Gʻoyib boʻlgan durdona (hikoya) [Onore de Balzak]

Gʻoyib boʻlgan durdona (hikoya) [Onore de Balzak]

Jilletta 1612 yil adogʻidagi ayozli dekabr tongida engil-boshi yupungina yigitcha Parijning Katta Avgustinchilar koʻchasida joylashgan bir uy oldida taraddudlanib nari-beri borib kelardi. Ilk bor sevib qolgan-u, ammo ma’shuqasiga dil izhori qilmoqqa botinolmagan boʻzboladek rosa koʻcha tepkilagach, u nihoyat, ostona hatlab, metr Fransua Porbus1 uyda bor-yoʻqligini soʻramoqqa jazm etdi. Dahliz supurayotgan kampirdan «Ha, uydalar», degan javobni olgach, qirol hazratlari qanday qabul qilarkanlar, deya yuragi taka-puka boʻlgan yangi saroy a’yoni misol, aylanma zinapoyaning har bir pogʻonasida toʻxtay-toʻxtay, imillab yuqoriga chiqdi. Chiqdi-yu, ustaxona eshigiga zeb berib turgan gʻaroyib bolgʻachaga qoʻl tekkizolmay maydonchada tagʻin turib qoldi. Ehtimol, bu choq Rubens dahosi porlab, Mariya Medichi nazaridan qolgan Genrix Yettinchining xos musavviri ichkarida ijod qilib oʻtirgandir. Ayni damda yigit ham boʻlajak buyuk rassomlar yoshlik shavqi va san’at ishqi bilan yonib yashayotgan kezlar biror daho ijodkor yoxud durdona asarga yovuq kelgan payt boshdan kechiradigan joʻshqin tuygʻular iskanjasida edi. Insondagi his-tuygʻularning ham olijanob intilishlarga doxil bahor chechaklaridek gul ochish fasli boʻladiki, baxt xotiraga, shuhrat esa roʻyoga aylanishi bilan ular sekin-asta kuzgi bogʻlar kabi za’faron tortadi. Qalbning oʻtkinchi hayajonlari orasida hech biri shuhrat va kulfat yoʻlida endigina ijodning ilk ajib qiynoqlarini totayotgan yosh rassomning jur’atu jur’atsizlikka, umidu umidsizlikka limmo-lim ehtirosichalik muhabbatga uyqash emas. Choʻntagida bir miriyam yoʻgʻ-u, ammo koʻngli oyni tusagan kezlari ulkan san’atkorga duch kelib, yuragi dukillab urib ketmagan rassomning qalbi albatta jindek kemtik boʻladi, moʻyqalamida biror bir boʻyoq, ijodida biror bir tuygʻu, yaratigʻida biror bir jilo yetishmaydi doim. Men boʻlgʻusi dahoman deb podadan oldin chang koʻtargan maqtanchoqlar esa ahmoqlar koʻzigagina oqil boʻlib koʻrinadi, xolos. Goʻzal xonimlar noz-karashmani mashq qila-qila tortinchoqlik hissini yoʻqotib qoʻygani kabi, iste’dod egalari ham san’at atrofida aylana-aylana oson boy berib qoʻyadigan uyatchanlik hissi jihatidan qaralsa, xudo yigitchani bu ne’matdan asti qismagan edi. Ishingiz baroridan kela boshlagach, jur’atsizlik ham yoʻqoladi, tortinchoqlik, uyatchanlik esa, ehtimol, jur’atsizlikning bir turidir. Agar tasodif roʻy bermaganida, muhtojlikdan boshi gangigan va ayni damdagi dadilligidan oʻzi ham hayratda turgan bechora yigitcha Genrix Toʻrtinchining ajoyib portretini chizgan rassom huzuriga kirishga jazm etolmas edi. Xayriyatki, ortidan bir chol chiqib keldi. Alomat kiyim-boshi, hashamdor toʻr yoqasi, sipo va oʻktam qadam olishidan bu odam ustaning homiysi yoxud doʻsti ekanini payqab, yigit yoʻl bermoq uchun oʻzini bir qadam orqaga oldi-da, bu zotda san’at ahliga xos hamiyat yoxud san’at shaydosiga xos iltifot alomatini koʻrish umidida uni qiziqib kuzata boshladi, ammo cholning yuzida iblisona bir ifoda, boz ustiga musavvirni jalb etadigan mubham va gʻalati bir jozibami-ey bor edi. Rable yoxud Suqrotnikidek ixcham, yapasqi, uchi qanqaygan burunga tutash siyqa boshli keng doʻng peshonani; atrofini ajin qoplagan istehzoli labni; kibr-la oldinga turtgan kichkina iyakni; oppoq choʻqqi soqolni; qarilikdan xira tortgan, ammo gʻazab yoki quvonch damlari hali ham odamni sehrlab qoʻyuvchi nigoh tashlamoqqa qodir dengiz suvidek yam-yashil koʻzlarni tasavvur qiling-a! Darvoqe, bu turq qarilikdan koʻra koʻproq ruh va tanani kemiruvchi oʻy-xayollardan soʻlgʻinlashgandek edi. Kipriklar butkul toʻkilib bitgan, qosh oʻrnida yakkam-dukkam moʻylar koʻzga chalinadi. Shu kallani zaif va dardmand gavdaga qoʻndirilgan holda tasavvur eting-da, uni oppoq nafis toʻr bilan oʻrab, cholning qora nimchasiga yoʻgʻon tilla zanjir osib qoʻying, qarabsizki, bu kimsaning notugalroq surati tap-tayyor – faqat shuni ham qoʻshimcha qilish joizki, ayni damda zinapoyadagi xira yorugʻda u xayoliy tusga kirgan. Goʻyoki Rembrandt moʻyqalamidan chiqqan bu portret qasnogʻini tark etib, ulugʻ rassom xush koʻrgan nimqorongʻilikda sassiz kezib yuribdimi, deb qolasiz. Chol yigitga sinchkov nazar tashlab, eshikni uch marotaba taqillatdi va uni ochgan qirq yoshlardagi rangpar kishiga: – Xayrli kun, metr, – dedi. Porbus nazokat ila cholga ta’zim qildi va yigitchani ham u bilan kelgan deb fahmlab ichkariga oldi. Keyin esa ular yigitga deyarli e’tibor ham qilishmadi. Holbuki, yigitcha rassomlik sir-asrorini oʻrganish mumkin boʻlgan ustaxonaga ilk daf’a kirib qolgan barcha tugʻma musavvirlar kabi hayratdan qotgan edi. Usta Porbus ijodxonasini ravoqdagi ochiq deraza yoritib turardi. Yorugʻlik toʻppa-toʻgʻri molbertga va undagi oq boʻyoq chaplangan polotnoga kelib tushar – zulmatga choʻmgan bu katta xonaning burchak-burchagigacha yetib borolmas edi; ammo uning oʻjar shu’lalari nimqorongʻilik aro goh devorga osilgan suvoriy sovutining boʻrtiqlarida kumushdek jilva qilar, goh noyob idish-oyoqlar terib qoʻyilgan koʻhna javonning oʻymakor naqshli yaltiroq karnizini taram-taram boʻlib yoritar, goh hafsala bilan qat-qat tax berib tikilgan va chamasi bitta-yarimta kartina uchun natura oʻrnida xizmat qilgan eski zarboft parda gʻuddalarini yaltillatib yuborar edi. Tokcha va tagliklarda yalangʻoch mushaklarning ganchga tushirib olingan nusxalariyu antik davr ilohalarining gavdalari uyulib yotardi. Qalam yoki pero bilan chizilgan hisobsiz xomaki rasmlaru etyudlar devorni shiftga qadar toʻldirib tashlagan. Boʻyoq solingan qutilar, moy va eritmalar quyilgan shishalar, toʻnkarib qoʻyilgan uzun xarraklar orasidan baland deraza sari faqat tor bir yoʻlakcha qoldirilgan, shu derazadan Porbusning rangpar yuziyu anovi gʻalati odamning sargʻimtir doʻng peshonasiga tik yorugʻlik tushib turar edi. Yigit oʻsha tahlikali, olagʻovur yillarda juda mashhur boʻlgan bir kartinaga butun vujudi bilan singib ketgan – bu kartinani tomosha qilgani yakkash qaysar, choʻrtkesar odamlar kelardiki, bugun oʻsha qabohat davrida ham ilohiy otash saqlanib qolgani uchun aynan shular oldida qarzdormiz. Kartinada daryo¬dan oʻtkazib qoʻygani uchun qayiqchiga kira haqi berishga chogʻlangan Misr qizi Maryam tasvirlangan edi. – Avliyo ayoling menga yoqadi, – dedi chol Porbusga. – Qirolicha senga toʻlaydigan haq ustiga yana oʻn tilla ekyu qoʻshib bergan boʻlardim-u, ammo zoti oliyalariga tenglashaman deb boq-chi... holing ne kecharkan! – Bu ishim sizga yoqadimi? – He-he, – deya toʻngʻilladi chol, – yoqadimi emish! Yoqadiyam, yoqmaydiyam. Ayoling xoʻb xushbichim-u, ammo jonsiz. Siz, musavvirlar, odam a’zolarini anatomiya qonunlariga muvofiq joy-joyiga qoʻyib chizsak bas, deb hisoblaysiz. Soʻng bu shakl-shamoyilni palitrada tap-tayyor turgan tana rangidagi boʻyoq bilan boʻyashga tutinarkansiz, bir tarafini boshqasiga qaraganda toʻqroq qilish payida boʻlasiz va qarshingizda turgan yalangʻoch ayolga faqat shu maqsaddagina ahyon-ahyon nazar tashlab qoʻyib, kamina tabiatni qayta bunyod etyapti, men – xudodan san’atkorlik sirini oʻgʻirlab olgan zotman, deya xayol qilasiz oʻzingizni... Be, qoʻysangiz-chi! Buyuk shoir boʻlmoq uchun gapni chappa tuzishu zoʻr qofiya topishning oʻzi kifoya emas-da! Avliyo ayolingga qara, Porbus! Bir qarashda, u ofatijon boʻlib koʻrinadi, ammo ser solib tikilsang, polotnoga chippa yopishib qolganini anglaysan: uning girdida aylanib boʻlmaydi. U – faqat old tomonigina bor, yorti bir tasvir, xolos. Na u yoq-bu yoqqa oʻgirilishi, na-da im qoqishi mahol boʻlgan ayolsimon bir koʻlanka. Men mana bu qoʻllar bilan orqa manzara oraligʻida havo sezmayapman; kartinada boʻshliq yoʻq; holbuki, olislashish qonuni toʻliq-tugal saqlangan, orqa manzara qoidasiga ham xuddi shunday rioya etilgan; ammo maqtovga loyiq bunday tirishqoqligingga qaramay, bu goʻzal vujudga hayotning qaynoq nafasi-la jon ufurilganiga aslo ishonolmayman; deylik, uning olmadek shu koʻkragiga qoʻl tekkizsam, marmardek sovuqligidan seskanib ketaman! Ha, doʻstginam, bu bugʻdoyrang badanda qon gupirayotgani yoʻq, chakka va koʻkragining tiniq terisi ostida toʻr boʻlib taralgan tomirlarda hayot alvon chashma kabi joʻsh urmayotir. Qara, mana bu joyi nafas olayotgandek – xuddi tirik odamnikidek, mana bu joyi esa qilt etmaydi, kartinaning har bir boʻlagida hayot bilan oʻlim olishib yotipti; mana bu yerda ayollik latofati namoyon, bu yerda esa u qoʻgʻirchoqning oʻzi. Xullas, asaring nomukammal. Sen sevimli asaringga qalbingning bir boʻlaginigina bagʻishlagansan, xolos. Qoʻlingda Prometey mash’alasi necha bor oʻchib qolgan, samoviy otash kartinaning koʻp joyiga tegmagan ham. – Sababi nima, qadrli ustoz? – deb soʻradi Porbus tavoze bilan, yigit esa cholga musht tushirib qolishdan oʻzini arang tiyib turardi. – Boisi shuki, – dedi chol, – sen ikki uslub oʻrtasida, rasm bilan boʻyoq tanlovida, eski nemis ustalariga xos boʻlgan ikir-chikirlargacha oʻta aniq tasvirlashdek sovuqqonlik bilan italyan musavvirlarining hayratomuz ehtirosi va olijanob hotamtoyligi orasida kalovlanib qolgansan. Sen bir vaqtning oʻzida Hans Holbeyn va Titsianga, Albrext Dyurer va Paolo Veronezega ergashmoqchi boʻlgansan. Albatta, bu juda zoʻr da’vo! Biroq natija qanday boʻldi, xoʻsh? Na sovuqqonlikning tund maftunkorligiga, na nur bilan soyaning aldoqchi oʻyiniga erisha olding. Xuddi qaynoq mis moʻrt qolipni yorib tashlaganidek, mana bu yerda Titsianning serhasham va serjilo boʻyoqlari Albrext Dyurerning sipo konturini buzib, toshib chiqqan. Rasmning boshqa joylari-ku durust, Venetsiya palitrasining boy bisotiga ham dosh bergan. Yuz tasvirida esa na rasm, na koloritni bekami koʻst deb boʻladi, bu yerda mash’um jur’atsizliging izlari ayon koʻrinib turibdi. Modomiki, bir-biriga ters boʻlgan bu ikki ijod uslubini iste’doding alangasida eritib, qorishtirib yuborishga koʻzing yetmadimi, jonli naturaning hechqursa biror bir xususiyatini tugal ifoda etadigan yaxlitlikka erishmoq uchun ikkovidan birini tanlashing zarur edi. Sen faqat oraliq qismlarnigina haqqoniy tasvirlagansan; konturlar boʻlsa hayotiy chiqmagan, ular oxiriga yetkazilmagan va, demakki, bundan biror ma’no kutish ham noravo. Mana bu yeri tabiiy chiqibdi, – dedi chol avliyo ayolning koʻkragini koʻrsatib. – Mana bu yeri ham, – deb davom etdi u yelkaning tugash joyiga ishora qilib. – Ammo bu yeri, – dedi koʻkrak oraligʻiga qaytib, – sirayam oʻxshamagan... Kel, sarak-puchak deb ajratishga nuqta qoʻya qolaylik, aks holda ijoddan hafsalang sovishi hech gapmas... Chol kursichaga oʻtirib, qoʻlini chakkasiga tiragancha sukutga choʻmdi. – Ustoz, – dedi Porbus unga, – men, harqalay, bu koʻkrakni yalangʻoch tanada obdon oʻrganganman, lekin baxtga qarshi, tabiat shunday taassurotlar tugʻdiradiki, ular polotnoda nohaqqoniydek boʻlib chiqadi... – San’atning vazifasi tabiatdan nusxa koʻchirish emas, balki uni ifodalay bilishdir. Sen ayanch bir nusxakash emas, chinakam san’atkorsan! – deya zavqqa toʻlib xitob qildi chol Porbusning gapini shart boʻlib. – Aks holda, haykaltarosh ham ganchdan ayol shaklini olardi-da, shu bilan ish tugadi, deb qoʻlidagi yuqni ketkazishga unnardi. Qani, ganchdan sevgilingning qoʻl shak¬lini ol-da, qara-chi, zarracha oʻxshashlik toparmikansan, yoʻq, bu – ayni murdaning qoʻli boʻladi, oqibatda sen haykaltarosh oldiga yukinib borishga majbur boʻlasan, u esa qoʻldan aniq nusxa koʻchirmasa-da, unga harakat va hayot baxsh etadi. Biz jonliyu jonsiz mavjudotlarning ruhi va mohiyatini, oʻzigagina xos boʻlgan qiyofasini ilgʻab olmogʻimiz lozim. Taassurot, taassurot deysan! Uqib ol, taassurot bu – hayotning oʻzi emas, undagi bir tasodif, xolos! Modomiki, qoʻlni misol qildimmi, shuni ham aytay, qoʻl nafaqat inson tanasidagi bir a’zo, ayni choqda ilgʻab olinishi va aks ettirilishi kerak boʻlgan fikr ifodasi ham. Na musavvir, na shoir, na haykaltarosh taassurotni sababiyatdan ajratmasligi lozim, chunki bu ikkisi – yalakat, biri boshqasisiz mavjud emas. Kurashdan asl maqsad ham ana shu. Aksariyat musavvirlar san’atning shu qoidasidan bexabar boʻlaturib, oʻzi ham bilmagan holda gʻalaba qozonadi. Siz ayolning rasmini chizasiz-u, biroq uning qalbini koʻrolmaysiz. Bu ahvolda tabiatdan sir oʻgʻirlab boʻlar ekanmi? Siz oʻzingiz sezmagan holda ustozingizdan koʻchirib olgan bitta qolipni hadeb tasvirlayverasiz. Siz shaklni qalbdan tuya bilmaysiz, undagi har bir chetlashish va chekinishni zoʻr ixlos va sabot bilan kuzata olmaysiz. Goʻzallik bu – sipo va qaysar xilqat – oppa-oson taslim boʻlmaydi, uni boʻysundirish uchun qulay fursatni kutish, izma-iz ta’qib etish va gʻaflatda qoldirish darkor. Shakl bu – Protey1, biroq afsonadagi Proteydan yuz karra abjir va hiylakor! Qattiq olishuvdan soʻnggina uni asl qiyofasida koʻrinishga majbur etish mumkin. Sizlar esa, uning oʻzi qay qiyofada koʻrinishni xohlasa, shu birgina qiyofasi, nari borsa, ikkinchi, uchinchi qiyofasini koʻrish bilan qanoatlanasiz; gʻalabaga munosib kurashchi esa bunga koʻnmaydi. Bu tolmas musavvirlar turli hiyla-nayranglarga aldanib qolmaydi, tabiatni yalongʻoch holda asl mohiyati-la namoyon boʻlmoqqa majbur qilmaguncha ahdidan qaytmaydi. Rafael aynan shunday qilgan, – dedi chol san’at qiroliga boʻlgan hurmatini ifodalash uchun boshidan qora baxmal qalpogʻini yechib. – Rafaelning boshqalardan beqiyos ustunligi – shaklni qalban tuyish va tabiatni majburlay bilish qobiliyatidir. Uning ijodidagi shakl – bor-yoʻgʻi gʻoya, tuygʻu va nafosatni yetkazish vositasidirki, bizning «chizgi»larimizda ham aynan shunday boʻlishi zarur. Har bir tasvir – butun boshli olam, mana shu dunyomizdan manba oluvchi tasvir vositalariga parvardigorning oʻzi ishorat berib turgan onlar qalb koʻzi-la ilgʻanadigan va bizga daf’atan yuz koʻrsatadigan muazzam nurli roʻyodan andoza olib chiziladigan portretdir. Siz vujudning chiroyli libosini kiydirib, latofatli qoʻngʻiroq sochlar chodrasi bilan ziynatlaysiz ayolingizni, biroq uning tomirlari boʻylab qalblarga halovat yoxud ehtiros solaroq joʻshib oquvchi va zoʻr taassurotlar hadya etuvchi oʻsha qon qani? Sening avliyo ayoling – qorasoch, ammo mana bu boʻyoqlar, notavon Porbus, mallasoch ayoldan olingan! Shu sabab ham sizlar matoga tushirib oldimizga tizib tashlagan bu qiyofalar boʻyoq chaplangan koʻlankadan boshqa narsa emas, shularni rangtasvir va san’at asari deb ataysizmi?.. Chizganingiz ajinani emas, ayolni eslatgani uchungina qoyillatdim deb havolanasiz, qadimgi musavvirlar kabi rasmlaringiz tagiga currsus venustus2 yoxud pulcher homo3 deb yozib qoʻyishga ehtiyoj yoʻqligidan gʻururlanasiz-da, oʻzingizni zoʻr musavvir xayol qilasiz!.. Ho-ho... Yoʻq, siz hali bu darajaga yetganingiz yoʻq, qadrli birodarlarim, asl rassom boʻlish uchun hali qancha moʻyqalamning boshiga yetishingiz, qancha matoga qiron keltirishingiz kerak! Juda toʻgʻri, ayol kishi boshini shunday tutadi, etagini shunday koʻtaradi, charchoq bosgan koʻzlari ham shunday malohat-la yiltillaydi, uzun qayrilma kiprik¬larining titroq soyasi yonoqlarida xuddi shunday lipillaydi. Hammasi aynan shunday va... shunday emas ham! Xoʻsh, toping-chi, nima kamlik qilyapti? Arzimas bir chizgi! Ammo shu arzimas chizgida gap koʻp. Siz hayotni faqat zohirdan koʻra olasiz, xolos, botindagi toshqinni boʻzga tushirolmaysiz, holbuki, bu toshqin koʻkni qoplagan bulut yangligʻ jismga harorat bagʻishlab turgan jon-ku! Boshqacha aytganda, siz Titsian va Rafaeldan farq etaroq, barq urib turgan hayot nafosatini tasvirlab berolmaysiz. Siz turgan shu mavqedan yana olgʻa harakat qilinsa, balki goʻzal rangtasvir asari yaratsa boʻlar, ammo siz tez orada holdan toyib qolasiz. Oddiy odamlar asaringizga qoyil qolib tasanno ham aytar, lekin chinakam bilimdon miyigʻida kulibgina qoʻyadi. O, Mabuze!1 O, ustozim! – deya xitob etdi qoʻqqis bu alomat odam. – Sen – oʻgʻrisan, hayotni oʻzing bilan ola ketding!.. Shunga qaramay, bu asar betamiz Rubensning qizil boʻyoq chaplangan flamandcha yuzlar, malla sochlaru tumtaroq ranglar toshqinidan iborat polotnosidan afzal. Asaringda harqalay kolorit, his-tuygʻu va rasmchilik – san’atning uch muhim uzvi tugal. – Biroq avliyo ayol gʻoyat jozibali, janob! – dedi xayolot olamida kezib yurgan yigit birdan oʻziga kelib baralla. – Har ikkala chehrada – avliyo ayolning ham, qayiqchi erkakning ham yuzida italyan ustalariga noma’lum boʻlgan bir nozik¬lik barq urib turibdi. Qayiqchining yuzidagi taraddud ifodasini ulardan birortasi ham aks ettirib berolmasdi, bunisi – aniq. – Bu yigitcha sizning hamrohingizmi? – deb soʻradi Porbus choldan. – Oh, ustoz, odobsizligim uchun avf eting, – dedi yigit qizarib-boʻzarib. – Kaminangiz rasm chizishga ozroq havasmand. Ilmu san’at oʻchogʻi boʻlgan bu shaharga yaqindagina kelganman. – Qani, bir koʻraylik-chi! – dedi Porbus unga qizil qalam bilan qogʻoz tutqazib. Yigit chaqqonlik bilan Maryam tasviridan nusxa koʻchirib berdi. – Oʻ-hoʻ! – deya xitob qildi chol. – Isming nima? Yigit rasm tagiga «Nikola Pussen»2 deb imzo chekdi. – Yosh rassomchamiz chakkimas, – dedi gap-soʻzi telbanamo bu alomat chol. – Rangtasvirdan uncha-muncha xabaring borga oʻxshaydi. Mayli, Porbusning avliyo ayolidan bu qadar hayratga tushganing uchun seni koyimayman. Ha, barchaga bu asar – buyuk ijod mahsuli, san’atning eng chuqur sirlaridan voqif kishilargina undagi qusurni koʻra oladi, xolos. Ammo sen bizdan saboq olishga loyiq ekansan, qolaversa, fahm-farosating ham binoyidek, shu bois senga hozir bu kartinani tugallamoq uchun nimalar qilish kerakligini koʻrsataman. Koʻzingni kattaroq och, diqqatingni jamla, ehtimol, saboq olishga bunday qulay fursat qayta nasib etmas senga. Porbus, qani, menga palitrangni uzat-chi. Porbus palitra bilan moʻyqalamlarni unga tutqazdi. Chol bir dasta katta-kichik moʻyqalamni uning qoʻlidan qariyb yulqib oldi, chaqqon yeng shimarib, zildek olachipor palitra teshigiga boshmaldogʻini suqdi. Cholning choʻqqi soqoli joʻshqin xayol dolgʻalarini ifodalagan kabi tuyqus qahrli silkinib ketdi. U moʻyqalamni boʻyoqqa botirarkan, tishlari orasidan javrar edi: – Mana bu boʻyoqlarga qoʻshib, uni qorishtirgan odamni ham derazadan uloqtirib yuborish kerak, ranglar behuzur qilar darajada yorqin va qalbaki – shular bilan bir ish qilib boʻladimi, axir? Chol jazavakor shiddat bilan moʻyqalamni har xil boʻyoqlarga shunday chaqqon botira ketdiki, uning qoʻli gamma ustida O filii3 pasxa madhiyasini ijro etish paytida klavishlar uzra suzgan cherkov orgʻanunchisi barmoqlaridan ham abjirroq yugurar edi. Porbus bilan Pussen polotnoning ikki tomonida unga mahliyo boʻlgancha turardi. – Koʻryapsanmi, yigitcha, – dedi chol boshini ishdan koʻtarmay, – koʻryapsanmi, ikkita yo uchta chizgiyu bitta tiniq lojuvard boʻyoq bilan shunday boʻgʻiq havoda nafasi qaytib, sal boʻlmasa oʻlayozgan avliyo ayolning boshi atrofida yengil shabada esa boshladi. Qara, libos burmalari endi qanday tebranib-hilpiramoqda, goʻyo shabada ular bilan oʻynayotgandek! Vaholanki, u ilgari xuddi nina toʻgʻnab qoʻyilgan ohorli boʻzga oʻxshab turgan edi. Payqayapsanmi, hozirgina koʻkragiga mana bu yorqin shu’lani yugurtirdim va u ayol badanining mayin tarangligiga naqadar haqqoniylik baxsh etib yubordi? Yoki qon joʻsh urish oʻrniga toʻngʻib qotib qolgan mana bu kulrang va sovuq boʻshliqqa qizgʻish jigarrang bilan qizgʻish sariq rang aralashmasi nechogʻli harorat ufurdi? Yigitcha, uqib ol, shu tobda senga koʻrsatayotganlarimni boshqa birorta ustoz oʻrgata olmaydi! Tanaga hayot baxsh etish yoʻlini yolgʻiz Mabuzegina bilardi. Mabuze faqat bitta shogird chiqargan – u ham boʻlsa menman. Mening esa qartayib qolganimga qaramay bitta ham shogirdim yoʻq. Nimaga shama qilayotganimni tushungan boʻlsang kerak... Bu gʻalati qariyaning chakagi bilan birga qoʻli ham tinmas, kartinaning har xil qismlariga tuzatishlar kiritar edi; mana, u bu yerga ikki marta, boshqa yerga bir marta boʻyoq urdi. Har gal boʻyoq surtganida goʻyo yangi bir rangtasvir asari paydo boʻlib borardi. Chol shunday ehtiros, shunday shiddat bilan ishlar ediki, taqir boshiga ter tepchidi; u moʻyqalamni keskin, epchil va besabr yurgizarkan, navqiron Pussenga xuddi bu alomat odamning ichiga iblis kirib olganu uning qoʻllarini oʻz maylicha harakatlantirayotgandek tuyulib ketdi. Koʻzlarining majhul bir kuchni daf etayotgan singari gʻayritabiiy chaqnashi, qoʻllarining asabiy siltanishi yigitcha koʻnglida gʻimirlagan bu gapning bir qadar rostligini tasdiqlayotgandek edi. Cholning qoʻli ishda-yu, chakagi ham yopilmasdi: – Voh! Voh! Voh! Boʻyoqni mana bunday chaplaydilar, yigitcha! Qani, boʻyoqlarim, shu sovuq chizgilarni jonlantirib yuboring-chi. Qani, qani! Shunday, shunday! – deya bir-ikki boʻyoq surtish bilan Maryamning qaddi-bastidagi ba’zi gʻalatliklarni bartaraf etar, hayot asari sezilmayapti, deya barmoq niqtab koʻrsatgan joylarini jonlantirib yuborar, qizning ehtirosli tabiatiga mos ranglarni yoʻqdan bino etar ekan, xitob qilardi qariya: – Koʻryapsanmi, azizim, hamma gap soʻnggi boʻyoqni qanday berishda! Porbus yuz martalab boʻyoq surtgan boʻlsa, men bir martagina moʻyqalam yurgizdim. Soʻnggi boʻyoq tagida qolib ketgan ranglarni esa hech kim hatto eslamaydi ham. Buni yodingda tut! Nihoyat, qariya ishini tugatib, hayratdan dong qotgan Porbus bilan Pussenga yuzlandi-da: – Bu asarning «Goʻzal Nuazeza»mga yetishiga hali ancha bor, ammo tagiga imzo cheksam arziydi. Ha, shu asar tagiga imzo qoʻysam yarashadi, – dedi u koʻzgu olish uchun joyidan qoʻzgʻalib. Soʻngra kartinani koʻzguga solib tomosha qila boshladi. – Endi, yuring, nonushta qilamiz, – deb qoldi qariya dabdurustdan. – Ikkalangiz uyimga marhamat qilasiz. Dudlangan son goʻshtiyu xushta’m sharob bilan mehmon qilaman sizlarni. He-he, shunday tahlikali zamonlarda ham biz rangtasvir haqida bahslashsag-a! Ha, chakana odamlar emasmiz! Mana bu yigitchaning ham qobiliyati chakkimas, – deb qoʻshib qoʻydi u Pussenning kiftiga qoqib. Shunda cholning nazari yigitchaning uniqib ketgan kamzuliga tushdi-yu, kamariga osigʻliq charm hamyonni paypaslab topdi-da, ichini kavlab ikki tilla tanga oldi va Pussenga uzatib: – Boya chizgan rasmingni sotib olaman, – dedi. – Olaver, – dedi Porbus Pussenga uning titrab va qizarib ketganini koʻrib: yosh musavvir qalbida kambagʻallik ori tugʻyon urar edi. – Olaversang-chi, buning hamyoni qirolnikidan ham kattaroq! Uchovlon ustaxonadan chiqishdi-da, san’at haqida suhbat qila-qila, Sen-Mishel koʻprigi yaqinidagi koʻrkam yogʻoch uyga yetib kelishdi. Uyning jimjima bezaklariyu eshigidagi bolgʻachasi, derazasining panjarasiyu naqsh-nigorlari Pussenni mahliyo etdi-qoʻydi. U esini yigʻib olgan chogʻda anvoyi noz-ne’matga toʻla dasturxonga yondosh chars-churs yonib turgan kamin oldida, ne ajib baxtki, bir-biridan suhbati shirin ikki buyuk musavvir davrasida oʻtirardi. – Yigitcha, – dedi Porbus uning bir kartinadan koʻz uzolmay qolganini koʻrib, – bu polotnoga koʻpam tikilib qaramang, aks holda kayfiyatingiz buziladi. Bu – Mabuzening «Odam ato» kartinasi boʻlib, rassom oʻziga qarz bergan kimsalar uni uzoq vaqt qamoqqa tiqib qoʻyganida hibsdan ozod boʻlish uchun chizgan edi. Odam atoning qaddi-basti shu qadar tabiiy, shu qadar haqqoniy koʻrinardiki, Pussen cholning dudmal soʻzlaridagi tub ma’noni shu daqiqadayoq anglab yetdi. Chol esa kartinaga qoniqish bilan, ammo zavq-shavqsiz boqib turar, goʻyo koʻnglidan «Men bundan yaxshi chizaman», degan oʻyni oʻtkazar edi. – Unda hayot ufurib turibdi, – dedi chol, – bu asarni chizganda boyoqish ustozim oʻzidan ilgarilab ketgan, biroq tub mohiyatda haqqoniyatga yetisha olmagan. Odam ato goʻyo tirik, u hozir oʻrnidan turib, siz tomon yurib keladigandek. Ammo biz nafas olayotgan havo, biz boqib turgan samo, biz his etayotgan shabada yoʻq bu asarda! Qolaversa, undagi odam ham – shunchaki bir odam. Vaholanki, parvardigor endigina yoʻqdan bor etgan bu ilk odamda biror ilohiy belgi nish berib turmogʻi zarur edi, unda boʻlsa aynan shu narsa yoʻq. Mabuzening oʻzi ham sharob totmagan hushyor chogʻlari hasrat bilan iqror boʻlardi bunga. Pussen tiyiqsiz bir qiziqish bilan goh cholga, goh Porbusga termilar edi. U hatto bir gal uy sohibining ismini soʻrash uchun Porbusning yoniga ham bordi, ammo Porbus yuziga sirli tus berib barmogʻini labiga bosdi, qiziqishi battar alangalangan yigitcha bu ismni ertami yo kech tasodifan ogʻizdan chiqib ketadigan biror luqmadan bilib olishga umid bogʻlab, mum tishlab qoldi. Porbus sidqidildan bajo keltirayotgan hurmat-ehtirom ham, xonani toʻldirgan ajoyib asarlar ham uy sohibining, hech shubhasiz, katta boylik va zoʻr iste’dod egasi ekanidan guvohlik berardi. Qoramtir eman yogʻochidan yasalgan panelda ayolning serhasham portretini koʻrib, Pussen hayajon ichida: – Qanday goʻzal! Jorjone! – deya hayqirib yubordi. – Yoʻq! – deya e’tiroz bildirdi chol. – Qarshingizda – kaminaning ilk asarlaridan biri, xolos. – Yo parvardigor, demak, men kimsan – rangtasvir xudosining uyida mehmon ekanman-da! – dedi Pussen soddadillik bilan. Bunday iltifotlarga allaqachon koʻnikib ketgan chol faqat jilmayibgina qoʻydi. – Frenxofer, aziz ustozim, – dedi Porbus, – menga asl Reyn sharobidan ozroq berolmaysizmi? – Ikki bochka berganim boʻlsin, – dedi chol hotamtoyligi qoʻzib, – birini misrlik Maryamingdan olgan zavqim haqqi, ikkinchisini esa doʻstligimiz haqqi tortiq etaman. – Oh, agarda uzzukun xastalik qiynamaganida, – dedi Porbus, – qolaversa, «Goʻzal Nuazeza»ngizni bir koʻrishimga ijozat etganingizda, men katta-katta jozibador asarlar yaratgan, odamlarni boʻyi baravar qilib chizgan boʻlardim. – Asaringizni koʻrsaydim, deysanmi? –dedi hayajondan titrab chol. – Yoʻq, aslo! Men hali uni yakunlaganim yoʻq. Kecha oqshom, – deya davom etdi u, – Nuazezamga nuqta qoʻydim deb oʻylagan edim. Uning mijjalarida yosh qalqigandek, vujudiga esa jon kirgandek koʻringan edi. Kokillari toʻlqin urardi. Nafas olardi u! Garchand silliq matoda naturaning doʻng va dumaloq joylarini qanday tasvirlash yoʻlini topgan boʻlsam-da, bugun ertalab, yorugʻda xatomni payqadim. Eh, Nuazezani tirikdek chizmoq uchun qancha-qancha buyuk kolorit ustalari ijodini qunt bilan oʻrganmadim, yorugʻlik tushirishning piri boʻlgan Titsian kartinalarini qatlamma-qatlam koʻrib chiqmadim, tahlil qilmadim! Men shu buyuk musavvir singari, yuzga ilk boʻyoq berishda yorqin va quyuq ranglarni qoʻlladim, chunki soya – faqat bir tasodif, xolos, buni yodingda tut, qarogʻim. Soʻng ishimni yetgan joyidan davom ettirib, nimsoya va yorqin rang¬larni oz-ozdan quyuqlashtirish evaziga qora va timqora soyalarni tushirdim; axir, hamma musavvirlar chizgan asarlarda naturaning soya tushgan joylari nur tushgan joylaridan boshqacharoq ashyodan: deylik, yogʻochmi, birinjmi yoki boshqa biror narsadan yaralgandek tuyuladi, ammo soya tushib turgan tanaga oʻxshamaydi, aslo! Bu asarlarda mabodo tana holati oʻzgarsa ham, avval soya tushgan joylari oʻsha-oʻsha – yorishmay qolaverishi bilinib turadi. Koʻpgina mashhur musavvirlar ham yoʻl qoʻygan bu xatoni men chetlab oʻtdim – kartinalarimda eng quyuq soya ortida ham juda yorqin rang koʻpirib turadi. Men, har bir chizgini hafsala bilan chizgani uchungina oʻz ishimning ustasiman deb maqtanuvchi koʻpgina nodon musavvirlarga oʻxshab, gavdani aniq chiziqlar bilan tasvirlamaganman, anatomik mayda-chuydalargacha ijikilab oʻtirmaganman; negaki, inson tanasi chiziqlargagina qarab qolgan emas. Bu borada haykaltaroshlar, biz, musavvirlardan koʻra, haqiqatga yovuqroq boradi. Natura biridan boshqasiga oʻtib turuvchi doʻngliklardan tarkib topgan. Naf-silamri, rasm degan narsa yoʻq oʻzi dunyo¬da! Kulmang, yigitcha. Bu soʻzlar sizga har qancha gʻalati tuyulmasin, bir kun kelib albatta magʻzini chaqasiz. Chiziq degani shunday bir vositaki, inson uning koʻmagida jism sirtida yorugʻlik jilvasini payqab oladi. Ammo boshdan-oyoq boʻrtiq tabiatda asli chiziq degan narsa yoʻq: rasm faqat namuna olish, ya’ni biror jismni oʻz muhitidan ajratib koʻrsatish bilan yaratiladi. Faqat yorugʻlikning tarqalishigina jismlarga namoyon boʻlish imkonini beradi! Shuning uchun men yaqqol chizgidan qochib, konturni ochiq va iliq nimtatir ranglar tumani bilan yashirganman, binobarin, hech kim kartinamda kontur bilan fon tutashib ketgan joyni barmoq nuqab koʻrsatib berolmaydi. Yaqin borib qarasangiz, bu asar goʻyo paxmoq bir narsadek koʻrinadi, biroq ikki qadam orqaga chekinsangiz, hammasi aniq va yaqqol boʻladi-qoladi – vujud harakatga keladi, shakllar boʻrtib chiqadi, havo epkin taratadi. Biroq, shunga qaramay, hali asardan koʻnglim toʻlgani yoʻq, gumon ezmoqda meni. Balki birorta ham chiziq tortmasligim kerakmidi, avval nurga chulgʻalgan boʻrtiq joylarga unnab, keyin, aksincha, soya tushib turgan joylarga oʻtsam – ishni Nuazeza qaddi-bastining qoq oʻrtasidan boshlasam durustmidi? Axir, dunyoning nazarkarda musavviri – quyosh aynan shunday yoʻl tutmaydimi? O tabiat, tabiat! Sening lip etib koʻrinib, soʻng gʻoyib boʻluvchi etagingdan tutish biror marta biror kishiga nasib etganmikan? Oʻzing ham tan ol – ortiqcha bilim, xuddi nodonlik kabi, kishini gumon va inkor yoʻliga yetaklaydi. O, asarim mukammal ekaniga shubham bor! Chol bir lahza tin olib, soʻng yana soʻzida davom etdi: – Shu asarni boshlaganimga oʻn yil boʻldi, yigitcha. Biroq gap tirik tabiatni zabt etish haqida borar ekan, oʻn yil nima boʻlibdi! Pigmaliondek qudrat sohibi birgina haykal yaratib, uni tiriltirish uchun qancha vaqt sarf etgani bizga qorongʻi, axir! Chol qattiq oʻyga choʻmdi, u koʻzini bir nuqtaga qadagancha qoʻlida beixtiyor pakki oʻynatardi. – U oʻz ruhi bilan suhbat quryapti, – dedi Porbus pichirlab. Shu on Nikola Pussen borligʻini soʻz bilan ta’riflab boʻlmas qiziqish egallab oldi. Ma’nosiz koʻzlarini bir nuqtaga qadagancha dong qotgan chol, Pussen nazdida, insondan-da oliyroq bir xilqat, boshqa bir olamga doxil gʻaroyib daho edi. U koʻngilda minglab mavhum fikrlar uygʻotardi. Vatan haqidagi qoʻshiq badargʻa etilgan odamda qanday taassurot qoʻzgʻatishini soʻz bilan ifodalash qanchalik qiyin boʻlsa, shu qabildagi jodulovchi ta’sirda oʻzini namoyon etadigan ruhiy hayot hodisotlarini aniq ta’riflash ham shunchalik mushkul. Cholning san’atdagi eng zoʻr kashfiyotlarga oshkora nafrati, hech kimnikiga oʻxshamagan fe’l-atvori, Porbusning unga boʻlgan ehtiromiyu uzoq vaqt pinhon tutilgan, katta sabr va qunt evaziga yaratilib, yosh Pussenni qattiq hayajonga solgan va hatto Mabuzening «Odam ato»sidan ham zoʻr chiqqan Bibi Maryamning boshi eskizini koʻrgach aytilsa, shubhasizki, bularning bari san’at mulki sultonlaridan birining ilohiy moʻyqalamidan shahodat berar, bu choldagi jamiki xislat inson tabiatining chek-chegarasini buzib chiqqan edi. Nikola Pussenning joʻshqin xayolida shu ajab zotning birgina jihati aniq, yorqin aks etdi: bu – tugʻma musavvirning barkamol timsoli edi, odatda bunday zotlar ixtiyoriga buyuk kuch-qudrat berilgan boʻladi va ular ba’zan shu kuch-qudratni suiiste’mol qilishgacha borib yetadiki, oqibatda nainki oddiy odamlar, hatto san’at shaydolari ham ularga butun aql-idrokini topshirib qoʻyib, hech vaqo topib boʻlmas minglab toshkoʻchalarga ergashib ketadi, vaholanki, ilohsifat, devonavash bu qalbning koʻziga oʻsha toshkoʻchalarda olamshumul voqealar, mahobatli saroylar, san’at moʻ‘jizalari koʻrinadi. U tabiatan hazilkash va koʻngilchan, boy va faqir bir xilqat! Shunday qilib, serzavq Pussen nazdida, bu chol daf’atan san’atning naq oʻziga – siru asrorlar, tugʻyonu toʻlgʻonishlar, orzuyu xayollar bilan toʻlib-toshgan san’atga aylandi-qoldi. – Ha, azizim Porbus, – deya yana gapga tushib ketdi Frenxofer, – shu vaqtgacha chehrasiyu tanasi benihoya chiroyli, benuqson boʻlgan sohibjamolni uchratish nasib etmadi menga. Ayniqsa, uning terisi shunday boʻlsaki... Lekin qadimgi odamlar xayoloti yaratgan ilohiy Veneraning tirigini qaydan topay? Biz bu goʻzallikni qanchalik ishtiyoq bilan izlaylik, faqat boʻlaklarnigina topamiz, xolos! Oh, oʻsha ilohiy sanamni, goʻzallik farishtasini, xullas kalom, idealni faqat bir marta va bir lahza koʻrmoq uchun butun mol-dunyomni nisor etgan boʻlardim. O, samoviy goʻzallik, seni axtarib narigi dunyoga borishga ham roziman! Seni olib kelish uchun, Orfey singari, san’at jahannamiga tushishga ham tayyorman! – Endi ketsak ham boʻlar, – dedi Porbus Pussenga, – bu yogʻiga u bizni eshitmaydi ham, koʻrmaydi ham. – Ustaxonasiga kirsak-chi? – dedi hanuz hayajonini bosolmagan yigitcha. – O, qari tullak oldindan buning ehtiyot chorasini koʻrib qoʻygan. Uning xazinasi qattiq muhofaza qilinadi, kirib boʻpmiz u yerga! Bu fikr, bu istak faqat sizdagina paydo boʻlgan emas, men ham avval bu asrorxonaga kirishga urinib koʻrganman... – Demak, sir yashirilgan ekan-da u yerga? – Ha, – dedi Porbus. – Mabuze shogirdlikka olgan yakkayu yagona odam shu – keksa Frenxofer boʻladi. Frenxofer Mabuzega ham doʻst, ham homiy, ham padar edi, uning betiyiq ehtirosi yoʻlida ozmuncha boyligini sarflamagan bu chol. Mabuze evaziga unga relef sirini ochgan, bizga faqat orzu boʻlib qolayotgan – tanaga favqulodda hayotiylik va tabiiylik bagʻishlash mahoratini oʻrgatgan. Darvoqe, Mabuze bu mahoratni shu qadar puxta egallaganki, Karl Beshinchining saroyidagi marosimga tiktirib kiyib borishi kerak boʻlgan guldor shohi matoni sotib, ichib qoʻyib, u yerga qogʻozdan libos kiyib borganini birov payqamagan ham. Chunki Mabuze qogʻozni naq guldor shohi matoga aylantirib yuborgan va gʻaroyib libos hatto imperator nazariga tushib, u qari piyonistaning homiysiga bundan gʻoyat zavqlanganini shipshib oʻtgan. Biroq ba’zi «xira» kiborlar libosni ushlab koʻrmoqchi boʻlgan-u, oqibatda yolgʻon fosh boʻlib qolgan... Frenxofer – tasviriy san’atga zoʻr ehtiros bilan yondashuvchi odam, uning qarashlari boshqa hamkasblariga qaraganda keng va chuqur. U boʻyoqlar va chiziqlarning haqqoniy chiqishi ustida koʻp bosh qotirgan, natijada, oʻz fikr-oʻylariga ham shubha bilan qaraydigan boʻlib qolgan. U noumid boʻlgan chogʻlarida rasm – aslida yoʻq narsa, chiziqlar bilan faqat handasaviy shakllarnigina ifodalash mumkin, deb javraydi. Bu shunisi bilan ham yanglish fikrki, yakkash chiziq va qora dogʻlar yordamida ham tasvir yaratsa boʻladi. Axir, tasviriy san’at ham tabiatning oʻzidek koʻpgina unsurlardan tashkil topgan: rasm bu – moya, kolorit esa – hayot, lekin moyasiz hayot hayotsiz moyaga qaraganda notugaldir. Va nihoyat, musavvirga eng zaruri – betinim kuzatish va mashq qilishdir – agar aql va tuygʻu moʻyqalamga esh boʻlolmasa, zoʻr musavvir, shu bilan birga telba ham boʻlgan cholimiz misol, shubhalar girdobiga tushib qolish hech gap emas. Bu gʻaroyib musavvir, taassufki, boy boʻlib tugʻilgan, shu sabab ham uning ortiqcha oʻylashga imkoni bor. Siz unga taqlid qilmang! Ishlang, ter toʻking! Musavvir qoʻlda moʻyqalam bilangina oʻy-xayolga berilishi kerak. – Biz oʻsha xonaga albatta kiramiz! – deya birdan xitob qildi Pussen. Shu damda Porbusning gapi uning qulogʻiga kirmas, oʻzining qaltis niyati yoʻlida har nega-da shay edi. Porbus yigitchaning zavq-shavqiga shunchaki jilmayib qoʻydi va kelib turing, deya u bilan xayrlashdi. Nikola Pussen sekin qadam tashlab de-lya-Arp koʻchasiga qaytdi va xayol surganicha oʻzi yashab turgan odmi mehmonxonaga qanday yetib kelganini sezmay qoldi. U omonat zinadan shosha-pisha eng yuqori qavatga chiqdi va barcha eski Parij uylari kabi yogʻoch toʻsinlari ochilib turgan, behafsala yopilgan tom ostidagi gʻaribgina hujraga kirdi. Shu zahotiyoq yagona xira deraza oldida turgan qizga koʻzi tushdi; eshik gʻichirlashi bilanoq bu sevgidan entikkan qiz, sapchib oyoqqa turgan, musavvirni eshik bandini tutishidanoq tanigan edi. – Senga nima boʻldi? – dedi u Pussenni koʻrar-koʻrmas. – Men, men, – deya qichqirib yubordi yigit azbaroyi quvonib ketganidan nafasi qaytib, – oʻzimni musavvir deb his etdim! Shu vaqtgacha shubhalanib yurardim, ammo bugun ertalab oʻzimga ishonch paydo boʻldi. Mendan buyuk musavvir chiqsa ehtimol! Ha, Jilletta, biz boylik va baxtga ega boʻlamiz! Bu moʻyqalamlar hali bizni oltinga koʻmib tashlaydi! Shunday deya yigit birdan jim boʻlib qoldi. U oʻzining buyuk orzularini ayanch¬li ahvoli bilan taqqoslar ekan, jiddiyat va shijoat ufurib turgan chehrasidan shodlik ifodasi aridi. Xona devorlariga yopishtirilgan silliq gulqogʻozga qalam bilan eskizlar chizib tashlangan edi. Yigitning hatto toʻrt dona ohorli polotnosi ham yoʻq edi. Boʻyoq oʻsha davrlarda oʻta qimmat boʻlib, boyoqishning palit¬rasi ham deyarli boʻm-boʻsh turardi. Garchi shunday muhtojlikda kun kechirsa-da, u oʻzini katta ma’naviy xazina egasi, har ishga qurbi yetadigan zoʻr iste’dod sohibi deb bilardi. Bir zodagon tanishi, toʻgʻrirogʻi, oʻz talanti orqasidan Parijga kelib qolgan Pussen aksar ayollar bu yerda hasham ketidan quvib, hissizligini koʻz-koʻzlab yurgan bir vaqtda, yosh jonini ulugʻ bir insonga baxshida etib, barcha jabru jafolarni soʻzsiz boʻyniga olgan, muhtojlik azobini birga-birga tortadigan, bu zotlarning injiqliklarini miq etmay koʻtaradigan, qashshoqlik va muhabbat sinovlariga dosh beradigan ayollar toifasidan boʻlgan olijanob va tanti bir qiz bilan tasodifan tanishib, uni sevib qoldi. Jillettaning lablarida oʻynagan tabassum quyosh shu’lalari bilan bahs boylab, chordoqdagi bu hujrani tilla misol tovlantirib yubordi. Quyosh-ku har doim ham charaqlayvermaydi, ammo butun borligʻini yolgʻiz muhabbatga baxsh etgan, oʻzining baxtu kulfatiga birdek koʻnikib ketgan bu qiz doim shu yerda – san’at sirlarini egallashdan ham burun sevgi dunyosiga gʻarq boʻlgan iste’dod egasiga taskin berib charchamaydi. – Kel bagʻrimga, Jilletta, soʻzimni eshit, – dedi yigit. Qiz quvonchdan yal-yal yonib yigit sari otildi-da, uning tizzasiga oʻtirib oldi. U maftunkor ham jozibador edi; bahor misol goʻzal bu pariga pokiza qalb nuri bilan yoʻgʻrilgan ayol latofati bus-butun baxsh etilgan edi... – Yo xudoyim, – deya oh urdi yigit, – qanday qilib aytaman... – Qanday gap u? – deb soʻradi qiz. – Qani, aytsang-chi! – Pussen xayolga choʻmib turardi. – Nega jimsan? – dedi qiz betoqatlanib. – Jilletta, goʻzalim! – Oh, nima qilay senga, ayt? – Men... – Agarda sen avvalgi safargidek menga qarab rasm solmoqchi boʻlsang, – dedi qiz labini choʻchchaytirib, – bunga sira koʻnmayman, chunki bunday damlarda koʻzing loqayd boʻlib qoladi, menga boqib turasan-u, xayoling menda emas... – Demak, menga boshqa ayol naturachi boʻlsa, shu yoqar ekan-da senga? – Ehtimol. Juda xunuk boʻlsagina. – Ayt, kelajakda shon-shuhratga burkanishim, buyuk musavvir boʻlib tanilishim uchun, – dedi Pussen birdan jiddiylashib, – boshqa musavvir oldida yalangʻoch turishga rozi boʻlarmiding? – Nima, meni sinab koʻrmoqchimisan? – deb soʻradi qiz. – Hecham rozi boʻlmayman-da, buni oʻzing ham bilasan-ku. Pussen juda katta shodlik yoki qaygʻuga duch kelgan odamdek boshini egib oldi. – Quloq sol, – dedi Jilletta Pussenning eski kamzuli yengidan tortib, – Nik, sen uchun oʻzimni hatto qurbon qilishga tayyorman, ammo hali tirik ekanman, muhabbatimdan voz kecha olmayman... – Muhabbatdan voz kechish?! – deb baqirib yubordi Pussen. – Boshqaning oldida yalangʻoch boʻlsam, meni sevmay qoʻyasan-da! Keyin oʻzim ham oʻzimni senga munosib koʻrmay qolaman. Sening xusuringga itoat etish, bu – tabiiy va joʻngina hol, shunday emasmi? Har qanday vaziyatda ham sening xohishingni mamnunlik bilan va hatto faxrlanib ado etaman. Ammo boshqa odam uchun... Qanday razolat! – Kechir meni, azizam Jilletta! – deya oʻtina ketdi musavvir tiz choʻkib. – Shuhrat qozongandan koʻra, muhabbatingni asrab qolganim afzal. Sen men uchun mol-dunyoyu shon-shuhratdan baland turasan! Qani, moʻyqalamlarimni uloqtir, eskizlarimni yoqib yubor. O, qattiq yanglishdim! Men asli seni sevish uchun yaralganman. Men – musavvir emas, muhabbat gadosiman. San’ati ham, uning sirlari ham ordona qolmaydimi! Qiz quvonch va hayratga koʻmilgancha oshigʻiga mahliyo boʻlib qoldi. Qiz gʻolib kelgan edi, uni deb san’atdan voz kechildi, san’at uning oyoqlari ostiga nisor etildi, buni ich-ichidan his qilib turardi u. – Har qalay, oʻsha musavvir – munkillab qolgan chol, – dedi Pussen yana avvalgi xayollariga qaytib, – sening vujudingda barkamol shaklnigina koʻradi. Sendagi goʻzallik shu qadar mukammalki... – Muhabbatni deb nimalarga rozi boʻlmaysan! – deya xitob qildi qiz, uni deb bor-budidan kechgani uchun sevgilisini taqdirlamoq uchun boyagi gaplarini qaytib olishga ham tayyor boʻlib. – Ammo unda men adoi tamom boʻlaman. – Oh, seni deb adoi tamom boʻlish! Axir, bundan ortiq baxt bor ekanmi! Biroq sen meni unutib yuborasan... O, juda chakki oʻylabsan buni! – Seni sevaturib ham shunday xayolga bordim-a, – dedi yigit pushaymonlik bilan. – Palid odamman! – Kel, Arduen amakiga maslahat solib koʻramiz, – dedi qiz goʻyo chorasini topgandek. – E, yoʻq! Bu gap ikkimizning oʻrtamizda qolishi kerak! – Unda... mayli, borganim boʻlsin, ammo sen men bilan ustaxonaga kirmaysan, – dedi qiz qat’iy ohangda. – Eshik ortida xanjar bilan hushyor boʻlib tur. Mabodo qichqirsam, chopib kirasan-da musavvirni oʻldirasan. Sirni ochish ishtiyoqi bilan yongan Pussen Jillettani suyib bagʻriga tortdi. «Endi mendan koʻngli qoladi», deb oʻyladi Jilletta yigit ketgandan keyin. Qiz rozi boʻlganiga afsus chekdi. Ammo tezda uni bu pushaymondan ham kuchliroq vahima bosdi. U xayolida bosh koʻtargan dahshatli fikrni asabiy tarzda haydamoqchi boʻlardi. Nikola unchalik ham hurmatga loyiq emas ekan, degan fikr Jillettaning xayoliga kelgan ondanoq goʻyo uni avvalgiday qattiq sevmayotgandek tuyulmoqda edi. Katrin Lesko Pussen bilan uchrashuvidan uch oy oʻtgach, Porbus ustoz Frenxoferni koʻrgani bordi. Chol yana ittifoqo qattiq umidsizlikka tushib qolgan, buning sababi, tabiblar ta’biricha, hazmi taomning buzilishi yoki ob-havo ta’sirida, spiritualistlar ta’biricha esa, ma’naviy tabiatimizning nomukammalligida edi. Chol barchadan sir tutayotgan kartinasini tugataman deb toliqib qolgan edi. U emandan yasalgan qora charm qoplamali keng oromkursida ma’yusgina oʻtirar, Porbusga ham gʻussanishin kishi nazari bilan boqar edi. – Nima gap, ustoz? – dedi Porbus unga. – Bryuggadan keltirgan och koʻk boʻyogʻingiz yaxshi chiqmadimi? Yoxud oʻzingizning oq boʻyogʻingizni mayda qilib tuyolmadingizmi? Yoki moy aynigan ekanmi? Yo moʻyqalam dagʻal chiqdimi? – Evoh! – deya xitob qildi chol. – Asarimni yakunladim deb oʻylagan edim, biroq xulosaga shoshibman chogʻi, lekin baribir nima kamlik qilyapti, shuni aniqlamaguncha tinchimayman. Men eng goʻzal ayollar orasidan modellar topish va ularni kartinamga taqqoslash uchun Turkiya, Yunoniston hamda Osiyoga sayohat qilmoqchiman. Ehtimol, yuqoridagi sanam, – dedi u labiga tabassum yugurib va koʻrsatkich barmogʻi bilan ustaxonasiga ishora qilib, – goʻzallikning jonli timsolidir. Men gohida daydi shabada esib ayolni uygʻotib yuborsayu u gʻoyib boʻlib qolmasa edi deb vahimaga tushaman... Chol goʻyo hozir yoʻlga otlanadigandek sapchib oʻrnidan turdi. – Oʻhoʻ, – deya xitob qildi Porbus, – sizni yoʻl chiqimi va zahmatidan xalos etish uchun zab vaqtida kelibman-da. – Qanday qilib? – deb soʻradi Frenxofer ajablanib. – Eshitishimcha, navqiron Pussenni husnu malohatda beqiyos bir ayol sevar ekan. Biroq, qadrli ustoz, Pussen uni sizning huzuringizga yuborishga rozi boʻlsa, siz ham u holda polotnongizni bizga koʻrsatishingizga toʻgʻri keladi. Chol bu gapdan goʻyo karaxt boʻlib qoldi. – Nima?! – dedi u nihoyat ayanchli ovozda. – Oʻz san’atim, oʻz rafiqamni sizlarga koʻrsataymi? Baxtimni bokira asragan pardani chok-chok qilib yirtib tashlaymi? Axir, bu jirkanch fahsh emasmi! Mana, oʻn yildirki, men shu ayol bilan tirikman, u meniki, faqat meniki, u meni sevadi. Har gal jilo berganimda u menga tabassum hadya etadi. Uning qalbi bor, men ato etganman bu qalbni. Agar mendan boshqa kishi unga nazar tashlasa bormi, uyatdan lov-lov yonadi u. Uni bizga koʻrsating deysan-a? Ayt-chi, qaysi erkak shunday tubanlikka boradi, mahbubasi yo jufti halolini sharmandai sharmisor qiladi? Sen saroyga atab rasmlar ishlaganingda, ularga qalbing qoʻrini bermaysan, a’yonlarga boʻyoq chaplangan qurchoqlarni sotasan, xolos. Mening rangtasvirim – rangtasvir emas, tuygʻuning, ehtirosning oʻzginasi! Mening ijodxonamda dunyo¬ga kelgan Nuazeza hayo-iffatini saqlab oʻsha yerda qoladi, tashqariga esa faqat libosga burkanib chiqishi mumkin. Goʻzallik va ayol faqat sevgilisi oldida yalangʻoch holda namoyon boʻla oladi. Nahotki, biz Rafaelning modelini yoxud Ariosto yaratgan Anjelika, Dante yaratgan Beatriche siymosini bilolsak! Yoʻq! Bizga faqat bu ayollarning tasviri yetib kelgan, xolos. Mahkam tambalangan anovi xonada asrayotgan asarim esa musavvirlik tarixida yakka-yagonadir. Bu – kartina emas, bu – ayol, men u bilan yigʻlayman, kulaman, suhbat quraman, xayol suraman. Sen oʻn yillik baxtimdan, hech gap boʻlmagandek, oppa-oson voz kechishimni istayapsanmi? Men bir zumda ham otalik, ham jazmanlik, ham xudolikdan ayrilaymi? Bu ayol – oddiy tasvir emas, u – san’at. Mayli, kelsin oʻsha yigitchang, men unga bor xazinamni, kimsan Korrejo, Mikelanjelo, Titsian kartinalarini beray, xoki poyini oʻpay; ammo uni oʻzimga sherik qilmayman! Xo-xo, men musavvirdan koʻra koʻproq oshiqman. Ha, soʻnggi nafasimni olayotganda goʻzal Nuazezamni yondirib tashlashga qurbim yetadi, lekin unga yot erkak – yigit yo musavvir nigohi tushishiga yoʻl qoʻymayman – yoʻq, aslo! Kimki uni nigohi bilan tahqirlasa, ertasigayoq ajalini kutsin! Agar uning qarshisida tiz choʻkmasang bormi, seni – doʻstimni ham oʻsha lahzadayoq boʻgʻib oʻldiraman. Nahotki, sen tentaklar malagimga sovuq nigoh tashlashi va nodonlarcha tanqid qilishiga yoʻl berishimni xohlayotgan boʻlsang! Evoh! Muhabbat bu – sir, u qalbning tub-tubida yashay oladi, xolos, erkak hatto doʻstiga ham mana, men sevgan ayol – shu, deya sirni ochsa, shu onning oʻzidayoq muhabbat oʻladi-yoʻq boʻladi. Chol goʻyoki yasharib ketdi: koʻzlari chaqnab, jonlandi, soʻlgʻin yonoqlariga qizil yugurdi. Uning qoʻllari asabiy titrar edi. Zoʻr hayajon ila aytilgan gap¬lardan aqli shoshgan Porbus cholning bunday gʻaroyib, teran hislariga nima deyishni bilolmay turardi. Frenxoferning es-hushi joyidami yo aqldan ozganmi u? Nima, uni ijodkor taxayyuli domiga tortganmi yoxud bu zoʻr bir asarga «homilador» boʻlgandagi kuchli fanatizm asoratimi? Bunday bema’ni ehtirosga gʻarq boʻlgan savdoyi bilan bir bitimga kelishdan umid qilsa boʻladimi yoki yoʻqmi? Shunday fikrlar iskanjasida qolgan Porbus cholga: – Siz bizga bir ayolni koʻrsatsangiz, biz ham sizga bir ayolni koʻrsatyapmiz-ku! – dedi. – Axir Pussen ma’shuqasini sizning nigohingizga shunchaki havola qilayotgani yoʻq! – Ma’shuqasimish! – deya e’tiroz bildirdi Frenxofer. – Bu qiz ertami-kechmi yigitchaga albatta xiyonat qiladi. Nuazezam esa menga bir umr vafodor boʻlib qoladi. – Keling, – dedi Porbus, – bu haqda boshqa soʻzlashmaylik. Ammo goʻzallikda benuqson ayolni Osiyoda topolmasdan avval ham asaringizni yakunlayolmay bu dunyo bilan xayrlashishingiz mumkin. – O, kartinam yakunlangan, – dedi Frenxofer. – Agar unga nigoh tashlash biror kimsaga nasib etsa, u parda ortidan baxmal toʻshakda yotgan ayolni koʻradi. Uning yonida esa muattar boʻy taratuvchi sepoya tilla mujmar. Shunda chiyratma ip shokilasidan tortib pardani ochib yuborgisi keladi kishining, «Sohibjamol Nuazeza» laqabli goʻzal ishrat parisi Katrin Lesko xuddi nafas olayotgandek – siynasi koʻtarilib-tushayotgandek tuyuladi unga. Ammo men shunga ishonch hosil qilmoqchimanki... – Mayli, mayli, Osiyodan qolmang, – deya Frenxoferning soʻzini boʻldi Porbus uning koʻzlarida sarosima koʻrib. Soʻng u eshik tomon yoʻnaldi. Ayni paytda Jilletta bilan Nikola Pussen Frenxoferning uyi qarshisida turardi. Ichkariga kirishga chogʻlanganlarida qiz musavvirning qoʻlini qoʻyib yubordi-da, koʻngli bir noxushlikni sezgandek qoʻqqis ortiga tisarildi. – Nega keldim oʻzi bu yerga? – dedi u hadik bilan koʻzlarini yigitga tikib. – Jilletta, ixtiyoring oʻzingda dedim-ku, qanday qarorga kelma – men roziman. Sen – mening or-nomusim, shon-shuhratimsan. Uyingga qaytib ket, balki shunda baxtiyorroq boʻlarman, sen agar... – O, sen shunday deb turgan bir paytda menda ixtiyor qolarkanmi? Yosh bolaga aylanaman-qolaman. Mayli, kiraylik, – dedi u, chamasi, oʻzini oʻzi majburlab. – Hatto muhabbatimiz zavol topib, qattiq pushaymon cheksam ham – xohishingni bajarganim senga mashhurlik olib keladi-ku, toʻgʻrimi? Kiramiz! Agar rasmlaringda mendan biror asar qolsa ham, demak, men yashashda davom etaman! Eshikni ochgan oshiq-ma’shuqlar Porbusga toʻqnash kelishdi. Porbus koʻzlari jiqqa yosh Jillettaning goʻzalligiga lol qolgan koʻyi bu vujudi tit¬rab turgan qizni cholning yoniga yetaklab kirdi. – Mana u! Nahotki, bu qiz dunyoning butun durdonalariga arzimasa! – dedi u Jillettani koʻrsatib. Frenxofer sapchib tushdi. Qaroqchilar oʻgʻirlab, qulfurushga keltirgan gurji qizdek hurkak va ma’suma Jilletta uning qarshisida qimtinib turardi. Qizning yuzi hayodan alvonlandi, koʻzlarini yerga qadadi, qoʻllari bemajol osilib qoldi. Ibosiga qilingan tajovuzga unsiz ta’nasi – shashqator yoshlari uning yuzlarini yuvardi. Ayni damda Pussen bu bebaho xazinani kulbasidan olib chiqqani uchun oʻzini oʻzi la’natlardi. Chol, musavvirlar odaticha, qizni nigohi bilan yechintirib, badanidagi har bir a’zoni hatto sir tutiladigan joyigacha chamalaganda, koʻzlari yashnab-yasharib ketdiki, buni koʻrgan Pussenning yuragiga azobli shubhalar xanjar boʻlib sanchildi, botinidagi kurashda oshiq musavvirni yengdi. Shu tobda u chin muhabbatning oʻrtaguvchi rashkini tuydi. – Jilletta, ketdik bu yerdan! – dedi jonholatda. Bu xitobdan quvonib ketgan qiz boshini koʻtardi, Pussenning chehrasiga koʻzi tushdiyu oʻzini uning bagʻriga otdi. – Meni sevarkansan-da! – dedi u koʻzyoshlarini oqizib. Iztirobini yashirish lozim boʻlganda shu qadar matonat koʻrsatgan qiz quvonchini pinhon tutishga qolganda kuch topolmagan edi. – Oh, uni bir lahza mening ixtiyorimga bersangiz, – dedi qari musavvir iltijo-la, – uni Katrin Leskom bilan qiyoslab koʻrishni istardim. Mayli, shartingizga roziman! Frenxoferning bu xitobida oʻzi yaratgan ayolga muhabbati hamon ayon sezilib turardi. Chol, mening Nuazezam goʻzalroq deb astoydil ishonyapti va ijodi tirik qiz ustidan gʻalaba qozonishiga hech shubha qilmayapti, deb oʻylash mumkin edi. – Imkonni qoʻldan bermang! – dedi Porbus Pussenning kiftiga qoqib. – Muhabbat gullari foniy, san’at mevalari esa abadiydir. – Nahotki, u menga shunchaki bir ayol deb qarasa! – dedi Jilletta Pussen bilan Porbusga sinchkov koʻz tashlab. Soʻngra u boshini magʻrur koʻtarib Frenxoferga chaqmoqdek nazar tashladi, ammo shu payt nogoh oshigʻi bu yerga ilk bor kelganida Jorjonening asari deb oʻylagan kartinaga mahliyo boqib turganini payqab qoldi-yu, qat’iy dedi: – Yuring, tepaga chiqamiz. U menga hech qachon shunchalik maftun boʻlib tikilmagan. – Hoy qariya, – dedi Jillettaning gʻazabidan xayoli tumtaraqay boʻlib Pussen, – mana bu xanjarni koʻryapsanmi? Agar qizning zorlangan ovozini eshitsam, bu yuragingga sanchiladi, uyingni oʻtda yoqaman, biror tirik jonni omon qoʻymayman! Tushunding-a? Shu onda Pussenning koʻngliga chiroq yoqsa yorishmasdi. Uning xitobi va¬himali edi. Navqiron musavvirning soʻzlari va, ayniqsa, soʻzlariga monand qoʻl siltashlari Jillettani xotirjam qildi, qiz sevgilisi uni san’at yoʻlida, shavkatli kelajagi yoʻlida qurbon qilganini hatto kechirdi ham. Porbus bilan Pussen ustaxona eshigi oldida mum tishlagancha bir-biriga tikilib turardi. Misr Maryamining muallifi avvaliga, «Oh, qiz yechinyapti... U qizga yoruqqa oʻgiril dedi! U qizni Katrin Leskosi bilan solishtiryapti...» deya shivirlashga jur’at etdi, ammo keyin Pussenning yuzidagi ayanchli gʻam-gʻussani koʻrib, qaytib ogʻiz ochmadi. Garchand musavvirlar qarilik chogʻi san’at bilan qiyoslaganda bir pulga ham arzimaydigan bunday xurofotlarga befarq boʻlib qolsa-da, Porbus harqalay Pussenga zavqlanib tikildi: yoqimtoy va sodda edi u. Yigit xanjar dastasini mahkam siqqancha eshikka quloq tutib turardi. Ikkovlon shu tobda mustabidni oʻldirish uchun panada payt poylab turgan fitnachilarga oʻxshardi. – Kiring, kiringlar! – dedi eshikni qiya ochgan chol baxtdan ogʻzi qulogʻiga yetib. – Asarim – tengsiz, endi uni gʻurur bilan koʻrsatsam boʻladi. Hech qaysi musavvir hech qachon goʻzal ishrat parisi – mening Katrin Leskomga teng raqib yaratolmaydi! Sabrsiz ishtiyoq alangasida qovrilayotgan Porbus bilan Pussen ustaxonaga otilib kirdi – har toʻrtala devoriga ham kartinalar osilgan, chang-chung bosgan keng bir ivirsiq xona. Ular oldin yarimyalangʻoch ayolning boʻy baravar tasviri qarshisida mahliyo boʻlgancha turib qolishdi. – O, bunga ahamiyat bermasangiz ham boʻladi, – dedi Frenxofer. – Men tik turgan ayol qomatini oʻrganish uchungina chizganman buni, oʻzi sariq chaqaga ham arzimaydi. Mana bular esa kaminaning xatolari, – deya soʻzida davom etdi chol devorlarni qoplagan ajoyib asarlarni koʻrsatib. Frenxoferning shunday kartinalarga nafrat bilan bepisand qarayotgani¬dan ajab¬langan Porbus bilan Pussen endi chol bebaho deb ta’rif etgan asarni axtarmoqqa tushishdi. Ammo uni topa olishmadi. – Mana, qarang! – dedi sochi hurpaygan, yuzi boʻgʻriqqan, koʻzlari chaqnagan chol ishq sharobidan mast yigitdek entika-entika nafas olar ekan. – Ha, – deya xitob qildi u, – bunday barkamollikni kutmagan edingizmi? Qarshingizda turgan ayolga boqmay hadeb bir nimani axtarasiz! O, bu polotnoda shu qadar teranlik borki! Havo-chi, havo? U siz nafas olayotgan havodan sira farq qilmaydi. San’at qaerda, deysizmi? San’at yoʻq – gʻoyib boʻlgan. Mana – qizning badani. Mana – havo! U qiz badanini siypalab, chirmab olmoqda, buni sezyapsizmi? Osmondagi yulduzlar ham axir mana shunday – suvdagi baliqlar kabi tasavvur uygʻotmaydimi? Ayol va boshqa buyumlar bir-biridan ajralib turganiga nima deysiz? Bu qaddi-qomatni quchib olish mumkindek tuyulmayaptimi sizga? Quyosh nuri biror jismga tushganida u qanday koʻrinish olishini bekorga yetti yil oʻrganmadim, axir. Yoki mana bu sochlarga boqing, naqadar nurga yoʻgʻrilgan u! Qarang, ayol xoʻrsinib qoʻygandek boʻldi!.. Koʻkragini... qarang! Oh, uning qarshisida tiz choʻkmaydigan odam bormikan dunyoda? Badani titrab ketdi! Mana koʻrasiz, u hozir oʻrnidan turadi!.. – Biror nimani koʻryapsizmi? – deb soʻradi Pussen Porbusdan. – Yoʻq. Siz-chi? – Hech narsani... Chol oʻziga takror-takror hamdu sano oʻqishi uchun imkon berib, ikki musavvir polotnoga tik tushayotgan nur taassurotni buzmayotganmikan, deya tekshira boshlashdi. Ular dam oʻngga, dam soʻlga oʻtib, goh egilib, goh rostlanib kartinaga obdon tikilishdi. – Ha, ha, bu – kartinaning oʻzi, oʻzginasi, – dedi Frenxofer ularning bunday sinchkovligini yanglish tushunib. – Qarang, mana bu – qasnoq, mana bu –molbert, mana bular esa mening boʻyoqlarim va moʻyqalamlarim... U hatto moʻyqalamlardan birini olib, soddadillarcha musavvirlarga koʻrsatib ham qoʻydi. – Qari tullak ustimizdan kulyapti, – dedi Pussen yana polotno qarshisiga kelib. – Bu yerda faqat girdi koʻplab gʻalati chiziqlar bilan oʻralgan, palapartish surkalgan boʻyoq chaplanmalarini koʻryapman, xolos. – Yoʻq, biz xato qilibmiz, qarang! – deya e’tiroz bildirdi Porbus. Ular yaqinroq borib kartinaning bir chekkasida boʻyoqlarning majhul tumani aro yalangʻoch oyoq uchini koʻrib hayratdan angrayib qolishdi. Aql bovar qilmasdi: jinday-jindaydan qadam-baqadam yakson etilgan asarning bu parchasi qanday omon qoldi ekan?! Yonib kul boʻlgan shahar vayronalari orasidan topilgan Venera haykalining qoldigʻi kishida qanday taassurot uygʻotsa, kartinadagi oyoq ham xuddi shunday taassurot uygʻotardi. – Buning tagiga ayol yashirilgan! – dedi Porbus kartinani yakunlash niyatida qari rassom ustma-ust chaplagan boʻyoqlar qatlamini Pussenga koʻrsatib. Frenxofer tushib qolgan jazavani sal-pal anglay boshlagan ikki musavvir ittifoqo cholga oʻgirilib qaradi. – U ogʻzidan chiqayotgan gaplarga chippa-chin ishonadi, – dedi Porbus. – Ha, doʻstginam, – dedi chol birdan oʻziga kelib, – ishonish zarur. Shunday san’at asari yaratish uchun zoʻr ishonch-la ishga kirishishing, yolgʻiz uning olamida yashashing lozim. Mana bu soyani tasvirlash ozmuncha vaqtimni olganmi, axir! Qarang, mana bu yer – yonogʻiga, koʻz ostiga tushgan nimsoyaga; vaholanki, tabiatdagi bu xil holatni koʻchirish deyarli amrimahol. Sizningcha, men bunday koʻlankani chizishga osonlikcha erishdimmi? Yoʻq, aslo! Qadrdon doʻstim Porbus, ana endi asarimga diqqat bilan boqsang, doʻnglik va dumaloqlik haqida aytgan soʻzlarim senga ayon boʻladi-qoladi. Ayol koʻkragiga qanday tabiiy yorugʻlik tushirganimga razm sol, men yorqin shu’la va quyuq boʻyoq orqali bu yerda mana shunday yorugʻlikni jamlay oldim, uni badanning kungay joylaridagi jilvakor oqlik bilan qoʻshib yuborish va, aksincha, soyaki joylaridagi boʻyoq boʻrtiqligi va dagʻalligini silliqlash evaziga qiz vujudidagi har qanday rasm izi va notabiiylikni bartaraf etdim va qarabsanki, tana chiziqlari ham jonli shaklni oldi. Endi yaqinroq keling-da, uslubga diqqat qiling. Buni uzoqdan turib koʻrib boʻlmaydi. Mana bu yer, menimcha, shoyon diqqatga loyiq! – U musavvirlarga moʻyqalam uchi bilan yorqin boʻyoqlarning quyuq qatlamini koʻrsatdi. Porbus cholning kiftini qoqib qoʻydi-da, Pussenga oʻgirilib: – Bizning nazdimizda, u – buyuk musavvir, bilasizmi shuni? – dedi. – U musavvir emas, koʻproq shoir shekilli, – dedi Pussen jiddiy tortib. – Mana bu yerda, – dedi Porbus kartinaga barmoq tekkizib, – kurrai arzdagi san’atimiz nihoya topadi. – Keyin esa arshi a’loga gʻarq boʻladi, – deya qoʻshimcha qildi Pussen. – Qariya bu polotno ustida ne-ne huzurbaxsh onlarni boshdan kechirmagan! Biroq oʻz fikr-xayoliga gʻarq boʻlgan chol bu ikki musavvir suhbatiga quloq solmas, u tasavvurida gavdalantirgan ayolga jilmaygan koʻyi termilib turar edi. – Ertami-kechmi polotnoda hech vaqo yoʻqligini sezadi u! – dedi Pussen. – Polotnomda hech vaqo yoʻq deysizmi? – deb qichqirib yubordi qoʻqqis oʻziga kelgan Frenxofer bir musavvirga, bir kartinasiga qarab. – Nima qilib qoʻydingiz? – dedi Porbus Pussenga zarda bilan. Chol yigitning qoʻlidan mahkam ushlab oldi. – Sen nimani ham koʻrarding, qishloqi, tirmizak, nodon, xumkalla! Bu yerga nega kelding oʻzi? Oh, koʻngilchan Porbusim, – dedi u keyin musavvirga oʻgirilib, – siz-chi, siz ham mening ustimdan kulyapsizmi? Javob bersangiz-chi! Men doʻstingizman, axir. Rostini ayting, kartinamni buzib qoʻyibmanmi? Porbus avvaliga kalovlanib gʻoʻldiradi, biroq cholning boʻzdek oqargan yuzida dahshatli bir hadik zuhur etgach, u polotnoga imo qilib, bunday de¬yishga majbur boʻldi: – Oʻzingiz ham qarab boqing! Frenxofer bir muddat kartinani koʻzdan kechirdiyu qoʻqqis gandiraklab ketdi. – Hech nima yoʻq! Hech nima! Oh, oʻn yillik mehnatim... – U oʻtirib, hoʻngrab yubordi. – Demak, men bir ahmoqman, telbaman! Na iste’dod, na qobiliyat bor menda, behuda yashab yurgan puldor bir kimsaman, xolos. Evoh, men aslida hech nima yaratmabman-a! U jiqqa yosh koʻzlari bilan kartinasiga qaradi. Soʻng birdan qaddini gʻoz tutib, ikki musavvirga yeb qoʻygudek tikildi. – Isoning qoni va joni haqqi qasam ichamanki, sizlar hasadgoʻysiz! – deb qichqirdi u. – Sizlar kartinamni oʻzingizniki qilib olmoqchisiz, shu niyatda buzib qoʻygansiz deb menga firib beryapsiz. Ammo men, men uni koʻrib turibman – u hayratomuz darajada goʻzal ayol! Shu payt Pussen bir burchakda yigʻlab oʻtirgan Jillettaning ovozini eshitib qoldiyu uning qoshiga shoshildi. – Nima boʻldi senga, farishtam? – dedi musavvir yana oshiq yigitga aylanib. – Oʻldir meni! – dedi qiz qahrli ovozda. – Chunki endi sendan nafratlanaman, seni avvalgidek sevish bu – sharmandalik! Senga suyib qarayapman-u, ayni choqda jirkanyapman ham. Men seni sevaman, ammo sevgimni nafrat yengib borayotgandek! Pussen Jilletta bilan ovora ekan, oʻgʻri sharpasini sezgan zargar tilla zeb-ziynatlar qutisini qanday yashirsa, Frenxofer ham oʻz Katrini ustiga xotirjamlik bilan, avaylab yashil mato tortdi. Chol ikkala musavvirga xoʻmrayib qaradi, uning nigohi nafrat va shubhaga toʻla edi. Soʻng ularni ustaxona eshigigacha miq etmay, asabiy shoshqaloqlik bilan kuzatib qoʻydi-da, uy boʻsagʻasida: – Alvido, azizlarim! – dedi. Bunday xayrlashuvdan ikkala musavvirning ham koʻngli gʻash tortdi. Ertasiga Porbus Frenxoferdan xavotirlanib, xabar olgani uning uyiga bordi. Chol hamma kartinalarini yoqib yuborgan va oʻsha oqshom qazo qilgan ekan. Parij, 1832 yil, fevral Tarjimondan Davr oʻzgarishi bilan ma’naviyat va ma’rifat masalalariga munosabat ham oʻzgarib boradi. Odamzod bundan chorak asr ilgari hatto istirohat bogʻlaridagi kutubxonalarda ham mukka tushib kitob oʻqir, gazeta va jurnallarning yangi sonlarini varaqlar, tanish doʻkonchilarga yalinib-yolvorib, nafaqat Moskva, balki Toshkentda ham nashr etilgan mumtoz kitoblarni sotib olish chorasini qidirar edi. Oʻsha yaqin-olis zamonlarda yoshlar ham, kattalar ham sarguzasht kitoblardan koʻra, Sharq va Gʻarb adabiyoti klassiklarining asarlarini oʻqishga koʻproq ishtiyoqmand edi. Afsuski, bugungi yoshlar va bugungi kattalar na Tolstoy, na Balzak, na Fuzuliy asarlarini oʻqishga ehtiyoj sezadi. Kamina «Tafakkur» jurnali tavsiyasi bilan Onore de Balzakning «Gʻoyib boʻlgan durdona» hikoyasini mutolaa qilar ekanman, turli oʻtkinchi yumushlar bilan band boʻlib, jahon mumtoz adabiyotidan uzoqlashib qolganimni oʻkinch-la his etdim. Buyuk iste’dodning birgina shu hikoyadagi porloq shu’lalari bagʻrimni shu qadar jimirlatib yubordiki, noʻnoq tarjimonlardan boʻlishimga qaramay, uni oʻzbek tiliga oʻgirmoqqa jazm qildim. Ustozlarning xotirlashicha, Oybek domla jahon adiblari orasida Balzakni koʻproq mutolaa qilgan ekan. Kimdir menga mazkur frantsuz adibining biror mashhur asari bilan «Qutlugʻ qon»ni qiyosiy oʻrgansangiz, Oybek mahorati sirlarini kashf etgan boʻlardingiz, degani yodimda. Afsuski, men bu maslahatga oʻsha vaqtda e’tibor bermagan ekanman. Balzak boshqa buyuk frantsuz adibi Stendal bilan bir davrda yashagan. Ularning har ikkisi ham Frantsiyaning oʻsha davrdagi hayotini kuzatib, mushohadalari asosida yostiqdek-yostiqdek ki¬toblar bitgan. Ammo Stendal, Andre Morua yozganidek, personajlari yordamida faqat oʻzining ruhiy dunyosini ochgan boʻlsa, Balzak «butun bir olamni bunyod etganki, bu olam bir vaqtning oʻzida ham uning davriga, ham boshqa barcha davrlarga taalluqlidir». Balzak rus shoiri Pushkin bilan bir yilda (1799) tugʻilib, undan 13 yil keyin, 1850 yili hayotdan koʻz yumgan. Ana shu 13 yil uning uchun ayniqsa samarali boʻlgan. Avvalo, u yoshlik va yigitlik fasllarida yozgan bitiklaridan voz kechgan va oʻz oldiga gʻoyat ulkan vazifani qoʻygan. U buyuk italyan shoiri Dantening «Ilohiy komediya»si oʻrta asrlarda Yevropa xalqlari hayotiga qanday zoʻr ta’sir koʻrsatgan boʻlsa, XIX asr hayotiga ana shunday ta’sir koʻrsata oladigan asarlar turkumini yaratishga ahd qilgan va bu turkumni «Insoniy komediya» deb atagan. U, Dantedan farqli oʻlaroq, oʻz turkumida narigi dunyo voqealarini va kishilarning u dunyodagi hayotini emas, balki oʻzi guvoh boʻlgan davr hodisalarini, zamondoshlarining serqatlam va murakkab hayotini aks ettirishga bel bogʻlagan. Balzak «Axloqiy etyudlar», «Falsafiy etyudlar», «Tahliliy etyudlar» deb atalgan uch turkumga jo boʻlgan romanlarida, adabiyot tarixchilari yozganidek, XIX asrdagi frantsuz jamiyati anatomiyasini ochib tashlaydi. Shunisi gʻaroyibki, Balzak bolalik yillarida kasalmand boʻlgani sababli ota-onasi uni hatto oʻqishdan ham olib qolishgan ekan. Ammo viloyatda (Turda) tugʻilgan yigit oilasi bilan Parijga koʻchib kelganidan soʻng, ta’lim olgani adliya sohasini tanlamay, Sorbonnada mashhur frantsuz olimlarining adabiyot boʻyicha ma’ruzalarini tinglab, yozuvchi boʻlishga qaror qiladi. Tabiat nimjon bir yigitga shunday kuch va iroda ato etgan ekanki, u tinimsiz mehnat va mashq orqasida ham jismoniy, ham ijodiy jihatdan zabardast shaxs darajasiga erishadi. Oʻz oldiga zodagonlik rutbasini olish, deputatlar palatasiga va Frantsiya akademiyasiga a’zo boʻlishdek yuksak maqsadlarni qoʻyadi. Ammo ming xil hayotiy va havoyi orzular qanotida yashagan adibning bosh maqsadi buyuk italyan shoiri bilan raqobatlashish edi. «Insoniy komediya» oltmishdan ziyod romandan iborat. Bu romanlar markazida noyob iste’dodini toʻliq namoyon etish imkoniga ega boʻlmagan nochor inson taqdiri turadi. Biz «Gʻoyib boʻlgan durdona» hikoyasida ham shunday qahramon taqdiri bilan tanishamiz. Tomchida quyosh aks etadi, deganlaridek, shu hikoyada ham Balzakning nafaqat benazir adiblik mahorati, balki oʻzi tasvirlamoqchi boʻlgan kishilar, voqealar, sohalarni benihoya puxta bilishi yaqqol koʻrinadi va bizni hayratga soladi. Siz, aziz jurnalxonni bilmadim-ku, ammo Balzakning bu kichik durdonasi mening klassik adib va klassik adabiyotga nisbatan xiralashib qolgan koʻzlarimni daf’atan ochib yuborgandek boʻldi.

Muallif: Onore de Balzak