiz sezayotan, bundan buyogʻiga odamlarning har turli qiyofasiga xotirjam qaray olishimga ishonayotgan edim. Men shuncha yillardan beri koʻnglimni qiymalab kelayotgan qoʻngʻiroqning ogohlik qoʻngʻirogʻi, hayot qoʻngʻirogʻi ekanini fahmlagan edim. * * * Hali tong yorishmasidanoq xotinim turtib uygʻot­di. Uning butun badanini ter bosgan, ogʻir-ogʻir nafas olardi. U shuncha azobda ham yuz-qoʻlimni yuvib kelgunimcha chidab yotdi va oʻrnidan qoʻzgʻalarkan jilmaygancha “Vaqti boʻldi shekilli” dedi, soʻngra “Qizlar uygʻonsa qoʻrqishmasmikan”, deya ular yotgan xonaga xavotirli qarab qoʻydi. Biz tugʻruqxonaga yetib kelganimizda tong boʻzargan, ammo osmon bulutli edi. Yoʻllarda qatnov kam, unda-bunda farroshlar koʻcha supurishardi. “Oʻn oltinchi palata”, dedi xotinimni joylashtirib chiqqan hamshira va kiyimlar solingan xalta bilan qoʻlimga bir parcha qogʻoz tutqazdi, “Kerakli narsalar, tezroq olib kelarsiz”. Koʻcha eshik yonida mashinani toʻxtatishim bilan katta qizim chopib chiqdi, koʻzlarida yosh. Men uni opichlagancha uyga yoʻnaldim, xayriyatki, kichkinasi hali uygʻonmagan ekan. Tovaga tuxum chaqqan paytimda telefonim jiring­lab qoldi, xayolimga “U boʻlsa kerak, xursandligimni sezibdi-da”, degan fikr keldi. Katta qizim telefonni olib kelar ekan, “Dada, togʻam”, dedi. Chindan ham xotinimning ukasi yoʻqlagan ekan, unga bugungi yangilikni, oʻzgarish boʻlsa telefon qilishimni aytdim. Nonushta qilib boʻlgach, ikkala qizimni kiyintirishga tutindim. Niyatim ularni onasining yoniga olib borib, birrov koʻrsatib kelish edi. Bogʻchasiga olib bormayman, agar ular ham kuni boʻyi uyda boʻlmasa, zerikib qolishdan qoʻrqardim. Ishdan esa hafsalam pir boʻlgandi. Sharfimni bogʻlayotib xayolimga antiqa bir fikr keldi: unga oʻzim telefon qilib aytsam-chi, axir u ham xursand boʻladi. Lekin shu zahotiyoq fikrimdan qay­tdim. Oʻtgan toʻrt yil ichida u bir marta boʻlsin gapirmadi, endi men dabdurustdan qoʻngʻiroq qilib, “Xotinimni tugʻruqxonaga joylashtirdim, suyunchi ber”, deymanmi? Ancha ikkilanishdan keyin telefondagi uning raqamini bosdim, bir oz jimlikdan soʻng uzun-uzun gudok ketdi. Va shu payt... Avvaliga e’tibor qil­madim, ammo picha muddat tinglab turgach, jiring­lagan ovoz shu uydan, allaqaysi burchakdan kelayotganini fahmlab qoldim. Bir zumga taxtadek qotib, hushimni yoʻqotayozdim. Jiringlagan ovoz toshoynak gʻala­donidagi pardoz qutichasining ichidan taralayotgandi... Mening shuncha yillardan beri ming-minglab rishtalar, azobli xotiralar orqali bogʻlanib kelayotgan yaxlit kechmishim shu lahzalarda mitti-mitti parchalarga boʻlinib, tobora koʻzdan yoʻqolayotgan edi.

Muallif: Nosirjon Joʻrayev